Nauka Łowiectwu. Część 7. Program odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim

Transkrypt

1 Nauka Łowiectwu Część 7 Program odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim Warszawa 2012

2 Nauka Łowiectwu Część 7 Program odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim Publikacja dofinansowana przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

3 ISBN Pastel na okładce: prof. Tomasz Motyl Projekt okładki, opracowanie graficzne, skład DTP oraz druk: FOURDRUK Sp. z o. o. Redakcja: prof. dr hab. Tomasz Motyl, dr Tomasz Sadkowski

4 Spis treści Wprowadzenie....4 Geneza Programu... 6 PROGRAM ODBUDOWY POPULACJI ZWIERZYNY DROBNEJ W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM...9 Metody inwentaryzacji zwierzyny drobnej...55 Metodyka wsiedlania zajęcy Hodowla i wsiedlanie kuropatwy - porady praktyka Reintrodukcja bażantów Odchów bażantów w budkach Urządzenia do adaptacji zwierzyny w terenie Redakcja: prof. dr hab. Tomasz Motyl dr Tomasz Sadkowski

5 Wprowadzenie Od parudziesięciu lat w Polsce obserwuje się postępujący spadek liczebności zwierzyny drobnej, w tym szczególnie zająca i kuropatwy, które niegdyś bardzo licznie zasiedlały nasze pola. Przyczyny tego są wieloczynnikowe, jednakże dominującym jest postępujący rozwój cywilizacji i związany z tym niekorzystny wpływ masowo stosowanych środków ochrony roślin, mechanizacja rolnictwa, niekorzystne zmiany w strukturze upraw i brak agrocenoz sprzyjających bytowaniu gatunków zwierzyny drobnej. Na ten negatywny efekt nakładają się choroby, szczególnie w przypadku zajęcy, a także presja drapieżników, zarówno ssaków jak i ptaków. Doszło do sytuacji, kiedy zwierzęta wykorzystując swój naturalny potencjał rozrodczy, odpornościowy i adaptacyjny nie są w stanie odbudować populacji. W tym momencie pojawia się ważna rola człowieka, który w obliczu postępującej degradacji środowiska naturalnego powinien wykazać troskę i aktywność w celu zachowania jego bioróżnorodności. W sytuacji tak poważnego kryzysu zwierzyny drobnej już nie wystarczy aktywność myśliwych i leśników polegająca na zimowym dokarmianiu zwierząt, redukcji drapieżników i zwalczaniu kłusownictwa. Potrzebna jest czynna ochrona zanikających gatunków, polegająca na przesiedleniach i wsiedlaniach zwierząt. Polski Związek Łowiecki wykazuje szczególną troskę o zagrożone wyginięciem gatunki. Jednym z przejawów tej troski jest opracowanie i wdrażanie programów restytucji zwierząt dziko żyjących. W 2006 r., dzięki inicjatywie Komisji Hodowlanej Warszawskiej Okręgowej Rady Łowieckiej, Zarządu Okręgowego PZŁ w Warszawie oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej powstał Program reintrodukcji bażanta i kuropatwy na Mazowszu w latach W pierwszych latach wdrażania Programu tj. w 2007, 2008 i 2009r. uczestniczyli w nim wyłącznie dzierżawcy obwodów łowieckich Okręgu Warszawskiego (tabela 1). W 2010 roku dołączył do Programu Okręg Płocki i Ciechanowski, natomiast w 2011 roku Program objął już wszystkie sześć okręgów PZŁ na Mazowszu. Łącznie w ciągu pięciu lat realizacji Programu reintrodukowano na Mazowszu prawie 50 tysięcy ptaków, w tym bażantów i kuropatw. W większości obwodów biorących udział w Programie liczebność tych gatunków radykalnie poprawiła się. 4

6 Tabela 1. Program reintrodukcji bażanta i kuropatwy na Mazowszu w latach Rok Bażant Kuropatwa Okręg PZŁ Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa, Płock, Ciechanów Wszystkie Pozytywne efekty Programu oraz zaangażowanie się Samorządu Województwa Mazowieckiego w pracę nad programem ratowania zwierzyny drobnej zachęciły władze Warszawskiego Okręgu PZŁ do kontynuacji tej czynnej formy ochrony gatunków poprzez podjęcie współpracy z Władzami województwa i przygotowanie kolejnego Programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim w latach , tym razem obejmującego również reintrodukcję zająca. W przygotowanie i wdrażanie Programu zaangażowanych jest trzech partnerów: Zarząd Województwa Mazowieckiego jako instytucja zarządzająca, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie jako instytucja finansująca i Polski Związek Łowiecki jako instytucja wdrażająca reprezentowana przez Zarządy Okręgowe PZŁ na Mazowszu i dzierżawców obwodów łowieckich, którzy zadeklarują chęć uczestnictwa. Niniejsze opracowanie jest przewodnikiem do Programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim w latach Przedstawiono w nim podstawy prawne, założenia merytoryczne oraz sposoby realizacji i spodziewane efekty Programu. Ponadto przedstawiono szczegółowe metodyki wsiedleń uwzględnionych w Programie gatunków zwierzyny drobnej oraz instrukcje w zakresie prac zmierzających do adaptacji i zapewnienia warunków bezpieczeństwa wsiedlanym zającom, kuropatwom i bażantom. Niniejszy Program, załączony in extenso w tym opracowaniu, powstał jako efekt dużego zaangażowania i pracy wielu ludzi, w tym przedstawicieli Władz Województwa Mazowieckiego, a w szczególności Komisji Ochrony Środowiska Sejmiku Województwa Mazowieckiego, Polskiego Związku Łowieckiego, oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Podziękowania za pracę włożoną w powstawanie Programu kierujemy do Radnego Województwa Mazowieckiego Wiceprzewodniczącego Komisji Ochrony Środowiska Sejmiku Pana Marka Papugi oraz Dyrektora Departamentu Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego Pana Andrzeja Daniluka. Jesteśmy przekonani, iż całokształt działań zawartych w Programie, a także perspektywicznie jego kontynuacja, przyczynią się do odbudowy populacji zwierzyny drobnej na Mazowszu i w ten sposób do zachowania biologicznej różnorodności środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń. Mamy też nadzieję, iż w ślad za Mazowszem podążą inne regiony kraju, zwłaszcza te, w których istnieją korzystne warunki dla bytowania, reprodukcji i rozwoju gatunków zwierzyny drobnej. Prof. dr hab. Tomasz Motyl Przewodniczący Komisji Biologii i Hodowli Zwierząt Łownych Warszawskiej Okręgowej Rady Łowieckiej 5

7 Geneza Programu Już nie tylko ludzie bezpośrednio zaangażowani w ochronę środowiska, ale także naukowcy, organizacje pozarządowe, a zwłaszcza leśnicy i myśliwi widzą postępujący regres zwierzyny drobnej. Dostrzegają to wszyscy, którzy choć trochę lubią obcować z przyrodą. Dzisiaj prawie nie słyszy się kuropatwy, czasami odezwie się pojedynczy bażant a zająca coraz rzadziej można spotkać na polu, łące czy w lesie. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele, a najpoważniejszą to rozwój cywilizacji człowieka. Skoro to my niszczymy środowisko to i my musimy je ratować, aby w jak najmniej pogorszonym stanie pozostawić je naszym spadkobiercom. Takie przekonanie legło u podstaw przyjęcia w październiku 2006 roku przez Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwały nr 210/06 w sprawie stanowiska dotyczącego Programu Odbudowy Populacji Niektórych Gatunków Zwierzyny Drobnej. Czytamy w nim: Populacja zwierzyny drobnej na terenie województwa mazowieckiego ulega stopniowej degradacji. Szansą na jej odbudowę jest podjęcie działań wspierających koła łowieckie w tej sprawie. Koła łowieckie nie posiadają wystarczającej ilości środków na przeciwdziałanie zanikowi pogłowia zwierzyny drobnej spełniającej niezwykle istotną rolę w zachowaniu unikalnych walorów mazowieckiego bio-eko-systemu. Dlatego wsparcie samorządu poprzez podjęcie i finansowanie programu odnowy populacji mogłoby zdecydowanie zapobiec dalszej degradacji oraz wyginięciu niektórych gatunków zwierzyny drobnej. Do 2009 roku nie wypełniono konkretnymi działaniami tej intencyjnej uchwały. Na początku 2010 roku radni z Komisji Ochrony Środowiska Sejmiku Województwa Mazowieckiego, przedstawiciele ZO PZŁ w Warszawie i przedstawiciele Departamentu Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego podjęli wspólny wysiłek opracowania Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Mazowieckim. Bardzo ważnym wydarzeniem dla powodzenia przedsięwzięcia było porozumienie się i podpisanie przez Zarządy Okręgowe PZŁ w Warszawie, Ciechanowie, Ostrołęce, Płocku, Radomiu i Siedlcach w czerwcu 2010 roku ustaleń, a następnie porozumienia w sprawie opracowania i realizacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Mazowieckim. Program opracowano i uzgodniono w ciągu kilku miesięcy. Proces konsultacji społecznych zakończono roku, a Sejmik w dniu 12 marca 2012 roku przyjął program do akceptującej wiadomości. Procedura powstania programu zakończona została w dniu 26 czerwca 2012 roku, kiedy to Zarząd Województwa Mazowieckiego uchwalą nr 1315/172/12 przyjął Program Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Mazowieckim. Z tym dniem stał się on programem rozwojowym województwa mazowieckiego. Program swoje istnienie zawdzięcza determinacji, zaangażowaniu i pracy wielu osób z Komisji Ochrony Środowiska Sejmiku Województwa Mazowieckiego, z ZO PZŁ w Warszawie i z Departamentu Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Koszty realizacji pięcioletniego Programu w wysokości 6,68 mln złotych poniosą wspólnie Koła Łowieckie PZŁ uczestnicy programu i Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Załączony program pozwala zapoznać się z jego podstawowymi celami, założeniami finansowymi, planowanymi efektami, warunkami przystąpienia do programu i sposobami jego realizacji. Do niniejszego wydawnictwa załączono płytę CD z prezentacją Programu do wykorzystania przy propagowaniu Programu i jego realizacji dla dobra mazowieckiej przyrody. Marek Papuga - Radny Województwa Mazowieckiego, Wiceprzewodniczący Komisji Ochrony Środowiska 6

8 PROGRAM ODBUDOWY POPULACJI ZWIERZYNY DROBNEJ W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM Warszawa

9 8

10 Spis treści I. Wstęp II. Podstawy prawne Progrmu III. Diagnozasytuacjiwybranychgatunkówzwierzynydrobnej Zając Kuropatwa Bażant IV. CeleProgramu,okreswdrażania,wskaźnikiosiągnięciacelów V. Kierunkowedziałaniaiplanowaneprzedsięwzięcia Poprawawarunkówbytowaniazwierzyny Odłogi Pasywiatrochronne Gospodarowanieskrajemlasuidrobnymikompleksamileśnymi Remizyśródpolne Zalesianiegruntówporolnych Poletkałowieckie Redukcjaliczebnościdrapieżników Redukcja liczebności lisów Redukcja liczebności pozostałych drapieżników Restytucjawybranychgatunkówzwierzynydrobnej Wsiedleniazajęcy Wsiedleniakuropatw Wsiedleniabażantów Edukacja ekologiczna i działania informacyjne VI. Budżetiplanfinansowy VII. ZarządzanieProgramemisystemwdrażania Procedurazarządzania InstytucjaZarządzająca InstytucjaWdrażająca InstytucjaFinansująca Kryteria dostępu i udziału w Programie ProceduraprzystąpieniadoProgramu MonitoringiocenarealizacjicelówProgramu Metody oceny liczebności zwierząt Ocenaliczebnościkuropatw Ocena liczebności drapieżników (na podstawie lisa) Załącznik nr WNIOSEK Załącznik nr ZAŚWIADCZENIE Załącznik nr CharakterystykagatunkówzwierzynydrobnejobjętychProgramem Zającszarak Kuropatwa Bażant Phasianuscolchicus Piśmiennictwo... 54

11

12 Wstęp I W okresie ostatnich dwudziestu lat w Polsce występuje wyraźny regres zwierzyny drobnej, a w szczególności zająca i kuropatwy oraz bażanta, które jeszcze w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych występowały masowo i stanowiły ozdobę polskich pól, łąk i lasów. Nasilające się zmiany środowiskowe były zasadniczą przyczyną zaistniałej sytuacji. Presja człowieka na naturalne środowisko bytowania zwierząt dziko żyjących jest ogromna. Województwo mazowieckie jest jednym z najbardziej zróżnicowanych gospodarczo, ale i najbardziej dynamicznie rozwijających się województw. Rozwój aglomeracji warszawskiej i miast Mazowsza, rozwój infrastruktury, zwłaszcza infrastruktury komunikacyjnej, urbanizacja terenów będących do tej pory ostoją zwierzyny, zmiany zachodzące w rolnictwie przez tworzenie wielkoobszarowych gospodarstw rolnych, chemizację, mechanizację, negatywnie wpływają na środowisko bytowania zwierzyny, szczególnie zwierzyny drobnej. Rozwój cywilizacyjny powodując duże zmiany w środowisku, rozregulował delikatne zależności miedzy poszczególnymi elementami przyrody. Odcięto od siebie naturalne ekosystemy, powodując tym samym ich ubożenie. W warunkach współczesnych praktycznie nie występują biocenozy naturalne z harmonijnym współistnieniem gatunków roślin i zwierząt. Istotną przyczyną regresu zwierzyny drobnej jest brak agrocenoz stanowiących źródło pokarmu i osłonę (kuropatwa), kurczenie się bazy pokarmowej i zła jakość pokarmu na skutek zanieczyszczenia środowiska poprzez wprowadzanie ogromnej ilości związków chemicznych (np. nawozy mineralne, pestycydy w rolnictwie, metale ciężkie) szkodliwych dla organizmów żywych. Zastosowanie maszyn rolniczych niszczy ptasie lęgi i zabija młode osobniki między innymi zające i sarny. Oprócz wyżej wymienionych przyczyn spadku pogłowia zwierzyny drobnej bardzo istotną przyczyną jest drapieżnictwo - redukcja naturalna tych gatunków przez drapieżniki zarówno znajdujące się na liście zwierząt łownych (lis, jenot, borsuk, kuny, tchórz, norka amerykańska oraz szop pracz), jak i na liście zwierząt chronionych (jastrząb gołębiarz, myszołów zwyczajny i myszołów włochaty, kruk, sroka, wrona siwa), a także przez zwiększającą się liczbę zdziczałych psów i kotów. Największym zagrożeniem jest bardzo wysoka liczebność lisa. 11

13 12 Na skutek wyżej wymienionych, najważniejszych przyczyn spadek liczebności zwierzyny drobnej w ostatnich 20 latach wynosi około: 45-60% - populacji zająca, 70% populacji kuropatwy, 45% populacji bażanta. Sytuacja ta spowodowała, iż w zdecydowanej większości koła łowieckie wstrzymały polowania i podjęły działania na rzecz ratowania zwierzyny drobnej. Jednak dotychczasowe działania, w tym dokarmianie jesienno-zimowe, odstrzały drapieżników i walka z kłusownictwem, które są obecnie obowiązkowym minimum w walce o odbudowę populacji zwierzyny drobnej na Mazowszu okazują się niewystarczające. Wobec powyższego zaistniała niezwłoczna konieczność podjęcia intensywnych działań restytucyjnych wymienionych gatunków zwierzyny drobnej. Polski Związek Łowiecki (PZŁ) już od 4 lat prowadzi akcje wsiedlania zwierzyny drobnej z wykorzystaniem środków publicznych i własnych w okręgach warszawskim i ciechanowskim, a ze środków własnych PZŁ w okręgach ostrołęckim i radomskim. Zakres i intensywność tych akcji jest dalece niewystarczająca. Bezpieczny dla przetrwania na Mazowszu stan liczebny zagrożonych gatunków zwierzyny drobnej, można osiągnąć tylko dzięki intensyfikacji wsiedleń, zapewnieniu nowo wpuszczonej zwierzynie odpowiednich warunków bytowania, bazy żerowej i ochrony przed drapieżnikami. Komisja Hodowlana Warszawskiej Okręgowej Rady Łowieckiej przeprowadziła ankietę dotyczącą aktualnego stanu zwierzyny drobnej oraz skali restytucji w obwodach warszawskiego okręgu PZŁ. Z przeprowadzonego badania jednoznacznie wynika, że w przeważającej liczbie obwodów stan zająca, bażanta, a zwłaszcza kuropatwy jest bardzo niski. Najmniejszy spadek obserwuje się w przypadku bażanta, co związane jest z próbami jego restytucji w wielu obwodach. Należy podkreślić, iż na kosztowne dotychczasowe działania restytucyjne środki finansowe pochodzą w 68% z budżetów kół łowieckich, w 16% z dotacji funduszu ochrony środowiska, gmin i starostw, a w 16% z innych źródeł, które stanowią prywatne fundusze myśliwych i sponsorów. Samorząd Województwa Mazowieckiego reprezentowany przez Departament Środowiska wspólnie z Polskim Związkiem Łowieckim (Zarządem Okręgowym w Warszawie) od 2007 r. prowadzą działania edukacyjne dotyczące omawianej problematyki. Zorganizowano konferencje naukowe pod hasłem Nauka Łowiectwu. Dorobkiem konferencji było między innymi uświadomienie wielu środowiskom dramatycznej sytuacji zwierzyny drobnej i konieczności wszczęcia wszechstronnych działań zmierzających do zahamowania spadku jej liczebności i odbudowy populacji zająca, kuropatwy i bażanta. Dokonano opracowań na podstawie wykładów wygłoszonych na konferencjach. Opracowania wydano ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego jako serię książek: - Część 1 Kryzys zwierzyny drobnej i sposoby przeciwdziałania, - Część 2 Zającowi na ratunek, - Część 3 Drapieżnictwo na zwierzynie drobnej, - Część 4 Środowiskowe uwarunkowania kryzysu zwierzyny drobnej. Po konferencji z cyklu Nauka łowiectwu kolejny zbiór referatów został opracowany przez Polski Związek Łowiecki i wydany przy dofinansowaniu z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie jako - Część 5 Hodowla i wsiedlanie zwierząt łownych Materiały z powyższych publikacji wykorzystano opracowując niniejszy Program.

14 Podstawy prawne Programu II Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja)uchwalona została przez Sejmik Województwa Mazowieckiego w dniu 29 maja 2006 r. (Uchwała Nr 78/2006). Strategia stanowi dokument programowy i zarazem główne narzędzie polityki regionalnej, jak również punkt odniesienia do powstających na poziomie województwa dokumentów programowych i planistycznych. W swoich zapisach Strategia odnosi się do uwarunkowań wynikających z przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, określając politykę prorozwojową samorządu województwa, ukierunkowaną na pozyskiwanie i wykorzystywanie funduszy UE. Zgodnie ze Strategią ochrona bioróżnorodności i zachowanie środowiska naturalnego, to kierunki działań zmierzające do ochrony i rewaloryzacji środowiska przyrodniczego dla zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju województwa mazowieckiego. Wśród planowanych kierunków działań dla osiągnięcia celu strategicznego Poprawa spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej regionu w warunkach zrównoważonego rozwoju, ujęto działanie 4.5. Ochrona i rewaloryzacja środowiska przyrodniczego dla zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju, w które wpisuje się niniejszy Program odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim. Pierwszy Program Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego został przyjęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwałą Nr 118/2003 z dnia 15 grudnia 2003 roku. Obecnie obowiązujący Program Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata z uwzględnieniem perspektywy do 2014 roku został uchwalony przez Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwałą Nr 19/07 w dniu 19 lutego 2007 roku. Głównym jego celem jest określenie polityki ekologicznej województwa, a ponadto realizacja polityki ekologicznej państwa. W rozdziale 6 Długoterminowa polityka na lata , cele i kierunki ochrony środowiska przedstawiono cele długoterminowe i cele strategiczne, których podjęcie jest niezbędne dla poprawy stanu środowiska województwa mazowieckiego. Jako cel długoterminowy zapisano Ochrona dziedzictwa przyrody w szczególności bioróżnorodności. Cele określone w w/w dokumentach wskazują m. in. na zachowanie i zwiększanie bioróżnorodności, ochronę bierną i czynną najcenniejszych zasobów i walorów środowiska 13

15 przyrodniczego i przeciwdziałanie jego degradacji. Ponadto zwraca się uwagę na powszechną edukację ekologiczną, która przyczynia się do podnoszenia świadomości ekologicznej, co zwiększa skuteczność podejmowanych działań w zakresie ochrony środowiska. W celu realizacji założeń programu oraz wyznaczonych kierunków, wymienionych w dokumentach strategicznych województwa mazowieckiego w dniu 9 października 2006 r. Sejmik Województwa Mazowieckiego podjął uchwałę Nr 210/06 w sprawie Przyjęcia stanowiska Sejmiku Województwa Mazowieckiego dotyczącego Ramowego Programu Odbudowy Populacji Niektórych Gatunków Zwierzyny Drobnej w związku z przyjętym stanowiskiem Nr 5/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 9 października 2006 r., stanowiącym załącznik do ww. uchwały. Podstawy współpracy między jednostkami Polskiego Związku Łowieckiego a samorządem województwa, w zakresie realizacji niniejszego Programu są określone w art. 34 ustawy z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie (tekst jednolity Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066, z późn. zm.): Art. 34. Do zadań Polskiego Związku Łowieckiego należy: 1. prowadzenie gospodarki łowieckiej, 2. troska o rozwój łowiectwa i współdziałanie z administracją rządową i samorządową, jednostkami organizacyjnymi Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe i parkami narodowymi oraz organizacjami społecznymi w ochronie środowiska przyrodniczego, w zachowaniu i rozwoju populacji zwierząt łownych i innych zwierząt dziko żyjących, [ ]. Organy Polskiego Związku Łowieckiego, dostrzegając problem zmniejszania się populacji niektórych gatunków zwierzyny drobnej, wydały określone przepisy: - uchwała nr 26/2002 Naczelnej Rady Łowieckiej z dnia 23 kwietnia 2002 r. w sprawie programu poprawy warunków bytowania i rozwoju populacji kuropatwy i zająca szaraka, - zarządzenie nr 3/2002 Zarządu Głównego Polskiego Związku Łowieckiego z dnia 16 maja 2002 r., w którym w związku z ramowymi programami poprawy warunków bytowania zająca i kuropatwy, zobowiązano wszystkie zarządy okręgowe do opracowania, wdrożenia i realizowania programów regionalnych, - zarządzenie nr 4/2003 Zarządu Głównego Polskiego Związku Łowieckiego z dnia 23 września 2003 r. w sprawie realizacji wytycznych zawartych w Poradniku zagospodarowania łowisk polnych i gospodarowania podstawowymi gatunkami zwierzyny drobnej. Redukcja liczebności drapieżników do poziomu, który pozwoli na osiągnięcie zakładanych efektów Programu, może odbywać się w oparciu o obowiązujące zasady prowadzenia gospodarki łowieckiej oraz według kryteriów określonych w rocznych planach łowieckich. Szczegółowe zasady sporządzania rocznych planów łowieckich są zawarte w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie rocznych planów łowieckich i wieloletnich łowieckich planów hodowlanych (Dz. U. Nr 221, poz. 1646). 14

16 Diagnoza sytuacji wybranych gatunków zwierzyny drobnej III Populacje podstawowych gatunków zwierzyny drobnej (tj. zająca, kuropatwy, bażanta) w przeszłości odznaczały się wysoką liczebnością, przez co stanowiły pierwszoplanowe składniki biocenoz polnych i polno-leśnych. Różnego rodzaju czynniki redukcyjne spowodowały, że ich liczebność na przestrzeni ostatnich 30 lat zmniejszyła się do takiego poziomu, który obecnie należy uznać za wysoce alarmujący i zmuszający do podejmowania przedsięwzięć, mających na celu ratowanie tych elementów naszej fauny. W przeciwnym razie, już niedługo będzie można mówić o zającach, kuropatwach, bażantach jako o gatunkach ginących lub zbliżających się do granicy wyginięcia na naszych terenach. 1. Zając Zając był do niedawna najliczniejszym i ważnym także z gospodarczego punktu widzenia gatunkiem zwierzyny drobnej. Wprawdzie nawet w latach wysokiej liczebności okresowo następowały spadki stanu, szybko jednak były rekompensowane przez wysoką rozrodczość w następnych sezonach. Za okresowe i krótkotrwałe spadki liczebności odpowiedzialne były przede wszystkim abiotyczne czynniki środowiska, tj. głównie warunki pogodowe w okresie rozrodczym. Od początku lat osiemdziesiątych zaznaczył się niestety zdecydowany, i co gorzej, trwały spadek liczebności populacji. Sytuacji tej nie poprawił nawet jednorazowy wzrost liczebności w 1984 r. Śmiertelność zajęcy jest bardzo duża. Na terenie Polski określono roczną śmiertelność osobników dorosłych na poziomie około 20% w okresie rozrodu i około 5% w okresie zimy. Zające młode w okresie od urodzenia do jesieni giną w około 70%. Lista potencjalnych drapieżników zająca jest bardzo długa. Należą do niej wszystkie ssaki drapieżne, w tym gatunki synantropijne (psy i koty) oraz duże ptaki drapieżne. W przypadku młodych osobników mogą pojawić się takie gatunki jak bocian (badania litewskie) oraz ptaki krukowate (kruk, sroka). Istotne przyczyny spadku liczebności populacji to choroby zakaźne takie jak choroba krwotoczna (EBHS) (Nauka Łowiectwu Zającowi na ratunek, Dziedzic 2008), pastereloza, kokcydioza oraz bruceloza i robaczyca. Ważnym czynnikiem śmiertelności jest również działalność 15

17 człowieka (śmiertelność powodowana przez pracujące maszyny rolnicze w polach, koszenie łąk oraz wypadki drogowe). W wyniku powyższego, spadek liczebności tego gatunku na terenie województwa mazowieckiego w ostatnich prawie 20 latach wyniósł średnio około 45-60%. Sytuację tę przedstawia wykres zmian w liczebności populacji zająca na przestrzeni minionych lat na terenie Mazowsza (Monitoring Stacji Badawczej PZŁ Czempiń, 2009). 2. Kuropatwa W latach sześćdziesiątych kuropatwa była najliczniejszym gatunkiem zwierzyny drobnej. Ptak ten występował bardzo licznie nie tylko w centralnej, ale również w zachodniej części kraju. Kuropatwa jest bardzo wrażliwa na warunki pogodowe zimą. W okresie długotrwałych i śnieżnych zim śmiertelność może wynosić nawet do 80% stanu jesiennego. Dzięki wysokiej plenności populacja zwykle odradza się w krótkim czasie. Po wyjątkowo ostrej zimie 1979/1980 nastąpił jednak drastyczny spadek liczebności kuropatw. Na skutek niekorzystnych warunków w następnym okresie lęgowym liczebność populacji nie poprawiła się znacząco. Wprawdzie od sezonu 1981/1982 liczebność kuropatw powoli wzrastała, jednak nigdy nie osiągnęła poprzedniego poziomu. W kolejnych sezonach stan populacji wahał się, po czym od sezonu 1997/1998 nastąpiła względna stabilizacja na bardzo niskim poziomie. Obecnie bez zdecydowanej ingerencji ze strony kół łowieckich nie widać nadziei na poprawę. Na taki stan złożyło się wiele czynników, do których można zaliczyć jako najważniejsze: - stałe pogarszanie warunków środowiskowych bytowania kuropatw w zmieniającym się krajobrazie rolniczym, - niespotykany w przeszłości wzrost stanów liczebnych drapieżników, - nieduże zainteresowania ze strony myśliwych kuropatwą, a tym samym brak zdecydowanych działań mogących skutecznie poprawić sytuację w tym zakresie. 16

18 Głównym wrogiem kuropatw (szczególnie młodych) w środowisku naturalnym jest lis. Szczepienia ochronne, które w zamyśle miały zahamować rozprzestrzenianie się wścieklizny wśród lisów, a tym samym zmniejszyć zagrożenie dla ludzi, przyniosły też uboczny skutek - zwiększenie populacji tych drapieżników, a tym samym zmniejszenie populacji kuropatwy. Duży, niekorzystny wpływ wywiera też mechanizacja rolnictwa (koszenie łąk w okresie lęgowym) oraz liczne zdziczałe i wałęsające się psy i koty oraz ptaki drapieżne (jastrząb gołębiarz). Do chwili obecnej populacja nie jest wstanie odbudować się, mimo, że próbuje się każdego roku zasilić łowiska coraz większą liczbą ptaków (Monitoring Stacji Badawczej PZŁ Czempiń, 2009). Poniższy wykres pokazuje drastyczny, 70% spadek stanu kuropatw w latach na terenie obecnego województwa mazowieckiego. 3. Bażant Stan populacji bażanta, jak w poprzednich gatunkach, od lat dziewięćdziesiątych uległ znacznemu zmniejszeniu o prawie 45%. W dużym stopniu do spadku populacji przyczyniły się choroby. Do ważniejszych chorób zakaźnych należą pomór kur (choroba Newcastle) oraz zakaźne zapalenie krtani i tchawicy. Spośród chorób bażanta, choroby niezakaźne są równie groźne, powodują bardzo poważne ubytki (z doświadczeń w hodowli wolierowej nawet do 90% ogólnej ilości upadków). Oprócz chorób bażant ma naturalnych wrogów: lisy, jenoty, kuny oraz ptaki drapieżne i gatunki synantropijne (psy i koty). Udział drapieżnictwa w śmiertelności ogólnej tego gatunku w Polsce wynosi aż 58-65%, co potwierdzili w swoich badaniach Goszczyński (1985) i Wasilewski (1986). Największe straty wyrządzają drapieżniki w lęgach, niszcząc złożone jaja, lub zagryzając wysiadującą kurę. Coraz większa mechanizacja rolnictwa powoduje również coraz większe szkody podczas wiosennych sianokosów i innych prac polowych. Mimo, że w warunkach naturalnych, przy sprzyjających okolicznościach, przyrost młodych osobników może wynosić nawet do 70% stanu kur, bażant potrzebuje stałego wsiedlania do łowisk w celu wprowadzenia nowej puli genowej. 17

19 18 Z poniższego wykresu wynika, że bażant, jako jedyny gatunek zwierzyny drobnej, w ostatnich latach zanotował wzrost liczebności. W bardzo dużym stopniu jest to wynik pracy kół łowieckich, które z własnych środków oraz środków z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie przeprowadziły wsiedlanie bażanta. Dotyczy to okręgu warszawskiego, gdzie wsiedlono w okresie ok szt. bażanta i okręgu ciechanowskiego, gdzie w 2009 r. wsiedlono 2000 szt. bażanta (Monitoring Stacji Badawczej PZŁ Czempiń, 2009).

20 Cele Programu, okres wdrażania, IV wskaźniki osiągnięcia celów Celem głównym Programu jest przywrócenie zrównoważonego rozwoju środowiska przyrodniczego poprzez zahamowanie regresu liczebności populacji 3 gatunków zwierzyny drobnej (zająca, kuropatwy, bażanta) i odbudowę stanu liczebnego tych populacji. Cele szczegółowe Programu to: 1. poprawa warunków bytowania zwierzyny drobnej, 2. redukcja liczebności drapieżników, 3. odbudowa stanu populacji gatunków zwierzyny drobnej: zająca, kuropatwy, bażanta poprzez wsiedlanie na wybranych obszarach województwa mazowieckiego osobników pochodzących z chowu lub odłowu, 4. edukacja ekologiczna mieszkańców oraz współpraca z samorządami lokalnymi z terenów obwodów łowieckich, których dzierżawcy przystąpią do Programu. Biorąc pod uwagę uwarunkowania przyrodnicze Mazowsza, występowanie korzystnych siedlisk dla poszczególnych gatunków planowanych do restytucji, dotychczasowe doświadczenia, a także aktualną liczebność gatunków objętych Programem oraz planowany budżet Programu, zakłada się, że podejmowane działania w 60% będą dotyczyły bażanta, 30% kuropatwy oraz 10% zająca. Powyższe podyktowane jest następującymi uwarunkowaniami: - na przeważającym obszarze Mazowsza występuje bażant i korzystne warunki środowiskowe do jego bytowania, - obwody objęte Programem należały do obszaru wysokiej liczebności bażanta w latach 70-tych i 80-tych ubiegłego stulecia, - dotychczasowe zabiegi wsiedlania bażanta okazywały się skuteczne, - wiele mazowieckich obwodów łowieckich posiada korzystne agrocenozy dla bytowania kuropatw, jest ich jednak znacznie mniej niż obwodów korzystnych dla bytowania bażanta, - spośród 3 gatunków objętych Programem, na terenie województwa mazowieckiego najliczniej występuje zając przed kuropatwą i bażantem, - koszty zakupu dorosłych zajęcy oraz fakt, że uzasadnionym jest wpuszczanie zajęcy 19

21 niepochodzących z hodowli klatkowych (zidentyfikowano wyłącznie jednego potencjalnego dostawcę w skali kraju) powodują, że tylko 10% nakładów planowanych w ramach Programu planuje się przeznaczyć na zająca, - zmieniła się struktura upraw, warunkująca bazę pokarmową kuropatw i zajęcy. Pogorszenie warunków bytowania jest związane przede wszystkim z wielkoobszarowymi monokulturowymi uprawami (patrz załącznik nr 2 do Programu), - w przypadku bażanta i kuropatwy można bezpośrednio po zakupieniu ptaków wpuścić je do łowiska, wpuszczanie zająca musi być poprzedzone okresem adaptacyjnym w specjalnie do tego przygotowanej wolierze adaptacyjnej. Powyższy zabieg ma na celu poprawienie ich kondycji fizycznej i zapoznanie z otaczającym środowiskiem. Wskaźniki osiągnięcia celów na terenach objętych Programem: 1. wskaźniki produktu w ciągu roku: - wsiedlenie 350 sztuk zająca - wsiedlenie 6000 sztuk kuropatwy - wsiedlenie sztuk bażanta - redukcja drapieżników w liczbie około 25 tys. sztuk 2. wskaźniki rezultatu rok 2011 rok zając ok. 3,9 osobników/100 ha 4,8-5,0 os./100 ha - kuropatwa ok. 3,3 osobników/100 ha 4,1-4,3 os./100 ha - bażant ok. 2,5 osobników/100 ha 3,5-3,6 os./100 ha - lis ok. 0,9 osobników/100 ha do 0,3 os./100 ha - współpraca ze 120 szkołami w zakresie edukacji ekologicznej 3. okres wdrażania Programu rok

22 Kierunkowe działania i planowane przedsięwzięcia V 1. Poprawa warunków bytowania zwierzyny W ramach Programu przewidziane są następujące możliwości działań zmierzających do zapewnienia zwierzynie dziko żyjącej warunków naturalnych lub bardzo zbliżonych do naturalnych: wykorzystanie odłogowanych części pól, zakładanie i pielęgnowanie pasów wiatrochronnych, gospodarowanie skrajem lasów i drobnymi kompleksami leśnymi, zakładanie remiz śródpolnych, uprawa poletek łowieckich. Na okresy szczególnie trudne dla zwierzyny (śnieżne i mroźne zimy) przewiduje się dokarmianie. Odłogi Odłogi mogą spełniać ważną rolę środowiskową, stanowiąc osłony dla zwierząt i dostarczając im bezpiecznego miejsca żerowania. Kryterium użyteczności odłogów stanowi utrzymanie różnorodności biologicznej. Odłogi są podstawą zachowania dzikich roślin, owadów i innych organizmów w warunkach intensywnego rolnictwa. Bardzo ważny jest dobór, rozmieszczenie i kształt odłogowanych powierzchni. Okres odłogowania może wynosić od 1 roku do 5 lat. Ogólne zasady odłogowania przewidują, że: - w okresie od 15 stycznia do 31 sierpnia na powierzchniach odłogowanych nie wolno prowadzić żadnych zbiegów agrotechnicznych, - minimalna wielkość powierzchni odłogowanej wynosi 0,3 ha, a jej minimalna szerokość to 20 m. 1. Liczba takich powierzchni w obrębie gospodarstwa nie jest ograniczona. Pozwala się na samosiew roślin dzikich. Pasy wiatrochronne Pasy wiatrochronne są trwałym elementem krajobrazu rolniczego. Pełnią ważne funkcje osłonowe i ochronne. Dostarczają miejsc gniazdowania i wychowu młodych. Zakrzaczenia stanowią pożyteczny składnik krajobrazu dla wszystkich gatunków zwierzyny drobnej, natomiast zadrzewienia użyteczne są jedynie dla bażantów. Dla zajęcy i kuropatw zadrzewienia nie są 21

23 22 pożądanym elementem środowiska. Skuteczność osłony zapewnianej przez żywopłoty i pasy wiatrochronne zależy głównie od ich przepuszczalności (zwarcia) i wysokości. Pasy wiatrochronne powstrzymują erozję wietrzną w otwartym krajobrazie, zmniejszając prędkość wiatru o ok % na poziomie gruntu. Badania wykazały, że wydajność plonu podnosi się o 5-10% w zależności od rodzaju uprawy, typu gleby i miejscowego klimatu. Pozytywny wpływ pasa wiatrochronnego jest odczuwalny (i mierzalny) w odległości krotności wysokości drzew i krzewów po stronie zawietrznej. Oznacza to, że pas o wysokości 5 metrów stwarza ochronę do odległości metrów. W strefie tej prędkość wiatru jest zmniejszona aż do 60%, parowanie o 40%, a temperatura gleby i powietrza jest o 1 stopień Celsjusza wyższa w ciągu dnia. Znaczenie żywopłotów i pasów wiatrochronnych dla zwierzyny, dzikich roślin i owadów polega na tym, że dostarczają one ekologicznych korytarzy pomiędzy różnymi siedliskami, a ponadto stanowią źródło pokarmu, osłonę dla gniazd i wychowu młodych, a także stanowią osłonę zimową. By wypełniały one swą rolę, należy przestrzegać następujących zasad: - dno pasa powinno być trwale pokryte krzewami, trawami i roślinami zielnymi, - należy stosować głównie rodzime gatunki drzew i krzewów, najlepiej miejscowego pochodzenia, co zapewni najlepsze środowisko dla roślinności i fauny owadziej. Gatunki rodzime są przystosowane do miejscowych warunków i często wspierają się wzajemnie, tworząc zespół w odróżnieniu od gatunków egzotycznych, - tam, gdzie ochrona przed wiatrem nie jest najważniejsza, pasy nie powinny zawierać drzew służących, jako czatownie dla ptaków drapieżnych, - należy ograniczyć dostęp zwierząt gospodarskich do pasów (przynajmniej z jednej strony), by nie wyjadały roślin stanowiących osłonę gniazd, - należy unikać przenikania oprysków i nawozów do pasów, - nie należy przycinać żywopłotu lub pasa zbyt często, jednak należy czynić to na tyle często by umożliwić dostęp światła do niższych warstw. Pasy wiatrochronne mogą być jedno- lub wielorzędowe, w zależności od powierzchni, jaką możemy na nie poświęcić. Funkcję ochrony przed wiatrem najlepiej wypełniają wielorzędowe pasy z trzema lub większą liczbą rzędów i z mieszanką gatunkową drzew i krzewów. Przy kilku rzędach wywrócenie lub śmierć kilku drzew nie spowoduje luk w strukturze. Ponadto jest ona mniej podatna na choroby eliminujące określone gatunki. Jednorzędowe pasy i żywopłoty są natomiast tańsze, szybsze do posadzenia i zajmują mniej powierzchni. Jeśli z pasa lub żywopłotu mają korzystać głównie zwierzęta i nie występuje ograniczenie powierzchni, to zaleca się pojedynczy rząd z pozostawieniem przestrzeni na 2 lub 3 rzędy po to, by rośliny mogły się rozkrzewić i mogła powstać przestrzeń trawiasto-zielna. Wielorzędowe pasy projektuje się z warstw krzewów od dołu i piętrem odpornych na wiatr drzew nie zacieniających dolnych warstw. Czasem stosuje się tzw. drzewa pielęgnujące. Są to odporne, szybko rosnące drzewa, łatwo przyjmujące się i stwarzające korzystne środowisko dla pozostałych roślin. Drzewa te mogą zostać posadzone kilka lat wcześniej lub jednocześnie z pozostałą roślinnością. Mogą być okrzesywane, by dopuszczały więcej światła do krzewów, zapewniając im jednocześnie ochronę. Pasy wiatrochronne lokuje się w kierunku prostopadłym do kierunku panujących wiatrów. Najbardziej odporne gatunki sadzi się od strony nawietrznej. Pierwszy rząd stanowią głównie krzewy, takie jak głóg, bez lilak i dzika róża, z drzewami pielęgnującymi takimi jak olsza czarna i brzoza, lub bez nich. Wysokie i cienioznośne krzewy i małe drzewa, takie jak leszczyna, trzmielina, bez czarny i jarzębina, sadzi się w wewnętrznych rzędach razem z dębami, lipą i jesionem, które powinny być sadzone w 8-10 metrowej więźbie, by pozwolić na ukształtowanie się okapu. Na stronie zawietrznej można sadzić więcej gatunków, zwłaszcza światłożądnych, jak dzika

24 jabłoń, dzika grusza, tarnina i różne gatunki róż. Można wprowadzać dalsze gatunki, lecz wyłącznie rodzime. Najlepiej te, które dobrze rosną w sąsiedztwie. Nie należy wprowadzać roślin egzotycznych. Krzewy należy sadzić w grupach po 2-6 roślin, by dać im szansę rozwoju bez zbyt ostrej konkurencji ze strony sąsiednich roślin o szybszym wzroście. Poniżej przedstawiono przykład pasa wiatrochronnego o kilku rzędach, uwzględniającego potrzeby zwierzyny (Kolar i Christensen, 2001): TTWWGGTTWWGG itd. TTDWOTTJTTDW itd. GGTTRRGGTTRR itd. gdzie: T tarnina W wierzba szara G głóg jednoszyjkowy D dąb szypułkowy O olsza czarna J- jesion wyniosły R- dzika róża W tym przykładzie tarnina, głóg, dąb i dzika róża są gatunkami utrzymującymi pas na dłuższą metę, natomiast wierzba szara i olsza służą jako gatunki pielęgnacyjne. Niektóre z nich mogą pozostać, obumrzeć i rozłożyć się, by stworzyć podłoże dla fauny owadziej, głównie licznych próchnojadów. Wierzby można przycinać, by odrastały. Niewielkie kępy iglastych roślin stwarzają zwierzynie dobrą osłonę zimą. Sosny, a także jałowce sadzi się w szerokiej więźbie (np. 2x2 m), by zachowały możliwie długo dolne gałęzie. Następnie w 2-3-letnich odstępach obcina się im wierzchołki, by utrzymać ich krzaczasty pokrój. Jednorzędowe pasy i żywopłoty mogą być tworzone z jednego tylko gatunku, jak np. angielskie żywopłoty z głogu. Dodatkowe gatunki dodają nieco zróżnicowania i są zabezpieczeniem przed chorobami. Przykład pasa jednorzędowego: TTTOGGRRDTTT itd. Gospodarowanie skrajem lasu i drobnymi kompleksami leśnymi. Poprawę warunków ekologicznych na skraju lasu osiąga się przez ograniczenie gatunków zacieniających jak buk, świerk i jodła, a wspieranie takich gatunków jak jesion, brzoza, sosna, lipa i modrzew pozwalających na rozwój urozmaiconej zieleni i runa. Najkorzystniejszy dla zwierzyny skraj lasu, od strony południowej i wschodniej, powinien mieć m szerokości i zawierać małe luki w okapie, a nawet szeroki pas z pokrywą trawiastą koszoną w celu podniesienia jej wartości wypasowej. W przypadku przebudowy istniejącego skraju należy pozostawić dużo miejsca na naturalną kolonizację, sadząc grupy krzewów i nieliczne drzewa w dużych odstępach. By uniknąć szkód spowodowanych zgryzaniem, należy sadzić jako przedplon drzewa gatunków mało atrakcyjnych dla zwierzyny płowej (brzozy, wiciokrzewy, suchodrzew, olsza). Posadzone pędy należy przycinać, tworząc w ten sposób doskonałą osłonę dla bażantów i miejsca bytowania wielu owadów. Gdy pokrywa zostanie utrwalona, można wprowadzić inne gatunki przy mniejszym zagrożeniu zgryzaniem. Na terenach często uczęszczanych przez turystów dobrze jest przeznaczyć pewną partię łowiska na ostoję zwierzyny. Są to partie łowiska na które jest nałożony zakaz wstępu, gdzie zwierzyna nie będzie niepokojona. Mateczniki takie powinny: - być regularnie rozmieszczone w obrębie lasu, - mieć wielkość co najmniej 1 hektara, 23

25 - być oddalone od siebie o nie więcej niż 1000 m, - dawać dobrą osłonę. Remizy śródpolne Remizy śródpolne powinny być położone w miejscach nasłonecznionych i zacisznych. Remiza powinna zawierać warstwę krzewów, oraz pasmo wysokich traw i ziół wzdłuż swego obwodu. W jej wnętrzu mogą występować wyższe krzewy i drzewa. Przy zakładaniu nowych remiz obowiązują zasady wspomniane przy sadzeniu wielorzędowych pasów wiatrochronnych, tzn. stosowanie drzew przedplonowych i wprowadzanie w małych grupach gatunków przystosowanych do miejscowych warunków. Wysokie drzewa powinny pozostawać po północnej i zachodniej stronie remizy, by jej nie zacieniać. Wysokie drzewa mogą mieć ujemny wpływ na zwierzynę drobną, gdyż często służą jako punkt obserwacyjny (czatownie) dla ptaków drapieżnych. Kępy gatunków iglastych dają dodatkową osłonę, zwłaszcza zimą. W tym celu sadzi się je w szerokiej więźbie, np. 2x2 m, i regularnie się ogławia. Można również wprowadzać drzewa owocowe i kasztanowce, jako bardzo ważne źródło pokarmu dla wielu gatunków zwierząt. Pośrodku remizy pozostawia się przestrzeń otwartą, zajmującą od 1/4 do 1/3 całej powierzchni. Powinna być ona obsiewana trawą dostarczającą zwierzynie pokarmu. Podczas koszenia lub innych zabiegów uprawowych pozostawiamy pewną część nietkniętą, jako miejsce gniazdowania i miejsce zimowania owadów. Doskonale jest gdy remiza zawiera mały zbiornik lub ciek wodny. Drzewa i krzewy należy utrzymywać z dala od lustra wody, by zapewnić dostęp światła i wiatru do wody, by tym samym uniknąć zasypywania jej przez liście jesienią. Drzewa i krzewy powinny znajdować się w odległości 2-3-krotności ich wysokości od wody. Inaczej ryzykuje się ciemną, przerośniętą glonami wodą. Remizy z czasem się starzeją i wymagają renowacji. Renowacja polega na usuwaniu niektórych drzew i krzewów w celu dopuszczenia światła do roślinności zielnej, dosadzaniu niskich krzewów i krzewinek, przerzedzaniu lub przycinaniu krzewów. Możliwe jest również tworzenie remiz okresowych. Rolę takich remiz spełniają np. uprawy topinamburu, wikliny, malwy, żywokostu,, trwałego łubinu i innych roślin dających osłonę i pokarm. Ponadto w pobliżu stałych remiz lub w ich obrębie można lokalizować poletka łowieckie z owsem, gryką lub seradelą. Bardzo ważne jest równomierne rozmieszczenie remiz i innych osłon w łowisku. Najlepiej gdy są one rozmieszczone w odległości długiego lotu bażanta, tzn. w odległości m. Zalesianie gruntów porolnych Kolejnym sposobem polepszenia warunków bytowania gatunków zwierzyny drobnej jest zalesianie gruntów porolnych. Do drzew mających największe znaczenie w gospodarce łowieckiej należą: - gatunki zgryzowe, jak wierzby, osiki, topole, olsze, lipy, graby i klony. Są one chętnie zgryzane przez zwierzynę, a niektóre nadają się do sporządzania liściarki, - ciężkonasienne, jak dąb, buk i kasztanowce, dostarczają wysokobiałkowego pokarmu w postaci nasion, - owocodajne, jak jarzębina i dzikie drzewa owocowe (jabłoń i grusza), bardzo wartościowe jako pokarm i chętnie zjadane. Ich duży udział w zalesianiach zdecydowanie podnosi wartość nasadzeń dla zwierzyny, stając się naturalną bazą żerową i miejscem ochrony. Przy doborze gatunków drzew i krzewów uwzględnić trzeba przede wszystkim gatunki rodzime, o znanym przystosowaniu do miejscowych warunków. 24

26 Należy wprowadzić zasadę możliwie szerokiego zestawu gatunków roślin. Pozwala to na zmniejszenie ryzyka hodowlanego oraz podniesienia odporności zalesienia na działanie czynników biotycznych i abiotycznych. Poletka łowieckie Kolejną metodą zapewnienia dzikiej zwierzynie stałego dostępu do pokarmu naturalnego jest tworzenie w obwodach poletek łowieckich. Mają one na celu kształtowanie odpowiednich warunków osłonowych i żerowych dla zwierzyny drobnej. Duże powierzchniowo i jednorodne gatunkowo uprawy rolnicze, zdewastowane lub nie spełniające oczekiwanej roli zadrzewienia śródpolne zmuszają do tworzenia sztucznych baz żerowych. Dlatego podstawą chowu zwierzyny drobnej w łowiskach polnych powinno być właściwe kształtowanie krajobrazu pod kątem osłon roślinnych i żeru, czyli zabezpieczenie dla zwierzyny odpowiedniej pod względem jakościowym i ilościowym karmy pochodzenia naturalnego, nie tylko w okresie zimowym ale przez cały rok. Uczynić to można (poza jesienno-zimowo-wiosennym dokarmianiem sztucznym) tylko i wyłącznie przez tworzenie odpowiedniej sieci śródpolnych poletek łowieckich dla zwierzyny. W celu bezpośredniego zabezpieczenia dla zwierzyny drobnej pokarmu naturalnego należy w bezpośrednim sąsiedztwie zadrzewień śródpolnych lub w niewielkich od nich odległościach (nie więcej jak m) zakładać poletka karmowe o powierzchni ok. 0,10-0,25 ha każde (wskazane jest, aby poletka te były powierzchniowo mniejsze, a w większej liczbie i o węższym, a wydłużonym kształcie, najlepiej w formie prostokąta), na których uprawiane są atrakcyjne dla zwierzyny drobnej rośliny (stanowiące zarówno żer naturalny jak i dodatkową osłonę) pozostawiane w formie nieskoszonej do wiosny następnego roku. Przy tworzeniu sieci śródpolnych poletek łowieckich należy objąć ochroną wszelkiego rodzaju istniejące miejsca porośnięte starą roślinnością zielną. Są to przede wszystkim rowy, pobocza mniej uczęszczanych dróg, najbliższe otoczenie zakrzaczeń i zadrzewień śródpolnych, miedze, skrawki nieużytków (użytków ekologicznych) czy narożniki dużych pól, gdzie dostęp sprzętu mechanicznego jest utrudniony. Ochrona ta powinna polegać na przeciwdziałaniu ich wypalania czy wykaszania. Przy urządzaniu poletek łowieckich istotna jest także kwestia wody. Co prawda w każdym obwodzie łowieckim znajdują się naturalne zbiorniki i cieki wodne, jednak bardzo często mamy do czynienia z niewystarczającą ich ilością. W wielu przypadkach mają one strome, często porośnięte gęstą roślinnością brzegi, które utrudniają, a nawet uniemożliwiają zwierzynie dostęp. Należy zatem odpowiednio te zbiorniki zagospodarować, szczególnie przez tworzenie dojść dla zwierzyny (np. likwidacja w kilku miejscach istniejących stromych brzegów). Jeżeli brak jest otwartych luster wody, a są zabagnione lub podmokłe niecki terenowe, to należy je pogłębić, tworząc w ten sposób niewielkie oczka wodne. W niektórych przypadkach, gdy brakuje w obwodzie takich terenów, należy zdecydować się na budowę sztucznych oczek wodnych. Powinno się także pamiętać, aby co roku wszystkie wodopoje oczyszczać z butwiejących w nich resztek roślin. Najlepszym układem jest, jeżeli wodopoje znajdują się w pobliżu uprawianych śródpolnych poletek łowieckich i remiz. Dokarmianie sztuczne Dokarmianie powinno mieć miejsce gdy dostęp do pożywienia naturalnego jest utrudniony lub uniemożliwiony. Istotnym elementem prawidłowego zagospodarowania obwodu łowieckiego w tym zakresie jest odpowiednie wyposażenie go w łowieckie urządzenia techniczne, służące 25

27 do przechowywania karmy, dokarmiania zwierzyny, a także jej obserwacji oraz dokonywania odstrzałów drapieżników. Ważne jest odpowiednie pod względem przestrzennym usytuowanie tych urządzeń oraz prawidłowe racjonowanie karmy (częstotliwość wykładania). Należy pamiętać, że zarówno w okolicach uprawianych śródpolnych poletek łowieckich, jak i stałych punktów zimowego dokarmiania będzie następowała koncentracja drapieżników. Najważniejszym urządzeniem są różnego rodzaju paśniki. Ich zadaniem jest w miarę możliwości zabezpieczenie wykładanej karmy przed negatywnym wpływem warunków atmosferycznych, a także stworzenie dodatkowej osłony dla korzystających z tej karmy zwierząt. Z tego też względu rodzaj, liczba i odpowiednie usytuowanie tych urządzeń w terenie są w pełni zależne od rodzaju wykładanej karmy i gatunku zwierząt, któremu mają one służyć. Budowa nowych lub naprawa dotychczas istniejących urządzeń musi być wykonana najpóźniej w okresie letnim, a ich wystawienie w teren powinno nastąpić przed okresem zimy, w terminie zależnym także od poszczególnych gatunków zwierzyny. Prawidłowe przygotowanie obwodu w tym zakresie umożliwia prowadzenie zimą rozsądnego dokarmiania, co bezsprzecznie pozytywnie wpłynie na lepsze przetrwanie przez zwierzynę tego krytycznego dla niej okresu. Wyróżnia się kilka rodzajów karmy stosowanej do dokarmiania zwierzyny drobnej, jak również kilka sposobów zadawania jej. Rodzaje karmy stosowane w dokarmianiu zimowym zwierzyny drobnej są specyficzne dla poszczególnych gatunków. Zawsze jednak należy pamiętać, aby przygotowana przez nas na okres zimowy karma była jak najbardziej zbliżona do pokarmu naturalnego i miała bardzo dobrą jakość. Stosuje się: - karmę objętościową suchą przede wszystkim do dokarmiania zajęcy i dzikich królików. Zaliczamy do niej siano z mieszanek roślin motylkowych (seradeli, koniczyny i lucerny), snopy owsa, a także liściarkę przyrządzoną z młodych pędów drzew owocowych, dębu, bzu koralowego, głogu, jeżyny i maliny. - karmę objętościową soczystą do dokarmiania praktycznie wszystkich gatunków zaliczanych do zwierzyny drobnej. Są to rośliny okopowe marchew, buraki, a także kapusta pastewna i jarmuż. Jest to karma, która poza wieloma składnikami odżywczymi dostarcza zwierzynie także wody. - karmę treściwą głównie do dokarmiania ptactwa, a więc przede wszystkim kuropatw i bażantów. Stanowi ją ziarno podstawowych zbóż (pszenica, jęczmień, proso itp.), kukurydza (ziarno i kolby). - karmę inną jako uzupełniającą. Z reguły są to różnego rodzaju odpady z magazynów zbożowych, plewy powstałe przy czyszczeniu ziarna zbóż. Tego typu karma pochodzi z reguły z zakupu, dlatego przy jej nabywaniu musimy mieć całkowitą pewność, że nie pochodzi z magazynów (zakładów przetwórczych), w których były w trakcie jej składowania używane środki chemiczne przeciw gryzoniom lub szkodnikom ziarna zbóż. - sól praktycznie tylko dla zajęcy. Redukcja liczebności drapieżników Choć poważne straty wśród młodych zajęcy, wysiadujących ptaków i w lęgach powodują kruki, wrony, sroki, a także drapieżniki synantropijne wałęsające się psy i koty, to ze względów prawnych środowisko myśliwych może ograniczać jedynie populacje drapieżników będących na liście zwierząt łownych lisa, kuny, tchórza, borsuka, jenota. Ograniczanie liczebności tych drapieżników jest elementem poprawy warunków środowiskowych pozostałej zwierzyny drobnej najskuteczniejszą metodą zwiększenia liczebności zajęcy, kuropatw i bażantów, a także innych małych zwierząt, często chronionych, które stanowią źródło pokarmu dla wymienionych drapieżników. 26

28 W realizacji Programu uwaga będzie skupiona na lisie, ponieważ: - populacja lisa zwiększyła się w ostatnich 6-ciu latach do niespotykanego nigdy przedtem poziomu, - lis nie ma naturalnego wroga, - prowadzone są szczepienia lisów przeciwko wściekliźnie, co znacznie ogranicza ich śmiertelność, - myśliwi, przy odpowiednim zaangażowaniu, są w stanie skutecznie ograniczyć liczebność lisów do pożądanego poziomu. Odstrzał lub odłów pułapkami żywołownymi drapieżników powinien być intensywny podczas całego sezonu polowań oraz powinien obejmować duże obszary wraz z obwodami ościennymi, gdzie prowadzony będzie Program odbudowy populacji zwierzyny drobnej. Na terenie objętym realizacją Programu należy także określić stan populacji krukowatych. W przypadkach koniecznych (po przekroczeniu liczebności zagrażającej równowadze środowiska na danym obszarze) Polski Związek Łowiecki i Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego wystąpią do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie o wydanie wymaganych prawem zezwoleń na przeprowadzenie przez koła łowieckie redukcji krukowatych. Redukcja liczebności lisów Redukcja liczebności drapieżników będzie dotyczyć głównie lisa, którego populacja w 2009 r. wynosiła na terenie województwa mazowieckiego wg danych PZŁ osobników. Średnie zagęszczenie populacji lisa aktualnie wynosi niemal 1 osobnik/100ha (Monitoring Stacji Badawczej PZŁ Czempiń, 2009), a w niektórych obwodach dochodzi nawet do 2 os./100 ha. W ramach Programu zakłada się odstrzał lisa tak, aby pod koniec Programu ograniczyć zagęszczenie lisa do wartości 0,3 os./100 ha. Jedynym skutecznym sposobem na zmniejszenie populacji jest, prócz odstrzału, stosowanie pułapek żywołownych. Delegacja zawarta w art. 44 ust. 1 ustawy Prawo łowieckie zobowiązuje ministra właściwego do spraw środowiska, do określenia w drodze rozporządzenia okresów polowań na zwierzęta łowne. Obecnie ww. kwestie reguluje rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz. U. Nr 48, poz. 459, z późn. zm.). Nowelizacja tego rozporządzenia, z dnia 22 września 2009 roku (Dz. U. Nr 163, poz. 1303), wydłuża na cały rok okres polowań na jenoty, szopy pracze i norki amerykańskie oraz na lisy na terenach obwodów łowieckich, w których dokonano zasiedlenia zwierzyną drobną w okresie ostatnich 2 lat. Ta zmiana wynika z konieczności podjęcia radykalnych działań zmierzających do ograniczenia wzrastającej z roku na rok populacji tych zwierząt oraz zapewnienia efektywności prowadzonych na dużą skalę działań ochronnych, ukierunkowanych na odbudowanie liczebności zajęcy, bażantów i kuropatw. Zgodnie z rocznikiem statystycznym GUS Leśnictwo 2007 liczebność populacji lisów w Polsce w 2000 r. wynosiła 145,1 tys. osobników, a w 2007 r. ich liczba wzrosła już do 215,4 tys., pomimo wzrostu pozyskania tego gatunku. Natomiast w 2010 GUS Leśnictwo tab. 4(114) podała, że liczebność lisa w Polsce wynosi 198,3 tys. sztuk, a w samym województwie mazowieckim 19,9 tys. sztuk. Lekki spadek liczebności jest wynikiem zwiększonego odstrzału, ale okazuje się to nie wystarczające bo populacja nadal jest nadmiernie liczna. Należy podkreślić, że obecnie nadmierne zagęszczenie lisów i drobnych drapieżników powoduje nieodwracalne straty nie tylko w populacjach krajowych zwierząt łownych, ale również tych objętych ochroną gatunkową. Istnienie tego problemu sygnalizuje Polski Związek Łowiecki. Również Główny Lekarz Weterynarii w swym piśmie skierowanym do Ministra Środowiska zwrócił uwagę na konieczność regulowania liczebności populacji lisa, co wynika także z naszych zobowiązań związanych z członkostwem w Unii Europejskiej. Współfinansowanie przez 27

29 Unię Europejską działań związanych ze zwalczaniem wścieklizny jest warunkowane koniecznością prowadzenia monitoringu wścieklizny oraz kontroli liczebności populacji lisów wolno żyjących poprzez prowadzenie właściwej strategii pozyskania. Poniższy wykres przedstawia wyniki badań Stacji Badawczej Polskiego Związku Łowieckiego w Czempiniu, które pozwalają na stwierdzenie, że aktualna łowiecka eksploatacja lisów (ok. 65% stanu wiosennego) jest daleko niewystarczająca. Populacja nadal wzrasta, a spadek jej liczebności będzie następował dopiero przy odstrzale ponad 150% stanów wiosennych. Dla zwiększenia skuteczności redukcji drapieżników należy w realizacji Programu wykorzystać pułapki żywołowne. Redukcja liczebności pozostałych drapieżników Problem wzrastającej liczebności dotyczy również innych drapieżników jenotów i szopów praczy, które zagrażają krajowym populacjom zwierząt. Są to gatunki obce rodzimej faunie, zagrażają krajowej bioróżnorodności i dlatego należy dążyć do eliminacji ich ze środowiska naturalnego. Według danych Polskiego Związku Łowieckiego, w obwodach dzierżawionych w 2001 r. stwierdzono 10,8 tys. sztuk norki amerykańskiej, a w 2007 r. już 42,7 tys. sztuk. Również populacja jenota systematycznie wzrasta, z 12,3 tys. szt. w 2001 r. do 52 tys. szt. w 2007 r., podobnie jak niezwykle inwazyjnego gatunku szopa pracza z ok. 70 szt. w 2004 r. do 1,7 tys. szt. w 2007 r. W odniesieniu do pozostałych gatunków drapieżników borsuka, kuny domowej, kuny leśnej i tchórza, których liczebność jest znacznie mniejsza niż lisa, należy w ramach Programu 28

30 założyć jej ograniczenie przez zwiększenie rocznych planów pozyskania rzędu 10%. Redukcja innych gatunków negatywnie oddziaływujących na zwierzynę drobną (np. kruka), może nastąpić po wcześniejszej ocenie ich liczebności i uzyskaniu zgody stosownych organów administracji publicznej. Powyższe dotyczy ustalonych obwodów łowieckich lub, gdy zajdzie taka konieczność, terenów wszystkich obwodów w województwie mazowieckim. Istotny wpływ na liczebność zwierzyny drobnej mają także ptaki drapieżne szponiaste (objęte w Polsce całoroczną ochroną gatunkową). Największy wpływ na liczebność zająca szaraka, kuropatwy i bażanta ma niewątpliwie jastrząb. Wyniki badań Dudzińskiego (1988) wykazały, że ptaki drapieżne (przede wszystkim jastrząb) były przyczyną 71% strat zimowych w populacji kuropatw w centralnej Polsce, gdy liczebność kuropatw była w tym czasie jeszcze wysoka. Nie podlega zatem dyskusji fakt, że jastrząb może, szczególnie podczas śnieżnych zim, zdecydowanie redukować i tak już nieliczne populacje kuropatw. Niezwykle ważnym przedsięwzięciem w realizacji Programu jest istotna redukcja gatunków synantropijnych. Jak wykazują badania prowadzone w ramach monitoringu łowisk w okręgu warszawskim Polskiego Związku Łowieckiego problem zdziczałych i wałęsających się psów jest tak wielki, że nie może być już problemem tylko myśliwych. Liczbę zdziczałych psów w sezonie łowieckim 2000/2001 oszacowano tu na 1550 przypadków. w przypadku całego Mazowsza ta liczba może być 7-8 krotnie większa. Zdziczałe psy stanowią bardzo duże zagrożenie, nie tylko dla nielicznie występujących już zajęcy, ale także dla sarny oraz innych gatunków zwierzyny grubej. Sposoby polowań watah zdziczałych psów są zbliżone do sposobów polowań prowadzonych przez watahy wilków. Dlatego też powodują one dotkliwe straty w populacjach zwierzyny, zwłaszcza w okresach krytycznych, jakimi są śnieżne i mroźne zimy. Wataha polujących, zdziczałych psów jak i pies pojedynczy jest w stanie, po długiej uporczywej pogoni, dopaść i zarżnąć każdego zająca i sarnę. Poza powodowaniem bezpośrednich strat, psy, niepokojąc zwierzynę, zakłócają strukturę przestrzenną i socjalną populacji zwierzyny, co jest przyczyną dodatkowych upadków. Rola kotów polujących na polach w oddziaływaniu na populacje zwierzyny drobnej (zająca, kuropatwy) jest zdecydowanie mniejsza od roli zdziczałych psów. Nie mniej jednak, jak podaje Pielowski (1979), młode zające, w okresie dużej ich liczebności, stanowiły 3,4% składu pożywienia wałęsających się kotów. Negatywny wpływ polujących daleko od zagród kotów na liczebność ptaków łownych (kuropatwy) i zajęcy może być znaczący tylko w okresie wiosny i wczesnego lata. Od początku 2012 roku na podstawie zmienionej ustawy o ochronie zwierząt istnieje zakaz zabijania zwierząt z wyjątkiem usuwania osobników bezpośrednio zagrażających ludziom lub innym zwierzętom, jeżeli nie jest możliwy inny sposób usunięcia zagrożenia. W związku z powyższym, w szczególnych przypadkach, myśliwi posiadają prawo do redukcji drapieżników synantropijnych. Metody redukcji drapieżników Drapieżniki będą redukowane w wyniku odstrzału podczas polowań (indywidualnych i zbiorowych) oraz przy użyciu pułapek żywołownych. Metody polowania są przedstawiane szczegółowo wszystkim kandydatom na myśliwych podczas kursu dla nowo wstępujących do PZŁ. Od 2009 roku do odławiania niektórych zwierząt drapieżnych wolno stosować pułapki żywołowne, pod warunkiem, że: - nie chwytają za kończynę i nie ranią, - zapewniają działanie zapadni pod ciężarem drapieżnika, 29

31 - są wyposażone tylko w przynętę wabiącą drapieżniki. Do takich pułapek zalicza się: - pułapki skrzynkowe, - pułapki klatkowe, - pułapki rurowe, przy czym wszystkie one mogą być pułapkami: - przelotowymi, czyli umożliwiającymi wejście drapieżnika z dwóch stron, - jednostronnymi, czyli umożliwiające wejście drapieżnika z jednej strony. Pułapki powinny być swymi gabarytami dopasowane do wymiarów odławianych drapieżników. Dlatego też w naszych łowiskach można stosować różne wielkości odłowni: - norki amerykańskie należy łapać w pułapki o wymiarach 20x20x100 cm, gdzie pierwsze wymiary to wysokość i szerokość ostatni zaś to długość matni, - jenoty odławiamy w pułapki nieco większe o wymiarach 30x30x150 cm, - lisy i szopy pracze należy chwytać w pułapki o wymiarach 40x40x200 cm lub 40x40x180 cm. Wszystkie dozwolone pułapki winny być zaopatrzone w klapy zamykające, które uniemożliwią wydostanie się drapieżnika. Spust zwalniający zamknięcia musi być tak wyregulowany, aby zwalniał się pod naciskiem gatunku drapieżnika, którego właśnie chcemy odłowić. Pułapki żywołowne należy używać tylko w miejscach częstego pobytu drapieżników. Najlepiej jest przed podjęciem decyzji o odłowie rozpoznać teren, gdzie i w jakim miejscu najchętniej gromadzą się drapieżniki. W niektórych przypadkach będą to stogi słomy, obrzeża wsi, cieki wodne, stawy rybne, a nawet opuszczone zabudowania gospodarskie. Wszystkie drapieżniki łowieckie, mają w zwyczaju obchodzenie raz na dobę swoich rewirów łowieckich i znaczenie ich. Czynią to stałymi trasami wędrówki, które dość łatwo można rozpoznać w łowisku. Większość myśliwych i strażników łowieckich zna takie przejścia i doskonale wie, którędy najczęściej chodzą drapieżniki. Najlepszym okresem do tego typu obserwacji, jest zima i ponowa. Ważnym jest, aby każda łownia była dobrze zamaskowana i nie budziła wśród zwierząt niepokoju. Pułapki ustawiamy tak, aby dla okolicznej ludności były niewidoczne, maskujemy je patykami, zeschłymi liśćmi czy też trawą. O rozstawieniu pułapek należy poinformować zarówno administrację Lasów Państwowych, jeśli robione jest to na ich gruntach, oraz administrację samorządową (sołtysów i wójtów gmin). Wskazanym sposobem uśmiercania odłowionych drapieżników jest ich odstrzał bezpośrednio w klatce. Odstrzału takiego należy dokonać z broni małego kalibru dopuszczonego do polowania w naszym kraju. Należy pamiętać, że wszystkie metody uśmiercania nie mogą przynosić zwierzynie cierpień. Odłów drapieżników należy uwzględnić w rocznych planach łowieckich. 3. Restytucja wybranych gatunków zwierzyny drobnej Przystępując do restytucji gatunków zwierzyny drobnej należy najpierw ocenić stany ilościowe zwierzyny drobnej i drapieżnej na obszarach planowanych działań. W zależności od wzajemnych relacji między drapieżnikami i ofiarami oraz aktualnego stanu ilościowego zwierzyny w terenie należy dążyć do poprawy warunków środowiskowych i polepszania stanu zagospodarowania obwodów łowieckich pod kątem wymagań zwierzyny drobnej ze szczególnym uwzględnieniem redukcji drapieżników. Należy prowadzić działania mające na celu poprawę środowiska bytowania poszczególnych gatunków objętych Programem, szczególnie poprzez zakładanie nowych lub podsadzanie istniejących zakrzaczeń i zadrzewień śródpolnych, zakładanie poletek łowieckich lub pozostawianie nieskoszonych upraw rolniczych na okres zimy, budowę 30

32 i wystawianie stosownych urządzeń do dokarmiania zwierzyny itp., według zasad stosowanych w gospodarce łowieckiej. W ramach niniejszego Programu na terenie województwa mazowieckiego realizowane będą działania w zakresie restytucji 3 gatunków zwierząt zająca, kuropatwy i bażanta, zaliczanych do zwierzyny drobnej, poprzez wsiedlanie osobników pochodzących z hodowli zamkniętych Polskiego Związku Łowieckiego lub pozyskiwanych poprzez odłowy w innych częściach kraju. Warunkiem przystąpienia do realizacji Programu w danym obwodzie łowieckim jest całkowite wstrzymanie pozyskania zajęcy i kuropatw na czas realizacji Programu. Powyższe ograniczenie nie dotyczy bażantów, gdyż w ramach restytucji będą wsiedlane wyłącznie kury bażancie, które nie podlegają użytkowaniu łowieckiemu. Z realizacji Programu wykluczone powinny być obszary rezerwatów przyrody jako tereny, w obrębie których wszelkie procesy ekologiczne pozostawia się w maksymalnym stopniu do regulacji samej przyrodzie (wyjątek stanowi rezerwat Modrzewina, gdzie dopuszcza się prowadzenie gospodarki łowieckiej). Wyłączyć należy także strefy ochronne zwierząt, głównie ptaków. Wsiedlenia zajęcy Według danych PZŁ, uzyskanych podczas corocznej inwentaryzacji zwierzyny, liczebność populacji zająca szaraka na terenie województwa mazowieckiego w 2009 r. ocenia się na nieco ponad 90 tys. osobników (90 386). Ta liczba podzielona przez powierzchnię województwa (pomniejszoną o powierzchnię leśną) daje zagęszczenie 3,91 os./100 ha (Monitoring Stacji Badawczej PZŁ Czempiń, 2009). Zakłada się, że począwszy od 2012 roku liczba wsiedlanych zajęcy będzie wynosiła około 350 osobników rocznie. Wsiedlanie przewiduje się w kilku - kilkunastu obwodach łowieckich, co da liczbę średnio na jeden obwód łowiecki po osobników. Materiał do wsiedleń pochodzić będzie z hodowli zamkniętych Polskiego Związku Łowieckiego (Krośniewice, Nowy Przybyszew, Gradów, Gierłoż) i Lasów Państwowych (Świebodzin)lub z odłowów w innych częściach kraju. W wyniku działań restytucyjnych, w roku docelowym realizacji Programu oczekiwane zagęszczenie zająca w obwodach objętych Programem powinno wynosić około 4,8-5,0 os./100 ha. Realizacja tego prognozowanego wzrostu liczebności jest uzależniona od różnych czynników (warunki pogodowe w okresie rozrodu, możliwość pojawienia się chorób), które mogą znacząco wpłynąć na osiągnięcie pożądanych rezultatów. Zające będą przygotowywane do wsiedlenia w wolierach adaptacyjnych zlokalizowanych bezpośrednio w łowisku, przez okres ok. miesiąca, co przyczyni się do większej przeżywalności wsiedlanych osobników. Woliery ogrodzone będą siatką parkanową o wysokości co najmniej 1,5 m. Ich powierzchnia powinna wynosić ok. 2 ha. Dobrze aby w ich obrębie znajdowała się pewna liczba ukryć oraz aby były one wcześniej obsiane różnymi uprawami (rzepak, zboża ozime, kapusta pastewna, lucerna itp.). Okres aklimatyzacji powinien trwać około miesiąca. Jeśli w zagrodzie nie ma naturalnego pożywienia, to przebywające tam zające muszą być intensywnie dokarmiane karmą objętościową suchą i soczystą oraz karmą treściwą. Po zakończeniu okresu aklimatyzacji w ogrodzeniu wykonuje się kilka przejść, umożliwiających zającom spokojne opuszczenie zagrody. Teren wsiedleń powinien zostać objęty akcją intensywnej redukcji drapieżników, głównie lisa. Sam zabieg wymaga poniesienia znacznych nakładów finansowych i dużego zaangażowania czasowego samych myśliwych. Pewnym wyjściem z tej sytuacji może być współpraca kilku kół łowieckich sąsiadujących ze sobą obwodami. Zagrodę aklimatyzacyjną najlepiej zlokalizować w łowisku położonym centralnie w stosunku do współpracujących obwodów, mającym najkorzystniejsze warunki do bytowania zajęcy. 31

33 32 Wsiedlenia kuropatw Liczebność populacji kuropatwy na terenie województwa mazowieckiego w obwodach dzierżawionych przez PZŁ została określona w 2009 r. na osobników, co odpowiada zagęszczeniu szacowanemu na 3,3 os./100 ha. Koła łowieckie dzierżawiące obwody na terenie Mazowsza, w sezonie łowieckim 2008/2009 wsiedliły 3696 osobników. (Monitoring Stacji Badawczej PZŁ Czempiń, 2009). Zakłada się, że w okresie od 2012 do 2016 roku będzie wsiedlanych 6 tys. kuropatw rocznie (po około 100 ptaków na terenie wybranych obwodów łowieckich). Materiał do wsiedleń pochodzić będzie z hodowli zamkniętych Polskiego Związku Łowieckiego (Krośniewice, Nowy Przybyszew, Gradów, Rypin, Grodno) i Lasów Państwowych (Świebodzin). Prognozowane zagęszczenie populacji kuropatwy w obwodach objętych Programem w wyniku działań restytucyjnych w roku docelowym szacuje się na 4,1-4,3 os./100 ha. Efekty wsiedleń są uzależnione od proporcji liczby ptaków wprowadzonych do liczby ptaków obecnych w terenie. Wpuszczanie niewielkich partii kuropatw na dużym obszarze może oznaczać, że efekt zabiegu będzie niezauważalny. Można jednak rozmieścić posiadane kuropatwy tylko na części łowiska o wielkości dobranej zależnie od liczby osobników przeznaczonych do wsiedleń, liczby kuropatw występujących w terenie i zakładanego wzrostu liczebności. Poza śmiertelnością w pierwszych tygodniach po wypuszczeniu, część osobników przemieści się i opuści wybrany teren, a skala przemieszczeń będzie zależała od wielkości i charakteru tego terenu, występującego tam zagęszczenia kuropatw i metody wypuszczeń. Wypuszczenia kuropatw najlepiej przeprowadzić po ustąpieniu zimy, czyli okresu wysokich strat, a więc po rozpoczęciu rozpadu stadek i tworzenia się par w terenie, co najczęściej występuje w drugiej połowie lutego lub marcu. Możliwe są trzy metody wpuszczeń: 1. Cała grupa wpuszczona w centrum łowiska; jest to najmniej czasochłonne, ale powoduje największe przemieszczania kuropatw po wypuszczeniu, 2. Wpuszczenie osobno poszczególnych stadek, po kilkanaście osobników zestawionych z zasiedlanej partii. Wpuszczenia te powinny być prowadzone na początku procesu rozpadu stadek zimowych, 3. Wpuszczenie dobranych parek (w miarę możliwości z różnych stadek lub wolier). Ta metoda sprzyja pozostawaniu kuropatw w rejonie uwolnienia, a więc powinna być stosowana szczególnie wtedy, kiedy celem wsiedleń jest zwiększenie zagęszczenia kuropatw na wybranej niewielkiej powierzchni, np. rzędu ha. Wpuszczenia tą metodą prowadzi się po zaobserwowaniu tworzenia się parek w terenie. Stosunkowo dobrą przeżywalność kuropatw hodowlanych można uzyskać przy zastosowaniu dodatkowych kryteriów: - wpuszczaniu wyrośniętych młodych późnym latem, co sprzyja szybkiej ich adopcji przez dzikie kuropatwy nie posiadające potomstwa, czyli w zlokalizowanych wcześniej miejscach występowania takich ptaków, - przetrzymywaniu przez zimę i uwalnianiu parek po ruszeniu wegetacji (lepsze ukrycie), ale nie później niż do około połowy kwietnia (ze względu na możliwość zakłócenia gniazdowania przy zbyt długim przetrzymywaniu). Parki zestawia się zwykle bezpośrednio przed wypuszczeniem, ale najlepiej wpuścić skojarzone już ptaki, a więc dobrać je w pary przed wywiezieniem w teren i przetrzymać w małych klatkach minimum dobę. Metoda wsiedleń będzie wybierana indywidualnie przez każdego z uczestników Programu, w zależności od specyficznych warunków panujących w terenie przewidzianym do wpuszczenia ptaków.

34 Wsiedlenia bażantów Liczebność bażanta na terenie województwa mazowieckiego, według danych PZŁ wynosi osobników, przy zagęszczeniu populacji szacowanym na 2,5 os./100 ha. Stan liczebny jest istotnie uzależniony od liczby corocznie wsiedlanych ptaków. W sezonie łowieckim 2008/2009 wsiedlono na Mazowszu osobników (Monitoring Stacji Badawczej PZŁ Czempiń, 2009). Zakłada się, że w okresie od 2012 do 2016 roku, na terenie województwa mazowieckiego będzie wsiedlanych rocznie 14,5 tys. ptaków wyłącznie kury bażancie pochodzących z hodowli (Krośniewice, Nowy Przybyszew, Gradów, Rypin, Grodno). Prognozowane zagęszczenie populacji bażanta w obwodach objętych Programem w wyniku działań restytucyjnych w roku docelowym wyniesie 3,5-3,6 os./100 ha. Wsiedlanie bażantów winno być przeprowadzone z wyłączeniem ostoi cietrzewia i ich otoczenia. W chwili obecnej ograniczenie dotyczy dwóch znanych ostoi cietrzewia w województwie rezerwatu Torfowisko Karaska gmina Kadzidło oraz doliny rzeki Omulew na odcinku gminy Baranów i Kadzidło, a także trzech dawnych miejsc bytowania cietrzewi, tj. Torfowiska Serafin w gminie Łyse i dwóch stref ochronnych w nadleśnictwie Barycz w leśnictwie Kacprów i w leśnictwie Korytków. W praktyce stosuje się dwie metody wsiedleń bażantów: 1. wsiedlenia wiosenne polegające na wsiedlaniu dorosłych bażantów przed okresem rozrodu lub w czasie jego trwania, 2. wsiedlenia jesienne polegające na wsiedlaniu młodzieży przed październikiem. Wsiedlenia wiosenne Wpuszczanie po zakończeniu zimy ogranicza straty związane z jesienno-zimowymi migracjami oraz śmiertelnością zimową. Dzięki temu większa liczba ptaków ma szansę uczestniczyć w rozrodzie. Bażanty zakupione jesienią można przetrzymywać we własnych wolierach, najlepiej wybudowanych w łowiskach, do których mają one trafić. Wówczas woliera taka jest zarazem wolierą adaptacyjną. Jest to doskonała forma kwarantanny, zmniejszająca ryzyko przeniesienia do łowiska chorób, które mogły występować w bażantarni. W trakcie zimowania bażanty hodowlane przyzwyczajają się ponadto do pobierania karmy naturalnej, która na wolności musi im zastąpić mieszanki treściwe stosowane często w wolierach. Wsiedlenia jesienne Wpuszczanie bażantów z końcem jesieni jest zabiegiem o dużym ryzyku strat w związku z wciąż trwającym rozwojem osobniczym ptaków, objawiającym się słabą lotnością w październiku oraz z niską przeżywalnością w miesiącach zimowych (grudzień, styczeń, luty). Kamieniarz (1993) twierdzi, że w celu zwiększenia skuteczności zabiegu introdukcji należy odchodzić od wsiedleń jesiennych i zastąpić je wsiedleniami wczesnowiosennymi. Przy wsiedlaniu bażantów najlepsze efekty uzyskuje się przy przestrzeganiu następujących reguł: - teren powinien być odpowiednio przygotowany ograniczenie liczby drapieżników i kłusownictwa oraz wybudowanie sieci podsypów (1 podsyp na około 10 bażantów), - bażanty powinny być wpuszczane za pośrednictwem wolier adaptacyjnych z chwilą pojawienia się u kogutów ożywienia związanego z tokami, - w przypadku wywożenia ptaków w klatkach transportowych zaleca się umieszczenie klatek w zaroślach i delikatne ich otwieranie, tak aby maksymalnie ograniczyć dalekie przeloty ptaków bezpośrednio po ich opuszczeniu, - wsiedlenia najlepiej prowadzić w obrębie kilku sąsiadujących ze sobą obwodów łowieckich, 33

35 przy czym w poszczególnych obwodach należy wsiedlać partie bażantów od kilkudziesięciu ptaków wzwyż. Zarówno bażanty jak i kuropatwy przetrzymuje się przed wpuszczeniem do łowiska w wolierze adaptacyjnej przez okres minimum 24 godzin. Minimalne wymiary woliery to 10 x 20 metrów. Woliera dla bażantów powinna być pokryta siatką o wielkości oczek 6 x 6 cm. Dla kuropatw oczko powinno wynosić 4 x 4 cm. Wysokość woliery wynosi od ok. 1,5 do 2 m. Należy unikać miejsc w pobliżu zabudowań i innej infrastruktury mogącej zagrażać bażantom i kuropatwom. Lokalizacja woliery powinna znajdować się w miejscach osłoniętych z bogatą roślinnością gwarantującą ochronę behawioralną i termiczną (miejsca schronień przed drapieżnikami i niekorzystnymi warunkami pogodowymi). Za właściwe miejsca zbudowania woliery uważa się remizy śródpolne (będące częścią korytarzy ekologicznych) w pobliżu cieków wodnych, zarośniętych rowów, trzcinowisk, ugorów itp. Równie dobrym miejscem są stare, nie pielęgnowane sady w pobliżu opuszczonych i oddalonych od zwartej zabudowy siedlisk lub niewielkie młodniki. 4. Edukacja ekologiczna i działania informacyjne Edukacja ekologiczna, powinna być prowadzona poprzez aktywną współpracę ze szkołami i lokalnymi społecznościami. Działania edukacyjne w tym zakresie będą realizowane w formie: a) lekcji przyrodniczo-łowieckich przeprowadzanych w oparciu o materiały dydaktyczne dostarczone przez dzierżawców lub zarządców obwodów łowieckich i zaaprobowane przez zainteresowane szkoły. Działania te będą prowadzone w ścisłej współpracy doświadczonych przedstawicieli dzierżawców lub zarządców obwodów łowieckich z nauczycielami biologii danych szkół (podstawowych, gimnazjów i średnich), na zasadach ustalonych z ich dyrekcjami, b) spotkań prelekcyjnych z sołtysami i mieszkańcami wsi, poświęconych przede wszystkim roli zwierząt dziko żyjących w ekosystemach polnych, przyrodniczej roli zakrzaczeń i zadrzewień śródpolnych, negatywnemu wpływowi zdziczałych i wałęsających się psów i kotów na populacje gatunków zwierzyny drobnej, wpływowi zabiegów agrotechnicznych na zwierzostany. Informacje na ten temat będą udostępnione również w formie folderów i ulotek, c) oprócz spotkań prelekcyjnych w ramach działań informacyjnych należy nawiązać współpracę z miejscowymi mediami, samorządami gminnymi i powiatowymi przedstawiając zakres Programu, jego rolę dla środowiska i lokalnych społeczności, a także realizatorów i donatorów realizacji Programu, Programy dotyczące realizacji działań edukacyjnych i promocyjnych winny być zaakceptowane przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie, jako instytucję finansującą nakłady rzeczowe na ich realizację. 34

36 Budżet i plan finansowy VI Planowany budżet Programu na lata wynosi 6,68 mln zł, z czego 50% będą stanowiły środki własne Polskiego Związku Łowieckiego, a pozostałe 50% planowana dotacja z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW) w Warszawie. Zadania zawarte w Programie będą finansowane według następujących zasad: 1. ze środków Polskiego Związku Łowieckiego (dzierżawców i zarządców obwodów łowieckich, na terenie których Program będzie realizowany) będą pokrywane koszty przygotowania i zagospodarowania obwodów, koszty wsiedleń zwierząt (transport, budowa wolier, dokarmianie), a także koszty osobowe działań edukacyjnych i promocyjnych, 2. ze środków WFOŚiGW w Warszawie pokrywane będą koszty zakupu zwierząt do wsiedleń na terenie obwodów łowieckich objętych Programem oraz koszty materiałów edukacyjnych i promocyjnych. Poniższa tabela przedstawia źródła i wysokość nakładów finansowych przeznaczonych na realizację Programu w latach (w tys. zł) Przygotowanie obwodów do wsiedleń i ich KŁ zagospodarowanie WFOŚiGW Zakup materiału do wsiedleń (zające, kuropatwy, bażanty) KŁ WFOŚiGW Działania edukacyjne KŁ i promocyjne WFOŚiGW KŁ Razem WFOŚiGW KŁ koła łowieckie biorące udział w Programie. WFOŚiGW Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. 35

37 VII Zarządzanie Programem i system wdrażania 1. Procedura zarządzania Instytucja Zarządzająca Instytucją Zarządzającą Programem jest Zarząd Województwa Mazowieckiego. Instytucja Zarządzająca jest odpowiedzialna za: - współpracę z Instytucją Wdrażającą w zakresie ustalenia kryteriów wyboru obwodów i kół łowieckich biorących udział w Programie, - współpracę merytoryczną w działaniach podejmowanych przez Instytucję Wdrażającą, - monitoring i dokonywanie oceny postępów realizacji Programu poprzez kontrolę działań podejmowanych przez Instytucję Wdrażającą oraz analizę raportów przez nią przedkładanych. Instytucja Zarządzająca może, w porozumieniu z Instytucją Wdrażającą i Finansującą, dokonywać zmian w Programie. Wprowadzenie zmian może nastąpić między innymi w związku ze znaczącymi zmianami społeczno-gospodarczymi, powstaniem nowych źródeł finansowania realizacji Programu a nie ujętych w Programie lub trudnościami w realizacji Programu. Obowiązki Instytucji Zarządzającej w imieniu Zarządu będzie wykonywał Departament Środowiska w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Instytucja Wdrażająca Instytucją Wdrażającą jest Polski Związek Łowiecki zarządy okręgowe (ZO PZŁ) z terenu województwa mazowieckiego. W celu realizacji Programu zostanie podpisane porozumienie przez poszczególne ZO PZŁ, które w szczególności określi lidera odpowiedzialnego za kontakty z Instytucją Zarządzającą oraz Instytucją Finansującą, a także kompetencje i zakres obowiązków poszczególnych partnerów. ZO PZŁ będą bezpośrednio odpowiedzialne za skuteczne wdrażanie Programu na terenie ich działania, a w szczególności za współpracę z kołami łowieckimi, monitorowanie realizacji Programu przez koła łowieckie, w tym także za edukację ekologiczną i promocję Programu. Instytucja Wdrażająca jest odpowiedzialna za: 36

38 - opracowanie kryteriów i wybór przedsięwzięć realizowanych w ramach Programu, - opracowanie i terminowe złożenie wniosków o dofinansowanie, zgodnie z wymogami Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie, - współpracę z kołami łowieckimi, uczestnikami Programu, rozumianą jako pomoc merytoryczna w realizacji Programu, - określenie szczegółowych działań edukacyjnych i promocyjnych, jakie będą podejmowane w ramach Programu i nadzór nad ich realizacją w terenie, - gromadzenie wszelkiej dokumentacji związanej z realizacją Programu, - monitoring realizacji Programu oraz przekazywanie stosownych raportów Instytucji Zarządzającej i Instytucji Finansującej, - nadzór merytoryczny nad jego uczestnikami, tj. w szczególności nad kołami łowieckimi, - współpracę (w porozumieniu z Instytucją Zarządzającą) z organami administracji rządowej i samorządowej, np. w celu uzyskania stosownych decyzji administracyjnych czy zezwoleń potrzebnych do realizacji założeń Programu, - zakup zwierząt do wsiedleń na warunkach uzgodnionych z Instytucją Finansującą, - zobowiązanie wszystkich dzierżawców i zarządców obwodów łowieckich z terenu województwa mazowieckiego do dwukrotnego w ciągu roku (wiosną i jesienią) szacowania liczebności zajęcy, kuropatw i bażantów metodą taksacji pasowych, - opracowanie, w porozumieniu z Instytucją Zarządzającą, propozycji zmian w Programie. Instytucja Finansująca Instytucją Finansującą jest Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Instytucja Finansująca jest odpowiedzialna za: - uwzględnienie w planach finansowych, środków niezbędnych do realizacji Programu na podstawie rocznej prognozy wydatków na dany rok i rok kolejny, opracowanej przez Instytucję Zarządzającą oraz Instytucję Wdrażającą (w ramach budżetu określonego w niniejszym Programie), - terminowe, tj. pozwalające na realizację restytucji zwierzyny w terminach ujętych w Programie, rozpatrywanie wniosków o dofinansowanie przedkładanych przez Instytucję Wdrażającą, - udział w monitoringu Programu poprzez kontrolę działań podejmowanych przez Instytucję Wdrażającą oraz analizę raportów przedkładanych zgodnie z wymogami WFOŚiGW w Warszawie. Instytucją finansującą może również stać się inny podmiot, mogący dofinansować zadania ujęte w Programie. 2. Kryteria dostępu i udziału w Programie Beneficjenci Programu, tj. dzierżawcy i zarządcy obwodów łowieckich w województwie mazowieckim, zobowiązani są do spełnienia poniższych kryteriów warunkujących przystąpienie do realizacji Programu: 1. Złożenia do właściwego terytorialnie ZO PZŁ wniosku o przystąpieniu do Programu (według wzoru stanowiącego załącznik nr 1 do Programu), w tym: - kopii uchwały walnego zgromadzenia koła o przystąpieniu do realizacji Programu (załącznik nr 1 do wniosku), - oświadczenia o zapoznaniu się z Programem i zobowiązania do przestrzegania wynikających z niego zobowiązań, - informacji nt. obwodów łowieckich wytypowanych do realizacji Programu, uwzględniającej 37

39 obecny stan zwierzyny drobnej oraz dotychczasowe działania zmierzające do jego poprawy, - informacji o dotychczasowym doświadczeniach w restytucji zwierzyny drobnej, dane statystyczne dot. obwodu, opis przydatności obwodu do wsiedlenia poszczególnych gatunków zwierząt objętych Programem, - informacji nt. środków finansowych przeznaczonych na zagospodarowanie obwodu w ciągu ostatnich 2 lat (załącznik nr 2 do wniosku), - informacji nt. sytuacji finansowej koła i oświadczenia o gotowości poniesienia niezbędnych wydatków w celu realizacji Programu w zakładanym okresie jego realizacji (w ramach udziału finansowego kół łowieckich planuje się koszty związane z zagospodarowaniem obwodów łowieckich, koszty transportu zwierząt, ich adaptacji i wsiedleń). 1. Przygotowania i właściwego zagospodarowania obwodów do restytucji gatunków objętych Programem: - redukcji drapieżników, zgodnie z założeniami Programu m.in. odstrzał lisów na poziomie 150% stanów wiosennych, - dokarmiania zimowego, - założenia i utrzymywania podstawowych urządzeń technicznych (np. podsypy, poletka żerowe) i właściwe kształtowanie warunków przyrodniczych (np. zadrzewienia śródpolne), sprzyjających rozwojowi wsiedlanych gatunków. 2. Gotowości do podjęcia działań edukacyjnych i promocyjnych wynikających z treści Programu. 3. Zawieszenia polowań na gatunki, które będą wpuszczane w danych obwodach łowieckich (nie dotyczy kogutów bażanta, ponieważ restytucja obejmuje wyłącznie kury bażancie). 4. Współpracy z Instytucją Wdrażającą poprzez stosowanie się do jej zaleceń i wytycznych, terminowego przedkładania dokumentów niezbędnych do realizacji i monitorowania Programu (np. zestawień kosztów poniesionych na zagospodarowanie obwodów), dyspozycyjności osób bezpośrednio zaangażowanych w realizację Programu z ramienia koła. 5. Uczestnictwa w naradach i szkoleniach organizowanych przez Instytucję Wdrażającą, dotyczących realizacji Programu. 6. Wprowadzenia w każdym obwodzie tymczasowej woliery adaptacyjnej dla ptaków i dla zajęcy, zgodnie z wytycznymi zawartymi w Programie. W kolejnych latach realizacji Programu, zakres niezbędnej dokumentacji do przedłożenia przez beneficjentów może być doprecyzowany i podany do wiadomości beneficjentom w odrębnym komunikacie Instytucji Wdrażającej. 3. Procedura przystąpienia do Programu Po przyjęciu Programu przez Instytucję Zarządzającą, Instytucję Finansującą oraz Instytucję Wdrażającą, Polski Związek Łowiecki poinformuje koła łowieckie z terenu Mazowsza o możliwości składania wniosków w sprawie zakwalifikowania koła/obwodu łowieckiego do realizacji Programu. Koła łowieckie zainteresowane przystąpieniem do Programu, w terminie 4 tygodni od otrzymania w/w informacji przedłożą do Instytucji Wdrażającej, tj. właściwego terytorialnie (ze względu na położenie obwodu łowieckiego) ZO PZŁ wnioski (według wzoru stanowiącego załącznik nr 1 do Programu). W ciągu 8 tygodni od otrzymania kompletnych wniosków Instytucja Wdrażająca, uzupełni dokumentację wnioskodawców o zaświadczenie o przydatności danego obwodu łowieckiego do wsiedleń w ramach Programu (zgodnie z załącznikiem nr 2 do Programu) oraz w porozumieniu z Instytucją Zarządzającą opracuje szczegółowy zakres działań, plan finansowy i harmonogram prac na 2012 rok. Harmonogram będzie zaktualizowany po ogłoszeniu przez Instytucję Finansującą terminu naboru wniosków na 2012 rok. W terminie wyznaczonym przez Instytucję Finansującą, Instytucja Wdrażająca złoży 38

40 wniosek o dofinansowanie. Instytucja Finansująca rozpatrzy wniosek najpóźniej do 31 sierpnia 2012 roku, pod warunkiem jego formalnej i merytorycznej poprawności. W kolejnych latach realizacji Programu, uwzględniając zasady dofinansowania Instytucji Finansującej oraz ewentualne inne istotne okoliczności, procedura wnioskowania w Programie (w tym terminy) będzie uaktualniana i przekazywana beneficjentom w stosownych komunikatach Instytucji Wdrażającej. 4. Monitoring i ocena realizacji celów Programu Monitoring i ocena realizacji celów Programu odbywa się na każdym poziomie zarządzania Programem. Koła łowieckie biorące udział w Programie są zobowiązane do odbioru zakupionych zwierząt od dostawców wskazanych przez właściwy terytorialnie ZO PZŁ oraz do wykonania wsiedleń lub adaptacji, a następnie sporządzenia na tę okoliczność i przekazania do właściwego terytorialnie ZO PZŁ, w terminie do 31 marca, dokumentacji zgodnie z poniższym zakresem: 1. protokół zdawczo-odbiorczy zwierząt przekazanych do wsiedleń (uwzględniający liczbę oraz wartość zajęcy i ptaków), 2. protokół wykonania wsiedlenia ze wskazaniem obwodu łowieckiego, gatunku i liczby wsiedlonych zwierząt oraz poniesionych kosztów, 3. dokumentacja fotograficzna z akcji wsiedleń, 4. zestawienie kosztów poniesionych w związku z wsiedleniami, dokumenty potwierdzające poniesienie wyszczególnionych kosztów, 5. inwentaryzacja wiosenna, 6. liczba pozyskanych drapieżników, 7. sprawozdanie z innych działań podejmowanych w ramach Programu (edukacja ekologiczna, promocja Programu, budowa wolier adaptacyjnych i inne działania). Na tej podstawie Instytucja Wdrażająca w terminie do dnia 30 kwietnia każdego roku opracuje raport roczny na potrzeby Instytucji Zarządzającej i rozliczenia z Instytucją Finansującą. W terminie do 30 kwietnia każdego roku realizacji Programu, Instytucja Wdrażająca składa raport z realizacji Programu wraz z oceną i prognozą na kolejne lata Instytucji Zarządzającej i Instytucji Finansującej. Raport powinien obejmować rok gospodarczy, w którym dokonano wsiedleń. Po rzeczowym i finansowym zakończeniu realizacji Programu, Instytucja Wdrażająca przedstawi w terminie do dnia 30 czerwca 2017 roku raport końcowy, obejmujący wszystkie podejmowane działania i osiągnięte efekty w ramach realizacji Programu w latach W pierwszym roku działania Programu zachowanie wymienionych terminów nie będzie wymagane. 5. Metody oceny liczebności zwierząt Ocena liczebności zajęcy Istnieje kilka metod oceny liczebności zajęcy (inwentaryzacji) w łowiskach polnych i polnoleśnych. Jak wykazały badania naukowe do najbardziej wiarygodnych należy metoda tzw. taksacji pasowych. Metoda ta polega na liczeniu zajęcy na wyznaczonych stałych trasach, a liczenie należy powtarzać corocznie na tych samych odcinkach. Taksacje pasowe przeprowadza się dwa razy do roku w marcu, oraz w październiku (listopadzie), po zbiorze płodów z pól. Metoda ta stanowi podstawę oceny liczebności w danym roku i pozwala na prawidłowe zaplanowanie zabiegów dotyczących gospodarowania populacją zająca. 39

41 Taksację pasową przeprowadza się w następujący sposób: szerokość pasa taksacyjnego wynosi 100 m; w taksacji uczestniczy 7 osób, idących w odstępach od siebie ok. 17 m. Powierzchnia pasa taksacyjnego powinna obejmować minimum 5% powierzchni obwodu. Przy założonej szerokości pasa wynoszącej 100 m długość pasa wyniesie przykładowo dla obwodu o powierzchni 3500 ha 17,5 km. Dla łatwej orientacji w terenie trasy należy przeprowadzać przez stałe, charakterystyczne punkty terenowe (pojedyncze drzewa, małe remizy, pojedyncze zabudowania itp.) i dla powtórzenia w kolejnych latach, nanieść je na mapę obwodu. Osoby biorące udział w taksacji poruszają się ławą, a jeden z uczestników (idący w środku) zapisuje podrywające się z pasa zające (również stadka kuropatw, lisy). Liczy się oczywiście tylko zwierzęta, które poderwały się w obrębie pasa. Jeżeli na trasie znajdują się niewielkie zadrzewienia lub zakrzaczenia, uczestnicy taksacji przepędzają je, wliczając wypędzone zwierzęta do ogólnej liczby. Wielkość zagęszczenia na 100 ha wyliczamy dzieląc liczbę zapisanych zajęcy przez powierzchnię pasa taksacji (w ha) i mnożąc ten wynik przez 100. Przykład: pas taksacyjny o szer. 100 m i długości 17,5 km daje powierzchnię 175 ha, wypędzono 22 zające, Zagęszczenie (Z) = 22 / 175 x 100 = 12,57 zajęcy/100 ha Aby określić liczbę zajęcy na terenie łowiska, mnożymy wyliczone zagęszczenie przez powierzchnię obwodu użytkowaną łowiecko (wyłączając wygrodzenia, większe wsie, zakłady przemysłowe tj. ok % obwodu) i dzielimy otrzymany wynik przez 100. Przykład: Liczebność = 12,57 x 3500 ha / zajęcy. Ocena liczebności kuropatw Ocena liczebności wiosną. Ze względu na skryty tryb życia kuropatw, policzenie ich wiosną na powierzchni całego obwodu jest praktycznie nierealne. Należy więc posłużyć się metodą pośrednią, licząc kuropatwy na części terenu, a następnie przeliczyć wyniki na całą powierzchnię obwodu. Najłatwiejsza metoda oceny liczebności (i zagęszczenia) wiosennego polega na jednorazowym liczeniu odzywających się samców, słyszanych rano lub wieczorem z wybranych punktów terenowych, przy czym 1 punkt musi przypadać co najmniej na każde 500 ha obwodu. Zagęszczenie wiosenne (ZW) par kuropatw wylicza się ze średniej liczby samców stwierdzonych w punktach liczeń (S) według wzoru ZW = 1,45 x S 1,16. Mnożąc otrzymane zagęszczenie par przez 2,1 otrzymamy zagęszczenie osobników na 100 ha. Na podstawie wyników liczeń wiosennych można już wyliczyć prawdopodobne zagęszczenie i liczebność na początku września, mnożąc stany wiosenne (w osobnikach) przez przeciętny wskaźnik przyrostu, wynoszący 2,3 (na podstawie badań Stacji Badawczej PZŁ w Czempiniu). Ocena liczebności przed jesienią. Dokładne określenie liczby kuropatw na przełomie sierpnia i września nie jest możliwe, jednak przeprowadzenie rozpoznania podczas kontrolnego przeszukania terenu pozwala na uzyskanie przybliżonych informacji o zmianach stanów w stosunku do lat poprzednich, w szczególności liczby stad i ich liczebności. Aby oszacować w tym czasie liczebność kuropatw wyznacza się stałe powierzchnie próbne w obwodzie o różnych stanach kuropatw. Powierzchni 40

42 takich powinno być kilka, po kilkadziesiąt ha ( ha), a ich suma powinna stanowić ok. 10% powierzchni obwodu. Przeszukania tych powierzchni z psem dokonuje się na początku września, sprawdzając bardzo dokładnie wszystkie pola i uprawy. Jesienne taksacje pasowe i obserwacja stadek w okresie zimy. Danych porównawczych dostarczyć mogą liczenia kuropatw podczas jesiennego liczenia zajęcy metodą taksacji pasowej. W przypadku występowania pokrywy śnieżnej można stosunkowo łatwo zlokalizować w terenie dobrze widoczne wówczas stadka kuropatw. Zapisy dotyczące miejsc bytowania i liczby kuropatw w stadzie będą pomocne w określeniu śledzonych zmian liczebności na przestrzeni lat. Ocena liczebności bażantów Najodpowiedniejszą metodą inwentaryzacji jest ocena liczebności tokujących kogutów. Liczenie tokujących kogutów odbywa się w kwietniu przez wyznaczenie przynajmniej 5 punktów równomiernie rozmieszczonych w obwodzie (1 punkt na 500 ha powierzchni polnej). Liczenie należy prowadzić o świcie przy sprzyjającej (bezwietrznej i bezdeszczowej) pogodzie przez ok. 30 minut. Ocenia się liczbę terytorialnych, tokujących kogutów odzywających się w tym czasie. Zagęszczenie wylicza się ze wzoru Z K = 0,9 x X - 0,8, gdzie X średnia liczba kogutów z poszczególnych punktów liczeń. Liczebność bażantów (L C ), można wyliczyć jeśli znamy stosunek liczebny kogutów do kur: L C = Z K * (1 + K), gdzie Z K to wiosenne zagęszczenie kogutów, K to liczba kur przypadających na 1 koguta podczas obserwacji w marcu. Inną metodą oceny liczebności jest liczenie bażantów na powierzchniach kontrolnych. Polega ono na przeszukiwaniu terenu i wypłoszeniu bażantów, korzystne jest użycie do pomocy psa myśliwskiego. Kontrola powinna objąć ok. 20% powierzchni polnej, zwykle wyznacza się 2 3 powierzchnie kontrolne o wielkości ha. Termin kontroli to wczesna wiosna, zwykle początek marca. Znając liczebność bażantów na powierzchniach kontrolnych, możemy określić ich średnie zagęszczenie na 100 ha. Metoda ta pozwala równocześnie na ocenę struktury płci. Podobnie możemy oceniać liczebność bażantów w okresie jesiennym. Informacje na temat wielkości przyrostu zrealizowanego można uzyskać obserwując kury bażantów i ich młode na początku sierpnia. Młode kuraki są wtedy jeszcze łatwe do odróżnienia od dorosłych. Według Bresińskiego i in. (2003) niezbędne są obserwacje przynajmniej 20 kur i ich potomstwa, w tym również kur, które straciły lęgi. Można w ten sposób ustalić procentowy udział samic wodzących młode, wśród wszystkich obserwowanych samic, a także średnią wielkość stadka młodzieży. Ocena liczebności drapieżników (na podstawie lisa) Ocena liczebności drapieżników jest znacznie trudniejsza niż w przypadku wielu innych gatunków zwierzyny. Dokładne określenie wielkości ich populacji wymaga stosowania czasochłonnych i kosztownych metod badawczych. Dlatego często stosuje się prostsze metody względne, których celem nie jest precyzyjne wyznaczenie rzeczywistej liczebności, ale przede wszystkim skali jej zmian. Wśród znanych metod pozwalających na określenie zmian liczebności i oszacowanie przybliżonego poziomu zagęszczenia drapieżników, trzy wydają się najbardziej przydatne w praktyce łowieckiej. 41

43 Rejestrowanie obserwacji Liczebność szacowana w poszczególnych obwodach łowieckich na podstawie całorocznych obserwacji, w przypadku lisa, czyli gatunku pędzącego skryty, nocny tryb życia, jest obarczona dużym błędem. Obserwacje prowadzone podczas pobytów w łowisku w kolejnych latach mogą jednak dawać podstawę do określenia kierunku i skali zmian liczebności lisów. Takie oceny, bazujące na utrwalonej w pamięci częstotliwości spotykania lisów w różnych latach, są praktykowane powszechnie. Pamięć bywa jednak zawodna, dlatego dla uzyskania konkretniejszych danych do porównań pomiędzy latami, niezbędne jest prowadzenie notatek i pewna standaryzacja okoliczności dokonywania obserwacji. Lisy bywają widywane w różnych sytuacjach, ale trzeba przyjąć pewne typowe okoliczności obserwacji. Najlepszą okazją w większości obwodów będą wieczorne lub poranne zasiadki. Prowadzenie notatek polega na zapisaniu daty każdego polowania tą metodą i liczby widzianych lisów przez pojedynczego myśliwego. Bardzo ważną zasadą jest zapisywanie także tych pobytów na polowaniu, podczas których żaden lis nie był obserwowany. Wskaźnikiem zagęszczenia lisów jest średnia liczba osobników widzianych podczas polowań metodą zasiadki (łączną liczbę obserwowanych lisów dzielimy przez łączną liczbę polowań przeprowadzonych przez wszystkich myśliwych). Porównań pomiędzy kolejnymi latami trzeba dokonywać na podstawie danych z tych samych okresów na przykład wczesna jesień lub druga połowa zimy. Rejestrowanie obserwacji daje przybliżony obraz zmian liczebności lisów, ale wydaje się najprostszą i najmniej czasochłonną metodą śledzenia ich stanu w łowisku. Lokalizacja nor z młodymi Inwentaryzacja nor z młodymi powinna być poprzedzona szczegółowym przeszukaniem terenu w zimie i na przedwiośniu, w celu zlokalizowania możliwie wszystkich nor i innych wykorzystywanych przez te zwierzęta schronień, takich jak stogi, przepusty, studzienki, rury melioracyjne itp. Położenie poszczególnych nor, zwłaszcza znajdujących się w mało charakterystycznych miejscach, dobrze jest opisać lub dyskretnie oznakować w terenie, ponieważ późną wiosną, po rozwinięciu się roślinności, mogą one być trudne do ponownego odszukania. Zlokalizowane nory kontroluje się w okresie, kiedy szczenięta wychodzą już od pewnego czasu na powierzchnię, a więc wówczas, gdy przed norami można stwierdzić wyraźne ślady ich obecności. Najlepiej zrobić to w końcu maja lub na początku czerwca. Wprawdzie w większości przypadków szczenięta pojawią się przed norami znacznie wcześniej, ale w czasie kontroli wykonywanych w pierwszej połowie maja pomija się późniejsze mioty. Sprawdzenie nor najlepiej przeprowadzić w ciągu krótkiego okresu, do kilku dni, ponieważ rozciągnięcie kontroli w czasie może spowodować powtórne rejestrowanie tych samych miotów, przenoszonych czasami na skutek niepokoju związanego z pojawieniem się człowieka. Oznaki obecności szczeniąt to plac zabaw, czyli wydeptane i wydrapane miejsca w okolicy nory, odchody młodych oraz szczątki różnych ofiar. Liczba nor z młodymi pozwala, po pomnożeniu przez 2, określić liczbę lisów rozmnażających się w danym roku. Trzeba jednak zakładać, że rzeczywista wiosenna liczebność dorosłych lisów będzie zwykle wyższa od wyliczonej w ten sposób, a więc otrzymuje się wartość minimum. Część nor może przecież nie zostać wykryta, niektóre mioty mogą wcześnie ulec zagładzie, a ponadto w terenie często występują także osobniki nie rozmnażające się. W dużych obwodach łowieckich, zwłaszcza charakteryzujących się znaczną lesistością, dokładne przeszukanie terenu w celu wykrycia wszystkich nor i innych schronień lisów, wydaje się mało realne. W takiej sytuacji najlepiej wybrać część obwodu, na której co roku prowadzone będą kontrole występowania nor rodzinnych. Wybrana powierzchnia musi być odpowiednio duża (absolutne minimum to ha) i zawierać podobną kompozycję środowiskową jak cały 42

44 obwód, co szczególnie dotyczy udziału lasów. W zróżnicowanych terenach, w celu zapewnienia odpowiedniej reprezentatywności wybranej części obwodu, zamiast jednej powierzchni, najlepiej wytypować na przykład dwie trzy różne, o wielkości kilkuset hektarów każda. Dane o liczbie nor i wynikającej z niej liczebności rozmnażających się lisów na wybranych terenach, można łatwo przeliczyć na całą powierzchnię obwodu. Liczenie tropów na śniegu Tropy pozostawione na śniegu stwarzają okazję do oceny intensywności penetracji terenu przez lisy i określenia na tej podstawie zmian liczebności, a nawet przybliżonej liczby tych drapieżników w danym terenie. Liczenie tropów dokonuje się na stałych trasach, wyznaczonych w taki sposób, aby przecinały obwód i przebiegały przez różne środowiska (pola, łąki, las otoczenie wsi), w proporcji podobnej do ich występowania w terenie. Optymalna długość takiej trasy, ze względu na możliwość pokonania jej przez pojedynczą osobę, to km. Dystans ten jest wystarczającym minimum w przypadku niewielkich obwodów łowieckich (3 5 tys. ha), a w większych trzebawytypowaćconajmniejdwietakietrasy.tropliczysięnastępnegodniapoponowie,przyczymopady powinnyustaćprzedzachodemsłońca.możnaewentualnieprzystępowaćdoliczenia2 3dnipoponowie i dzielić liczbę stwierdzonych tropów przez odpowiednią liczbę dni. Jednak z upływem czasu dokładne liczenia są coraz trudniejsze, ze względu na wzrastające zagęszczenie tropów innych gatunków i pojawienie się licznych wydeptanych ścieżek, z których lisy chętnie korzystają. Podczas liczenia rejestruje się wszystkie tropy przecinające linię marszruty. Dotyczy to także sytuacji, kiedy najwyraźniej należą one do tego samego osobnika, kluczącego wzdłuż przemierzanej trasy. Jednorazowe policzenie tropów może dawać przypadkowy wynik, stąd dobrze jest powtórzyć je co najmniej 2 3 razy i przyjąć wartość średnią. Średnia liczba tropów przypadająca na kilometr trasy (T) jest niezłym wskaźnikiem liczebności lisów, a różnice w wynikach z poszczególnych lat pokazują przebieg i wielkość zmian liczebności. Na podstawie tych danych można także wyliczyć zagęszczenie lisów (Z) na 100 ha. W okresach ze śniegiem o głębokości do 25 cm używa się wzoru Z = 0,114 x T, a przy grubszej pokrywie śnieżnej Z = 0,173 x T. Różnica w sposobie obliczeń związana jest z wpływem głębokości śniegu na długość tras wędrówek lisów, a więc na gęstość pozostawianych tropów. Dystans przemierzany przez lisy może różnić się także w zależności od terenu, co powoduje pewne odchylenia uzyskanych wyników w stosunku do wartości rzeczywistych, ale nie zmniejsza przydatności tej metody. Znane zagęszczenie na jednostkę powierzchni pozwala łatwo wyliczyć przybliżoną zimową liczebność na całej powierzchni łowiska. Liczenie w świetle reflektorów Liczenia reflektorowe prowadzi się późną jesienią (listopad/grudzień) lub wczesną wiosną (marzec/kwiecień), kiedy brak upraw rolnych zapewnia dobrą widoczność. Rozmieszczenie zwierząt jest w tych okresach, w przeciwieństwie do zimy, dość równomierne. Trasa liczeń musi zapewniać dobrą reprezentację różnych układów środowiskowych, występujących w danym obwodzie łowieckim. Oznacza to, że powinna ona przebiegać zarówno po otwartych polach i łąkach, jak i w sąsiedztwie lasów oraz miejscowości. Wybieramy drogi gruntowe lub mało uczęszczane drogi publiczne, o maksymalnie odsłoniętych poboczach, przebiegające przez tereny jak najmniej pofałdowane. Licząc lisy oświetlamy tylko jedną, zwykle prawą stronę drogi i nie wracamy ponownie tą samą trasą. Długość tras w pojedynczym obwodzie powinna wynosić minimum 20 km, aby wynik można było uznać za reprezentatywny. W zależności od szerokości pasa, umożliwia to przegląd sytuacji na ha, co daje zwykle powyżej 5% powierzchnipolnejobwodu.transektustalonyzpomocąmapynależynastępnie wtrakciednia,sprawdzić w terenie. Pozwoli to uniknąć w nocy niespodzianek typu zarwany mostek, zaorana droga polna, czy rozrośnięte, przydrożne krzewy, które ograniczają widoczność. 43

45 Załącznik nr 1 do Programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim WNIOSEK o przystąpienie do Programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim I. Dane dotyczące wnioskodawcy i obwodu łowieckiego: WNIOSKUJĄCY Pełna nazwa Adres korespondencyjny Numer identyfikacji podatkowej (NIP)... REGON Imię i nazwisko oraz dane teleadresowe osoby odpowiedzialnej za realizację wniosku OBWÓD ŁOWIECKI Numer obwodu Powierzchnia (ha)... Pow. leśna (ha) Pow. pozostała (ha). Kategoria obwodu... Zarząd okręgowy PZŁ 44

46 II. Dane dotyczące zwierzyny drobnej na terenie obwodu za okres ostatnich pięciu lat: Zając: Liczebność szt. Wsiedlenia szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt. Kuropatwa: Liczebność szt. Wsiedlenia szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt. Bażant: Liczebność szt. Wsiedlenia szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt. Pozyskanie drapieżników: Lis: Liczebność szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt. Jenot: Liczebność szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt. Borsuk: Liczebność szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt Kuny (razem: tumak i kamionka) Liczebność szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt. Norka amerykańska: Liczebność szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt. Tchórz zwyczajny: Liczebność szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt. Szop pracz: Liczebność szt. Pozyskanie szt. Zagęszczenie szt

47 III. Wnioskowane ilości zajęcy/ptaków do wsiedleń w rozbiciu na 5-letni okres realizacji Programu oraz spodziewane zagęszczenie poszczególnych gatunków: Zając: Liczba wsiedlanych osobników (szt.) Spodziewane zagęszczenie (szt./100 ha) Kuropatwa: Liczba wsiedlanych osobników (szt.) Spodziewane zagęszczenie (szt./100 ha) Bażant: Liczba wsiedlanych osobników (szt.) Spodziewane zagęszczenie (szt./100 ha) IV. Uzasadnienie wniosku (w tym opis podjętych/planowanych działań w celu jak największej udatności wsiedleń):

48 V. Nakłady finansowe poniesione w ciągu ostatnich 2 lat i planowane do poniesienia w trakcie realizacji Programu. Należy wykazać wyłącznie nakłady związane z przygotowaniem i zagospodarowaniem łowisk w celu realizacji Programu (np. zakup karmy, budowa budek i podsypów, wartość wykonanych czynności gospodarczych itp.). UWAGA: Wszystkie wykazane koszty (za prace dotychczas wykonane) muszą mieć pokrycie w fakturach, rachunkach, protokołach prac gospodarczych itp. oraz dowody zapłaty, tj. polecenie przelewu, pokwitowanie odbioru gotówki itp. Do wniosku należy dołączyć w/w dokumenty (kopia potwierdzona za zgodność z oryginałem). zakup karmy zakup ptaków/ zajęcy do wsiedleń budowa budek, podsypów etc. wartość wykonanych czynności gospodarczych Nakłady Planowane nakłady (zł) poniesione (zł) Inne VI. Oświadczenia: 1. Oświadczam, że zapoznałem/am się z Programem odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim oraz zobowiązuję się do wypełniania obowiązków nałożonych na przystępujących do Programu, które wynikają z treści Programu (w szczególności z rozdziału Kryteria dostępu). 2. Oświadczam, że Koło Łowieckie.. posiada niezbędne środki finansowe i jest gotowe do poniesienia niezbędnych wydatków w celu realizacji Programu (w ramach udziału finansowego kół łowieckich planuje się koszty związane z zagospodarowaniem obwodów łowieckich, koszty transportu zwierząt, ich adaptacji i wsiedleń). 3. Oświadczam, że obwód łowiecki wytypowany do wsiedleń został właściwie przygotowany i zagospodarowany, zgodnie z wymogami opisanymi w Programie. Podpisy osób upoważnionych: 47

49 Załączniki do wniosku o przystąpienie do Programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim: Załącznik nr 1. Kopia uchwały Walnego Zgromadzenia Koła Łowieckiego o przystąpieniu do realizacji Programu. Załącznik nr 2. Dokumenty finansowe potwierdzające poniesienie nakładów wykazanych w pkt. V Wniosku. 48

50 Załącznik nr 2 do Programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim ZAŚWIADCZENIE o przydatności obwodu łowieckiego do wsiedleń w ramach Programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim I. Dane dotyczące dzierżawcy i obwodu łowieckiego: Dzierżawca Pełna nazwa.... Adres korespondencyjny.... Obwód łowiecki Numer obwodu... Powierzchnia (ha) Pow. leśna (ha) Pow. pozostała (ha) Kategoria obwodu Zarząd okręgowy PZŁ (właściwy dla położenia obwodu) II. Zarząd okręgowy PZŁ w. stwierdza przydatność w/w obwodu łowieckiego do wsiedleń: Zajęcy TAK / NIE Kuropatw TAK / NIE Bażantów TAK / NIE III. Uzasadnienie. Opis działań podjętych/planowanych do realizacji przez dzierżawcę/zarzadcę obwodu łowieckiego w celu zwiększenia udatności wsiedleń poszczególnych gatunków (w miarę możliwości należy podać dane liczbowe):

51 Krótka charakterystyka obwodu, uwzględniająca występowanie korzystnych warunków przyrodniczych dla bytowania poszczególnych gatunków objętych wsiedleniami: Doświadczenie dzierżawcy/zarządcy obwodu łowieckiego w działaniach restytucyjnych: Inne okoliczności i argumenty uzasadniające wydanie opinii: Zalecania odnośnie przygotowania środowiska umożliwiającego rozwój wsiedlanej zwierzyny: Podpis Przewodniczącego ZO PZŁ 50

52 Załącznik nr 3 do Programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie mazowieckim Charakterystyka gatunków zwierzyny drobnej objętych Programem Zając szarak Lepus europaeus Rząd: Zającokształtne Lagomorpha Rodzina: Zającowate : Leporidea W Europie zające zasiedlają zdecydowaną większość kontynentu, za wyjątkiem północnej Rosji, północnej części Półwyspu Skandynawskiego, Półwyspu Iberyjskiego (na południe od rzeki Ebro) i większości wysp śródziemnomorskich. Zostały introdukowane do Irlandii, kilku wysp na Morzu Północnym i południowej Szwecji (Holmka, 1999). W drugiej połowie XX wieku, na skutek korzystnych dla gatunku zmian środowiskowych, zasięg występowania gatunku rozszerzał się na wschód kontynentu w tempie 60 km rocznie (Myers i in., 1989). W Polsce zając występuje na terenie całego kraju, ale najliczniej w centralnej i południowej części kraju (Pielowski i in., 1993). Do momentu kryzysu populacji w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, zając szarak pospolicie występował na Mazowszu. Liczebność tego gatunku oraz pozyskanie łowieckie mają tendencję spadkową od początku lat 90 tych XX wieku (Popczyk, 2010). W dużym stopniu przyczyniły się do tego zmiany w użytkowaniu ziemi oraz wzrastająca presja drapieżnictwa ze strony lisa, wałęsających się psów i kotów oraz ptaków szponiastych. Kryzys liczebności gatunku postępował wraz ze zmianami środowiskowymi oraz wprowadzeniem obowiązkowego szczepienia lisów przeciwko wściekliźnie, co spowodowało dynamiczny wzrost liczebności lisów na terenie całego kraju, a co za tym idzie wzmożonej presji na jego ofiarach. Zające zamieszkują przede wszystkim tereny otwarte: pola, łąki, pastwiska, remizy, stare sady. Chętnie przebywają w zadrzewionych dolinach rzecznych, w bliskości remiz śródpolnych, na obrzeżach pól uprawnych i miedzach śródpolnych. Natomiast rzadziej w głębi zwartych terenów leśnych oraz w wysokich partiach gór. Zając jest gatunkiem roślinożernym. W lecie żywi się przede wszystkim trawą oraz roślinami dwuliściennymi dziko żyjącymi i uprawnymi. W wyborze pokarmu zające kierują się jak największą zawartością tłuszczów. W diecie zająca znajduje się aż 77 gatunków różnych roślin. W zimie, kiedy dostęp do roślinności jest trudny, zające żywią się pędami drzew i krzewów, korą drzew owocowych i innych. U zająca występuje zjawisko cekotrofii, czyli zjadania własnych odchodów w celu ponownego ich strawienia. U zająca dymorfizm płciowy jest bardzo słabo zaznaczony, samce są tylko nieznacznie większe od samic. Masa ciała zająca waha się między 3 a 6 kg (Caboń Raczyńska, 1974). Okres godowy zaczyna się na przełomie stycznia i lutego i jest powtarzany kilkakrotnie co 2-3 miesiące. Ciąża trwa ok dni. Pierwsze młode przychodzą na świat w marcu - tzw. marczaki. W miocie rodzi się od 1 do 4 młodych. Samica daje w ciągu roku 2-4 mioty, w odstępach co 2 miesiące (Raczyński, 1964). Młode zające samica rozmieszcza pojedynczo lub parami, co ma na celu ochronę ich przed drapieżnikami. W początkowym okresie (około 30 dni od narodzin) samica karmi młode mlekiem raz dziennie. Mleko jest bogate w składniki odżywcze. Po 14 dniach młode zające mogą być już samodzielne. Dojrzałość płciową osiągają w wieku ok. 8 miesięcy. Maksymalna długość życia zająca wynosi lat, ale tylko niewiele osobników dożywa tego wieku. Z powodu dużej śmiertelności spowodowanej presją drapieżników, długość życia nie przekracza zwykle 1,5 roku. Areał osobniczy zajęcy w ostatnich latach został określony dzięki zastosowaniu technik 51

53 telemetrycznych. W większości takich badań, średnia wielkość areału wynosi między 10 a 40 ha (Wasilewski, Misiorowska, 2008). Kuropatwa - Perdix perdix Rząd: Kuraki - Galliformes Rodzina: Bażanty Phasianidae W Polsce kuropatwy występują poza partiami wysokich gór na terenie całego kraju. Na początku lat 70-tych XX wieku liczebność kuropatwy szacowano na ok. 7 milionów sztuk, a na początku lat 90-tych szacowana liczebność kuropatwy wynosiła zaledwie 0,5 miliona (według Stacji Badawczej PZŁ w Czempiniu). Kuropatwy preferują większe obszary porośnięte trawami, poprzerywane kępami krzewów, pasami zarośli, z remizami śródpolnymi. W miejscach takich znajdują schronienie i często gniazdują. Ptaki chętnie bytują w zróżnicowanych uprawach polowych, tolerują dość znaczne zakłócenia w siedlisku wywołane przez człowieka, nie unikają poboczy dróg i szlaków komunikacyjnych (Panek, 2000). Pokarm kuropatw w szczególności składa się z trzech grup: liście traw, nasiona zbóż oraz nasiona chwastów i rośliny zielne. Pokarm owadzi stanowi tylko 5-10%. W przypadku piskląt pokarm zwierzęcy stanowi aż 60% diety przez pierwsze 2-3 tygodnie życia. W szczególności są to larwy błonkówek, muchówek, chrząszczy oraz larwy mrówek. Istnieje silna zależność między obfitością i dostępnością owadów a przeżywalnością i wzrostem piskląt. Kuropatwy są ptakami prowadzącymi stadny tryb życia. Bytują w grupach przez około 8-9 miesięcy w roku (od początku lipca aż do marca), w pozostałym okresie przebywają w parach. Liczebność grup jest zmienna: od 2 25 sztuk, zwykle ok. 15 sztuk. Kuropatwy przebywają na obszarach określonych areałów, które są zmienne w zależności od pory roku i dostępności pokarmu. Dość często areały różnych stadek pokrywają się. W Polsce zagęszczenie osiąga maksymalnie 20 par/km 2 (Panek 1997). Kuropatwy są monogamiczne, po złączeniu się w pary przez kolejne sezony razem wychowują potomstwo. Pary łączą się na koniec lutego między osobnikami tej samej grupy. Dość często młode samce opuszczają swoje stado i łączą się z kurami z sąsiednich stad (Jenkins 1961). Kury zakładają gniazdo (w maju), wygrzebując nogami w ziemi małe zagłębienia, które wyściełają niewielką ilością suchej trawy i liści. Na gniazda wybierają miejsca pod osłoną gęstej roślinności zielnej lub niskich krzewów, w polach lucerny na miedzach, żywopłotach (Panek 1997). Samica zaczyna wysiadywanie od złożenia ostatniego jaja (składa ok. 20). Wysiadywanie trwa od 23 do 25 dni. Kuropatwy składają jaja tylko raz w roku, wyjątkowo poprawiają lęgi w przypadku zalania lub zniszczenia lęgu. Kuropatwy są zagniazdownikami. Obydwoje rodzice bardzo troskliwie opiekują się potomstwem. Młode rozwijają się bardzo szybko po ok. 15 dniach potrafią latać, a po 3 miesiącach w pełni przypominają dorosłe osobniki. Dojrzałość płciową osiągają już w następnym roku. Przez ten czas przebywają w stadzie rodzinnym. Średnia długość życia kuropatwy wynosi ok. 2 lat, a najstarsza znana kuropatwa osiągnęła wiek 5 lat (Paludan, 1963). Czynniki śmiertelności bardzo silnie wpływają na kuropatwy na wszystkich etapach życia. Straty w zniesieniach spowodowane przez drapieżniki (lisy, krukowate) oraz prace polowe mogą dochodzić do 25% (Jenkins, 1961). Pisklęta do 6 tygodnia życia są bardzo wrażliwe na spadki temperatur oraz długie okresy z opadami deszczu. Do połowy lipca przeżywa między 18-60% wyklutych piskląt (Jenkins, 1961). W Polsce śmiertelność kuropatw w ciągu 12 miesięcy liczona od 1 września bieżącego roku, w którym się urodziły, dochodzi do prawie 80% (Olech, 1971). Najistotniejszym czynnikiem śmiertelności osobników dorosłych są surowe warunki klimatyczne w zimie, a straty w latach z ostrymi zimami mogą sięgać nawet 80-90% stanu jesiennego (Panek, 1990). 52

54 Bażant Phasianus colchicus Rząd: Kuraki Galliformes Rodzina: Bażanty Phasianidae Bażant pochodzi z Azji. Pierwsze informacje o występowaniu bażanta na terenie Polski pochodzą z 1567 r. ze Śląska (Okarma, Tomek, 2009). W Polsce bażant występuje nierównomiernie na terenie całego kraju. Najliczniej spotykany jest w centralnej Polsce oraz na południu i południowym zachodzie. Naturalnym środowiskiem bażanta są niziny i tereny podgórskie, tam gdzie nie panują surowe zimy. W górach bażanty występują jedynie na wąskich zalesionych dolinach do wysokości 600 m n.p.m. Bażanty preferują tereny trawiaste lub porośnięte suchymi bylinami, tereny z remizami, grupami krzewów, nadrzeczne zarośla, szuwary i trzcinowiska. W okresie letnim mogą się rozejść po całym terenie z dala od zadrzewień, jednak w okresie zimowym wracają tam szukając schronienia ze względu na wrażliwość na wiatr, wilgoć i niskie temperatury. Bardzo istotnym dla tego gatunku jest dostęp do wody (Cramp 1998). Bażant jest gatunkiem wszystkożernym, a skład pokarmowy jest bardzo urozmaicony i zależy od siedliska i pory roku. W okresie jesienno-zimowym w pokarmie dominują nasiona chwastów i rośliny uprawne (ziarna kukurydzy, gryki, pszenicy i jęczmienia) oraz nasiona krzewów i drzew (borówka, dzika róża, tarnina), a także zielone oziminy. W okresie zimowym, o ile mają dostęp, bażanty pobierają również rośliny okopowe (marchew, buraki cukrowe lub pastewne). Wiosną i latem duże znaczenie mają młode pędy, siewki i jagody. W okresie tym dominują składniki zwierzęce, larwy i dorosłe chrząszcze oraz pluskwiaki, muchówki i szarańczaki. Bażanty zjadają także dżdżownice i małe kręgowce. Ptaki te połykają kamyczki lub bardzo twarde nasiona (do 5 mm średnicy), które pełnią funkcję mechaniczną do rozcierania pokarmu oraz jako źródło mikroelementów. Pisklęta przez okres pierwszych 4 tygodni żywią się głównie drobnymi owadami i pajęczakami. Zielone części roślin zaczynają spożywać od 10 dnia życia, a nasiona po 6 tygodniach życia (Okarma, Tomek, 2009). W okresie zimowym bażanty bytują w grupach (często jednopłciowych), których skład i liczebność podlega ciągłej zmianie. Bażanty są ptakami poligamicznymi, choć pary monogamiczne nie są rzadkością. Zwykle samiec gromadzi kilka samic (nieraz do 10 sztuk). Zbyt duża liczba kogutów podczas toków może być przyczyną śmierci kur przez zadeptanie, gdyż każdy kogut będzie chciał pokryć daną kurę. Pokryte kury wybierają miejsca gniazdowania w znacznym rozproszeniu, często poza terytorium samca. Samice zakładają gniazdo w okresie kwiecień - maj, wygrzebując nogami w ziemi małe zagłębienia, które wyścielają niewielką ilością suchej trawy i liści. Na gniazda wybierają miejsca pod osłoną gęstej roślinności zielnej lub niskich krzewów, w polach lucerny, na miedzach, w żywopłotach. Samice składają od 8 do 15 jaj. Wysiadywanie trwa około dni od złożenia ostatniego jaja. Pisklęta po wykluciu przebywają w stadzie rodzinnym na niewielkim areale do około 5 ha. Młode zaczynają podlatywać już po 12 dniach a po trzech tygodniach nocują już na gałęziach drzew. Młode przebywają pod opieką matki przez około dni po czym rozpraszają się. Dojrzałość płciową osiągają w następnym roku. Najstarszy zaobrączkowany osobnik osiągnął wiek 7 lat i 7 miesięcy (Okarma, Tomek, 2009). Straty w lęgach dochodzą do 60% wszystkich gniazd i są spowodowane głównie przez drapieżniki (lisy, ptaki krukowate oraz psy i koty) oraz prace agrotechniczne na polach (Włodarczyk 1967). Pisklęta są wrażliwe na chłód i przeciągający się okres pogody deszczowej. 53

55 54 Piśmiennictwo: 1. Bresiński, Kamieniarz, Panek Gospodarowanie podstawowymi gatunkami zwierzyny drobnej. [w:] Poradnik zagospodarowania łowisk polnych i gospodarowania podstawowymi gatunkami zwierzyny drobnej. Bażant. Wyd. Łowiec Polski. S Caboń Raczyńska K Variability of the body weight of European hares Acta Theriologica 19: Cramp S The Complete Birds of the Western Palaeartictic. Oxford University Press, OptiMedica. 4. Demetiev G. P., Gladkov N. A Ptitsy Sovetskogo Soyuze, vol. 1,2 Izdatelstvo Nauka, Moskva: Dudziński W Ptaki łowne. PWRiL, Warszawa: Glutz von Blotzheim U Handbuch der Vógel Mitteleuropas, Band 5 (Galliformes und Gruiformes) Frankfurt/ Main: Goszczyński J Wpływ zróżnicowania krajobrazu ekologicznego na przebieg interakcji drapieżnik-ofiara. Rozprawa Naukowa i Monografie SGGW-AR 46: Holmka M. Zima J A Lepus europeaus (Pallas 1778) W :Mitchell-Jones A. J. The atlas of European mammals. T&AD Poyser Natural History, London: Jenkins D Population control in protected patridges (Perdix perdix) Journal of Animal Ekology 30: Kamieniarz R Zimowanie bażantów z hodowli wolierowej, przeznaczonych na zasiedlenie wczesnowiosenne. Zbornik z konferencie Mala zver a jej źivotne prostredie. Kośice október Kolar B., Chrstensen T.H Prostozivecim zivalim prijazno kmetovanje. Lovska zveza Slovenije 61 pp 12. Myers K Leporidea W., Walton D.W., Richardson, Fauna of Australia, Volume 1 B Mammalia Canberra: Okarma H., Tomek A Łowiectwo ; Olech B Realized production, mortality and sex structure of a partidge (Perdix perdix) population and utilization for game purposes in Poland. Ekologia Polska 19: Paludan K Partriedge markings in Denemark. Danish Review of Game Biology 4: Panek M Sytuacja populacji kuropatwy w Polsce w latach (wyniki monitoringu). 17. Panek M Density - depatament brood production in the Grey Partridge Perdix perdix in relation to habitat quality. Bird Study 44: Panek M Czynniki oraz mechanizmy warunkujące i regulujące zagęszczenie kuropatw w Polsce. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Wrocławski: Pielowski Z., Kamieniarz R., Panek M Raport o zwierzętach łownych w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska: Pielowski Z Łowiectwo praca zbiorowa, rozdział Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. 21. Pielowski Z Zając. PWRiL, Warszawa: Popczyk B Materiały pokonferencyjne Nauka Łowiectwu. 23.Raczyński J Studies on the European hare. V. Reproduktion. Acta Theriologica 9: Wasilewski M., Misiorowska M Nauka Łowiectwu. Badania nad efektywnością wsiedleń zajęcy z hodowli zagrodowej. 25. Wasilewski M Population dynamics of pheasants near Rogów, central Poland. Ekologia Polska 34: Włodarczyk L Badania nad stratami w lęgach bażantów. Zachodni Poradnik Łowiecki 7, 4: Wójcik M., Sławomir Berger Zasady postępowania przy introdukcji bażanta. 28. GUS Leśnictwo 2010 : Nauka Łowiectwu, Kryzys zwierzyny drobnej i sposoby przeciwdziałania Samorząd Województwa Mazowieckiego,. 30. Nauka Łowiectwu, Zającowi na ratunek Samorząd Województwa Mazowieckiego. 31. Nauka Łowiectwu, Drapieżnictwo na zwierzynie drobnej Samorząd Województwa Mazowieckiego. 32. Nauka Łowiectwu Środowiskowe uwarunkowania kryzysu zwierzyny drobnej Samorząd Województwa Mazowieckiego,. 33. Nauka łowiectwu, Hodowla i wsiedlanie zwierząt łownych Monitoring Stacji Badawczej Polskiego Związku Łowieckiego Czempiń stan zwierzyny drobnej

56 Metody inwentaryzacji zwierzyny drobnej Paweł Nasiadka Samodzielny Zakład Zoologii Leśnej i Łowiectwa, Wydział Leśny Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp Są trzy zasadnicze powody, dla których myśliwi przystępujący do programu odbudowy zwierzyny drobnej na Mazowszu powinni z dużą powagą potraktować kwestię oceny stanu lokalnych populacji zajęcy, kuropatw czy bażantów. Pierwszy powód jest oczywisty; zgodnie z prawodawstwem łowieckim wszyscy zarządcy i dzierżawcy kół łowieckich do 10 marca każdego roku są obowiązani oszacować stany liczebne zwierzyny bytującej w obwodach łowieckich. Jak ów obowiązek wygląda w praktyce? Różnie, najczęściej wiosenną inwentaryzację traktuje się jako rzecz zbędną, a bywa, że nie podejmuje się żadnych prac nad oceną liczebności zwierzyny drobnej. Do planów łowieckich lądują wówczas dane będące po części wypadkową odczuć z polowań, przypuszczeń na temat wpływu pogody w poprzednim sezonie łowieckim na przeżywalność zwierząt, zwłaszcza młodzieży, czy udokumentowanych przypadków zwierząt padłych. Nie trzeba nikogo przekonywać, że takie dane nie mają większej wartości ani z punktu widzenia ochrony i zarządzania zwierzyną, ani gdyby traktować je jako argument w dyskusjach o przyszłości polowań na niektóre gatunki. I właśnie wiarygodny przekaz społeczny, który byłby oparty na rzetelnym rozpoznaniu stanu zwierzyny jest drugim powodem traktowana inwentaryzacji bardziej poważnie niż dotychczas. Nie jest, bowiem żadną tajemnicą, że nastawienie społeczne do łowiectwa nie jest entuzjastyczne. Ma ono charakter raczej od ambiwalentnego do negatywnego, a opinie zaprzestaniu polowania jako formy ochrony przyrody znajdują społeczną aprobatę. W związku z powyższym myśliwi muszą zrobić wszystko, aby ich wizerunek był oparty na rzetelności i kompetencjach, a argumenty były wiarygodne. Nie ma takim przypadku miejsca na inwentaryzację z sufitu. Trzeci wreszcie powód poważnego traktowania inwentaryzacji jest być może najbardziej prozaiczny nie mniej jednak bardzo ważny. Chodzi mianowicie o to, że program odbudowy zwierzyny angażuje nie tylko myśliwych i środki wygospodarowane przez nich. Ogromne fundusze (kilka milionów złotych) przeznaczone na zakup zwierząt pochodzą z przysłowiowej kieszeni podatnika i nie można w żadnym wypadku (przez niekompetencje czy zaniedbania) dać podstawy do stawania myśliwym zarzutu, że marnują przyznane im środki, choć z pewnością można by wykorzystać te fundusze na inne bardziej potrzebne cel. 55

57 Kiedy wykonać inwentaryzacje? Otóż wymóg prawny jest w tej kwestii jednoznaczny. Ocenę stanu zwierzyny należy traktować jako swoisty bilans zamknięcia kończącego się roku gospodarczego i bilans otwarcia dla roku, który zaczyna się za kilka dni, czyli 1 kwietnia. Wykonana wówczas akcja liczenia zwierzyny pokazuje z jakim jej stanem przystępujemy do nowego roku łowieckiego i jakie w związku z tym podjąć działania ochronne i łowieckie. W przypadku zwierzyny drobnej, zwłaszcza w warunkach jej niewielkiej liczebności i planowanych akcji wsiedleń należy rozważyć powtórzenie lub powtarzanie akcji liczeń w całym roku gospodarczym. Szczególny nacisk należy położyć na ocenę zagęszczeń jesiennych. Bierze się to stąd, iż okres wegetacyjny okres lęgów bywa tzw. wąskim gardłem dla większości populacji zwierzyny drobnej. Co więcej ten krytyczny przedział czasowy jest ze względu na nieprzewidywalność warunków pogodowych, praktycznie brak wpływu na sposób i termin zabiegów agrotechnicznych wykonywanych przez rolników i częstokroć zbyt bierną postawę myśliwych w odstrzale drapieżników praktycznie całkowicie pozbawiony możliwości ingerencji z naszej strony. Śmiertelność młodych zajęcy, kuropatw czy bażantów pozostaje wówczas poza jakąkolwiek kontrolą. Bywa ona tak wysoka, że z nadchodząca jesienią powinniśmy myśleć nie tyle o pełnych trokach i polowaniu, lecz o wytężonej pracy na rzez poprawy warunków bytowych zwierzyny przystępującej do zimy. I temu właśnie mają służyć metody oceny stanów lokalnych populacji wykonywanych jesienią i zimą. Metody inwentaryzacji zwierzyny drobnej są z technicznego punktu widzenia proste i łatwe do wykonania. Wymagają jedynie konsekwencji i poszanowania własności prywatnej gruntów. Powtarzane i dokumentowane każdego roku przy porównywalnych warunkach pogodowych i w tych samych miejscach mogą być źródłem bezcennych informacjami o aktualnym stanie zwierzyny w łowiskach. W dłuższej perspektywie czasowej mogą ponadto dostarczyć wartościowych danych na temat trendów zachodzących w łowiskach objętych Programem. Przypuszczam, że początki, zachęcenie kolegów myśliwych do uczestnictwa w akcjach liczeń i pierwsze ich wyniki nie będą napawały entuzjazmem. Mam jednak nadzieję, że zarówno czas i środki zainwestowane w zwierzynę jak i rzetelnie wykonywane inwentaryzacje dadzą w przyszłości efekt w zarejestrowanym wzroście liczebnym, a następnie w wynikach polowań na drobnicę na Mazowszu. Poniżej zaprezentowano kilka przykładów metod inwentaryzacji zwierzyny drobnej, które z powodzeniem i bez większego wysiłku mogą znaleźć zastosowania w obwodach objętych Programem reintrodukcji zajęcy, bażantów i kuropatw. Taksacje pasowe Taksacje pasowe są metodą na trwale wpisaną w historię łowiectwa Polsce. Przez wiele lat były podstawową metodą szacowania zagęszczeń zajęcy i kuropatw we wszystkich łowiskach polnych. I choć kilkunasto- czy kilkudziesięcio-osobnicze zagęszczenia kotów przeszły już do historii, to w dalszym ciągu pasy taksacyjne mogą znaleźć zastosowanie. Metoda polega na wyznaczeniu, początkowo na mapie obwodów pasów o szerokości 100 m i łącznej długości nie krótszej niż 10 km (ryc. 1). Zasadniczo powierzchnia pasów powinna stanowić min. 5% powierzchni polnej łowisk. Taksację należy wykonywać każdego roku na tych samych pasach i przy porównywalnej pogodzie. Wczesną wiosną będzie to zatem gruda i niewielki mróz. Jesienią, po żniwach (wrzesień, październik) powinna to być słoneczna i sucha pogoda, która tak jak w przypadku lekkiego mrozu i zmarzniętej gleby zachęca zające do rwania się na odległość i dobrej ich widoczności. Taksatorzy posuwają się tyralierą, z tym że osoby idące skrajnie muszą zwracać uwagę nie tylko na to czy zające lub stado kur podrywa się z pasa czy też z terenu poza nim, ale także powinni zwracać uwagę na zachowanie odległości 100 pomiędzy sobą. Chodzi o to aby mieć pewność, że po przejściu 56

58 Ryc. 1 Przykład rozmieszczenia pasów taksacyjnych (pasy kreskowane) w obwodzie łowieckim na przykładzie ośrodka hodowli zwierzyny Lasów Państwowych Kamionna w Nadleśnictwie Łochów np. 10 km pasa policzone na nim zwierzęta odnieść do powierzchni 100 ha ( m długości * 100 m szerokości), mniejszej, czy większej. Dawniej utrzymanie odległości stwarzało nieco problemów. Przejście przez zadrzewienie, płot lub rów było okazją do łamania się linii taksatorów lub rozluźnienia szyku tyraliery. Obecnie można z powodzeniem wykorzystać dostępne i coraz bardziej popularne dalmierze elektronicznych. Osoba odpowiedzialna za taksację po zakończeniu przejścia pojedynczego pasa podsumowuje liczbę zajęcy i kuropatw, które poderwały się z niego i nie zatrzymały się na jego dalszym odcinku. Po zakończeniu całej akcji liczenia (powinna się ona odbyć w ciągu jednego dnia) zagęszczenie zajęcy i kuropatw można wyliczyć w oparciu o proste wzory zaproponowane przez naukowców ze stacji badawczej PZŁ w Czempiniu (tab.1) Tabela 1. Sposoby obliczania wiosennych i jesiennych zagęszczeń zajęcy i kuropatw Zając Zając na jesieni (gdy Z>30 osobn./100 ha) Kuropatwa Z = N/(Dt *0,1) Gdzie : Z - zagęszczenie na 100 ha pól N- liczba zajęcy na pasach Dt długość trasy w km Kuropatwa na jesieni ZZJ = 0,57 * Z + 11,9 ZKJ = 0,71 *Z +8,1 Zając na wiosnę Kuropatwa na wiosnę (5-10 par na 100 ha) ZZW = 0,81 * Z ZKW = 0,73 * Zp + 5,1 57

59 Zimowe liczenie stad kuropatw Bardzo niskie stany kuropatw nie pozwalają często na oszacowanie ich zagęszczenia metodą taksacji. Ptaków może być po prostu zbyt mało, a stadka tak rozrzucone po terenie, że taksatorzy mogą nie natrafić na ptaki uzyskując tym samym ich zniżoną liczebność. W takiej sytuacji bardzo pomocna może się okazać metoda wyszukiwania i liczenia stad w czasie zalegania śniegu. Prace terenowe, podobnie jak w przypadku taksacji pasowych należy rozpocząć od kameralnego podziału obwodu na niewielkie rejony dostępne podczas jazdy samochodem. Zimowym zwyczajem kuropatw bywa to, że potrafią one zalegać niekiedy bardzo blisko dróg i zabudowań. Nie wiadomo czym to jest spowodowane niemniej jednak zjawisko to może być wykorzystywane podczas liczenia stad. W teren wyruszmy przy dobrych warunkach pogodowych. Lekki mróz i niewielka pokrywa śnieżna zdecydowanie sprzyjają obserwacjom. Wolno objeżdżając wyznaczone sektory myśliwi wypatrują stada dobrze wówczas widoczne. Ważne jest aby nie spłoszyć kur, ani w czasie przejeżdżania przy stadzie, ani w trakcie podejścia pieszego do miejsc potencjalnych ich lokalizacji. A mogą nimi być skraje pól w pobliżu linii domostw lub skraje przydomowych małych upraw i sadów, które są często zakładane na tyłach zabudowań gospodarczych. Obserwatorzy powinni nanosić lokalizację kuropatw na mapy i w miarę możliwości liczyć ptaki w sadkach. Tak zebrane informacje należy podsumować i przy podobnej pogodzie powtórzyć akcję liczeń jeszcze przynajmniej dwukrotnie. Metoda liczenia stad oczywiście nie odpowie z dużą dokładnością jakie jest zagęszczenie kuropatw w łowisku. Uzyskamy w niej raczej dane szacunkowe. Niemniej jednak po powtórnym spotkaniu kur w pobliżu poprzednich lokalizacji jest to sygnał dla gospodarzy łowiska aby pospieszyć w ten rejon z posypem, tradycyjną kuropatwianą budką (których rozrzutne niekiedy ustawianie wzdłuż dróg nie jest uzasadnione) lub zwrócić na te miejsca większą uwagę podczas indywidualnych polowań na drapieżniki. Jakże często nie zdajemy sobie sprawy, że stado kuropatw przy niewielkim ich zagęszczeniu w łowisku, które dodatkowo jest szczelnie wypełnione terytoriami drapieżników jest z góry skazane na zagładę jeśli myśliwy nie podejmie zdecydowanych działań w stosunku do lisów, kun i innych drapieżców, które prędzej czy później i tak namierzą nasze kury. Dodatkową zaletą liczenia zimowych stadek jest ułatwiony wybór miejsc do przyszłych wsiedleń ptaków fermowych. Należy bowiem wyjść z założenia, że skoro są jeszcze w naszych obwodach miejsca zasiedlone przez kuropatwy, to być może przeżycie ptaków hodowlanych będzie w tych miejscach większe oraz przystąpienie do lęgów i ich wyprowadzenie będzie miało większy sukces. Liczenie bażantów na powierzchniach kontrolnych Bażanty nie należą w województwie mazowieckich go ptaków, których bytowanie jest w szczególny sposób zagrożone. Zarówno statystyki łowieckie, jak i monitoring ornitologiczny pokazują w niektórych lokalizacjach nawet wzrost liczebności tego gatunku. To cieszy, choć z punktu widzenia myśliwych lokalne zagęszczenia bażantów nie są jeszcze wystarczająco duże aby w pełni zadowolić myśliwska pasję naszych kolegów. Z tego między innymi względu Program zakłada wsiedlania bażantów i czasową ich ochronę. Nie uwzględnia on jednak bierności w zakresie monitorowania polucji. Ocenę stanu bażantów można wykonać na powierzchniach kontrolnych, których wyznaczenie w terenie i naniesienie na mapę obwodu nie jest trudne. Powierzchnie takie powinny obejmować wszystkie potencjalne miejsca bytowania tego gatunku. Śródpolne zakrzaczenia i zadrzewienia, stare sady, ugory zlokalizowane wpobliżuciekówwodnychirowówsąwłaśnietakimipotencjalnymiostojamibażantów.inwentaryzacjęmożna wykonaćzarównopodczaspolowaniajakiwczasiespecjalniezaplanowanejakcji(możnająnaprzykładpołączyć z jesienno zimowym treningiem psów legawych) lub w czasie polowań na lisy, które niestety także gustują we wspomnianych środowiskach. Celem inwentaryzacji jest policzenie zarówno kogutów jak i kur. Jest to tyle ważne, 58

60 że w przypadku bażanta gatunku poligamicznego, o potencjale reprodukcyjnym lokalnych populacji świadczy właśnie duży udział kur w populacji. Koguty są terytorialne. Wielkość terytoriów jest uzależniona od zasobności terenu w pokarm i osłonę, a zimowe koncentracje ptaków nie zawsze odpowiadają ich późniejszemu zagęszczeniu w łowisku. Koguty i kury po zimie, gdy w surowych warunkach tworzą niekiedy duże zgrupowania (stąd słynne bukiety rwące się z niewielkich zakrzaczeń), wiosną rozchodzą się po łowisku zakładają terytoria i przystępują do lęgów. Przeżywalność piskląt bażancich wydaje się być wyższa z niż u kur. Dodatkowo, nocowanie na drzewach i zakrzaczeniach chroni te ptaki przed lisami głównymi sprawcami, jak pokazują badania, śmiertelności kuropatw. Warto zatem dołożyć starań aby i przeżywalność zimowa bażantów była jak największa. Lustracja powierzchni kontrolnych pokazuje miejsca, w których należy zbudować posypy i regularnie zasilać je w karmę. Nie należy przy tym zapominać o innych optymalnych, a nie odwiedzanych przez gospodarzy łowisk miejscach. Może się bowiem okazać, że po akcji liczenia bażantów na powierzchniach kontrolnych ich liczba, a zatem i potencjalne miejsca przyszłych polowań w obwodzie znacząco się zwiększą. Wystarczy tylko utrzymać skoncentrowane w tych miejscach ptaki wykładając im dobrą karmę. Liczenie wokalizujących samców kuropatw i bażantów W polskich lasach zwyczaj nasłuchiwania głuszcowych czy cietrzewich igrzysk wczesną wiosną nieubłaganie odchodzi do historii, a na terenie Mazowsza praktycznie już się nim stał. Niemniej jednak wiosna to okres toków nie tylko kuraków leśnych. W marcu i w kwietniu można wykorzystać nawoływania się i zaczepki grających kuropatw i kogutów bażantów do oceny jakże ważnego, bo wiosennego zagęszczenia ptaków przystępujących do lęgów. Akcję liczenia wokalizujących samców obydwu gatunków można przeprowadzić na kilka sposobów. Dysponując kilku- lub kilkunastoosobową grupą taksatorów można ich rozstawić we wcześniej wybranych punktach miejscach, w których nasłuchy będą prowadzone powtórnie. Przy mniejszej liczbie uczestników można, na wzór pasów taksacyjnych, rozplanować w obwodzie transekty, po których wczesnym wieczorem będą się przemieszczać taksatorzy. Odpowiednią porą do rozpoczęcia nasłuchów jest późne popołudnie i nastanie zmierzchu. Koguty bażantów zaczynają wokalizować wcześniej, kuropatwy w czasie szarówki. Taksatorzy powinni znać teren i orientować się w nim, gdyż każdego odzywającego się samca powinni rejestrować nanosząc kierunek z którego był słyszany na planie sytuacyjnym. Ten sposób inwentaryzacji jest przydatny podczas prowadzenia nasłuchów na niewielkich powierzchniach, (np. 1 punkt nasłuchwiań na 500 ha pól). Po zakończeniu akcji liczenia podsumowujący inwentaryzację może z dużą dokładnością nanieść grające ptaki na mapę i wyznaczyć w ten sposób lokalizację pary kuropatw czy centrum aktywności koguta bażanta. Obecnie, dysponując nagraniem tokujących ptaków (np. nagranie w telefonie komórkowym) można z powodzeniem prowokować ptaki, które z różnych powodów nie chcą się w danym momencie odzywać. Należy jednak zachować przy tym pewną ostrożność i jeśli nie ma załamania pogody (mżawka, wiatr) to wstrzymywać się z odtwarzaniem toku. Bywa bowiem, że po takim sztucznym toku kuropatwy zdezorientowane obecnością nowego intruza w swoim terytorium wręcz atakują przybysza. Jest to niepotrzebne wyzwanie i wydatkowanie energii przez kury. Stałe punkty nasłuchiwań jak i transekty pozwalają na określenie powierzchni (na podstawie mapy), na jakiej rejestrowane były bażanty czy kuropatwy. Zagęszczenie kuropatw (par) można wówczas obliczyć przeliczając liczbę odzywających się kogutów na powierzchnię polną obwodu. Sposób obliczenia zagęszczenia populacji bażantów zaproponowali Bresiński i współautorzy (2003) ze stacji badawczej PZŁ w Czempinu (tab. 2). Autorzy ci w swoich obliczeniach wykorzystali także średnią liczbę kur obserwowanych w marcu i przypadających na jednego słyszanego i/lub obserwowanego koguta. Obliczenie zagęszczenia jest w tym przypadku równie proste, jak to miało miejsce przy taksacji pasowej. 59

61 Tabela 2. Sposób obliczania zagęszczenia bażantów z wiosennych nasłuchów i obserwacji kur Z = 3,38 * S Zk = 0,9 * G 0,8 Gdzie: Gdzie: Z- zagęszczenie na 100 ha Zk zagęszczenie kogutów na 100 ha S średnia liczba kogutów policzonych w G średnia liczba kogutów słyszanych punktach nasłuchiwania z punktu - gdy średnia liczba kogutów w 1 punkcie > 2 Zagęszczenie wszystkich bażantów Z = 5,1 * S 4,6 Zc = Zk * (1 +K) Gdzie: Zc zagęszczenie bażantów na 100 ha Zk zagęszczenie kogutów na 100 ha K = liczba kur przypadająca na 1 koguta w marcu Nocne taksacje liczenie w świetle reflektorów Choć wykorzystywanie światła do obserwacji zwierzyny rodzi dosyć pejoratywne skojarzenia wśród myśliwych, to może ono być bardzo pomocne przy ocenie zagęszczenia zajęcy i lisów, a więc zwierzyny o zmierzchowo nocnej aktywności. Taksacje nocne można wykonywać są one jak najbardziej legalne, o ile myśliwi w nich uczestniczących nie będą stwarzali zagrożenia dla innych użytkowników dróg. Inwentaryzacje takie prowadzi się bowiem z samochodu przy użyciu mocnych reflektorów, których zasięg jest naprawdę duży. W zależności od dysponowanego sprzętu może to być od kilkudziesięciu do nawet 150 metrów! Zaletą nocnych taksacji jest możliwość zarejestrowania zwierząt, których zagęszczenia mogą być zbyt niskie aby inne metody dały wiarygodny obraz sytuacji w łowisku zające, lub za dnia przebywają w ukryciu lisy. Inwentaryzację przeprowadza się wzdłuż wcześniej wyznaczonych lokalnych dróg. Przed akcją należy skalibrować źródło światła, tzn. ocenić na jaką odległość świeci dysponowany reflektor. Działanie to umożliwia obliczenie powierzchni objętej inwentaryzacją i takie zaplanowanie trasy nocnego przejazdu aby łączna powierzchnia pasów stanowiła, podobnie jak przy taksacji pasowej, ok. 5% powierzchni polnej obwodu. Zagęszczenie zwierzyny oblicza się w oparciu o prosty wzór (tab. 3). Akcję nocnego liczenia należy wykonać wiosną przy niskiej wegetacji i jesienią po zbiorach płodów rolnych przy dobrych warunkach pogodowych (brak deszczu, mgły czy silnego wiatru). Tabela 3. Sposób obliczania zagęszczenia zajęcy i lisów w taksacji nocnej Z/100 ha = Np./(Dp *Sp) Gdzie: Z/100 ha zagęszczenie zwierzyny na 100 ha powierzchni pól Np. liczba zwierząt policzonych w trakcie obserwacji nocnych Dp - długość pasa/pasów w km Sp szerokość pasa w km Ocena zagęszczenia lisów na podstawie liczby tropów na transekcie Kończąc omawianie metod oceny zagęszczeń populacji gatunków objętych Programem nie sposób pominąć gatunek, który bez wątpienia przysparza najwięcej kłopotu we wszelkich działaniach wspierających 60

62 odtwarzanie zwierzyny drobnej. Współczesne badania pokazują przekonywująco, że spośród wszystkich drapieżników, to własne lisy są powodem największej śmiertelności wśród zajęcy i kuropatw. Warto w związku z powyższym poświęcić trochę uwagi i czasu aby ocenić jakie jest zagęszczenie tego gatunku w naszych łowiskach. Pomocnamożeokazaćsięmetodaliczeniatropówtychdrapieżnikówpobiałejstopie.Oddawnabowiemwiadomo, że liczba tropów jest dobrym wskaźnikiem zagęszczenia lisów i może być wykorzystywana np. do oceny działań redukcyjnych. Bywa, że myśliwi zadowoleni ze wzrostu pozyskania lisów w swoich obwodach nie zdają sobie sprawy, iż pozyskanie to jest i tak zbyt małe w stosunku do liczby lisów zasiedlających dany teren, a prężny reprodukcyjnie gatunek tego drapieżcy rekompensuje powstałą stratę już po najbliższym sezonie rozrodczym. Jak zatem ocenić zagęszczenie lisów? Prace terenowe muszą być poprzedzone naniesieniem na mapę obwodu sieci transektów, z tym, że ich lokalizacja nie może przebiegać wzdłuż naturalnych lisich szlaków przemieszczeń (np. rowy). Następnie po dwóch, najwyżej trzech dniach po ponowie, pogodnych nocach i bezdeszczowych dniach należy wybrać się na lisi obchód (akcję należy przeprowadzić w ciągu jednego dnia w całym obwodzie) i policzyć tropy przecinające wyznaczone transekty. Przy odrobinie dobrej woli ze strony wykonujących inwentaryzację można nanosić tropy na mapę, co po zakończeniu akcji i zliczeniu tropów z całego obwodu świetnie uwidoczni te miejsca łowiska, w których zagęszczenia lisów są duże lub małe. Do obliczenia zagęszczenia lisiej populacji mogą posłużyć wzory opracowane jak i poprzednie przez pracowników ze stacji PZŁ w Czempiniu (Bersiński i In 2003) (tab. 4). Tabela 4. Sposób obliczania zagęszczenia lisów na podstawie tropień po śniegu Gdy porywa śniegu < 25 cm Gdy pokrywa śniegu > 25 cm Z = 0,114 * T Z = 0,173 *T Gdzie : Z zagęszczenie lisów na 100 ha obwodu T średnia liczba tropów na 1 km trasy Przekonując, może w nieco przekorny sposób, do szerszego praktycznego zainteresowania inwentaryzacją zwierzyny drobnej proponowałbym wykonanie jej w najbliższym sezonie łowieckim zarówno do oceny stanów bażantów, zajęcy i kuropatw, ale także i lisów. Porównanie zagęszczeń, przypuszczam, że bardzo małych w przypadku kur i zajęcy i wysokich w odniesieniu do lisów z pewnością będzie dodatkowym argumentem na to, który z czynników środowiskowych powinien być regulowany w pierwszej kolejności w warunkach odtwarzania populacji zwierzyny drobnej. Darz bór 61

63 Metodyka wsiedlania zajęcy Magdalena Misiorowska Samodzielny Zakład Zoologii Leśnej i Łowiectwa, Wydział Leśny Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Drastyczny spadek liczebności zająca szaraka (Lepus europaeus Pallas, 1778) w całej Europie, w tym również w Polsce, spowodował podjęcie przez wiele państw licznych prób i działań mających na celu ochronę, ratowanie i odbudowę populacji tego gatunku. W sytuacji, gdy na danym terenie populacja zająca osiągnęła krytycznie niską liczebność i istnieje małe prawdopodobieństwo, że się odrodzi, wykorzystuje się niekiedy metody tzw. zasilania (wzmacniania) populacji miejscowych poprzez wsiedlenia osobników pochodzących z hodowli lub przemieszczone z innej populacji. Zabiegi wsiedleń, podobnie jak reintrodukcji (a więc odbudowy populacji danego gatunku, na terenach, gdzie kiedyś występował) czy introdukcji (wprowadzenie na dany teren gatunku, który nigdy wcześniej tam nie występowała) stanowią niezwykle trudne, pracochłonne i odpowiedzialne zadanie. W latach ubiegłego wieku translokacje zajęcy, odławianych lub hodowanych m in. w Polsce i eksportowanych do innych części Europy, miały znaczenie komercyjne, a celem ich było przede wszystkim prowadzenia efektywnych polowań na ten gatunek. Dzisiaj, działania te, prowadzone są głównie w celu zasilania i odbudowy ginącej populacji. Aby spełniły swoje zadanie wymagają włożenia wielu starań, przygotowań oraz pracy, nie tylko przed wypuszczeniem zwierząt, ale także w trakcie i po zakończeniu akcji. Wsiedlenia zajęcy powinny rozpocząć się od szczegółowego ustalenia planu i harmonogramu działań. W ich zakresie powinny znaleźć się niezbędne czynności oraz czas, w którym zostaną wykonane. Pozwoli to na zwiększenie szans przeżycia wypuszczanych zajęcy, co w konsekwencji może zwiększyć efektywność samych wsiedleń. W przypadku niewielkiego doświadczenia w dokonywaniu wsiedleń polecana jest fachowa pomoc i opieka merytoryczna przedsięwzięcia. Pozwoli to uniknąć niepotrzebnych błędów i usprawni przeprowadzenie całej akcji. Do niezbędnych czynności, które jako pierwsze należy zaplanować przed wsiedleniami jest, co najmniej roczne przygotowanie łowiska. Obejmuje ono w swym zakresie: - wstrzymanie polowań na zające (aż do czasu potwierdzonej odbudowy populacji wzrostu zagęszczenia do prawidłowego) - okresowe oceny stanu zagęszczenia miejscowej populacji zająca (wiosną i jesienią, taksacje pasowe 62

64 lub z reflektorem, zarówno przed jak i po wsiedleniach, pozwolą śledzić zmiany zagęszczenia zwierząt i zobrazować wpływ wsiedleń na lokalną populację) Ze względu na nocną aktywność zajęcy, najczęściej stosowaną metodą oceny zagęszczenia zajęcy są taksacje nocne z wykorzystaniem reflektora. Taksacje nocne przeprowadzane powinny być każdego roku, wiosną i jesienią. W każdym sezonie wykonywane 2-3 krotnie przy podobnych warunkach atmosferycznych i tym samym czasie. Metoda ta opierała się o bezpośrednie obserwacje i liczenie zajęcy w pasach taksacyjnych. Szerokość pasa wyznacza światło reflektora halogenowego, które płynie z okna pasażera wolno jadącego samochodu terenowego. Obserwatorzy siedzący w aucie wyposażeni w lornetki (8x56) notują wszystkie napotkane w świetle zające. Szerokość pasów powinna wynosić 150 m. Długość trasy jednorazowej taksacji powinna wynosić około 10 km (tak by obciąć taksacją około 10% powierzchni łowiska). Pasy taksacyjne powinny uwzględniać przede wszystkim pola uprawne. Za każdym razem taksacje powinny być wykonywane na tych samych pasach taksacyjnych. W celu oszacowania zagęszczenia należy wykorzystać poniższy wzór: N n*100 Zagęszczenie 2 km l *15 gdzie: N - liczna osobników/zajęcy na powierzchni1km² n liczba zaobserwowanych zajęcy l długość trasy taksacji Rzadziej stosowaną dziś metodą, opartą również na obserwacjach bezpośrednich na pasach taksacyjnych są taksacje pasowe. Wykonywane są w ciągu dnia, zarówno wiosną, jak i jesienią. Na czele pasa taksacyjnego znajduje się 10 obserwatorów, na szerokości około 100m, którzy podążając przed siebie liczą wszystkie wypłoszone zające. Podobnie jak w przypadku taksacji z reflektorem, taksacje pasowe powinny objąć około 10% powierzchni łowiska. W celu oszacowania zagęszczenia tą metodą wykorzystuje się poniższy wzór: gdzie: n liczba zaobserwowanych zajęcy l długość trasy taksacji Zagęszczenie km N n 2 *10 l - redukcję drapieżników (całoroczna, również intensywnie po wsiedleniach; drapieżnictwo lisów jest jednym z najistotniejszych czynników mających wpływ na śmiertelność wsiedlanych zajęcy dlatego należy włożyć maksimum wysiłku w celu redukcji tych zwierząt) - wybór w łowisku odpowiedniego miejsca wypuszczenia zwierząt (bogatego w roślinność osłonową i pokarmową oraz łatwego do monitoringu) - wzbogacenie terenu o roślinność osłonową i stanowiącą potencjalną bazę żerową (szczególnie w najbliższym sąsiedztwie wypuszczania zwierząt) - wybudowanie i zagospodarowanie zagrody adaptacyjnej w okolicach docelowego miejsca wsiedleń (łagodna metoda wypuszczania) oraz zapewnienie opieki weterynaryjnej na czas przebywania zajęcy w zagrodzie (kontrola stanu zdrowia wsiedlanych zajęcy i ewentualna interwencja w razie upadków). Po około tygodniu należy otworzyć zagrodę i tak ją pozostawić. Pozwoli to na stopniowe i spokojne wychodzenie zwierząt i ich adaptację do środowiska. Zagroda adaptacyjna 63

65 64 stanowi jeden z ważniejszych elementów wsiedleń! Pominięcie budowy i zagospodarowania wygrodzonego terenu na pewno zmniejszy udatność wsiedleń. - rozstawienie w miejscu wsiedleń oraz zagrodzie adaptacyjnej budek z karmą, taką, jaka zającom była podawana w hodowli (pozwoli to na stopniową adaptację zajęcy do nowego pokarmu) - wybór odpowiedniego materiału zasilającego miejscową populację - zające pochodzące ze sprawdzonych hodowli lub odłowów - wybór miesiąca, w którym dokonane zostaną wsiedlenia (ze względu na dostępność pokarmu oraz miejsc osłonowych polecana jest wczesna jesień) - całodobowy monitoring zagrody w okresie przebywania w niej zajęcy oraz dodatkowo całego łowiska przez 2-3 tygodnie po otworzeniu zagrody (wskazane szczególnie ze względu na dużą presję drapieżników oraz nielegalną działalność człowieka (kłusownictwo) Pominięcie, któregokolwiek etapu znacząco wpłynie na udatność zabiegów. Coroczne powtarzanie zabiegów wsiedleń oraz wypuszczenie jednorazowo większej liczby zwierząt (najlepiej n >100) może istotnie wpłynąć na zasilenie i odbudowę miejscowych populacji. Trzeba mieć w świadomości, że śmiertelność wsiedlanych zwierząt (i to nie tylko zajęcy) może sięgać, aż 50%, dlatego duża liczba wypuszczanych zwierząt zwiększy szanse odbudowy miejscowej populacji. W celu oceny udatności zabiegów wsiedleń, po za dokonywanymi ocenami zagęszczenia, polecane jest również dodatkowo znakowanie wypuszczanych zwierząt plastikowymi, kolorowymi kolczykami. Ułatwia to obserwację zajęcy po opuszczeniu przez nie zagrody.

66 Hodowla i wsiedlanie kuropatw porady praktyka Henryk Sadliński Gospodarstwo Rolne Omięcin, gmina Orońsko, pow. szydłowiecki Jako wieloletniego myśliwego i przyrodnika zawsze interesowało mnie szeroko rozumiane zagadnienie hodowli i zasiedlania łowiska zwierzyną, a w szczególności kuraków. Prowadzę hodowlę kuropatwy od 15 lat natomiast zasiedlam łowiska tym ptakiem od ponad 16 lat. Aby realizować to przedsięwzięcie przeprowadziłem się do miejscowości Omięcin w gminie Orońsko, położonej w północnej części powiatu szydłowieckiego. Miejscowość ta położona jest w pofałdowanym terenie, w którym dominują rozdrobnione i mozaikowato rozłożone uprawy rolnicze z licznymi śródpolnymi zadrzewieniami. Kiedy rozpocząłem hodowlę kuropatwy, temat chowu wolierowego tego gatunku był jeszcze słabo poznany. Nieliczne informacje uzyskiwałem z zagranicznej literatury, z rozmów z kadrą naukową (Czempiń Ryszard Bryliński) i myśliwymi, a przede wszystkim czerpałem informacje i praktyczną wiedzę z własnych doświadczeń. W swojej hodowli posiadam cztery woliery o wymiarach 30 x 50 m z możliwością rozgrodzenia, usytuowane na łące z bujną roślinnością okrywającą a także krzewami. W wolierach nie może zabraknąć tych elementów, które znajdują się w naturalnym środowisku bytowania kuropatwy. Dodatkowo znajdują się urządzenia do karmienia oraz foliowy namiot, w którym mogą się ogrzać i schronić, szczególnie młode ptaki. Z doświadczenia wiem, że do pomieszczeń ciemnych kuropatwy niechętnie wchodzą a raczej unikają ich dlatego jest folia przepuszczająca maksymalną ilość światła. Jesienią, po przeprowadzonej wstępnej selekcji, do stada podstawowego pozostawiam od 200 do 240 sztuk kuropatw po 50% obojga płci. Ptaki te przebywają razem w dużej wolierze przez okres zimy do wczesnej wiosny. Do rozrodu dopuszczam maksymalnie 100 par ze względu na ilość posiadanych segmentów w klatkach. Część z pozostałych ptaków, które utworzyły pary, pozostaje jako pary rezerwowe, na wypadek upadków w klatkach jednego lub obu ptaków z pary. Średnio 8-10% kuropatw ze stada podstawowego pozostawionego do rozrodu, z nie wyjaśnionych względów nie łączy się w pary podobne zjawisko występuje u dzikich kuropatw. Ptaki nieskojarzone przejawiają jednak, a w szczególności koguty, wysoki instynkt macierzyński, i wykorzystywane 65

67 66 są później, jako rodzice zastępczy dla młodych kuropatw przeniesionych do woliery. Dla zapewnienia dobrego materiału, jak najbardziej przydatnego dla łowiska, corocznie do hodowli są dopuszczane ptaki odłowione z pola. Kuraki te pozyskiwane są w okresie, gdy występują sprzyjające ku temu warunki atmosferyczne tj. pokrywa śnieżna i mróz, ponieważ wówczas są one widoczne i chętnie korzystają z paszy wykładanej przez myśliwych. Dzikie kuropatwy przed wpuszczeniem do woliery mają zakładane obrączki, Dobrze aklimatyzują się, choć w pierwszym okresie są bardzo płochliwe i mniej ufne od pozostałych. Ilość odłowionych dzikich ptaków, które trafiają do stada podstawowego waha się od 15 do 25 sztuk. Ptaki te po wpuszczeniu mieszają się a później łączą się w pary z hodowlanymi. Można to stwierdzić po obrączkach. W wyniku tych zabiegów uzyskuje się par mieszanych, które na pierwszym miejscu pozostawiam do rozrodu. Pewnie wiele osób z naszego grona myśliwych i nie tylko, nieraz zastanawiało się jak ograniczyć postępujący silny regres zwierzyny drobnej w tym kuropatwy. Jak osiągnąć sukces przy użyciu w obecnych czasach już szeroko rozpowszechnionego modelu wsiedlania. Wielu z nas wydaje się, że wystarczy wypuścić kuropatwy w łowisko lub ogrodzić kawałek pola i czekać na jesienne polowania, oczywiście nic bardziej mylnego. Zagadnienie hodowli wolierowej jest związane z prowadzeniem i uwzględnieniem bardzo wielu ważnych elementów, niekiedy nie widocznych dla naszego oka, a bez których powodzenie dobrej hodowli jest wręcz nie możliwe. Należy zapewnić możliwie optymalne warunki takie jakie panują w prawdziwym łowisku. Nie wystarczy tylko znać biologię kuropatwy, ale należy bacznie zwracać uwagę na najmniejsze szczegóły łowiska, w którym ona bytuje, starając się w zamkniętej hodowli wszystkie najdrobniejsze elementy naturalnego środowiska uwzględnić. Wtedy łatwiej można uzyskać sukces w hodowli, co się przełoży na późniejszy pozytywny wynik naszego zasiedlania. Proces ten jest złożony i na żadnym etapie nie można popełniać błędów, bo może to zniwelować cały nasz wysiłek. W mojej hodowli starałem się wszystkie najdrobniejsze szczegóły uwzględnić - począwszy od lokalizacji, wyposażenia woliery a kończąc na żywieniu i wprowadzaniu tych ptaków w łowisko. Do najważniejszych dwóch elementów, mających fundamentalne znaczenie dla hodowli należą - materiał hodowlany i warunki w jakich są hodowane kuropatwy oraz gniazdowanie i wyprowadzanie młodych. Kuropatwy do reprodukcji nie mogą pochodzić tylko z wielopokoleniowej hodowli, gdyż różnorodność genetyczna jest mocno ograniczona powodując zatracenie najważniejszych cech instynktu, bez których kurak ten nie poradzi sobie w łowisku. W mojej hodowli zwracam na to bardzo dużą uwagę, aby kuropatwa nawet w najmniejszym stopniu nie zatraciła swej dzikości. Stosuję coroczne dopuszczanie świeżej krwi prosto z pola do stada podstawowego. Dzięki temu nie dochodzi do chowu wsobnego, a dzikość ptaków pozostaje nie zaburzona, dzięki czemu kuropatwy niczym nie odbiegają od tych z łowiska. Zachowują prawidłowe reakcje na zagrożenia, na które napotykają w środowisku m.in. naturalną reakcję w postaci ukrycia się, ucieczki czy znieruchomienia na drapieżniki zarówno czworonożne jak i skrzydlate oraz umiejętność zdobywania samemu pokarmu czy przydatność lotu. Wszystkie te elementy są bardzo istotne, aby ptaki te poradziły sobie na wolności, ale najważniejszym dla osiągnięcia pozytywnego efektu zasiedlania jest umiejętność gniazdowania i wyprowadzania młodych, a właśnie tych cech w dużym stopniu brakuje ptakom z wielopokoleniowej hodowli wolierowej. Co roku sprawdzam stopień gniazdowania moich wychowanków pozostawiając kilka par (każda para w osobnej kwaterze woliery), które zawsze zakładały gniazda i wyprowadzały młode, Jeżeli stopień gniazdowania spadał poniżej 60 %, był to sygnał do wzmocnienia stada podstawowego

68 ptakami z pola. Prosta metoda, ale dająca mi satysfakcję, że ptaki z mojej hodowli potrafią gniazdować i reagować w odpowiedni sposób. Przyjemnie jest oglądać, gdy zagrożone stadko broni para rodziców, udając najczęściej rannego ptaka lub uciekając z krzykiem w przeciwnym kierunku odciągając w ten sposób od ukrytych w trawie młodych. Przedstawione i omówione powyżej cechy kuropatwy są jednym z ważnych elementów hodowlanych, które należy wziąć pod uwagę podczas hodowli. Kuropatwom należy tworzyć warunki takie, jakie preferują te ptaki i jakie występują w łowisku. Dopiero połączenie obydwu tych zabiegów da nam kuropatwę prawie dziką, posiadającą naturalny instynkt zachowania się na wolności. W swojej hodowli posiadam woliery o wymiarach 20 x 50m, a po rozgrodzeniu sąsiedniej 20 x 100m oraz wysoko rozciągnięta siatką (wys. 4m), co umożliwia ptakom swobodny lot umożliwiający ćwiczenie mięśni piersiowych. Wnętrze woliery jest tak rozplanowane, aby znalazły się tam różne elementy krajobrazu. Woliery usytuowane są na łące, na której bujnie występują zarówno różne gatunki traw oraz inna roślinność zielna, w połączeniu z krzewami dziko występującymi takimi jak głogi, dzikie róże, tarnina dzika jabłoń topinambur jak również tymi sadzonymi przez człowieka (porzeczki, aronia, malina i topinambur). Nie może również zabraknąć paprzysk dla utrzymywania higieny przez ptaki, które bardzo chętnie z nich korzystają. Na jedną kuropatwę musi przypadać min. 2-3m 2. Całość skutecznie zabezpiecza pastuch elektryczny. Pojawiające się przy wolierze niekiedy licznie drapieżniki nie są od razu przepędzane, dlatego że jest to dobra lekcja dla samych kuropatw, które uczą się prawidłowej reakcji. Z moich obserwacji wynika, że inaczej się zachowują przy zagrożeniu z powietrza i inaczej przy drapieżnikach czworonożnych. Czasami sam jestem przez te ptaki traktowany, jako zagrożenie i dla tego ograniczam wszystkie prace do minimum i nie wykonuje ich nigdy wieczorem. Kuropatwy posiadają świetny wzrok i słuch i natychmiast reagują na sygnał dany przez kogutka. Ważnym elementem całej układanki jest także właściwe żywienie. Młode pisklęta do momentu wpuszczenia do wolier zewnętrznych podawane maja granulat oraz zielonkę. Następnym krokiem jest przestawianie ptaków na pokarm naturalny, a proces ten trwa przez około dwa -trzy tygodnie. W tym czasie zmniejszam stopniowo ilość granulatu a zwiększam ilość mieszanki różnych zbóż, takich jak pszenżyto, pszenica, śruta kukurydzy, gryka, rzepak, proso, z dodatkiem siemienia lnianego. W okresie zimowym otrzymują także paszę soczystą w postaci roślin kapustnych, marchwi, buraków, jabłek a także suszonych roślin koniczyny, lucerny i seradeli. Kolejny element, któremu należy się szczegółowo przyjrzeć i rozpatrzeć jest wybór odpowiedniego terenu do zasiedleń. Obwody typowo leśne zupełnie nie nadają się pod zasiedlanie kuropatwą, ponieważ są to ptaki typowe dla krajobrazu polnego. Nad wyborem odpowiedniego terenu trzeba się dobrze zastanowić, bo nierozważnym było by tracić ptaki przez sam zły wybór stanowiska. Pierwszym krokiem jest rozeznanie czy tam jeszcze są jakieś kuropatwy, następnie jaką mamy strukturę upraw w łowisku i dostępność źródeł wody, a także rozmieszczenie zadrzewień śródpolnych, starych sadów, okopowe, buraki, truskawki, aronia, porzeczki czy wysokie uprawy. Gdy już zostanie wybrany teren, należy go odpowiednio przygotować, porozstawiać budki i poidełka tak, aby na jedno stadko lub parkę, w zależności od rodzaju i terminu zasiedlania, przypadało po jednym miejscu dokarmiania. Minimum dwa tygodnie przed planowanym zasiedleniem należy intensywnie redukować wszelakie drapieżnictwo, najlepiej objąć monitoringiem cały obwód oraz współpracować z myśliwymi z sąsiednich obwodów, ponieważ jak wiemy drapieżniki z łatwością migrują i zasiedlają wolne tereny. Dlatego też intensywną opieką należy objąć teren już po zasiedleniu łowiska ptakami. Należy prowadzić monitoring dwa razy dziennie rano i wieczorem przez co najmniej trzy tygodnie, dokonując jednocześnie redukcji pojawiających się drapieżników, lub przynajmniej 67

69 odstraszać poprzez oddanie strzałów w powietrze. Przez ten cały czas należy w miarę potrzeb uzupełniać karmę i wodę w budkach. Po tym okresie bardzo krytycznym dla kuropatwy monitoring można ograniczyć do kilku wyjazdów w tygodniu. 6. Po zakupieniu dobrej kuropatwy, wyborze i przygotowaniu terenu należy w sposób odpowiedni dokonywać zasiedlania tych kuraków, Z praktyki wiem, że nie należy rozpraszać ptaków po całym obwodzie lecz należy punktowo wsiedlać ptaki tylko na niewielkim, wcześniej przygotowanym terenie. Dobrą porą są godziny przedpołudniowe i należy wypuszczać ptaki min 120 do 200 sztuk punktowo, w kierunku rozmieszczonych wcześniej budek, w których powinna znajdować się pasza taką jaką pobierały w ostatnim czasie w wolierze, a także woda. SKRÓCONY PRZEWODNIK DO ZASIEDLANIA ŁOWISK KUROPATWĄ 1. Rodzaje zasiedleń; a) jesienne b) wiosenne /najlepsze/ c) letnie 2. Warunki dobrego wsiedlania; a) dobry materiał do zasiedleń (genetyka, właściwa hodowla w wolierach). Kuropatwy muszą posiadać cechy kuropatw dzikich polnych. Muszą być lotne, płochliwe, umieć się kryć przed drapieżnikami z góry i mieć zdolność gniazdowania co jest najważniejszą cechą. b) właściwy wybór łowiska pod wsiedlanie - tam gdzie jeszcze są kuropatwy należy oczyścić teren z drapieżników, musza być remizy, różnorodność upraw, łąki. c) technika wsiedlania wsiedlać punktowo w liczbie minimum od 120 szt do 200 szt. nie wolno wypuszczać w małych grupach po całym obwodzie, bo wtedy efekt jest najgorszy. Wypuszczać w kierunku wcześniej wystawionych budek, gdzie znajduje się karma z hodowli i woda w butelce 1,5 1. Wypuszczać w miejscach gdzie mogą łatwo się skryć. Najlepiej w godzinach przedpołudniowych. d) opieka zasiedlonego terenu pierwsze trzy tygodnie - codziennie kontrola i przeganianie drapieżników (rano i pod wieczór). Później dwa trzy razy w tygodniu do końca marca. Cały czas dokarmiać wg potrzeb. 3. Zasiedlanie jesienne kury powinny być dobrze opierzone i dorosłe. W każdej klatce powinna być para starek. Wypuszczać w odległości min. 300m 500m od siebie min. 200 szt. Nie rozdrabniać rozwożąc po całym obwodzie!!! Mniejsze ilości lepiej przetrzymać do wiosny w wolierze adaptacyjnej. Każde stadko powinno mieć swoją budkę i wodę. Opieka jak w pkt 2 d. 4. Zasiedlanie wiosenne (najlepsze) wypuszczamy tylko parki skojarzone, ewentualnie z nadwyżką samic. W jedno miejsce nie mniej jak 10 par. Wypuszczamy najpóźniej do 10 marca (chyba że są ciężkie warunki atmosferyczne to później). Opieka w łowisku do końca kwietnia. 5. Zasiedlanie letnie wybrane pary z klatek wypuszczane są do woliery adaptacyjnej, wyselekcjonowane pary po dwutygodniowej adaptacji w wolierze, wypuszczane po10 szt. w łowisko. To są dobre, sprawdzone pary i dają dobre efekty w następnym roku. 6. Zakup kuropatw z OHZ obowiązkowo wypuszczane do woliery adaptacyjnej i przetrzymywane do wiosny. Lepiej kupić na wiosnę parki i nawet nie skojarzone wypuścić zgodnie z pkt 4. 68

70 Woliera adaptacyjna Zadaniem woliery adaptacyjnej jest spowodowanie zdziczenia zakupionych kuropatw, przestawienie ich na pokarm polny (ziarna zbóż i innych roślin) zaklimatyzowanie się w warunkach lokalnych, polowych. Woliera powinna zapewniać minimum 2m 2 na 1 szt. Czym większa woliera tym lepiej. Wymiary woliery dla 200 szt. kuropatw: długość 40m x szerokość 15m ; wysokość 4m (słupy podpierające siatkę górną). całość ogrodzona siatką metalową oczko 50x50mm, wysokość 1,5m. siatka górna polietylenowa oczko 40x40 lub 45x45mm, zabezpieczona od promieni słonecznych w kolorze zielonym Woliera musi mieć zewnętrzne zabezpieczenie siatki przed podkopem (zakopana wywinięta siatka metalowa o szerokości pasa min 40 cm), a na górnej części słupków ogrodzeniowych pastuch elektryczny. Słupki ogrodzeniowe betonowe lub metalowe zabetonowane lub drewniane wbijane z bocznymi odśrodkowymi podporami (siatka górna ściąga ogrodzenie do środka). Potrzebne są dwa wejścia szerokości min 1,5m. Wokół całego ogrodzenia powinien być lekko wkopany parawan (blacha, stare taśmociągi), który zabezpiecza ptaki przed stresem, wiatrem i utrudnia drapieżnikom obserwację. W środku woliery stawiamy wiatę o wymiarach ok. 4m x 6m i wysokości 2m, najlepiej postawić tunel foliowy tani i bardzo prześwietlony, co ułatwia ptakom bytowanie w środku. W wiacie umieszczamy karmniki z paszą i poidła ze świeżą wodą. Wiata powinna mieć wejście i dwa przeciwlegle niskie zamykane wyjścia dla kuropatw. Obsługa jak najmniej i jak najkrócej obsługiwać i tylko jedna, ta sama osoba, ubrana w ciemne, najlepiej to samo ubranie. Karma. Ziarna zbóż, śruta z kukurydzy, rzepak, proso, gryka, plewy, poślad, nasiona chwastów oraz kapusta, buraki pastewne, marchew i jabłka. Do wody można dodawać witaminy. 69

71 Reintrodukcja bażantów Marek Zaborowski Zarząd Okręgowy PZŁ w Płocku Wprowadzenie Bażanty (Phasianus colchicus) zgodnie z systematyką zaliczane są do rzędu kuraków i rodziny bażantów, pochodzą z Azji Środkowej i Południowo-Wschodniej. Dzięki zdolnościom przystosowawczym, bażanty występują w Europie, Azji, Australii i Oceanii oraz w Ameryce Północnej. Introdukcję bażantów do Europy zapoczątkowali Grecy i Rzymianie gdy początkowo sprowadzili ptaki na tereny basenu Morza Śródziemnego a potem na tereny dzisiejszej Francji i Niemiec. W Polsce pierwsze zapiski o tych ptakach pojawiły się w 1584 roku jednak należy przypuszczać, że bażanty były znacznie wcześniej bo, w Czechach pierwsze ptaki pojawiły się w XI wieku (Mróz 2003). Bażanty są jednym z najliczniej pozyskiwanym łowiecko ptakiem. Podstawą gospodarowania tym gatunkiem jest hodowla zamknięta. Wysokie pozyskanie bażantów jest uwarunkowane wsiedleniami. W Polsce źródłem ptaków do zasiedleń są Ośrodki Hodowli Zwierzyny Polskiego Związku Łowieckiego, hodowle prywatne oraz w mniejszym stopniu hodowle w kołach łowieckich. Rodzaj siedliska, w jakim występuje bażant zależy od wielu czynników: pory roku, intensywności prac polowych, rodzaju uprawianych roślin, czynników pogodowych. W wielu krajach prowadzono szczegółowe badania wykorzystując radionadajniki. W północnych Włoszech w okresie wiosenno-letnim 37% czasu bażanty spędzały na polach uprawnych, 26% czasu na pasach zadrzewień, odłogach trawiastych 12%, trzcinowiskach tylko 3% czasu. W Szwecji natomiast największe zagęszczenie bażantów odnotowano na ugorach. W takim siedlisku bażanty miały bardziej liczne potomstwo oraz przeżywalność była wyższa. Na terenach podmokłych i bagnach gniazda były najliczniejsze natomiast w uprawach polowych wystąpiła największa liczba gniazd zniszczonych przez drapieżniki (Dzięciołowski, 1998, 1998a). Polskie badania dowodzą, iż bażanty najliczniej przebywają na terenach otwartych, polach uprawnych, łąkach, nieużytkach, trzcinowiskach. Latem na miejsce bytowania często wybierają roślinność upraw rolniczych. Jesienią i zimą szukają schronienia na skraju lasów, pasmach 70

72 zadrzewionych, terenach zakrzaczonych, w remizach śródpolnych, trzcinowiskach. Zdecydowanie bażanty nie akceptują dużych powierzchni zalesionych, puszczy, rozległych jezior (Melosik 1983, Kubiak 1999, 2000). Największe zagęszczenie w okresie od jesieni do wiosny odnotowano w zadrzewieniach śródpolnych o kształcie pasowym z gęstym podszyciem (Bresiński i Chlewski, 1980). Z badań Czyżowskiego obejmujących Lubelszczyznę wynika, że większość ostoi bażantów zlokalizowana była wzdłuż brzegów rzecznych wśród roślinności typowej dla terenów podmokłych z zakrzaczeniami i małymi zadrzewieniami oraz trzcinowiskami. Przyczyny niskiej efektywności introdukcji Mimo to, że bażanty stosunkowo łatwo przystosowują się do nowych warunków środowiskowych to liczebność w łowiskach, w stosunku do liczby ptaków reintrodukowanych, nie jest zadawalająca. Przyczyny niskiej liczebności bażantów są wielorakie. Wynikają z zachowań i cech tego gatunku, środowiska bytowania, sposobów reintrodukcji. Bażanty często zmieniają siedliska a ich wędrówki są stałym elementem ich zachowań. Wędrują w celu znalezienia lepszych warunków bytowych, pokarmu, miejsc schronienia, mniejszej presji drapieżników. W czasie upałów i suszy wędrują w miejsca wilgotniejsze, w czasie deszczy na tereny wyższe, suchsze. Nawet w czasie toków kogut wielokrotnie w ciągu dnia obchodzi swoje terytorium. Wędrówki nasilają się w okresie gdy z pól znikają uprawy stanowiące schronienie. Częściej wędrują kury i osobniki młodsze lecz i zaobrączkowane koguty znajdowano w odległości a nawet 54 km od miejsca wypuszczenia (Pomarnacki, 1983). Przemieszczanie się ptaków zwiększa straty ze strony drapieżników. Urozmaicenie roślinności łowiska oraz wczesne dokarmianie jesienne znacznie ogranicza te straty. Sposób gniazdowania kur również przyczynia się do dużych strat. Zakładanie gniazd w okresie od kwietnia do czerwca pokrywa się z intensywnymi pracami polowymi. Bażant bardzo chętnie zakłada gniazda w uprawach rolnych, kury są bardzo wytrwałe w wysiadywaniu, nie schodzą z jaj przed drapieżnikami i maszynami rolniczymi przez co często giną (Mróz, 2003). Straty podczas wodzenia piskląt są w dużym stopniu zależne od pogody. Pisklęta bażancie do 15- go dna życia nie są w stanie utrzymać stałej temperatury ciała (Górecki, Korczak, 1988). Większość autorów uważa, że zimna i deszczowa pogoda nie pozwala utrzymać odpowiedniej ciepłoty ciała i w konsekwencji powoduje wysokie upadki (Dzięciołowski, Kowalina 1965; Hill, Robertson 1988). Ważna z punktu widzenia przyrostu jest struktura płci. Nadal panuje przekonanie, iż stosunek kogutów do kur powinien wynosić 1:6-8, bo to ptak poligamiczny. Jest to bardzo szkodliwa teza ponieważ niski udział kogutów prowadzi do znacznego zmniejszenia przyrostu. Według najnowszych badań na jednego koguta powinno przypadać nie więcej jak trzy kury. W naturalnych populacjach ten stosunek wynosi 1:1 (Clutton-Brock 1986). Powszechnie wiadomo, że główną przyczyną spadku liczebności populacji zwierzyny drobnej, w tym i bażanta, jest drapieżnictwo. Również wszelkie dostępne badania wskazują to jako główną przyczynę strat. Stosowanie szczepionek przeciwko wściekliźnie spowodowało znaczny wzrost populacji ssaków drapieżnych, w tym szczególnie lisa. Wiele publikacji podaje ssaki drapieżne jako odpowiedzialne za 60-75% strat populacji bażanta (Dudziński 1988, Wiśniewski 2000, Fruziński 2001). Nie mniejszym zagrożeniem są jednak ptaki drapieżne oraz krukowate, których liczebność przez ochronę gatunkową, brak naturalnych wrogów oraz dużą liczbę składowisk odpadów komunalnych ciągle wzrasta. Krukowate to bardzo aktywni myśliwi. Przelatując niszczą na otwartych przestrzeniach gniazda oraz pisklęta a nawet młode ptaki. W ekstensywnej hodowli 71

73 drobiu, sroki to główny sprawca strat, porywają pisklęta wielkością nie ustępującą samej sroce, jest to powszechna wiedza na wsi. Podobnie dzieje się z pisklętami bażantów. Własne obserwacje oraz obserwacje myśliwych z Płockiego Okręgu PZŁ wskazują dzika jako sprawcę dużych strat. W obwodach polnych o dość dużej różnorodności rolniczej, na których dzik w latach 90-tych nie występował lub występował sporadycznie, teraz jego liczebność pozwala na pozyskanie na poziomie sztuk. Ze względu na niską lesistość (obwody polne) dziki, szczególnie lochy z warchlakami bardzo aktywnie penetrują remizy śródpolne, zakrzaczenia, nieużytki i często niszczą gniazda bażancie. Znaczącą przyczyną strat, często pomijaną, jest kłusownictwo szczególnie za pomocą ogólnie dostępnej broni pneumatycznej. Bażant jako ptak mało płochliwy, podchodzi szczególnie zimą pod zabudowania i często pada ofiarą kłusowników. Technologiczny postęp w rolnictwie, stosowanie środków ochrony roślin i nawozów też negatywnie oddziałuje na populację zwierzyny drobnej. Mimo, że obecnie stosowane środki chemiczne w rolnictwie są w znacznej przewadze środkami IV i V klasy toksyczności i nie powinny wpływać na dorosłe ptaki to u piskląt bezpośrednio narażanych na ich działanie mogą powodować zmniejszoną aktywność ruchową i biegunkę. U dorosłych ptaków kontakt z pestycydami skraca nieśność co się przekłada na liczbę jaj oraz wskaźniki wylęgu. Z jaj poddanych niewielkiej dawce środków owadobójczych podczas oprysków wylęga się mniej o 10 do 25% zdrowych piskląt (Kulczycki 1979). Rosnące bażanty mają wysokie wymagania pokarmowe dlatego podstawową bazą żerową są owady, pajęczaki i mięczaki. Znaczna z nich większość jest zwalczana chemicznie ze względu na szkodliwość rolniczą. Redukowana jest przez to baza pokarmowa ptaków (Hill, Robertson1988). Reintrodukcja Wiek Bażantów do zasiedleń Zdecydowanie najlepszy materiał do zasiedleń stanowią bażanty w wieku powyżej 16 tygodni życia. Badania Wasilewskiego (1998) dowodzą, że ptaki 10 tygodniowe do zasiedleń nie nadają się. Upadki w tej grupie wiekowej sięgające 100% są spowodowane nie tyko podatnością na drapieżniki. W wieku od 6-8 tygodnia do tygodnia bażanty wymieniają upierzenie a to wiąże się z większym zapotrzebowaniem na składniki pokarmowe i mniejszą odpornością na choroby. Zmiana środowiska ptaków jest dodatkowym czynnikiem wywołującym stres i potęguje upadki. Terminy zasiedleń Stosowane są dwa terminy zasiedleń, zasiedlenia jesienne i wiosenne. Na podstawie badań wielu autorów oraz własnych obserwacji należy stwierdzić, iż lepsze efekty uzyskuje się stosując zasiedlenia wczesno-wiosenne. Czyżowski w 2000 roku badał strukturę pozyskania bażantów pochodzących z wsiedleń jesiennych i z wylęgu naturalnego. Bażanty z hodowli były pozyskiwane tylko do grudnia podczas gdy koguty z wylęgu naturalnego do końca sezonu. Przyczyną braku pozyskania wsiedlanych kogutów w końcu sezonu może być to, iż ptaki z hodowli nie uzyskały pełnego rozwoju osobniczego były zatem łatwiejsze do pozyskania po wiedleniu do łowiska. Wystąpiła zapewne wyższa śmiertelność spowodowana słabym przystosowaniem do trudnych warunków w okresie zimowym (niskie temperatury, pokrywa śnieżna, trudność w zdobywaniu pokarmu). Wsiedlając bażanty w terminie wczesno-wiosennym ogranicza się straty spowodowane słabą odpornością ptaków na oddziaływania klimatu, szczególnie podczas śnieżnych i mroźnych zim. Słabsze kondycyjnie ptaki w okresie zimowym są łatwiejszym łupem dla drapieżników dlatego wsiedlenia wiosenne ograniczają straty choć ich nie eliminują (Manelski 1999, Kamieniarz 72

74 1993). Drapieżniki powodują najniższe straty gdy ptaki wypuszczamy późną wiosną. Dowodzą tego badania Wasilewskiego (1998), według których najlepszą przeżywalnością cieszyły się ptaki najstarsze wpuszczane w czerwcu i lipcu. Należy jednak przypuszczać, że kury wypuszczone w tak późnym okresie nie założą gniazd lub jeśli założą to wyniki wylęgu będą mierne a potomstwo słabsze, o słabej przeżywalności. Tempo wzrostu młodych bażantów spada wraz z terminem lęgów (Mróz 2003). Sposoby reintrodukcji Reintrodukcja bezpośrednia, gdy zakupione ptaki wpuszczamy bezpośrednio w łowisko. Reintrodukcja poprzedzona adaptacją w wolierze. a) Adaptacja krótka, kiedy zakupione ptaki przetrzymujemy i po okresie przystosowawczym, który jest uzależniony od wieku zakupionych bażantów, wypuszczamy w łowisko. b) Adaptacja zimowa, kiedy zakupione ptaki przetrzymujemy przez okres zimy i wypuszczamy do łowiska wczesną wiosną. Reintrodukcja bezpośrednia jest najbardziej popularnym sposobem zasiedlania łowisk w bażanty. Na popularność tej metody wpływa łatwość przeprowadzenia, niskie koszty i mała czasochłonność. Zakupione ptaki rozwozi się w miejsca w łowisku gdzie występuje lub kiedyś występował bażant. Jest to, według wielu autorów, metoda mało efektywna. Jej niskie efekty potwierdzają się w praktyce. Według badań z lat ubiegłego wieku prowadzonych w Wielkopolsce wynika, że do wiosny przeżywa 19% ptaków wypuszczonych jesienią. Słabsza skuteczność zasiedleń, obejmujących ten sam teren, była w latach 78-79, bo przeżywalność wiosenna wyniosła tylko 3% (Majewska i in. 1979). Badania Wasilewskiego (1998) potwierdzają niską przeżywalność ptaków z jesiennych zasiedleń. Po zasiedleniu kogutami w ilości 500 sztuk do końca polowań przetrwało 8%. W przeciągu pierwszych dwóch tygodni śmiertelność ptaków wyniosła 50%. Dowodzi to, iż ptaki pochodzące bezpośrednio z hodowli słabo przystosowują się do naturalnych warunków. Negatywnie oceniają tę metodę Manelski (1999) oraz Czyżowski (2000). Adaptacja krótka jest sposobem na podniesienie przeżywalności ptaków zakupionych z hodowli i wypuszczanych jesienią. Zakupione ptaki przetrzymuje się przez okres co najmniej dwóch tygodni, jeżeli zakupione ptaki były w wieku powyżej 16 tygodni i odpowiednio dłużej w przypadku ptaków młodszych. Taka adaptacja powinna umożliwić ptakom przystosowanie do innego sposobu żywienia oraz stanowi swojego rodzaju kwarantannę. Stado, w tym okresie, powinien skontrolować lekarz weterynarii. Jeśli chodzi o żywienie to ptakom powinno podawać się paszę podawaną wcześniej w hodowli i stopniowo przechodzić na własną. Powinno się też wprowadzić paszę objętościową soczystą. Adaptacja zimowa zwana zimowym przetrzymaniem stada jest najlepszym sposobem podniesienia efektywności zasiedleń ptakami pochodzącymi z hodowli. Ma podobny cel jak adaptacja krótka a dodatkowo pozwala zabezpieczyć ptaki przed wpływami środowiska w okresie zimy. Ograniczamy tym sposobem straty ze strony drapieżników. Wczesną wiosną wypuszczamy bażanty już wyselekcjonowane bo słabsze i chore giną w okresie zimowym wolierowym (Mróz 2003). Zasiedlanie łowiska z woliery można przeprowadzić metodą tradycyjną czyli rozwieść ptaki po łowisku w miejsca które uznajemy za odpowiednie dla bażantów. Powinno stosować się zasadę, iż jesienią wypuszczamy ptaki blisko podsypów tworząc liczebnie większe stadka, natomiast zasiedlając wczesną wiosną wypuszczamy ptaki w znacznie więcej miejsc kosztem liczby ptaków na dane miejsce. Dobre efekty oraz właściwe rozmieszczenie w łowisku uzyskuje się zasiedlając ptaki bezpośrednio z woliery (Zaborowski 2003). W wolierze uchyla się drzwi na 2-3 godziny dziennie w godzinach południowych i wówczas kilkanaście ptaków wychodzi do łowiska. Początkowo 73

75 wracają lecz coraz mniej licznie. Zaletą takiego zasiedlania jest to, że bażanty same wybierają sobie siedlisko. Stosując tę metodę stwierdzono, iż bażanty zasiedliły często miejsca w łowisku, gdzie nigdy wcześniej nie występowały. Warunkiem powodzenia jest jednak lokalizacja woliery w środku obwodu łowieckiego. Woliera Powierzchnia woliery jest uzależniona od liczby przetrzymywanych czy hodowanych bażantów. Im mniejsze zagęszczenie ptaków tym lepsze warunki adaptacyjne lecz jednocześnie wzrastają koszty związane z budową woliery. Nie powinno przekraczać się zagęszczenia 1 szt/3m 2. Większe zagęszczenie nasila kanibalizm i pterofagie (Kwiatkowski 2000). Dobrze jeśli woliera znajduje się w łowisku. Powinna być zlokalizowana z dala od większych skupisk ludzkich, w miejscu spokojnym, w bliskim sąsiedztwie naturalnych ostoi. Teren powinien być lekko pochylony, co zapobiega powstawaniu zastoisk wody podczas deszczy i roztopów. Dobrze, jeśli dodatkowo gleba jest przepuszczalna. Kształt woliery jest w zasadzie uzależniony od dostępności terenu pod wolierę. Na podstawie własnych obserwacji mogę stwierdzić, że woliera nie powinna być węższa jak 15 metrów. Długość powyżej 80 metrów i wysokość co najmniej 4 metry daje ptakom możliwość podfruwania i treningu lotów. To z kolei poprawia kondycję ptaków. Ryc. 1. Schemat woliery. Woliera powinna być ogrodzona siatką metalową o oczkach 6 x 6cm oraz nakryta siatką polipropylenową również o oczkach tej samej wielkości. Siatkę górną podpiera się tyczkami drewnianymi. Najlepiej stosować jeden rząd wzdłuż dłuższej osi woliery, co ogranicza zderzenia ptaków w czasie lotu. Siatkę metalową wystarczy wkopać na głębokość 20-30cm. Zabezpieczenie przed drapieżnikami stanowią 3 druty elektrycznego ogrodzenia pastwisk (tzw. pastucha). Pierwszy drut umieszcza się na wysokości 10cm, drugi na wysokości cm od powierzchni ziemi. Stanowi to zabezpieczenie przed podkopaniem przez lisy czy psy. Zimą w miarę narastania pokrywy śnieżnej należy odłączyć dolny a potem i kolejny drut od zasilania. Trzeci drut należy umieścić na połączeniu siatki metalowej i polipropylenowej, aby zabezpieczyć przed wtargnięciem lisa (przy dużej pokrywie śnieżnej). Wolierę należy obsiać w środkowej części kukurydzą i obsadzić topinamburem. Bażanty bardzo chętnie wydziobują ziarno z kolb oraz wygrzebują bulwy topinamburu. Miejsce wokół siatki metalowej można obsiać zbożem lub pozostawić nieobsiane. Gdy powschodzą chwasty również stanowią dobrą roślinność ochronną oraz dobre środowisko dla owadów. Do woliery należy wstawić zadaszenia-podsypy i naczynia z wodą. Wstawiając grzędy lub konary drzew dajemy możliwość przyzwyczajenia bażantów do nocowania na drzewach. Sadzone drzewa zwykle usychają ze względu na zdziobywanie pączków oraz kory przez bażanty. 74

76 Ryc. 2. Woliera zimowa Żywienie w okresie wolierowym Jedną z przyczyn wysokich upadków bażantów w czasie zasiedleń jest nagła zmiana żywienia. Raptowna zmiana paszy powoduje zaburzenia pracy przewodu pokarmowego. Bażanty utrzymywane w hodowli pobierają paszę treściwą pełnoporcjową to znaczy, że w jednej granulce paszy znajdują się wszystkie składniki pokarmowe w odpowiednich proporcjach. Przewód pokarmowy tak żywionych ptaków nie jest przystosowany nie tylko do pobierania większych ilości pasz objętościowych soczystych, ale i pasz treściwych o odmiennym składzie. Im bażanty młodsze tym bardziej wrażliwe na zmianę paszy. Potwierdzają to własne badania ( ). W grupie 16 tygodniowych bażantów wypuszczonych do woliery adaptacyjnej o bogatej roślinności wystąpiły upadki na poziomie 10%, gdy w grupie przebywającej w wolierze dotychczasowej upadki nie wystąpiły. Ptaki mając nieograniczony dostęp do roślinności bardzo chętnie ją pobierały, kosztem mieszanki pełnoporcjowej, której spożycie spadło do 15% w stosunku do spożycia z poprzedniego okresu. Badania sekcyjne padłych ptaków wykazały silne zaburzenia jelitowe, rozwój bakterii beztlenowych przekrwienie nabłonka jelit. Z tego względu, bażanty po zakupie najlepiej jest żywić paszą identyczną do stosowanej w hodowli i stopniowo wprowadzać własną. Na początku adaptacji ptaki powinno umieścić się na mniejszej powierzchni o ubogiej roślinności i wprowadzać pasze zielone. Daje to możliwość lepszej kontroli ewentualnych upadków. Dobrze jest podawać ptakom w pierwszym okresie adaptacji środki obniżające ph przewodu pokarmowego np. kwas mlekowy. W okresie jesienno-zimowym duży udział w diecie bażantów powinny stanowić pasze objętościowe soczyste: marchew, buraki, kapusta czy jabłka. Stanowią one nie tylko źródło składników pokarmowych, ale również wody, co jest szczególnie ważne podczas mrozów. Duży 75

77 udział tych pasz pozwala również na przystosowanie przewodu pokarmowego do specyfiki żywienia w łowisku. Dokarmianie Dokarmianie bażantów powinno prowadzić się od chwili zbioru roślin uprawnych z pól. Wczesne dokarmianie zapobiega migracji ptaków, które wędrują w poszukiwaniu korzystniejszych warunków. Zwykle dokarmianie prowadzi się przy podsypach, czyli daszkach jedno lub dwuspadowych umieszczonych na wysokość ok. 40cm. Dach podsypu może być na wyższej wysokości pod warunkiem zabezpieczenia dodatkową poprzeczką przed wyjadaniem mieszanki przez sarny. Podsypy powinny być zlokalizowane tak, aby była możliwość dojazdu do nich również w okresie trudnych warunków pogodowych. Mieszanka do podsypów powinna składać się z ziarna zbóż, pośladów zbożowych, nasion roślin oleistych. Bardzo ważne jest, szczególnie przy pokrywie śnieżnej, aby zapewnić ptakom dostęp to żwirku zmieszanego z nasionami czy wyłożonego oddzielnie. Kamyczki biorą udział w rozdrabnianiu ziarna w mielcu i wspomagają tym procesy trawienne. Podsumowanie Zwiększenie liczebności bażantów w łowiskach może nastąpić w wyniku działań kompleksowych: 1. Eliminacji drapieżników drogą polowania, zmian ustawowych dotyczących ograniczenia populacji krukowatych i ptaków drapieżnych oraz eliminacji z łowiska psów i kotów. 2. Wprowadzenia programów rolno-środowiskowych promujących finansowo nieużytki, remizy, oczka wodne, różnorodność upraw. 3. Zwiększeniu udziału zasiedleń bażantów z wolier adaptacyjnych. 4. Zakładaniu remiz śródpolnych i uatrakcyjnienie naturalnych szczególnie w rejonach rolnictwa wielkoobszarowego. 76

78 Literatura Bresiński W., Chlewski A., Rola zadrzewień śródpolnych dla zwierzyny w nowoczesnym krajobrazie rolniczym. Łow. Pol. 3: 6-7. Clutton-Brock T.H., Sex ratio variation in birds. Ibis. Vol. 128 Issue 3, Czyżowski P., Funkcjonowanie populacji bażantów (Phasianus colchicus L.) w zachodniej Lubelszczyźnie. Mat. II Krajowej Konferencji. Włocławek. Zwierzyna drobna jako elementy bioróżnorodności środowiska przyrodniczego: Włocławskie Towarzystwo Naukowe. Dudziński W., Ptaki łowne. PWRiL. Warszawa. Dzięciołowski R., Kongres Międzynarodowej Unii Biologów Łowieckich Lyon, Francja 1-6 września 1997 r. (część I). Łow. Pol. 2: Dzięciołowski R., Kongres Międzynarodowej Unii Biologów Łowieckich Lyon, Francja 1-6 września 1997 r. (część II). Łow. Pol. 3: Dzięciołowski R., Kowalina E., Wytyczne hodowli bażantów w państwowym gospodarstwie leśnym. Ministerstwo leśnictwa i Przemysłu Drzewnego Nacz. Zarz. Lasów Pań. Warszawa. Fruziński B., Chłodnym okiem. Łow. Pol. 2: Górecki A., Korczak M., Z badań nad bażantem: termoregulacja. Łow.Pol.4: Hill D., Robertson P., The pheasant. Ecology, Management,and conserwation. BSP Professional Books Oxford London Edinburg Boston Paloalto Melbourne. Kamieniarz R., Zimowanie bażantów z hodowli wolierowej, przeznaczonych na zasiedlenie wczesnowiosenne. Zbornik z konferencje. Mala zver a jej źivotne prostredie. Kośice octóber Kubiak Sz., Zwierzyna drobna jako elementy bioróżnorodności środowiska przyrodniczego. Mat. II Krajowej Konferencji. Włocławek Włocławskie Towarzystwo Naukowe. Kubiak Sz., Zwierzyna drobna jako element bioróżnorodności środowiska przyrodniczego. Mat. Konferencji. Włocławek Włocławskie Towarzystwo Naukowe. Kulczycki A., Wpływ insektycydów fosfoorganicznych IPO-62, Ekatinu i Foshloru na przeżywalność i rozrodczość bażantów. Acta Agraria Et Silvestria. Ser. Zoot. XVIII: Majewska B., Pielowski Z., Serwatka S., Szott M., Genetische und adaptative Eigenschaften, des Zuchtmaterials, zum Aussetzen von Fasanen. Z. Jagdwiss, 25 4: Manelski B., Propozycje gospodarowania populacją bażanta. Mat. Krajowej Konferencji. Włocławek. Zwierzyna drobna jako elementy bioróżnorodności środowiska przyrodniczego Włocławskie Towarzystwo Naukowe. Melosik M., Gdzie hodować bażanta. Łow. Pol.2: 4-5 Mróz E., Bażanty. Oficyna Wydawnicza Hoża. Warszawa. Pomarnacki L., O zakupie bażantów. Łow. Pol. 7-8:7. Wiśniewski G., Ocena sytuacji w zakresie zwierzyny drobnej i oddziaływujących na nią czynników redukcyjnych. Mat. II Krajowej Konferencji. Włocławek. Zwierzyna drobna jako elementy bioróżnorodności środowiska przyrodniczego Włocławskie Towarzystwo Naukowe. 77

79 Odchów bażantów w budkach Marek Zaborowski Zarząd Okręgowy PZŁ w Płocku Jest to metoda, która była z powodzeniem stosowana w Gospodarstwie Rolnym Adama Zaborowskiego w Zdziarze-Łopatkach. Metoda ta może być stosowana do hodowli lub odchowu bażantów w kołach łowieckich. Ze względu na to, że ptaki przebywają w budynkachwychowalniach i od 10-tego dnia życia mają dostęp do wybiegów jest to sposób odchowu najbardziej zbliżony do naturalnego. Zaletą tej metody są niskie koszty założenia, w stosunku do tradycyjnych hodowli. Odchowane tym sposobem bażanty stanowią dobry materiał do zasiedleń. Schemat woliery-odchowalni przedstawiono poniżej. Ryc. 1. Schemat woliery wychowalni. Wychów ptaków od wylęgu odbywa się w wolierze. Ptaki w miarę wzrostu trafiają do poszczególnych jej części. Bezpośrednio po wylęgu pisklęta są umieszczane w budkach wykonanych z płyty usb. Budka umieszczona jest w wolierze i ogrodzona siatką o oczku 2 x 2cm. W jednej budce można umieścić do 150 sztuk jednodniówek. Niżej przedstawiono zdjęcie budki. Budka posiada drzwi wejściowe dla obsługi oraz uchylne wyjście dla bażantów. Ogrzewanie zapewniają dwa promienniki podczerwieni i grzejnik elektryczny z nawiewem. W okresie upałów można unosić dach. Budkę wysypuje się żwirkiem i umieszcza w niej poidła oraz karmiki. 78

80 Ryc. 2. Budka. Ryc. 3. Tygodniowe bażanty w budce. Od 10 dnia życia pisklęta mogą korzystać z małego wybiegu. Wyjście uchyla się w słoneczne dni a pisklęta mają możliwość powrotu do budki i ogrzania się. W pierwszych dniach wychodzą na kilka minut po czym wracają pod promienniki. Z czasem okres przebywania na słońcu wydłuża się, a z czasem ptaki zaczynają nocować na zewnątrz. Gdy bażanty osiągną 8 tygodni rozgradza się zagrodzenia przy budkach i ptaki mają już dostęp do woliery przejściowej. Tam przebywają 5-6 tygodni. W tym okresie wprowadza się do żywienia pasze objętościowe soczyste, co jest szczególnie ważne przed wypuszczeniem ptaków do dużej woliery o bogatej roślinności (ryc. 4). Umieszczenie ptaków nawet starszych bezpośrednio w dużej wolierze spowodowało by upadki. Bażanty mając dostęp do roślinności bardzo chętnie ją pobierają, co wywołuje biegunki i nieżyty jelit a w konsekwencji upadki. Na każdym etapie odchowu konieczne jest stopniowe wprowadzanie nowej paszy. Po okresie adaptacji usuwa się przegrodę między wolierami i bażanty mają już dostęp do całej woliery. Mieszankę wykłada się w pojemnikach pod podsypami (ryc. 5). Bażanty przebywają przez okres zimy w wolierze. Część kogutów można wypuścić jesienią a resztę i kury przeznaczyć do reintrodukcji wczesnowiosennej. 79

81 Opisany sposób odchowu bażantów, ze względu na stosunkowo niskie koszty założenia wychowalni może być stosowany w kołach łowieckich czy w gospodarstwach rolnych, które położone na terenie danego obwodu łowieckiego mogą współpracować z kołami. Metoda ta nie zastąpi największych hodowli bażantów oraz nie stanowi dla nich konkurencji a może jedynie stanowić ich uzupełnienie. Ryc. 4. Roślinność w wolierze. Ryc. 5. Pojemnik na mieszankę paszową. 80

82 Urządzenia do adaptacji zwierzyny w terenie Marek Pudełko Zakład Ekologii Lasu IBL Celem procesu wsiedlania zwierząt łownych do środowiska jest uzyskanie populacji wolno żyjącej, której gody, składanie jaj, wysiadywanie piskląt, jak również wychów młodych odbywa się naturalnie w łowisku. Dlatego też niezmiernie istotą sprawą jest odpowiednie przygotowanie się do tego procesu, ponieważ wypuszczanie zwierząt bezpośrednio w teren, który nie jest odpowiednio przygotowany pociąga za sobą jedynie wysokie koszty i straty w zwierzostanie przeznaczonego do wsiedlania bez szansy na powodzenie przedsięwzięcia. Ryc. 1. Budowa stałej remizy śródpolnej. 81

83 Przygotowanie terenu polega przede wszystkim na ograniczeniu liczebności drapieżników i rozpoczęciu procesu sadzenia remiz stałych i zadrzewień śródpolnych oraz czasowych (ryc. 1), przygotowaniu wolier bądź woliery adaptacyjnej oraz miejsc dokarmiania wsiedlonych zwierząt, takich jak budki dla kuropatw (ryc. 2), posypy dla bażantów (ryc. 3) i paśniki dla zajęcy (ryc. 4a i 4b). Ryc. 2. Budka dla kuropatw. Jeśli już istnieją takie urządzenia i remizy należy przeprowadzić ich kontrolę i ewentualnie zastosować zabiegi pielęgnacyjne, polegające min. na podsadzeniu drzew i krzewów owocowych. Ograniczenie liczebności drapieżników w łowisku, w którym planowane jest wsiedlanie zwierzyny drobnej jest jednym z podstawowych elementów całego procesu. Wszelkie działania z tym związane muszą być jednak prowadzone metodami dozwolonymi obowiązującym prawem. W obecnej sytuacji liczebnej wszelkich łownych gatunków zwierząt drapieżnych bazowanie jedynie na ich odstrzale jest działaniem zdecydowanie niewystarczającym. Dlatego też niezbędnym jest wykorzystanie w tym celu min. pułapek żywo łownych (ryc. 5) oraz sztucznych nor (ryc. 6). Obecnie na rynku dostępnych jest kilka rodzajów pułapek żywo łownych, jednakże obowiązujące prawo łowieckie precyzuje te, które można wykorzystywać w łowiectwie. Są to tzw. pułapki klatkowe, niedozwolone jest stosowanie wszelkiego rodzaju żelaz, itp. Pułapki klatkowe należy ustawiać zarówno przy ogrodzeniu wolier jak i przy posypkach, gdyż miejsca te są szczególnie narażone na częste odwiedziny drapieżników. Sztuczne nory są również dostępne na rynku, jednakże istnieje możliwość wykonania ich samemu. Nory produkowane na rynek zaopatrzone są często we wskaźnik zasiedlenia. Najczęściej jest to wieko, które po zwolnieniu mechanizmu zabezpieczającego zamyka okno wejściowe dając tym samym informację o obecności w niej drapieżnika. W własnym zakresie można zbudować sztuczne nory z profili betonowych o średnicy 30cm. W ten sposób można budować nory z pojedynczym 82

84 Ryc. 3. Posyp dla bażantów. oknem wejściowym jak i wielowejściowe. Po wkopaniu nor należy uzbroić się w cierpliwość i czekać na korzystanie z nich przez zwierzęta. Sztuczne nory szczególnie wykorzystywane są w drugiej połowie zimy przez lisy i jenoty, na które można z powodzeniem polować z norowcami. Ryc. 4a. Paśnik dla zajęcy. 83

85 Woliery adaptacyjne są niezbędne do rozpoczęcia planowej pracy hodowlanej i kontynuowania jej w kolejnych latach (ryc. 7 i 8). Zarówno bażanty jak i kuropatwy pochodzące z hodowli zamkniętych powinny mieć czas na spokojne przyzwyczajenie się do otaczających je nowych warunków środowiska. Wielkość woliery adaptacyjnej uzależniona jest od ilości przetrzymywanych w niej ptaków jak i możliwości finansowych zarządcy czy dzierżawcy obwodu łowieckiego. Przyjmuje się, że na 1 bażanta powinna przypadać powierzchnia min. 3m 2. Ściany boczne powinny być wykonane z siatki stalowej o małych oczkach np. 3 x 3cm. Do przykrycia Ryc. 4b. Paśnik dla zajęcy. Ryc. 5. Pułapka klatkowa do odłowu drapieżników. woliery służy siatka pleciona o średnicy oczek 3-4 cm, rozwieszona na słupach podporowych o wysokości 4-5 metrów, tak aby umożliwić ptakom swobodne przelatywanie wewnątrz woliery. Siatka ściany bocznej woliery powinna być wkopana w ziemię na głębokość ok. 50 cm i dodatkowo zabezpieczona pastuchem elektrycznym przed przedostaniem się do jej wnętrza drapieżników (ryc. 8). W środku woliery należy ostawić posyp identyczny jak w łowisku tak, aby ptaki przyzwyczaiły się do miejsc dokarmiania. Dla umożliwienia siadania w przyszłości ptakom na 84

86 Ryc. 6a. Sztuczna nora z betonowego prefabrykatu i zamykanym oknem. Ryc. 6b. Sztuczna nora z betonowego prefabrykatu i zamykanym oknem. drzewach niezbędne jest ustawienie grzęd wewnątrz woliery. Szczególnie bażanty chętnie korzystają z tego typu miejsc noclegowych a jednocześnie przyzwyczajają się do spędzania nocy wysoko na drzewach. W niedalekiej odległości od woliery konieczne jest ustawienie ambony, do polowania na drapieżniki jak również obserwacji ptaków w wolierze. 85

87 Podobnie jak ambona, w pobliżu woliery należy zlokalizować pierwsze miejsce dokarmiania tak, aby ptaki po wypuszczeniu na wolność mogły jednocześnie korzystać zarówno z posypu w wolierze jak i z tych znajdujących się w łowisku. Ustawienie sieci posypów i otwarcie woliery po okresie adaptacji sprzyja swobodnemu i systematycznemu rozprzestrzenianiu się ptactwa po łowisku, które jeszcze często na noc wraca do woliery. W tym czasie konieczne jest pełnienie dyżurów przy wolierze w celu ochrony ptaków przed drapieżnikami. Ryc. 7. Woliera dla bażantów. Ryc. 8. Widok elementów konstrukcyjnych ściany bocznej woliery 86

88 Ryc. 9. Woliera dla kuropatw. Literatura: Dzięciołowski R., Kowalina E., 1965: Wytyczne hodowli bażantów w Państwowym Gospodarstwie Leśnym. MPPT, 1965, s.72. Dzięciołowski R. Kowalina E., Plata Z., Sikorski J., 1971: Bażant hodowla i użytkowanie. PWRiL, 1971, s.127. Kieferle, 2002/2003: Katalog urządzeń dla łowiectwa. Mróz A.,1979: Album urządzeń do hodowli i ochrony zwierząt leśnych. BSiPLP, Popławski L. 1962: Kuropatwa. PWRiL, 1962, s Pielowski Z., 1979: Zając. PWRiL, 1979, s Walewski W., Konarski S., 1957: Bażanty. PWRiL,1957, s

89 ISBN