Nowe narzędzia w warsztacie politologia

Transkrypt

1 Jarosław Zieliński Nowe narzędzia w warsztacie politologia Niewiele stosunkowo mówi się o warsztacie i narzędziach pracy politologa. Nie jest to dobra sytuacja, jako że warsztat ten zmienia się ostatnio. Nie naruszając niejako ponadczasowych metod pracy naukowej pojawiają się nowe narzędzia i nowe sposoby ich wykorzystania, uzupełniając i tak już bogaty warsztat. Trzeba tu wspomnieć przede wszystkim o źródłach internetowych, fiszkach gromadzonych na komputerze, wycinkach z Internetu, zachowaniu strony internetowej na komputerze, tworzeniu i przechowywaniu zrzutów ekranu, wykorzystaniu technik rozpoznawania tekstu, a w konsekwencji także publikowaniu artykułów naukowych w postaci elektronicznej. Słowem wykorzystaniu komputera i Internetu w gromadzeniu materiałów. Materiały na papierze i na nośnikach elektronicznych Tradycyjny warsztat politologa obejmuje co najmniej trzy grupy materiałów: akty prawne i teksty źródłowe; publikacje naukowe książki i artykuły; publikacje prasowe wywiady, doniesienia agencyjne, analizy. Oczywiście lista ta nie wyczerpuje katalogu źródeł, dość wspomnieć o publikacjach popularnonaukowych, felietonach czy słownikach, leksykonach i encyklopediach. W tradycyjnym rozumieniu łączy je mimo wielu różnic jedno: ukazują się na papierze, można je znaleźć w bibliotekach i czytelniach, wreszcie są przez fakt publikacji na papierze stosunkowo trwałe. Jednak świat się zmienia. Papier jako miejsce publikacji znalazł sobie konkurenta w postaci nośników elektronicznych. Są to przede wszystkim media, które można odczytać na komputerze, a wśród nich najpopularniejszymi są dysk CD-ROM 1 i Internet. Niejako analogicznie zmieniają się możliwości publikacji osiągnięć naukowych jest to możliwe już nie tylko w wydawnictwach papierowych, ale i w Internecie. Staje się to 1 A także jego następca dysk DVD, mieszczący kilkakrotnie więcej danych.

2 2 szczególnie ważne tam, gdzie bada się świat elektroniczny bo okazać się może, że owa publikacja naukowa sprowadzi się do rozmowy ze ślepym o kolorach 2. Pojawienie się publikacji elektronicznych dostępnych w Internecie i na innych nośnikach elektronicznych sprawia, że konieczne staje się poznanie ich specyfiki, metod gromadzenia ich w całości czy też we fragmentach. Źródła internetowe Źródła internetowe mają trzy zasadnicze cechy różniące je od innych: są często nietrwałe, ich treść może się zmieniać w czasie i wreszcie często nie podają wszystkich informacji koniecznych do ich opisu bibliograficznego. Wiele stron internetowych jest nietrwałych. Nawet po kilku dniach a co dopiero po kilku miesiącach od ich stworzenia może okazać się, że już nie istnieją, a jedynym śladem po nich będzie cytat z nich czy zapis na dysku całej strony dokonany przez badacza. To samo jakby z ich natury dotyczy dyskusji na IRC i czatów internetowych 3, a także list dyskusyjnych. Trochę lepsza sytuacja istnieje w przypadku grup dyskusyjnych, które mają swoje archiwa w postaci zapisu ich treści na stronach Word Wide Web 4. Jednak, generalnie, można uznać źródła internetowe za dużo mniej trwałe od papierowych. Dlatego ważna jest archiwizacja najważniejszych z nich na własnych nośnikach elektronicznych badacza. Treść stron Word Wide Web może zmieniać się w czasie. Nie dotyczy to natomiast listów elektronicznych, rozmów w komunikatorach internetowych, wypowiedzi w grupach dyskusyjnych. Ale treści opublikowane na stronach internetowych mogą być łatwo zmieniane przez ich autorów czy redaktorów, poprawiane czy uzupełniane. W większości przypadków sytuacja ta nie zachodzi, o wiele groźniejsze jest znikanie stron internetowych choć zmiana pozostaje ciągle realnym zagrożeniem. Do najbardziej podstawowego opisu bibliograficznego wystarczy podanie autora, tytułu artykułu, nazwy publikacji i daty jego się ukazania. W przypadku doniesień agencyjnych i artykułów w niektórych czasopismach często autor nie jest znany ich odbiorcy. Nazwą publikacji jest nazwa strony internetowej. Jednak dwa pozostałe elementy sprawiają więcej kłopotów, szczególnie ten ostatni data. Czasem autorzy stron internetowej podają co innego 2 Nie tylko w przenośni, ale i dosłownie. Większość publikacji papierowych jest czarno-biała, a opisując na przykład strony internetowe polityków czy reklamy ważne może okazać się pokazanie ich kolorystyki. Publikacja elektroniczna może zawierać kolorowe ilustracje, takie jak zrzuty ekranu, bez ponoszenia większych kosztów niż w przypadku wersji czarno-białej (co jest głównym powodem rezygnacji z kolorów w publikacjach ukazujących się na papierze). 3 Z wyjątkiem czatów internetowych ze znanymi osobami, które są archiwizowane przez portale internetowe. 4 Takie archiwum grup dyskusyjnych Usenet prowadzi na przykład Google, także dla polskich grup; jest to kontynuacja znanego archiwum Dejanews.

3 3 jako tytuł strony 5 i najbardziej wyróżniony element tekstowy w treści strony 6, nie wiadomo więc co wybrać jako tytuł artykułu. Jednak jeszcze częściej zapominają o podaniu daty publikacji strony. Wtedy z pomocą przychodzi koncepcja czasu dostępu, to jest podania dnia, kiedy zapoznaliśmy się w Internecie z treścią danej strony. Opisując źródła internetowe trzeba pamiętać o istotnych cechach tego środka przekazu: nietrwałości stron i możliwości zmian ich treści w czasie oraz niepełności danych koniecznych do opisu bibliograficznego. Fiszka na komputerze Tradycyjnie fiszki przygotowywało się na kartkach papieru przechowywanych w szufladach czy teczkach. Podobno materiały do swoich słowników Władysław Kopaliński przechowywał w pudełkach po butach Jednak, choć buty ciągle kupuje się w podobnych pudłach, całkiem wygodnych do przechowywania fragmentów wiedzy, dużo wygodniejszym miejscem na fiszki staje się komputer osobisty. Prawdopodobnie najlepszym miejscem do przechowywania fiszek jest baza danych 7. Nie ma jednak wielkiej potrzeby wymagania od badacza zjawisk politycznych znajomości tworzenia baz danych i pracy z nimi. Wystarczy w zupełności edytor tekstu taki jak Microsoft Word i plik tekstowy w nim utworzony, czyli typowe narzędzie pracy naukowca. Co powinna zawierać fiszka na komputerze? Dwie części: sam tekst cytatu lub własną notatkę na temat treści czy też polemikę z nią oraz źródło bibliograficzne, łącznie ze stroną książki. W ten sposób sam tekst źródłowy staje się po przeczytaniu niepotrzebny już i można oprzeć się na swoim zbiorze komputerowych fiszek. Komputerowe fiszki mają dwie zasadnicze zalety: po pierwsze można je swobodnie uzupełniać o własne uwagi, przemyślenia w dowolnej chwili i w dowolnym miejscu; po drugie można je łatwo przenosić między stanowiskami pracy, jakimi są na przykład komputery w domu i na uczelni oraz równie łatwo przekazywać innym naukowcom, zajmującym się tym samym polem badań. Niezbędnymi umiejętnościami koniecznymi do przygotowania dobrych komputerowych fiszek są: stworzenie wycinka z Internetu, zapisanie całej strony internetowej i stworzenie zrzutu ekranu. 5 Oznaczany w języku HTML jako fraza pomiędzy <title> a </title>. 6 Często, choć nie zawsze znacznikami <h1> i </h1>. 7 Fiszki są właśnie zbiorem danych jest nim każdy zbiór uporządkowanych informacji o podobnej strukturze.

4 4 Wycinek z Internetu Tradycyjnie wycinając z gazety artykuł czy też kopiując artykuł naukowy lub fragment książki otrzymuje się dwa elementy: sam fragment czy całość tekstu oraz jego opis bibliograficzny, często zanotowany ołówkiem na marginesie wycinka 8. W przypadku wycinków z Internetu, z powodów przedstawionych powyżej, nie zawsze ma się pod ręką wszystkie elementy potrzebne do takiego działania. Pozostaje więc poszukiwanie brakujących elementów i następnie zapisanie ich w postaci całej strony internetowej lub jako gotowej fiszki w edytorze tekstu. Strona internetowa Zachowanie strony internetowej na komputerze tylko pozornie jest bardzo proste: istnieją przecież polecenia realizujące to we wszelkich przeglądarkach internetowych. Jednak zapisywanie wszystkich elementów strony oddzielnie jest niewygodne. Ratunkiem pozostaje mało znany format.mht używany przez przeglądarkę Internet Explorer pozwala on całą stronę zapisać w jednym pliku komputerowym. Rysunek 1. Zapis strony w formacie MHT Zapisując stronę w tym formacie nie można jej z miejsca zmienić. Jednak można dodać dodatkowe informacje do nazwy pliku, w którym jest zapisywana w tym szczególnie datę, 8 Lepiej jest wycinać z gazet całe strony, bo na którymś z marginesów z reguły znajdzie się nazwa pisma i data; niestety jest to zawodne w przypadku części czasopism, a nawet wielu pism naukowych.

5 5 której często brakuje w źródłach internetowych 9. Jest to niezbędny etap pośredni w tworzeniu dobrej fiszki na komputerze. Zrzut ekranu Podczas opisywania świata Internetu nieuchronnie dochodzi się do wniosku, że same słowa nie wystarczają. Wykresy, schematy są dobrym tradycyjnym uzupełnieniem. Jednak jeszcze lepszym uzupełnieniem jest zrzut ekranu (screenshoot). Jest to ilustracja pokazujące całość lub fragment tego, co znajduje się na ekranu komputera na przykład przeglądarki internetowej pokazującej stronę internetową polityka, czat z urzędnikiem państwowym, blog z utrzymanymi w stylu felietonu komentarzami do aktualnych wydarzeń ze sfery publicznej. Sam system operacyjny Microsoft Windows XP daje możliwość stworzenia takich zrzutów przez naciśnięcie klawisza PrintScreen (zapisywany jest wtedy pełen ekran) i Alt+PrintScreen (aktywne okno programu). Następnie te obrazy, przechowywane w pamięci podręcznej, można zapisać korzystając z programu Paint znajdującego się również na wyposażeniu Windows. Rysunek 2. Przykład zrzutu aktywnego okna programu W programie Paint jeśli nie ma się pod ręką bardziej zaawansowanych narzedzi do grafiki komputerowej ważny jest wybór formatu zapisu pliku. Decyduje on o właściwym 9 Tak właśnie zostało zrobione w przykładzie na ilustracji: do nazwy strony została dodana data dostępu do niej.

6 6 oddaniu kolorów strony i o wielkości pliku zawierającego grafikę. Format BMP dobrze oddaje kolory, ale plik zajmuje później wiele miejsca na dysku; format GIF nie daje wielkiego pliku i pozwala na dobre oddanie dużej części stron internetowych 10, a z kolei JPG jest formatem dobrym do zdjęć, również dającym mały plik na dysku. Jednak najlepszy do zapisywania zrzutów ekranu wydaje się stosunkowo nowy format PNG, obsługiwany przez większość programów graficznych 11. Istnieje jednak pewna, dość liczna grupa stron internetowych, z których nie da się przygotować tą metodą zrzutu ekranu dobrego pod względem informacyjnym 12, zrzutu ekranu wystarczającego do pokazania całej zawartości strony. Są to strony dłuższe niż jeden ekran. Ściślej, jest to możliwe, drogą wykonywania zrzutów kolejnych ekranów i łączenia ich ze sobą w programie graficznym takim jak Adobe Photoshop. Są jednak programy komputerowe, które dokonują to jednym ruchem, dając w efekcie zawartość całego okna programu, nawet zajmującego kilka ekranów. Jednym z nich jest SnagIt firmy TechSmith Corporation, stanowiący wygodne w pracy, a przy tym niezbyt drogie narzędzie. ( ) Podobną funkcję spełnia dla Internet Explorer program narzędziowy IE Screenshot, również bezpłatny 13. Zapisywanie witryn internetowych W pewnych sytuacjach użyteczne może być również zapisywanie całych witryn internetowych, to jest wielu stron opublikowanych pod tym samym adresem (w tej samej domenie internetowej) i zajmującej się tą samą tematyką na przykład witryna kandydata na posła, partii politycznej czy instytucji takiej jak Sejm 14. Jest to możliwe dzięki programom określanym jako programy pozwalające na przeglądanie bez połączenia z Internetem (offline browsers); programy te tworzą kopię całej witryny na dysku, po czym potrafią uaktualniać ją, dodając nowe czy zastępując zmieniające się dokumenty. Jednym z takich programów jest WinHTTrack Format GIF potrafi zapisać obrazy składające się maksymalnie z 256 różnych kolorów. Jeśli więc na stronie internetowej umieszczone zostanie zdjęcie (oddające więcej kolorów), to zapis zrzutu ekranu w tym formacie spowoduje błędne oddanie jej treści. 11 Format PNG został zaprojektowany przede wszystkim z myślą o zastąpieniu formatu GIF. Łączy w sobie zalety formatów GIF i JPG. Potrafi oddać dobrze zdjęcia i strony internetowe je zawierające. Wszystkie zrzuty stron w tym artykule zostały zapisane w formacie PNG. 12 Zrzut ekranu powinien obejmować tylko tę część ekranu, która jest istotna pod względem merytorycznym. Reszta powinna być wycięta (podczas robienia samego zrzutu lub później, w programie graficznym). 13 Do pobrania ze strony internetowej BrowserTweaks.com ( 14 Odpowiednio: na przykład witryny Anny Lutek, Platformy Obywatelskiej i Sejmu. 15 Na ilustracji program WinHTTrack podczas zapisywania treści witryny wyborczej Anny Lutek, kandydatki partii Prawo i Sprawiedliwość w kampanii 2005 roku.

7 7 Program ten działa podobnie jak część indeksująca wyszukiwarki internetowej (spider): zagląda na wskazaną mu pierwszą stronę witryny, odnajduje odnośniki hipertekstowe prowadzące do innych stron w tej samej witrynie, zapisuje je, odnajduje na nich następne odnośniki i tak do zapisania całej witryny, zarówno tekstu jak i towarzyszącej mu grafiki. Rysunek 3. WinHTTrack podczas zapisywania witryny Anny Lutek Zapisanie na komputerze badacza stron, a w razie potrzeby całych witryn internetowych, pozwala na szybki dostęp do dostępnych na nich informacji nawet bez dostępu do Internetu oraz uchronienie ich od zniknięcia z pola widzenia naukowca. Kopiowanie z Internetu Kopiowanie materiałów z Internetu do dokumentów pisanych w Microsoft Word zawiera w sobie pewną pułapkę. Nowsze wersje Microsoft Word i Internet Explorer są na tyle inteligentne, że przenoszą przez pamięć podręczną tekst z całym formatowaniem, nawet tabelami, których nie dostrzega się na oglądanej stronie, bo służą tylko do ułożenia na niej tekstu. Powoduje to pewien bałagan w tworzonym właśnie tekście którego jednak można uniknąć. Dlatego w Microsoft Word zamiast polecenia wklejania tekstu Wklej (Paste) warto stosować tu jego bardziej wyrafinowaną odmianę Wklej specjalnie (Paste Special) i wybierać Tekst niesformatowany (Unformatted Text) jako opcję. Wtedy w pracy pojawi się sam tekst, który można dalej swobodnie kształtować.

8 8 Rozpoznawanie tekstu Uzupełniającym narzędziem posługiwania się elektronicznymi drogami zbierania materiałów jest wykorzystanie technik rozpoznawanie tekstu (OCR) dla przeniesienia na komputer dłuższych fragmentów materiałów. Krótsze fragmenty łatwiej jest po prostu przepisać ręcznie, wprost do edytora tekstu sprawdzającego przy tym pisownię. Rozpoznawanie tekstu składa się z trzech etapów: użycia skanera do wczytania jednej lub więcej kartek do komputera w postaci pliku graficznego, rozpoznania tekstu widniejącego w tym pliku i sprawdzenia jego pisowni, zapisu rozpoznanego tekstu do pliku komputerowego. Czasem też cześć drugiego etapu sprawdzenie pisowni może nastąpić o trzecim etapie, w czasie tworzenia fiszki komputerowej. Do przeprowadzenia rozpoznawania tekstu niezbędne jest posiadanie nie tylko urządzenia komputerowego skanera ale i współpracującego z nim oprogramowania programu OCR, potrafiącego poradzić sobie z językiem tekstu. Do skanera dodawany jest z reguły program średniej klasy lub starsza wersja znanego oprogramowania; najlepsze i najnowsze można kupić tylko oddzielnie. Jednak już średniej klasy programy dają zadowalające w większości przypadków rezultaty. Dla rozpoznawania tekstu w języku polskim jednym z najlepszych programów była Recognita, dziś także program FineReader. W pierwszym etapie kładzie się stronę z artykułem czy też jego pierwszą część na szybie skanera. Następnie uruchamia się program OCR i skanuje czyli tworzy plik komputerowy z tego, co widzi skaner. Na tym etapie artykuł jest jeszcze kombinacją współrzędnych i wartości kolorów, zapisanych w pliku słowem plikiem grafiki bitowej. Dopiero po wczytaniu do komputera odbywa się zasadniczy proces rozpoznawania tekstu. Program OCR w tym drugim etapie stara się, linijka po linijce, rozpoznać kształt liter. Dobrze mu to idzie z gazetami i książkami w dobrym stanie, gorzej z maszynopisami. Nie najlepiej znosi dopiski, podkreślenia, plamy. Rozpoznawany tekst może być w programie OCR poddany operacji sprawdzenia pisowni. Lepiej jednak zdać się w tej materii na używany na co dzień edytor tekstu, dysponujący z reguły bogatszym zbiorem wyrazów w słowniku, uzupełnionych o dodane przez badacza nowe wyrazy czy nazwy własne. Wystarczy więc po etapie rozpoznania zapisać tekst do pliku. Analogicznie postępuje się z kolejnymi stronami czy fragmentami tekstu. W ten sposób można stosunkowo szybko stworzyć komputerowy wycinek z dłuższego artykułu w prasie czy artykułu z pisma naukowego.

9 9 Tworzenie wycinków z Internetu Zapisane strony i witryny, zrzuty ekranu oraz fragmenty tekstu w postaci elektronicznej pozyskane dzięki OCR stanowią dobry materiał do tworzenia fiszek komputerowych. Zaletą tak tworzonego archiwum wycinków jest przede wszystkim to, że informacje z nich są łatwiej dostępne: wycinek jest już plikiem tekstowym, więc wystarczy przekopiować z niego fragment i umieścić w swojej pracy. Nie bez znaczenia jest to, że wycinki w wersji elektronicznej zajmują mniej miejsca, łatwiej jest też przejrzeć katalog na dysku je zawierający niż opasłe papierowe teczki. Ułożenie materiałów Po stworzeniu zbioru fiszek na komputerze, w miarę jak przybywa coraz więcej tak przygotowanych materiałów, przychodzi czas na ich wygodne i efektywne ułożenie. Papierowe fiszki, wycinki i podobne materiały przechowuje się zwykle w teczkach, czasem też w koszulkach czy obwolutach foliowych. Każda teczka to pewna kategoria tematyczna, w niej mogą jeszcze znaleźć się w różny sposób rozdzielane podkategorie, tematy. Ten sposób działania może być z powodzeniem zastosowany na komputerze. Można tu zastosować dwa scenariusze: A. Odpowiednikiem teczki staje się pojedynczy plik edytora tekstu, gdzie gromadzi się wycinki na ten sam temat, na przykład Propaganda polityczna, Kampania wyborcza 2005, Lech Kaczyński; odpowiednikiem koszulek foliowych staje się wewnętrzna struktura dokumentu 16. B. Odpowiednikiem teczki staje się katalog na dysku, w którym przechowywane są pliki gromadzące materiały na ten sam temat; odpowiednikiem koszulek foliowych stają się pojedyncze pliki tekstowe oraz graficzne (zawierające zrzuty ekranu, schematy i inny materiał ilustracyjny). Struktura dokumentu jest koncepcją zastosowaną w edytorach tekstu takich jak Microsoft Word, ale znaną też z innych miejsc, takich jak pliki pomocy w Windows czy po prostu tradycyjne książki lub czasopisma. W edytorze Microsoft Word powstaje ona dzięki konsekwentnemu wykorzystaniu stylów tekstu Nagłówek 1 (Heading 1), Nagłówek 2 (Heading 2), Nagłówek 3 (Heading 3) i następnych, w miarę potrzeby. Można się z nią zapoznać wybierając polecenie Wyświetl plan dokumentu (Document Map). 16 W tym scenariuszu zrzuty ekranu czy wykresy mogą być przechowywane już bezpośrednio w pliku tekstowym, w odpowiednich miejscach jego struktury.

10 10 Materiały gromadzone w edytorze tekstu czy też tworzona publikacja naukowa mogą być w ten sposób organizowane w strukturę podobną do tej spotykanej w książkach z rozdziałami, podrozdziałami, sekcjami, a plan dokumentu to nic innego jak spis treści. Rysunek 4. Plan dokumentu w Microsoft Word Dzięki temu nie tylko poprawia się nie tylko czytelność w gotowej publikacji, ale i stopień uporządkowania materiałów na etapie jej tworzenia. Publikacje elektroniczne Wydania papierowe publikacji naukowych mają wiele wad, z których największe to niedostępność dla zwykłego czytelnika i niemożność aktualizacji. Niedostępność ta to zarówno brak informacji o pojawieniu się danej pozycji naukowej, jak i brak fizycznego dostępu do danej pozycji, zwłaszcza gdy została wydana na innej uczelni, w innym mieście. Brak aktualizacji dotyczy zarówno poprawek, jak i a może przede wszystkim uzupełnień. Często też, choć już rzadziej niż kilkanaście lat temu, problemem może być długi cykl produkcyjny książki lub czasopisma naukowego. Dlatego też obok publikacji dzieł naukowych na papierze powinno wydawać się coraz więcej w postaci elektronicznej, wykorzystując Internet jako kanał dystrybucji. Nie jest to ani drogie, ani pracochłonne. Istnieje wiele sposobów opublikowania artykułu naukowego czy książki naukowej w postaci elektronicznej, ale godne uwagi wydają się trzy: jako pliku z edytora tekstu w formacie Microsoft Word DOC, jako strony internetowej w formacie HTML i jako pliku Adobe Acrobat, z rozszerzeniem.pdf.

11 11 Pierwszy z tych sposobów wydaje się najłatwiejszy teksty naukowe z reguły pisane są i redagowane w edytorach tekstu, a najpopularniejszym w naszym kraju zaawansowanym edytorem tekstu jest właśnie Microsoft Word. Łatwo jest wiec po prostu pozostawić tekst w pliku tworzonym przez ów edytor i w tej postaci przekazywać go znajomym czy opublikować na stronie Word Wide Web. Jednak istnieje wiele wersji edytora Microsoft Word a co za tym idzie wiele wersji jego podstawowego formatu pliku. Całkiem możliwe, że odbiorca pliku nie będzie mógł go odczytać prawidłowo, zobaczyć na ekranie czy wydrukować. Co więcej, jeszcze trudniej mu będzie gdy pracuje w innym systemie operacyjnym. Przeciwko używaniu tego formatu pliku w wymianie danych w Internecie występuje także społeczność internetowa 17. Dużo lepiej przyjmowana jest publikacja w postaci plików HTML. Jednak język HTML nie jest najlepiej przystosowany do oddawania skomplikowanego formatowania, przypisów, dołączanych ilustracji. Dobre przełożenie pracy naukowej powstającej w edytorze takim jak Microsoft Word na jeden lub więcej plików HTML wymaga sporych umiejętności. Co więcej, każda poprawka w artykule będzie wymagała powtórzenia tego, nieraz wieloetapowego procesu. Nie jest to wygodne rozwiązanie. Strona internetowa jest dobra jako wprowadzenie do publikacji elektronicznej, wskazanie jakie zagadnienia są w niej poruszane ale dużo lepszym formatem pliku są te używane przy tworzeniu książek elektronicznych. W chwili obecnej do tworzenia książek elektronicznych używane są przede wszystkim dwa formaty: Adobe Acrobat PDF i Microsoft Reader LIT 18. Oba mają podobne zastosowanie, dostępne są darmowe przeglądarki tych formatów, a nawet darmowe proste narzędzia do ich tworzenia. Format.lit służy przede wszystkim do przechowywania w nim elektronicznych książek (e-books). Dostępnych jest wiele e-książek w tym formacie, zarówno darmowych (przede wszystkim dzieła starsze, klasyków, takie jak H. G. Wellsa The War of the Worlds) jak i płatnych, sprzedawanych w księgarniach internetowych. Do odczytywania plików LIT służy przeglądarka Microsoft Reader, dostępna do pobrania za darmo ze stron producenta 19. Microsoft stworzył również proste narzędzie do zapisu plików w tym formacie The Read in Microsoft Reader (RMR), dodatek do edytora tekstu Microsoft Word. Niestety nie najlepiej radzi ono sobie z bardziej skomplikowanym formatowaniem tekstu, przypisami, ilustracjami. 17 Wskazuje ona jako alternatywę format RTF, który ma podobne możliwości zachowania formatowania tekstu jak używany w programie Microsoft Word.doc, a jest wykorzystywany przez znacznie więcej programów działających w różnych systemach operacyjnych. 18 Dostępny na stronie Microsoft Reader ( 19 Wymagająca jednak prostej, ale nieco uciążliwej aktywacji za pomocą Internetu.

12 12 Prawdopodobnie byłoby to dobre narzędzie do publikacji powieści czy zbiorów wierszy, ale nie do artykułów i książek naukowych. Dostępne są również komercyjne, płatne programy służące do tworzenia i edycji książek elektronicznych w formacie LIT; jednym z nich jest ReaderWorks 20 z firmy OverDrive. Format PDF ma szersze zastosowanie służy nie tylko do publikacji książek elektronicznych, ale także różnego rodzaju raportów, dokumentów, aktów prawnych obsługi sprzętu i oprogramowania komputerowego. Z racji tej różnorodności zastosowań istnieje większa szansa, że na komputerze potencjalnego czytelnika jest już zainstalowany Adobe Acrobat Reader. Do odczytywania plików PDF służy właśnie przeglądarka Acrobat Reader, dostępna do pobrania za darmo ze strony producenta. Do tworzenia plików w tym formacie firma Adobe proponuje Adobe Acrobat, komercyjny program o dość wysokiej cenie, ale przy tym o znacznych możliwościach budowy i edycji plików PDF. Niejako w konkurencji do Adobe Acrobat powstało wiele prostych narzędzi do tworzenia PDF, dostępnych w Internecie, za niewielką opłatą lub bezpłatnie. Zasadnicza różnica między tymi dwoma formatami polega na tym, że przy tworzeniu pliku z edytora tekstu czy programu do składu w formacie Microsoft Reader zmienia się wygląd i układ tekstu tak, by wygodnie było czytać go na ekranie. Natomiast Adobe Acrobat stara się możliwie jak najwierniej oddać wyjściową postać dokumentu. Wydruk z formatu PDF może do złudzenia przypominać wydruk z pliku.doc, podobnie wygląda on także na ekranie komputera. Z tych przyczyn do publikacji tekstów naukowych lepszy jest format PDF. Jest to najlepszy dostępny format dla publikacji naukowych, łączący dużą popularność i dostępność oprogramowania potrafiącego go odczytać z wiernym zachowaniem postaci dokumentu, przede wszystkim formatowania, przypisów i struktury publikacji. Prosta publikacja w PDF Proste programy do tworzenia plików PDF działają podobnie jak sterowniki drukarek. Wystarczy po ich zainstalowaniu wybrać polecenie drukowania, po czym wybrać ów program z listy dostępnych drukarek. Dokument, na przykład tekst w edytorze, jest drukowany, jednak nie wysyłany do drukarki, ale zapisywany na dysku komputera, właśnie w postaci pliku w formacie PDF. 21, instrukcji 20 Wersja ReaderWorks Standard również jest darmowa, bardziej zaawansowana wersja ReaderWorks Professional kosztuje 119 dolarów: Za: ReaderWorks Download Center, OverDrive, Inc. ( dostęp 14 sierpnia W Polsce korzysta się z niego na przykład do publikacji w Internecie ustaw i rozporządzeń.

13 13 Istotą formatu PDF jest możliwie najbliższe oddanie postaci oryginalnego dokumentu. Udaje się to nawet najprostszym programom. Nie wszystkie już potrafią oddać bardziej zaawansowane możliwości, takie jak odnośniki hipertekstowe czy struktura dokumentu. Jednym z takich programów jest polski Qprint. Nie potrafi on oddać struktury dokumentu oraz nie przenosi do pliku PDF odnośników hipertekstowych. Jednak dla krótszych dokumentów, takich jak artykuły naukowe, nie ma to większego znaczenia. Archiwizacja prac i danych Jedną z największych zalet przechowywania materiałów naukowych fiszek, wycinków, lektur w postaci elektronicznej i innych informacji jest to, że mogą być łatwo archiwizowane i przenoszone między komputerami. Do niedawna jeszcze do zwykłego przenoszenia informacji między komputerami służyły dyskietki, a do tworzenia archiwalnych kopii danych napęd taśmowy (streamer). Obecnie zastąpiło je korzystanie z pamięci przenośnych i nagrywania dysków CD-R i DVD-R. Pamięci przenośne są urządzeniami wielkości zapalniczki, korzystającymi z portu USB i mieszczącymi wielokrotnie więcej informacji niż dyskietka. Są też bardziej odporne na zniszczenie. Kosztują drożej niż dyskietka, ale mogą być znacznie dłużej używane; większa wygoda w korzystaniu z nich sprawia, że dyskietki są coraz rzadziej stosowane 22. Dziś pamięci przenośne są najlepszym sposobem przenoszenia plików pomiędzy komputerami. Niezwykle ważne jest tworzenie kopii zapasowej materiałów zgromadzonych na komputerze. Chroni to przed ich utratą w przypadku zarażenia plików przez wirusy, uszkodzenia dysku komputera lub kradzieży, pożaru Jest to jakościowo nowe zjawisko w pracy naukowej, bo raczej nikt w czasach rękopisów, maszynopisów i wycinków papierowych nie myślał o sporządzaniu ich kopii, nawet gdy już pojawiły się kserografy. Im więcej materiałów zgromadzonych zostanie na komputerze, tym ważniejsze będzie sporządzenie ich kopii, przechowywanej w bezpiecznym miejscu 23. Kopie zapasowe można łatwo sporządzić za pomocą nagrywarki. Ważne jest również powtarzanie tej czynności co ściśle określony czas raz w tygodniu lub nieco rzadziej, jeśli przybywa niewiele materiałów 24. Warszawa, 13 maja Producenci komputerów niejako wymuszają tą sytuację, nie instalując w wielu modelach nowych komputerów stacji dyskietek. 23 Nawet pamiętając o losach World Trade Center w innym budynku, w innym mieście. 24 Kopiując najważniejsze i najczęściej zmieniające się pliki na pamięć podręczną uzyskuje się także rodzaj tymczasowej kopii zapasowej, jednak o dość ograniczonej pojemności.

14 14 wydanie 1.01 z 31 marca 2010 Jarosław Zieliński jz@winter.pl