HISTORYCZNY WZORZEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO A PROJEKTOWANIE WSPÓŁCZESNEJ ŚWIĄTYNI

Transkrypt

1 Politechnika Poznańska Wydział Architektury mgr inż. arch. Agnieszka Kubiak-Pakulska HISTORYCZNY WZORZEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO A PROJEKTOWANIE WSPÓŁCZESNEJ ŚWIĄTYNI ROZPRAWA DOKTORSKA Promotor: dr hab. inż. arch. Teresa Bardzińska-Bonenberg, prof. PP Poznań 2014

2 SPIS TREŚCI Spis treści I. WPROWADZENIE I.1. Geneza pracy I.2. Cel badań i ich zakres I.3. Stan badań I.4. Teza pracy I.5. Metodologia i metody badawcze I.6. Stosowana terminologia II. ANALIZA PRZESTRZENI SACRUM KOŚCIOŁA ZACHODNIOCHRZEŚCIJAŃSKIEGO W ROZWOJU HISTORYCZNYM II.1. Struktura przestrzeni sakralnej II.1.1. Strefa Eucharystii wyspa ołtarzowa II.1.2. Strefa Adoracji II.1.3. Strefa Słowa II.1.4. Strefa Przewodniczenia II.1.5. Nawa II.1.6. Strefa Baptysteryjna II.1.7. Strefa Penitencjarna II.1.8. Strefa Muzyki II.1.9. Strefa Wejścia II.2. Przekształcenia stref w rozwoju historycznym przed Soborem Watykańskim II II.2.1. Okres Imperium Rzymskiego do Edyktu Mediolańskiego II.2.2. Bazyliki wczesnego chrześcijaństwa i kościoły Bizancjum

3 SPIS TREŚCI II.2.3. Kościoły wczesnego średniowiecza II.2.4. Katedry gotyckie II.2.5. Kościoły renesansowe II.2.6. Kościoły okresu kontrreformacji - barok II.2.7. Kościoły od XVIII do I połowy XX wieku II.3. Architektura sakralna po Soborze Watykańskim II II.3.1. Wytyczne Soboru Watykańskiego II II.3.2. Formy przestrzeni II.3.3. Tendencje II.3.4. Problem Accommodata Renovatio II.4. Analiza przekształceń przestrzeni sacrum w rozwoju historycznym III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH III.1. Wzorzec kościoła w postrzeganiu dzieci III.2. Badania sondażowe III.3. Sondaż osoby ankietowane III.4. Ankieta III.5. Wzorzec kościoła w postrzeganiu wiernych - wyniki badań sondażowych III.5.1. Preferencje dotyczące bryły III.5.2. Preferencje dotyczące wnętrza III.5.3. Preferencje dotyczące relacji ołtarz wierni III.5.4. Preferencje dotyczące miejsca tabernakulum III.6. Zestawienie wyników badań dotyczących czynników wpływających na postrzeganie architektury sakralnej. 199 III.6.1. Wpływ kościoła dzieciństwa na wybór bryły, wnętrza, relacji ołtarz-wierni i usytuowania tabernakulum

4 SPIS TREŚCI III.6.2. Wpływ formy aktualnego obecnego kościoła parafialnego na wybór bryły, wnętrza, relacji ołtarz-wierni i usytuowania tabernakulum III.6.3. Wpływ wieku osoby ankietowanej na wybór bryły, wnętrza, relacji ołtarz-wierni i usytuowania tabernakulum III.6.4. Wpływ wykształcenia osoby ankietowanej na wybór bryły, wnętrza, relacji ołtarz-wierni i usytuowania tabernakulum IV. HISTORYCZNY WZORZEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO A PROJEKTOWANIE WSPÓŁCZESNEJ ŚWIĄTYNI IV.1. Tradycja a zmiany preferencje społeczne IV.2. Wnioski końcowe V. ZAKOŃCZENIE VI. ANEKSY VI.1. Arkusze ankiety sondażowej (wzór) VI.2. Bibliografia VI.3. Spis ilustracji VI.4. Spis tabel i wykresów

5 I. WPROWADZENIE I. WPROWADZENIE I.1. Geneza pracy Kościół Powszechny, czyli Ecclesia (łac.), to wspólnota wiernych, świątynia duchowa 1. Pod pojęciem kościół rozumiemy również budynek Dom Boży, równocześnie dom gromadzącej się wspólnoty liturgicznej, czyli świątynię chrześcijańską. Chrześcijanie pierwszych wieków unikali wyrazu świątynia, gdyż kojarzyli go z budynkiem pogańskim, dlatego miejsca, gdzie sprawowano liturgię, nazywali domem Kościoła. Początkowo budynek kościelny był więc domus ecclesiae. Po odwróceniu ołtarza tyłem do wiernych i coraz wyraźniejszym podziale na część prezbiterialną i nawę dla wiernych, świątynie stopniowo przybierały charakter domus Dei. Zakończony 40 lat temu Sobór Watykański II ( ) połączył te idee odtąd kościół miał się stać domus Dei et ecclesiae 2. Budynek kościoła często klasyfikuje się jako jeden z typów obiektów użyteczności publicznej, jednak wyróżnikiem architektury o charakterze sakralnym jest to, że jej wartość ocenia się na podstawie emocji, które wzbudza i dobra, które człowiek czyni pod jej wpływem. Obiekt sakralny jest obiektem wyjątkowym pod względem formy i skali, w danym środowisku przestrzennym pełni ważną funkcję wyróżnika miejsca. ( ) Struktura architektoniczna obiektu sakralnego powinna prezentować wartości dzieła 1 W świecie greckim słowo ekklesia oznacza zgromadzenie ludu jako pewnej siły politycznej. W Starym Testamencie rzeczownik ten oznacza zgromadzenie, zwłaszcza dla celów religijnych = zgromadzenie liturgiczne Izraela. Termin ekklesia, wywodząc się od czasownika ekkaleô wołam, zwołuję wskazywał na to, że Izrael był zgromadzeniem zwołanym z inicjatywy Bożej. Pierwsze pokolenie chrześcijan, czujące się nowym ludem Bożym, przyjęło ten termin. Święty Paweł mówi o oddzieleniu się chrześcijańskiego zgromadzenia, tworzącego Kościół. Dopiero później kościół oznaczał również gmach. 2 Katechizm Kościoła Katolickiego, 1180: ( ) Te widzialne kościoły nie są zwyczajnymi miejscami zgromadzeń, ale oznaczają i ukazują Kościół żyjący w tym miejscu, mieszkanie Boga z ludźmi pojednanymi i zjednoczonymi w Chrystusie. 5

6 I. WPROWADZENIE oraz wywoływać w procesie percepcji określone odczucia emocjonalne 3. Jest równocześnie miejscem pomiędzy niebem i ziemią (transcendencją a światem materialnym) ( ). Kościół jest więc w sensie liturgicznym bramą nieba, którą równocześnie jest sam Chrystus 4, a architektoniczną konsekwencją tego może być zastosowanie w budowli kościoła motywu bramy, postrzeganej jako obraz bramy nieba 5. Architektura kościołów odzwierciedla drogę wierności jej twórców w stosunku do własnej tradycji, a równocześnie przybiera formę właściwą dla przestrzeni kulturowej, w której powstaje 6. Oczywiste jest więc, że ten typ architektury podlega nieustannym przemianom, ponieważ ulega im również mentalność i duchowość tak poszczególnych jednostek, jak i całych pokoleń danego czasu 7, a świątynia jest tego zewnętrznym, materialnym wyrazem. Ewolucja, trwająca dwa tysiące lat istnienia chrześcijaństwa, dotyczy formy architektonicznej i artystycznej budynków kościelnych. Zawsze posiadały one pewne niezmienne cechy, jednoznacznie wyróżniające świątynię chrześcijańską. Mimo, że różnorodność form, planów, dekoracji pozwala sklasyfikować je jako obiekty reprezentujące określony styl, zawsze odczytywane są jako obiekt sakralny. Stefan Kardynał Wyszyński podkreślał, że w swej historii Kościół przyswajał sobie nowe formy architektoniczne, nowe style, ale czuwał nad tym i nadal czuwać powinien, aby kościół był Domus Dei i Porta Coeli (Domem Bożym i Bramą Niebios) 8. Od wieków wierni byli przekonani, że dom Boży jako mieszkanie Boga na ziemi powinien być piękny i okazały. 3 A. Lisik: Architektura sakralna. Projekty i realizacje. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010, s Ja jestem bramą. Jeżeli ktoś wejdzie przeze Mnie, będzie zbawiony. (J 10,9). 5 P. Stachurski: Archetyp Bramy Nieba w ujęciu starożytnym i średniowiecznym. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2011, s J. Rabiej: Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich. Świątynia fenomenem kulturowym. Wyd. Politechniki Śląskiej; Gliwice H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków fragmenty referatu, wygłoszonego przez kardynała Wyszyńskiego w czasie spotkania z architektami i plastykami Warszawy w dniu 8. XI 1957 r.; źródło: Christianitas nr 6/

7 I. WPROWADZENIE Poza tym kościoły budowano nie tyle dla ludzi, ile dla Boga. Był to wyraz ich kultu, czci, adoracji, dziękczynienia, przebłagania 9. Kościoły to budynki, w których skupia się historia i pamięć mieszkańców oraz ich poprzedników. Bywają najcenniejszymi obiektami, w których zgromadzone są ważne zabytki 10. Stanowią one również, zarówno w sensie przestrzennym, jak i niematerialnym, dominanty miast były lub są od legendarnych do naszych czasów sanktuaria, świątynie oraz inne formy sacrum. W miastach poprzemysłowych, nowoczesnych i wielokulturowych ten status uległ zatarciu 11. Wprowadzenie wszelkiego typu novum budzi niepokój, zdziwienie, zaskoczenie. Po pewnym czasie odbiorca przyzwyczaja się do tych zmian i stają się one codziennością. Problem pojawia się wtedy, kiedy ta inność, mimo upływu czasu, nie jest akceptowana przez daną społeczność. Dotyczy to w szczególności dużej części kościołów zaprojektowanych i wybudowanych po Soborze Watykańskim II 12. Jak zauważa architekt Waldemar Wawrzyniak, tworzenie przez formy materialne pojęć niedefiniowalnych jest obecnie jeszcze trudniejsze niż przed wiekami; wpływ na to ma złudna świadomość, że wszystko jest teraz możliwe: cywilizacyjnie i technologicznie 13. Współczesne budownictwo sakralne budzi duże kontrowersje i skrajnie sprzeczne opinie. Dla jednych jest fenomenem, dla innych wyrazem upadku poczucia sacrum we współczesnym świecie. Współczesna historia Kościoła 9 ks. S. Kępa: Brak troski o kościół (świątynię); W naszej Rodzinie nr 7-8/ J. Szczepański: Odbudowa kościołów Gdańska po II wojnie światowej. Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańśk 2009, s W. Kosiński: Miasto i piękno miasta. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2011, s Sobór Watykański II - sobór zwołany przez papieża Jana XXIII, który odbył się w latach , oprócz wielu zmian innego rodzaju, w swoim założeniu mający odpowiadać na problemy współczesnego człowieka; sobór wprowadził radykalne zmiany dotyczące sposobu i miejsca sprawowania liturgii; pierwszym dokumentem soborowym była Konstytucja o Liturgii (1963), w której rozdział VII poświęcony jest sztuce kościelnej. 13 Sacrum w architekturze. Paradygmaty Kościoła Św. Ducha i zboru zielonoświątkowego we Wrocławiu. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej; Wrocław

8 I. WPROWADZENIE to właśnie przede wszystkim ścieranie się tych dwóch prądów. Pierwszy, podległy duchowi soborowemu, związany jest z otwarciem i dialogiem. Drugi kojarzy się z takimi terminami jak tradycja, obrona wiary, dogmat. Reforma stała się granicą, dzielącą epoki, ale niestety, równocześnie zaczęła ona dzielić w poprzek sam Kościół, jego naukę, liturgię duchowość, dyscyplinę; i oczywiście podzieliła katolików 14. Ogromny wpływ na kształt rozwoju polskiej architektury sakralnej miała również sytuacja polityczna. Po II wojnie światowej ówczesne władze zakazały budowania kościołów. Pierwsze zezwolenia pojawiły się dopiero w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku i dotyczyły jedynie remontów i modernizacji obiektów istniejących. W rzeczywistości budowano nowy budynek na podstawie pozwolenia na remont poprzedniego. Czasem wydawano zgodę na budowę w miejscu drewnianego baraku. W innych przypadkach zezwolenie dotyczyło budowy domu katechetycznego, a powstawała świątynia o zmodyfikowanej formie. Na kaplice przekształcano również kostnice cmentarne, budynki mieszkalne czy gospodarcze. Przełom nastąpił w latach osiemdziesiątych, po wyborze papieża Polaka, od kiedy to coraz częściej zaczęto wydawać pozwolenia 15. Powstało wiele kościołów o znacznych gabarytach ze względu na to, że parafie były wielkie, bo ówczesne władze nie pozwalały ich dzielić. Niespotykana wcześniej dynamika realizacji obiektów kościelnych, spowodowana długoletnim zastojem budownictwa w tej dziedzinie, jak i szybkim rozwojem miast, stała się istotną częścią twórczości architektów polskich. Masowość tego zjawiska przyniosła zdominowanie jakości przez ilość, co spowodowało kryzys posoborowego budownictwa kościelnego w Polsce. Liczne dyskusje pomiędzy przedstawicielami różnych środowisk, jak dotąd nie wskazały drogi, która określałaby kierunek w tworzeniu budowli kościelnej, współczesnej i równocześnie akceptowanej przez rzesze wiernych. Do dzisiejszego dnia pociąga piękno romańskich mrocznych 14 z artykułu Pawła Milcarka Przebudzenie ortodoksji ; Christianitas nr 6/ na podstawie artykułu Tomasza Cylka Wiernych ubywa, kościołów przybywa ; Gazeta Wyborcza, Poznań z dnia 10 sierpnia 2012 r. 8

9 I. WPROWADZENIE kościołów, strzelistość gotyckich katedr, teatralność i przepych świątyń baroku, a tylko pojedyncze przypadki współczesnej architektury sakralnej budzą zachwyt. Dowolność w jej formie i dominujący funkcjonalizm, niczym jej nie odróżnia od budynków świeckich o podobnym przeznaczeniu. Jedynym jego wyróżnikiem jest symbol krzyża, który gdy odjąć mu ten symbol przypomina halę sportową, targową czy wręcz namiot nomadów 16. Według założeń soborowych Dom Boży stał się również Domem Wspólnoty, przy czym czynnik wspólnotowości w ostatnich latach traktuje się priorytetowo, nawiązując do idei Kościoła pierwszych chrześcijan 17. Nastąpiło przesunięcie akcentu na charakter domu modlitwy dla ludu. Siostra Maria Ewa Rosier Siedlecka pisze: Pierwszym zadaniem budynku kościelnego jest zgromadzenie wiernych. Lud zbiera się, by uobecnić wydarzenie zbawcze. Instrukcje i normy Kościoła podkreślają czynny udział wiernych w nabożeństwie, dynamiczny przebieg akcji liturgicznej oraz wspólnotowy charakter liturgii 18. Ksiądz Sebastian Kępa zauważa: Nawet mówi się, że obecnie buduje się kościoły nie tyle dla Boga, ile bardziej dla ludzi. Oblicza się, ilu wiernych liczy parafia i dostosowuje się do niej wielkość kościoła 19. Miało to swoje odbicie w sposobie i formie sprawowania liturgii, a tym samym w zarysie rzutu świątyni. Architekt Adam Lisik pisze: Wprowadzeni do wnętrza kościoła, przystępując do uczestnictwa w liturgii, spostrzegamy, że znajdujemy się we wnętrzu kręgu znaku jedności, wspólnej modlitwy, refleksji i zadumania, skupienia wokół światła pokoju i miłości 20. Wymóg funkcjonalności liturgicznej stał się dominujący, przez co zasadniczo zmienił się charakter sztuki kościelnej i niejednokrotnie poczynił w niej ogromne spustoszenie. Zerwanie z tradycją narzucane przez współczesne kierunki 16 W. Wawrzyniak: Sacrum w architekturze. Paradygmaty Kościoła Św. Ducha i zboru zielonoświątkowego we Wrocławiu. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej; Wrocław W wytycznych, ustalonych podczas 150 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski z 1975 r. czytamy jednak, że rzeczywistym Gospodarzem Świątyni jest Chrystus. Do Niego przychodzą wierni, do Niego się modlą. 18 Brak troski o kościół (świątynię); W naszej Rodzinie nr 7-8/ Tamże. 20 Architektura sakralna. Projekty i realizacje. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010, s

10 I. WPROWADZENIE społeczne i polityczne, jest obce Kościołowi, który nie zmienił swego charakteru i nie wyrzeka się swej przeszłości 21. Dobrze rozwiązane wnętrze kościoła może się przyczynić do wzrostu religijności człowieka, a przeciwnie złe rozwiązania mogą być kontrapostolstwem. Przy tworzeniu obiektów kościelnych należy określić pewne reguły, mające swoje korzenie w dwutysiącletniej tradycji. Dzisiejszy projektant nadal ich poszukuje. II.2. Cel badań i ich zakres W posoborowej Konstytucji o Liturgii Świętej 22 czytamy: Do najszlachetniejszych dzieł ducha ludzkiego słusznie zalicza się sztuki piękne, zwłaszcza sztukę religijną i jej szczyt, mianowicie sztukę kościelną. Z natury swej dążą one do wyrażenia w jakiś sposób w dziełach ludzkich nieskończonego piękna Bożego. Architektura kościelna jest szczególnym rodzajem architektury, dlatego podlega nieustannym badaniom. Nasiliły się one zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach, gdy po rewolucyjnych reformach soborowych spodziewano się nowego ożywienia wiary, a efekt okazał się przeciwny od zamierzonego. Współczesny kryzys wiary znajduje swoje odbicie w budownictwie świątyń. Działanie to również przebiega symetrycznie dzisiejsze kościoły, często sprowadzane do obiektu użyteczności publicznej, nie przyciągają wiernych. A przecież ( ) apostolstwo przez sztukę jest obowiązkiem architektów i artystów pracujących w sztuce sakralnej 23. Należy zastanowić się, jakie są źródła negatywnego oddziaływania współczesnego życia na jakość powstających budowli i twórców architektury, którzy poprzez swe dzieła wpływają na odbiorcę. Dawniej Kościół strofował artystów i przestrzegał ich przed zbytnią śmiałością. ( ) Dziś, u nas, nie śmiałość 21 fragmenty referatu, wygłoszonego przez kardynała Wyszyńskiego w czasie spotkania z architektami i plastykami Warszawy w dniu 8. XI 1957 r.; źródło: Christianitas nr 6/

11 I. WPROWADZENIE trzeba krytykować, ale brak odwagi, jak zauważa architekt Henryk Drzewiecki 24. Prowadzi to do postaw skrajnych braku pokory artysty, chęci zaprojektowania kościoła jako pomnika swojej własnej twórczości. Również wzorowanie budownictwa kościelnego na obiektach świeckich, najczęściej usługowych, jest podstawowym i najczęstszym błędem. Historyk sztuki Tadeusz Chrzanowski zwraca uwagę, że artyści, walcząc o pełną autonomię twórczą, po pierwsze odrzucili naturalną służebność sztuki, a po drugie w konsekwencji donioślejszy, bo powszechny ładunek przekazu rozmienili na drobne swych osobistych przemyśleń lub wyznań, po trzecie zaś w nerwowym poszukiwaniu oryginalności zatracili poczucie ciągłości, wspólnoty stylowej i solidarności nie tylko zawodowej, lecz także artystycznej 25. Współczesne seminaria, konferencje, konkursy, warsztaty, odbywają się przede wszystkim w gronie twórców architektów i przedstawicieli Kościoła (Komisji Episkopatu), nawiązana jest współpraca między hierarchią Kościoła i SARP em, a pomija się najliczniejszą grupę wspólnotę wiernych. W pracy przeprowadzono więc badania wśród wszystkich grup, zaangażowanych w proces powstawania świątyni. Badania mają na celu określenie emocjonalnych wyborów wiernych: ustalenie, jakie rozwiązania współcześnie można uznać za wzorzec budynku kościelnego obrządku zachodniego, wykazanie, że ten wzorzec dominuje w świadomości kongregacji i być może w świadomości księży i architektów, wykazanie, że wzorzec ten jest nadal aktualny przy kreowaniu nowych świątyń, wykazanie różnic i zbieżności między preferencjami grup społecznych, zaangażowanych w proces twórczy i korzystanie z kościoła, czyli inwestorów, odbiorców i twórców projektu. 23 wytyczne ustalone podczas 150 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski z 1975 r. 24 Ruch nowoczesny w architekturze sakralnej: nowość a tradycja myśli klasycznej (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s. 44). 25 W poszukiwaniu nowej ikonografii; Sacrum i sztuka. Wydawnictwo Znak; Kraków 1989, s

12 I. WPROWADZENIE Badania są ograniczone w trzech podstawowych aspektach: czasokresie, dla którego badania są prowadzone, zakresie terytorialnym, z którego przykłady świątyń i postawy ludzi będą analizowane, zakresie merytorycznym i tematycznym. Czas, w którym powstawały świątynie poddane badaniom, obejmuje wszystkie okresy historyczne wieki od I do XXI. W tym czasie wykształcił się archetyp świątyni rzymskokatolickiej, powstawały jej liczne typy i rozwiązania przestrzenne. Tym samym kształtował się wzorzec kościoła. Zakres terytorialny obejmuje przede wszystkim Europę, bo na jej obszarze ukształtowała się i ewoluowała świątynia chrześcijańska, a potem rzymskokatolicka. Badania sondażowe dotyczące współczesnej formy kościoła, obejmują również wspólnoty parafialne USA i Kanady, jednak w okresie globalizacji architektury XX i XXI wieku trudno mówić o różnicach w doświadczeniach związanych ze współczesną świątynią między parafianami polskimi i amerykańskimi lub kanadyjskimi. Zakres merytoryczny i tematyczny został już określony powyżej. Jego najistotniejszym elementem jest uzyskanie wiedzy na temat postrzegania świątyni przez członków wspólnoty parafialnej. Czy mimo ogromnego przewrotu, jaki dokonał się w ciągu ostatnich stu lat w architekturze i sztuce, mimo zmiany formy samych świątyń, ma miejsce odczuwanie formy archetypowej kościoła i w jaki sposób jest to manifestowane. I.3. Stan badań O ile przeobrażenia świątyń od czasów najwcześniejszych odbywały się powoli, zgodnie z pewnym kanonem, to po Soborze Watykańskim II zmiany nastąpiły gwałtownie. Efektem postulatów soborowych były radykalne zmiany, dokonane zarówno w liturgii, jak i w miejscach, gdzie jest ona sprawowana. Do czasów obecnych, czterdzieści lat po soborze, nadal istnieje podział na zwolenników i przeciwników przemian reformy. Sposób 12

13 I. WPROWADZENIE estetycznej oceny architektury jest również przyczyną niezgody wśród współczesnych krytyków. Ciągle aktualne jest pytanie, co jest ważniejsze w procesie oceny: czynniki racjonalne czy emocjonalne 26. Od samego początku gwałtownego wzrostu liczby powstających kościołów trwają badania seminaria, konferencje, konkursy, warsztaty poświęcone architekturze obiektów sakralnych, mające za zadanie ocenę współczesnej architektury sakralnej, a równocześnie znalezienie przyczyn obiektywnie istniejącego kryzysu 27, jak i pewnych norm, wytycznych, wskazujących kierunek naprawienia obecnego stanu, stworzenie lepszych warunków do projektowania wartościowych obiektów sakralnych, poprzez przekazanie informacji merytorycznych w postaci referatów oraz dyskusje przedstawicieli kościoła z projektantami 28. Jednym z pierwszych, poświęconych tej tematyce, a równocześnie bardzo znaczącym, było seminarium SARP-u w Kazimierzu Dolnym w 1982 r. Aktualnie są to często już międzynarodowe konferencje, takie jak Budownictwo Sakralne i Monumentalne, organizowane przez Politechnikę Białostocką czy SACROEXPO Kielce, organizowane przez kielecki oddział SARP-u. Według kardynała Josepha Ratzingera, ówczesnego prefekta rzymskiej Kongregacji Nauki Wiary, powołanej do czuwania nad integralnością doktryny katolickiej, a późniejszego papieża Benedykta XVI, reforma posoborowa została podjęta w zbytnim pośpiechu i ograniczyła się do aspektu zewnętrznego. Zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy reform przyznają, że kryzys architektury kościelnej istnieje, choć odmiennie upatrują jego przyczyny i różna też jest ich ocena, jeśli chodzi o skalę problemu. 26 Henryk Drzewiecki: Ruch nowoczesny w architekturze sakralnej: nowość a tradycja myśli klasycznej (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s.38). 27 przyczyny zaistniałego kryzysu mówiono w rozdziale Współczesne przemiany i zagrożenia przestrzeni sacrum. 28 Cel Seminarium nt. Architektura Obiektów Sakralnych, które odbyło się listopada 1982 r. w Kazimierzu Dolnym; organizator: Zarząd Główny Stowarzyszenia Architektów Polskich wraz z Sekcją Architektury Sakralnej, pod patronatem Komisji Episkopatu do Spraw Budownictwa Sakralnego. 13

14 I. WPROWADZENIE Radykalni zwolennicy zmian w ogóle nie zauważają kryzysu budownictwa, upatrują go tylko w duchowości wiernych. Jean Hani, w uwagach do drugiego wydania swojej książki Symbolika świątyni chrześcijańskiej 29 zauważa, że sytuacja sztuki religijnej, a zwłaszcza architektury, od czasu pierwszego wydania (1962 rok), daleka jest od jakiejkolwiek poprawy, a wręcz pogorszyła się. Zjawisko to tłumaczy jako konsekwencję alarmującego kryzysu liturgii i teologii Kościoła zachodniego, który w ostatnich latach doprowadził do tego, że na naszych oczach nastąpił prawdziwy upadek. Szerokie dyskusje na temat sztuki sakralnej tłumaczy tym, że sztuki tej już nie ma, wbrew temu, co mówią ci, którzy chcą nas przekonać do najbardziej wątpliwych dokonań w tej dziedzinie. Architekt Henryk Drzewiecki uważa, że architektura sakralna przeżywa wyraźny kryzys. Jako przyczyny podaje: zużywanie się pojęć w tym piękna i sztuki, chęć przemiany i przekonanie o powołaniu do jej dokonania ze względu na życie w niezwykłym momencie historii. Przemiana ta dotyczyć ma wszystkiego, również pojęć, a wielu twórców współczesnych samo chciałoby być twórcami przewrotu, nowocześnie rozumiana funkcjonalność kościoła, anonimowość wnętrza, podejście racjonalno-materialistyczne w ocenie architektury. Jako źródło autor podaje stan naszej kultury zawieszonej, wyrwanej i puszczonej w ciągły ruch. Dalej zauważa, że najnowsza architektura sakralna tworzona jest za wszelką cenę tak, by była inna niż dawniej. Wzorce estetyczne, które pojawiły się już w latach dwudziestych XX wieku, stworzone były dla człowieka nowego typu człowieka już jednoznacznie uprzedmiotowanego, stanowiącego jedynie część w maszynie społecznej. Kościół pojawia się dopiero w późnej fazie twórczości architektów poddanych tym trendom, ponieważ wejściowym elementem w procesie nowoczesnej 29 J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. Znak ; Kraków

15 I. WPROWADZENIE architektury była fabryka Fagus W. Gropiusa, wyjściowym każda forma, każda użyteczność. Autor zauważa jednak, że pojawiające się obecnie (rok 1983 przyp. autorki) koncepcje architektury powracają do nieprzemijających wartości klasycznej myśli. Sens miejsca, konceptualna przestrzeń i tektonika budowli są głównymi składnikami estetycznego sądzenia w architekturze, które dokonuje się głównie w procesie percepcji. Wyniki badań wskazują, że uwzględniając uwarunkowania dziedziczne, środowiskowe i kulturowe, systemy percepcji są u wszystkich ludzi relatywnie stałe. Ruch nowoczesny utrzymywał, że jest ona jedynie mechaniczną reakcją, co okazało się nieprawdziwe. Jest ona przede wszystkim procesem kulturowym i podmiotowym, w którym jednostka dostraja do siebie, wzmacnia, oczyszcza z zakłóceń i interpretuje obserwowany świat, jest filtrem pośredniczącym między człowiekiem i otoczeniem. Badania dowodzą, że istnieje system postaci pamięciowych, które są podstawą estetycznego sądzenia. ( ) Sygnał, który nie natrafi w postaci pamięciowej stereotypowego lub wyuczonego elementu tej postaci, nie wywołuje jej w pełni. Jawiący się obraz jest tedy bezsensowny. I tak jest w przypadku nowoczesnej architektury 30. Od tamtych czasów dopiero w ostatnim czasie zauważyć można pewien nawrót do wartości tradycji, a już kardynał Stefan Wyszyński w 1957 roku nawoływał do powrotu do korzeni: Szczególnie dla budownictwa kościelnego żywa tradycja ma olbrzymie znaczenie. ( ) Dlatego błędem jest wzorowanie budownictwa kościelnego na wzorach budownictwa świeckiego, gdyż współczesne życie straciło dawny swój charakter i kontakt z przeszłością. Kościół zaś nie zmienił swego charakteru i nie wyrzeka się swej przeszłości, a współczesne kierunki społeczne, polityczne, ustrojowe chcą odskoczyć od przeszłości całkowicie. ( ) Nie to więc jest dla nas wartościowe, co jest współczesne, aktualne, nowoczesne, tylko to, co umiejętnie łączy zdrową tradycję z trzeźwym rozwojem. Tylko dlatego, by być współczesnym, 30 na podstawie artykułu Ruch nowoczesny w architekturze sakralnej: nowość a tradycja myśli klasycznej (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wyd. pokonferencyjne). 15

16 I. WPROWADZENIE postępowym, zamieniać budynek kościelny na fabrykę czy kino albo jakiś twór asymetryczny, antystatyczny, to uważam to za niedojrzałą pretensjonalność. ( ) Przestrzenność wewnętrzna, widoczność wnętrza, łatwy kontakt z ołtarzem i kapłanem są nakazem i wspólnoty modlącego się Ciała Mistycznego Chrystusa, i potrzeby współdziałania z kapłanem 31. Zwolennik reform, ks. prof. Henryk Nadrowski, również nie ma pozytywnego zdania na temat budynku współczesnego kościoła: W świątyniach wierni czują się ( ) obco, nieswojo, świecko. Nie tylko na Zachodzie, ale coraz częściej także w Polsce, przestrzenie kościelne stają się zbyt puste i próżne, zbyt zimne i niegościnne, odarte ze świętości i bezduszne, nieprzytulne a nawet budzące grozę. Źle, gdy w kościele wierny nie znajduje właśnie strefy i atmosfery uciszenia oraz możliwości rozwoju, także swej pobożności indywidualnej. Tych niebezpieczeństw i zagrożeń nie można pomijać przy analizie współczesnego budownictwa kościelnego, gdyby nawet stopień zagrożenia był proporcjonalnie niewielki. Równocześnie autor zaleca elastyczność działania i przystosowania. To życie twórcy i jego ręka, mają podsuwać konkretne rozwiązania formalne i funkcjonalne. Dotyczy to także rozmiarów obiektu, jego kompozycji, związku z otoczeniem, proporcji, oczywiście przy realnej weryfikacji. Podkreśla jednak, że ma to być sztuka nowa, która nie może tkwić w miejscu, lecz zwrócona jest ku przyszłości. ( ) Zarówno bowiem dążenie do idealizowania, jak i sakralizowania jakiegokolwiek stylu historycznego i jakby zatrzymanie się na nim, jest faktycznie odstępstwem od przewodniej myśli Drugiego Soboru Watykańskiego, soboru ekumenicznego i zarazem na wskroś duszpasterskiego. Jako podmiot i uzasadnienie twórczości sakralnej uznaje wspólnotę wiernych, jednak architekt kościelny musi jasno uświadamiać sobie jak i tym, dla których tworzy dzieło, że projektowana przezeń 31 fragmenty referatu, wygłoszonego w czasie spotkania z architektami i plastykami Warszawy w dniu 8. XI 1957 r.; źródło: Christianitas nr 6/

17 I. WPROWADZENIE przestrzeń służąc ludziom odnosi się jednak do rzeczywistości Boga w odróżnieniu od świeckich obiektów użyteczności publicznej 32. Różnorodność form przestrzeni 33, pozytywnie oceniana przez zwolenników reformy, według architekta, profesora Andrzeja Basisty wynika z faktu, że nie istnieje sprecyzowana wizja posoborowego budynku kościelnego ( ) nie wiemy, jak posoborowa świątynia winna wyglądać, nie wypracowaliśmy bowiem żadnego, nawet teoretycznego jej modelu. ( ) W nowych świątyniach dla niektórych elementów programu liturgicznego nie wypracowano odpowiednich ram przestrzennych, jak również nie znaleziono właściwej interpretacji religijnej dla niektórych elementów architektonicznych 34. Architekt jednoznacznie krytykuje architekturę kościelną, powstałą w latach , obarczoną konsekwencjami komunistycznego ustroju 35. Niestety, to co powstało po roku 1989, czyli ( ) to, co się aktualnie dzieje, wciąż nosi znamiona wpływu poprzedniego okresu. ( ) Budownictwo sakralne przestało być przykładem staranności wykonania, zwłaszcza że w tym zakresie palmę pierwszeństwa przejęły budowy obiektów komercyjnych ( ). O tym, iż wobec ogromu przemian gospodarczych i społecznych temat budowy nowych kościołów został zepchnięty na margines, najlepiej świadczy fakt, iż przez dziesięć lat nowej rzeczywistości nadal rzecz nie stała się przedmiotem powszechnej dyskusji. W sumie trzeba stwierdzić, iż nie jest dziwne, że mimo wzniesienia tek wielkiej liczby nowych budynków sakralnych wciąż brak odpowiedzi na wiele podstawowych pytań. Nie powstały wzorce, ba, nie ma żadnej idei, żadnego wyobrażenia, jak we współczesnym posoborowym budynku kościelnym winny wyglądać niektóre elementy religijne i jaką rolę winny w nich odgrywać niektóre elementy architektoniczne Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wydawnictwo WAM; Kraków Różnorodność form przestrzeni kościoła posoborowego omówiono w rozdziale II, pkt Formy przestrzeni. 34 artykuł Model posoborowej świątyni; miesięcznik Znak, Kraków, sierpień Tamże. 36 artykuł Model posoborowej świątyni; miesięcznik Znak, Kraków, sierpień

18 I. WPROWADZENIE Architekt zauważa, że spośród ostatnio wzniesionych w Polsce obiektów, liczne zaskakują udziwnionym kształtem, nie mającym wiele wspólnego ani z tradycją, ani z sakralnością obiektu. Ale może bardziej przykrym zjawiskiem są budynki kościelne w suburbiach niektórych miast amerykańskich, których to świątyń nie sposób odróżnić od klubów, bibliotek czy wręcz obiektów biurowych 37. Autor zwraca uwagę na rezultaty zerwania z tradycją: tylko w bardzo nielicznych przypadkach dążenie takie zostaje uwieńczone sukcesem, a wówczas tradycja się wzbogaca i rośnie zasób akceptowanych kształtów 38. Zgodnie z architektem Janem Rabiejem, współcześnie istnieją dwie koncepcje kościoła 39 : - kościół sakralizacji jako ośrodek uświęcania świata, z architekturą odwołującą się do ideału świątyni, - kościół sekularyzacji integralnie związany z różnorodnymi budowlami ludzkiego środowiska, znaczeniowo neutralny, otwarty na wielofunkcyjność. Architekt, profesor Konrad Kucza Kuczyński ocenia świątynie, powstałe w latach w liczbie około tysiąca pięciuset, ogólnie źle, niezależnie od nielicznych przykładów znakomitej architektury 40. Na budownictwo następnego okresu lat spogląda bardziej optymistycznie. Dostrzega wiele doskonałych i różnorodnych obiektów, jednak stale wznoszone są też, nawet jakby w większej niż przedtem liczbie, świątynie nieudane, wręcz brzydkie. Uważa, że architektura polska ( ) nie podjęła światowych tendencji i skierowała się w stronę bezpiecznego języka nowoczesnego eklektyzmu, powtórek przeszłości. Rok później pisze: ( ) dynamika i ilość nie dały oczekiwanej jakości, a wręcz odwrotnie 37 Opowieści budynków. Architektura czterech kultur. Wyd. PWN; Warszawa Kraków 1995; s Tamże. 39 J. Rabiej: Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich. Świątynia fenomenem kulturowym. Wyd. Politechniki Śląskiej; Gliwice 2004; s Architektura sakralna przed końcem wieku. Architektura murator, nr 2/

19 I. WPROWADZENIE przyspieszone poszukiwanie nowości przynosiło skutek przeciwny, w efekcie czego powstały przestrzenie o nie zawsze sakralnym charakterze 41. Profesor Witold Cęckiewicz uważa, że obiekty sakralne powinny być architektonicznym zapisem czasów, w których powstają. Zauważa, że mimo, iż od początku lat dziewięćdziesiątych kościołów powstaje znacznie mniej, są one zdecydowanie lepsze od tych sprzed dziesięciu lat. Dodaje: nauczyliśmy się już pewnej skromności, której do tej pory nam brakowało 42. Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie Łagiewnikach, którego jest projektantem, jest obrazem jego poglądów. Mówi: Monumentalność formy, pozwoliła mi na wprowadzenie jakości architektonicznej, która jest moją wypowiedzią na temat dzisiejszych czasów i ich architektury 43. Bazylika ma kształt elipsy autor uzasadnia: eliptyczny rzut to: ważne i symboliczne w architekturze sakralnej skrzyżowanie osi nawy głównej z osią transeptów. Przez tę syntezę można połączyć współczesny dynamizm z tradycyjnym dostojeństwem formy. Architektoniczny zapis czasów ma swój wyraz także w materiałach, jakich użyto do budowy dominuje beton, zestawiony z drewnem (pokrycie nawy). Architekt Stanisław Niemczyk jest przeciwnikiem idei modernistycznej i zaleca powrót do zanikającej tradycji rzemieślniczego podejścia do zawodu architekta 44. Uważa, że Sztuka współczesna trudno wpisuje się w sacrum, bo ta nasza sztuka jest po szalonych perturbacjach. Szukanie udziwnień i efektu zaskoczenia to chyba nie najlepsza droga, by to sacrum odnaleźć. Lepiej go szukać w rzeczach najprostszych 45. Architekt powinien być bardziej budowniczym, niż twórcą dokumentacji projektowej. Architekt w swoich projektach tradycyjne wartościuje przestrzeń sakralną. Ogromnym szacunkiem darzy on także materiały, z jakich buduje swoje kościoły 41 Architektura świątyń polskich przed Millenium i Europą; miesięcznik Znak, Kraków, sierpień K. Świeżak: Między architektem a plebanem; Architektura murator, nr 2/ K. Styrna-Bartkowicz, M. Musialik: Kraków-Łagiewniki Sanktuarium na Nowy Wiek; Architektura i Sztuka, nr 1/ G. Stiasny: Kościół Miłosierdzia Bożego; Architektura murator, nr 3/ K. Styrna-Bartkowicz, M. Musialik: Odnalezione sacrum - kościoły Stanisława Niemczyka; Architektura i Sztuka, nr 2/

20 I. WPROWADZENIE najczęściej czerwoną cegłę budulec świątyń gotyckich. Jego dzieło, które zaprojektował wraz z Markiem Kuszewskim - kościół Miłosierdzia Bożego w Krakowie - jest wyrazem poglądów autora świątynia jest tradycyjna w charakterze, zbudowana z niewyszukanych materiałów, a każdy detal nowego budynku zaprzecza idei wielkich, ekspresyjnych obiektów, głoszących triumf Kościoła w latach osiemdziesiątych 46. Sukces tej realizacji zawdzięcza się skromności, fascynacji średniowiecznym Krakowem i ścisłej współpracy z przyszłym użytkownikiem. Autorzy mówią, że sama forma ma dla nich mniejsze znaczenie niż sztuka i jakość budowania. Liczy się przede wszystkim trwałość i rzemieślnicze umiejętności, które zostały niestety zapomniane. ( ) Używanie sprawdzonych, tradycyjnych form i rozwiązań detali zapewni, według nich, budynkom tak oczekiwaną przez użytkowników wysoką jakość dzieł. Projektowane przez niego obiekty sakralne otacza mur wyznaczający granicę poświęconej ziemi. Autor uzasadnia: Ogrodzenie nadaje sens, wyłącza i określa tę przestrzeń, która już nie jest profanum, a nie stanowi jeszcze sacrum. Towarzysząc przez stulecia kościołom, podobnie jak dzwonnice wyodrębniał z krajobrazu tę szczególną i świętą bryłę 47. Zauważa jednak: Mam nadzieję, że zaczyna się już kończyć sensacyjność w sztuce. Świeckość wchodzi w strukturę człowieka bardzo delikatnymi, prawie niezauważalnymi kroczkami. Wciska się w miejsca, które w ogóle nie przystają do sacrum. My bardzo łatwo zgodziliśmy się, że do sacrum może wejść wszystko. A wejść tam może tylko to, co jest najcenniejsze, a nie jakieś wprawki artystyczne 48. Profesor Marek Budzyński, autor koncepcji projektu Świątyni Opatrzności Bożej, uważa, że kościół musi być znakiem miejsca świętego, a równocześnie symbolem podporządkowania się naturze i jej prawom 49. Architekt mówi: chodzi o to, aby wszystko co robimy, stało się jednym organizmem. Żadna część organizmu nie może zaprzeczać innej. To jest 46 G. Stiasny: Kościół Miłosierdzia Bożego; Architektura murator, nr 3/ K. Styrna-Bartkowicz, M. Musialik: Odnalezione sacrum - kościoły Stanisława Niemczyka; Architektura i Sztuka, nr 2/ M. Stanecki: Odsiecz wenecka. Rzeczpospolita, grudnia A. Mikulski: Wyznanie; Architektura & Biznes, nr 4/

21 I. WPROWADZENIE kontynuacja stworzenia, współstwarzanie 50. Równocześnie autor poszukuje formy znaku sacrum w polskiej kulturze przestrzennej, która jest bezkształtna i chaotyczna, nie posiada tożsamości. Konieczna była interpretacja polskości, zaczerpnięcie ze źródeł sakralnej tożsamości przestrzennej Polaków. Taką formą okazał się kopiec sakralna forma Słowian, a tym samym stworzony został znak inkulturacji chrześcijaństwa w polskiej kulturze, a tym samym nowy symbol jej tożsamości. Wszystko we wnętrzu świątyni oraz dookoła niej miało być symboliczne i to w sensie dosłownym, aby nieść konkretny przekaz Symbolika albo będzie dosłowna, albo jej nie będzie podkreśla. Projektant stara się równocześnie podporządkować zastanej ludzkiej religijności, nie chce narzucać nowej atmosfery religijnej i nowego wyrazu. Mówi: Jestem przeciwko tym, których profesjonalizm sprowadza się tylko do rzemieślniczych umiejętności i znajomości obowiązującej estetyki. Największe szkody wyrządza sztuce artysta, który się zna na modzie i robi to, co się dobrze sprzedaje. Jedną z cech naszej współczesności jest zamiana sztuki na towar. Architekt Barbara Bielecka, autorka projektu świątyni Matki Bożej Licheńskiej, uważa, że człowiek tworzy świątynie jako najpoważniejszy wysiłek swego mózgu i swoich zmysłów, najrzetelniejszą pracę swoich rąk wielką prawdziwą sztukę przeskoczenia samego siebie, przekroczenia granic własnych możliwości. Nieśmiertelną kulturę nieśmiertelnych istot. Credo powtarzane i rozwijane na chwałę niepodzielnych wartości prawdy, dobra i piękna. Świątynia stanowić ma trwały materialny wyraz hołdu, wdzięczności i otwarcia na transcendencję. To nie tylko skorupa, namiot zgromadzenia wyznawców kultu. Musi więc jasno wyrażać powagę zamierzenia, ideę ciągłości rozwoju i szacunek dla spuścizny przeszłości. Jej projekt, Bazylika Matki Bożej Licheńskiej, ma odzwierciedlać te idee. Wszystkie jej elementy mają znaczenie symboliczne. Autorka czerpie symbole z tradycji biblijnej, starożytnej, dzieł Palladia, tradycji narodowej. 50 Cytat wypowiedzi prof. Budzyńskiego z wywiadu z ks. Bonieckim; Tygodnik Powszechny nr 5 z 4.II

22 I. WPROWADZENIE Forma świątyni wywodzi się z tradycyjnej formy bazyliki antycznej i chrześcijańskiej, chętnie utożsamiając z nimi cele współczesne 51. Z odmienną postawą spotykamy się u francuskiego architekta Francka Hammouténe, projektanta kościoła Notre-Dame de la Pentecôte na La Défense w Paryżu, który odrzuca ponowne użycie zakodowanych w tradycji katolickiej typologii czy symboli 52. Architektura sakralna ma służyć przede wszystkim tworzeniu atmosfery uduchowienia. W jego projekcie nie ma więc tradycyjnych wież, transeptów czy kaplic. Mury kościoła nie miały posiadać tradycyjnych witraży 53. Powstała więc architektura dostosowana do otaczającego otoczenia przeszklonych wieżowców, na wskroś nowoczesna, dostosowana do ludzi z jednej strony wysoko wykształconych, a z drugiej pozbawionych łatwych sentymentów, w której wyrachowany i chłodny racjonalizm bierze górę nad naiwnym romantyzmem. Prace projektowe Tadao Ando, autora wielu świątyń, łączą międzynarodowy modernizm z japońską tradycją estetyczną. Używając najbardziej podstawowych, geometrycznych form tworzy dla człowieka mikrokosmos z ciągle zmieniającą się reżyserią oświetlenia 54. Projektuje budynki, o formie i kompozycji odpowiedniej dla trybu życia, jakie będzie się w nim toczyć, najczęściej ze swoich ulubionych materiałów - betonu, stali i szkła. Architekt kształtuje przestrzeń przy pomocy ścian i światła, które uważa za najbardziej podstawowy, a zarazem istotny element architektury 55. Architekt uważa, że celem architektury jest wpływanie na życie, zachowanie człowieka, a satysfakcję sprawia mu to, kiedy dzieło inspiruje innych i sprawia, że życie staje się lepsze 56. Dlatego też projektuje budynki, których forma i kompozycja jest adekwatna do stylu życia jego mieszkańców. Jego architektura nie jest 51 B. Bielecka: Świątynia Matki Bożej Licheńskiej. Wyd. ZET; Wrocław W. Leśnikowski: Kościół na La Défense; Architektura & Biznes, nr 12/ Tamże. 54 Źródło: 55 Mówi: Walls are the most basic elements of architecture, and in all my works, light is an important factor. 56 Mówi: ( ) for me the most satisfying thing is when architecture can do something to make people's lives better, to inspire them. 22

23 I. WPROWADZENIE tylko funkcjonalna. Mówi: Dla mnie tworzenie architektury jest tym samym, co myślenie. ( ) Miałem i w dalszym ciągu mam nadzieję na rozwiązywaniem nie tylko realnych problemów, ale również na poszukiwanie ideału poprzez nakładanie znaków symbolicznych. Zamiast pozwalać, aby ideał pozostawał po prostu ideałem, moim celem jest przezwyciężenie każdej trudności czy wyzwania i realizowanie materialnej architektury. Symbolika w architekturze to dla niego nie tylko powierzchowna dekoracja. To, co starałem się osiągnąć to przestrzenność, która stymuluje ludzkiego ducha, budzi wrażliwość i dociera do głębi dusz - uzasadnia. Kluczową rolą przestrzeni jego architektury, w tym sakralnej, jest funkcja duchowego schronienia. Włoski architekt, Mario Botta, w swoich projektach usiłuje pogodzić tradycyjną symbolikę architektury z estetyką modernizmu. Obiekty przez siebie projektowane, osadza w konkretnym, zastanym środowisku 57. Jego ulubionym materiałem jest cegła, kontrastująca z otoczeniem pełnym szkła i aluminium. Jego najbardziej znany obiekt sakralny katedra w Evry we Francji, przeznaczony jest w zamyśle dla Boga, ale przede wszystkim dla człowieka 58. Twierdzi, że budowanie katedry w dzisiejszych czasach jest wielką szansą dla tworzenia i ulepszania środowiska, w którym żyjemy. Jest to, tak potrzebna dzisiejszemu człowiekowi, oaza ciszy, refleksji, modlitwy, przeznaczona zarówno dla ludzi wierzących, jak i niewierzących. Współczesna katedra jest symbolem nowego stosunku człowieka do środowiska, w którym żyje. Dla architekta oznacza to projektowanie i budowanie w nadziei na zaspokojenie duchowych potrzeb każdego z nas Mówi: "Every architectural work has its own environment...the first action involved in doing architecture is the consideration of its territory" (źródło: 58 Mówi: I thought of the design for the»house of God«in the hope of making a house for Man. (źródło: 59 Pisze: A cathedral today is a symbol of man's new attitude toward the environment in which he lives. For the architect this means working and building in the hope of meeting the need for eternity that is present in each of us. (źródło: 23

24 I. WPROWADZENIE Węgierski architekt, Imre Makovecz, odrzuca wyobcowanie i bezosobowość współczesnej architektury i stwarza unikalną, opartą głównie na drewnie, architekturę inspirowaną człowiekiem i formami natury. Uważa on, że przeznaczeniem architektury sakralnej jest stworzenie więzi między niebem i ziemią, więzi, która wyraża ludzkie uczucia i jego miejsce, niewidzialnej więzi ze swoim otoczeniem 60. W projektach kościołów nawiązuje do historii starożytnej, tradycji biblijnej oraz miejscowej tradycji ludowej 61. Stosuje motywy prehistoryczne, pogańskie, kosmiczne, scytyjskie i celtyckie ornamenty, iglice, rogi, wieże, proporce, totemy, orle i sokole skrzydła, elementy antropomorficzne, flora, drewno, kamień... Mity, tropy, archetypy. Sfery, cebulaste dachy, ukośne ściany i ciężkie w proporcjach, wręcz bulwiaste bryły wyrastające z ziemi, bez klasycznych postumentów, cokołów, schodów, bez modernistycznych filarów służących abstrakcji - oderwaniu się od podłoża 62. Jego budynki kościelne są wzniosłe i sakralne 63. Jak wynika więc z przytoczonych opinii, nie ma jednomyślności na temat współczesnej architektury sakralnej, pojawiają się wręcz postawy skrajnie różne. Zarówno osoby duchowne, filozofowie, jak i twórcy, mają odmienny stosunek do aktualności historycznego wzorca budynku kościelnego od zaleceń do jego powrotu, aż po całkowite zerwanie z dziedzictwem przeszłości. W tej sytuacji istotna będzie choćby wycinkowa próba uchwycenia, jak przestrzeń sakralna o różnym sposobie uformowania jest postrzegana przez 60 mówi: I believe that the original intention of our architecture was to create an architectural connection between the sky and the earth, a connection which enlightens an expresses man's movement and position, to create a magic, weaving an invisible spell on its surroundings. (źródło: www. zenth.dk). 61 np. w projekcie kościoła w Paks, Węgry, nawiązuje do prastarego symbolu S, pojawiającego się w węgierskiej sztuce ludowej, ale również na terenie Eurazji. W kościele w Százhalombatta, w otoczeniu którego odkryto wczesnośredniowieczne kurhany grobowe, nawiązuje do formy takiego właśnie grobu, natomiast projekt kościoła w Dunaszerdahely, Słowacja, nawiązuje do lokalnych legend ludowych. 62 M. Urbańska Tęsknota za tajemnicą ; Tygodnik Powszechny z Tamże. 24

25 I. WPROWADZENIE osoby z niej korzystające: wiernych, księży, dzieci. I jak problem kościoła tworzonego po Soborze Watykańskim II postrzegają architekci. I.4. Teza pracy Dokonana analiza przestrzeni kościelnej w ciągu wielowiekowej tradycji jej trwania, pozwala ustalić, co stanowi jej pierwowzór, od którego wywodzą się inne, przejmujące różną formę i stylistykę na przestrzeni dziejów. Badania, dokonane za pomocą ankiety, przeprowadzonej wśród projektantów i użytkowników budynku kościelnego parafian i księży, pozwalają ustalić, w jakim stopniu ich preferencje odbiegają od przedstawionego pierwowzoru, a tym samym, czy ten wzorzec nadal jest aktualny. Różnorodność i zmienność kościoła jako budynku w ciągu dwóch tysięcy lat sprawiła, że powstały różnice w preferencjach wiernych, dotyczące kształtu, bryły i organizacji przestrzeni wewnętrznej. Przedmiotem badania przeprowadzonego w niniejszej pracy jest zorientowanie się, czy istnieją wyraźne preferencje pośród osób korzystających ze świątyń, a więc wiernych i księży, a także architektów, którzy tę świątynię tworzą. Radykalne zmiany, wprowadzone w Kościele po Soborze Watykańskim II, pozwoliły na zerwanie ze wzorcem budynku kościelnego, wykształconego i utrwalonego przez wielowiekowe trwanie kultury chrześcijańskiej. Tendencje w budownictwie świątyń wskazują na to, że fala fascynacji nowoczesnością kościołów opada. Istniejący i niezmienny kanon w religii chrześcijańskiej ma swoje odzwierciedlenie w kodzie przestrzeni kościoła, dlatego powinien on pozostać niezmienny. Świątynia rzymskokatolicka, mimo licznych przekształceń, stanowi zewnętrzny wyraz przestrzenny kanonów wiary i tylko jako taka powinna podlegać i podlega zmianom. W świetle stwierdzonych zasadniczych różnic w teoretycznych rozważaniach na temat przestrzeni sakralnej, jak i wznoszonych po Soborze Watykańskim II świątyniach, tezę pracy można sformułować następująco: 25

26 I. WPROWADZENIE Współczesna różnorodność form kościołów i zmieniająca się recepcja współczesnej architektury i sztuki nie zmieniły rozpoznawalności i akceptacji dla archetypu świątyni sprzed Soboru Watykańskiego II. Tezy pomocnicze: 1. Archetyp świątyni stanowi wśród wiernych i księży punkt odniesienia dla porównań przestrzeni wewnętrznej i bryły ich nowoczesnego kościoła, 2. Różnice w postrzeganiu wzorca kościoła wynikają z funkcji pełnionej we wspólnocie: kapłan, parafianin, projektant, 3. Różnice w postrzeganiu wzorca kościoła wynikają z rodzaju świątyni, z jaką się styka na co dzień, a zwłaszcza świątyni dzieciństwa, 4. Na różnice w postrzeganiu wzorca kościoła mają wpływ wiek i wykształcenie wiernych. I.5. Metodologia i metody badawcze Proces badawczy, po określeniu celu pracy, obejmuje następujące czynności (Wykres I.1.): obserwacje wstępne, zbudowanie tezy, wykonanie badań oraz zbieranie danych weryfikujących tezę i tezy pomocnicze, przyjęcie lub odrzucenie tezy w oparciu o zebrane dane, wnioski i podsumowanie. W szczególności prowadzona będzie: Krytyczna analiza literatury przedmiotu, a w niej: - współczesne wypowiedzi teoretyków architektury i architektówtwórców, - wypowiedzi teologów na temat kształtu współczesnej świątyni, - historia przekształceń przestrzeni wnętrza kościoła ze szczególnym uwzględnieniem aspektu teologicznego w kolejnych okresach historii, 26

27 I. WPROWADZENIE - historia przekształceń brył kościołów. Badania sondażowe obejmujące: - sformułowanie ankiety dla osób świeckich i kapłanów w USA, Kanadzie i Polsce, uczęszczających do różnych typów kościołów rzymskokatolickich, - przeprowadzenie zajęć z dziećmi uczęszczającymi do różnych typów kościołów rzymskokatolickich i zebranie materiału rysunkowego. Opracowanie wyników sondażu obejmujące: - zestawienia i tabele, - wykresy syntetyzujące. OBSERWACJE WSTĘPNE gromadzenie informacji o architekturze sakralnej i jej odbiorcach ZBUDOWANIE TEZY I TEZ POMOCNICZYCH Historyczny wzorzec kościoła rzymskokatolickiego jako aktualna podstawa projektowania współczesnej świątyni badanie dokumentów WYKONANIE BADAŃ i analiza ORAZ ZBIERANIE DANYCH sondaże piśmiennictwa WERYFIKUJĄCYCH TEZĘ PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE TEZY W OPARCIU O ZEBRANE DANE Wykres I-1. Etapy procesu badawczego Badania dotyczą inwestorów-zleceniodawców czyli kapłanów sprawujących misterium mszalne, udzielających sakramentów i parafian, korzystających 27

28 I. WPROWADZENIE ze mszy i udzielanych sakramentów, równocześnie w znacznym stopniu finansujących przedsięwzięcie, a także projektantów budynków kościelnych. Najliczniejszą grupę badanych stanowią osoby będące równocześnie użytkownikami kościoła wierni. Sprawdzona zostanie zbieżność preferencji zleceniodawców (osób duchownych) oraz projektantów z odczuciem ogółu wiernych. Celem jest wykazanie czy budynki kościelne, powstałe po Soborze Watykańskim II, spełniają ich zapotrzebowania i oczekiwania, czy wpływają korzystnie na rozwój duchowy, a tym samym czy interpretacja wytycznych soborowych jest właściwa. Badania służą również sprawdzeniu tego, czy dominacja funkcjonalizmu w niektórych kościołach rzeczywiście jest nadal akceptowana, czy nie. Preferencje ankietowanych dotyczą bryły i wnętrza kościołów. Przedstawione w ankiecie przykłady obrazują zarówno przykłady formy i stylistyki czasów historycznych, jak i obiektów współczesnych. Wszystkie relacje przestrzenne wiążą się z najważniejszą relacją we wnętrzu świątyni pomiędzy ołtarzem i wiernymi. Dlatego niezwykle ważny jest problem umieszczenia tabernakulum, które przez długi okres dziejów Kościoła, było najważniejszym elementem przestrzeni. Badania dotyczą też czynników wpływających na postrzeganie architektury sakralnej oraz stopnia ich wpływu na ankietowanego. Mają one zobrazować, czy na preferencje badanych wpływ mają pewne nawyki, ukształtowane w okresie dzieciństwa, przekazywane z pokolenia na pokolenie, czy obrazy kościołów parafialnych, do których uczęszczają obecnie, czy też może współczesne tendencje w architekturze i sztuce. Służy temu zestawienie wyników preferencji i pochodzenia, wykształcenia i wieku ankietowanych. Badania zostały również przeprowadzone wśród osób, które na co dzień nie mają do czynienia z autentyczną dawną architekturą lub znają ją tylko z literatury i mediów, czyli amerykańską Polonią pierwszego i drugiego pokolenia emigrantów, która uczęszcza do kościołów budowanych w XX wieku. Mają one wykazać, czy funkcjonuje tu wzorzec historyczny, czy też budownictwo sakralne kraju, w którym żyją, wywarło wpływ na jego zanik. 28

29 I. WPROWADZENIE Dzięki tej grupie, która pełni funkcję kontrolnej w stosunku do polskich parafian, można będzie stwierdzić sposób utrwalania się pojęcia wzorca. Wyniki badań mają na celu ustalenie pewnych wytycznych w poszukiwaniu formy właściwej współczesnych kościołów oraz wykazanie, jakie czynniki kształtujące tę formę są dla ankietowanych, szczególnie dla parafian, najbardziej istotne. Mają równocześnie odpowiedzieć na pytania zadane przez architekta Henryka Drzewieckiego podczas seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym w 1982 roku: czy Kościół, jako uosobienie tradycji, powinien dalej tolerować formy nowoczesnej architektury w budowlach kościelnych, które wyrosły na gruncie totalnej negacji tradycji; czy formy nowoczesne w architekturze kościoła wyrabiają smak estetyczny i podnoszą świadomość kulturową społeczeństwa; czy systemy wartości i wzorce estetyczne, tworzone przez architektów, wynikają z ogólnych potrzeb społecznych, czy też są odbiciem ich indywidualnej potrzeby w procesie twórczym. Badania mają więc wykazać, czy istnieją, a jeśli tak, to w jakim stopniu, dysproporcje między tym, czego oczekują wierni, kapłani, a co oferuje im projektant, osoba często niewierząca. Dla osiągnięcia założonego celu i sprawdzenia zasadności tezy, zastosowano następujące metody badawcze: metodę obserwacyjną, metodę badania dokumentów, metodę analizy piśmiennictwa, metodę sondażu diagnostycznego. Przez obserwację rozumie się proces gromadzenia informacji o danym zjawisku bez ingerencji w jego przedmiot. Przedmiotem obserwacji jest architektura sakralna i jej odbiorcy, a celem obserwacji - określenie tych relacji. Metoda sondażu diagnostycznego polegać będzie na przeprowadzeniu ankiety w różnych grupach użytkowników kościołów. 29

30 I. WPROWADZENIE Ponadto wyniki badań poddane będą krytyce środowiska poprzez ich publikowanie oraz prezentacje na konferencjach. I.6. Stosowania terminologia Accommodata Renovatio (łac.) odnowa przystosowana - dotyczy przebudowy i modernizacji kościołów istniejących, które musiały przejść adaptację do wymogów Soboru Watykańskiego II, czyli przemianę dostosowaną do reformy. Kościół Powszechny = Ecclesia (łac.) - wspólnota wiernych, świątynia duchowa. Nazwa stosowana głównie w terminologii kościelnej. Nawa - korpus nawowy - miejsce dla wiernych, uczestników liturgii; największa strefa przestrzeni kościoła, stanowiąca jego korpus; w jej skład wchodzą inne strefy, np. Strefa Słowa (ambona) do Soboru Watykańskiego II, a także Strefa Penitencjarna, Strefa Baptysteryjna. Sobór trydencki sobór, który miał miejsce w latach Sobór był odpowiedzią na narastającą potrzebę reform w Kościele katolickim, który podjął się ich w odpowiedzi na reformację. Jest uznawany za początek okresu kontrreformacji. Prócz innych postanowień, potwierdzono obecność Chrystusa w Eucharystii na Mszy św. jako ofiary i ujednolicono liturgię. Sobór Watykański I sobór zwołany przez papieża Piusa IX, obradujący w latach Wkładem soboru była konstytucja De fide catholica, która traktowała o Bogu Stworzycielu, o objawieniu, wierze, stosunku wiary do wiedzy. Dołączone kanony odrzucały ateizm, racjonalizm, materializm i panteizm. Sobór Watykański II (=Vaticanum II) - sobór zwołany przez papieża Jana XXIII, który odbył się w latach , oprócz wielu zmian innego rodzaju, w swoim założeniu mający odpowiadać na problemy współczesnego człowieka; sobór wprowadził radykalne zmiany dotyczące sposobu i miejsca sprawowania liturgii; pierwszym dokumentem soborowym była Konstytucja o Liturgii (1963), w której rozdział VII poświęcony jest sztuce kościelnej. 30

31 I. WPROWADZENIE Strefa Adoracji - miejsce adoracji (uwielbienia); jest to tabernakulum umiejscowione w prezbiterium, niszy lub oddzielnej kaplicy, Jest ono miejscem przechowywania kustodii z Przenajświętszym Sakramentem. Strefa Baptysteryjna miejsce sprawowania sakramentu chrztu, związane z chrzcielnicą lub basenem chrzcielnym oraz ich otoczeniem; najczęściej znajdowało się w przedsionku kościoła, nawie lub w oddzielnym budynku, po Soborze Watykańskim II najczęściej w pobliżu lub w strefie prezbiterium. Strefa Eucharystii - prezbiterium - przestrzeń wokół ołtarza, gdzie sprawowana jest liturgia, gdzie gromadzą się celebransi i na której skupia się uwaga całego zgromadzenia. W jej skład wchodzą inne strefy, np. Strefa Przewodniczenia, Strefa Słowa, Strefa Adoracji; po Soborze Watykańskim II zalecono oddzielenie tej strefy od Strefy Eucharystii, co wyraziło się umieszczaniem dodatkowego ołtarza, wysuniętego ku wiernym. Strefa Muzyki miejsce, gdzie wykonywana jest muzyka (śpiew solowy lub chóralny, muzyka instrumentalna) towarzysząca liturgii (prezbiterium, nawa, chór organowy). Strefa Penitencjarna miejsce sprawowania sakramentu pokuty konfesjonał i jego otoczenie (nawa, kaplica lub oddzielne pomieszczenie). Strefa Przewodniczenia strefa przewodniczenia liturgii, przeznaczona dla kapłana i jego asysty, mieszcząca się w prezbiterium; wyposażona w pulpit i tron przewodniczącego, ławki, sedilia lub krzesła. Strefa Słowa miejsce głoszenia Słowa Bożego ambona i jej otoczenie (w prezbiterium lub nawie). Strefa Wejścia strefa pośrednia między profanum (światem zewnętrznym) a sacrum (wnętrzem świątyni), związana z małą ablucją czyli obmyciem wodą święconą, do czego służyły fontanny, zbiorniki wody, a następnie kropielnice; najczęściej funkcję Strefy Wejścia pełni atrium, brama, kruchta lub przedsionek. 31

32 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM ROZDZIAŁ II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM KOŚCIOŁA ZACHODNIOCHRZEŚCIJAŃSKIEGO W ROZWOJU HISTORYCZNYM. II.1. Struktura przestrzeni sakralnej Starotestamentowa świątynia to święte miejsce, na którym człowiek wchodzi we wspólnotę ze światem Boga jest ona oznaką obecności Boga wśród ludzi. W Nowym Testamencie zastępuje ją znak innego rodzaju Ciało Chrystusa i Jego Kościół, czyli świątynia nie uczyniona ręką ludzką. Po zmartwychwstaniu świątynia Ciało znak obecności Boga na ziemi, zostało przemienione, w skutek czego może być obecne w każdym miejscu i po wszystkie czasy w Ofierze eucharystycznej. Chrześcijanie stanowią nową świątynię, będącą przedłużeniem Ciała Chrystusa, czyli Kościół, a On sam jest jego Głową. Symbolika świątyni jako Ciało Chrystusa jako Boga - człowieka, została podkreślona w swoim planie w formie krzyża. Prezbiterium stanowi tu głowę, nawa główna korpus, transept ramiona, ołtarz serce, czyli centrum życia. Rys. II-1. Plan kościoła oparty na proporcjach postaci ludzkiej. Studium wg Francesco di Giorgio, koniec XV wieku 1 1 J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. Znak ; Kraków 1998; s

33 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM W ofierze mszalnej łączą się niczym w chóralnej harmonii liryka, retoryka, muzyka, a dalej skromniejsze sztuki jak złotnictwo, modelujące naczynia liturgiczne, wytwórnia wonności uczenie mieszająca aromaty, tkactwo i hafciarstwo, wytwarzające szaty liturgiczne, itd. 2. Jest to jednak tylko oprawa. Najważniejszy zawsze był podział na strefy funkcjonalno przestrzenne, w których ma miejsce liturgia i posługa sakramentalna. We wnętrzu budowli kościelnej następuje przenikanie do poszczególnych stref Rzeczywistości, w której przebywa Najświętszy (...) 3. Od początku istnienia architektury chrześcijańskiej, we wnętrzu świątyni wyraźny był podział na dwie strefy: prezbiterium (Strefę Eucharystii) i korpus nawowy (Nawę). II.1.1. Strefa Eucharystii wyspa ołtarzowa Termin eucharystia w Biblii greckiej oznacza wdzięczność, dziękczynienie. Eucharistein, eulogein (hbr.) to błogosławieństwo wygłaszane podczas uczt żydowskich. Termin Eucharystia w języku chrześcijańskim oznacza czynności zapoczątkowane przez Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy. Wskutek tego aktu, złożył On Bogu ofiarę zbawczą z własnej osoby i ze wszystkich rzeczy stworzonych 4. Całe bogactwo tak rozumianej Eucharystii sprawia, że znajduje się ona w samym centrum kultu chrześcijańskiego. Ustanowiona podczas posiłku, staje się pewnym obrzędem spożywania pokarmu. Chrystus sam jest Chlebem życia, najpierw przez swoją naukę, a potem przez swoje Ciało i Krew, wydane do spożywania i picia. Obecność Chrystusa w stanie Jego ofiary jest przez ten akt urzeczywistniana na Jego pamiątkę (Nowy Testament, Łk 22,19; 1 Kor 11,25). Eucharystia jak cały porządek sakramentalny, którego stanowi centrum, umożliwia chrześcijaninowi, tkwiącemu jeszcze 2 J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. Znak ; Kraków 1998; s ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000.; s

34 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM nadal w starym świecie, fizyczne kontaktowanie się z Chrystusem w całej rzeczywistości Jego nowego, zmartwychwstałego i duchowego bytu" 5. Chleb i wino, postacie eucharystyczne, stają się pokarmem nowych czasów. Kościół gromadzi się więc w każdym miejscu na świecie aż do jego skończenia, na Eucharystii ofierze uwielbienia i ofiary. Ołtarz we wszystkich religiach jest ośrodkiem kultu ofiarniczego 6 oraz znakiem obecności Bożej i najczęściej budowany był z kamieni 7. W Nowym Testamencie ofierze doskonałej znak ustępuje miejsca rzeczywistości Chrystus jest równocześnie kapłanem, żertwą i ołtarzem. W nowej świątyni, którą jest Jego Ciało, nie ma już oprócz Niego żadnych innych ołtarzy, bo ołtarz jest tym, co uświęca ofiarę. Łączyć się z ołtarzem, którym jest Pan, to znaczy zasiadać do Jego stołu. Ołtarz jest znakiem samego Chrystusa, dlatego też ołtarza nie mogli dotykać nieochrzczeni. Z ołtarzem związane było prawo azylu. Ołtarz jest najświętszym przedmiotem w świątyni. Swoją wzniosłość i charakter sakralny zawdzięcza zgodności ze swym niebieskim archetypem. Jest ośrodkiem zgromadzenia, centrum wspólnoty, ale równocześnie jest centrum świata i sytuuje się na osi ziemia niebo 8. Przez ofiarę dokonywaną na ołtarzu, przywrócona została»osiowa«komunikacja z Bogiem 9. Ołtarz to także tron wystawienia Najświętszego Sakramentu. Początkowo ołtarz stanowiły drewniane stoły w domach prywatnych i gminnych (I - III w.), wokół którego gromadziła się miejscowa wspólnota 4 Dzieło zbiorowe pod red. X.Leona-Dufour: Słownik teologii biblijnej. Pallotinum; Poznań-Warszawa 1982.; s Tamże. 6 Altare (łac.) = wywyższone miejsce składania ofiar. 7 W Starym Testamencie Bóg polecił Gedeonowi zbudować ołtarz w zgodzie z zasadami/porządkiem, czyli ołtarz z nieociosanych kamieni źródło: Niesiołowski-Spanò Ł.: Mityczne początki miejsc świętych w Starym Testamencie. Wydawnictwo Akademickie Dialog; Warszawa 2003, s Starotestamentowy ołtarz Jakuba, usytuowany jest w centrum świata i na osi świata, czyli drabinie aniołów - wysłanników, której podstawa spoczywa na ziemi, a wierzchołek stanowi bramę niebios. Ołtarz ucieleśnia punkt przecięcia osi świata z powierzchnią ziemi (na podst. Symbolika świątyni chrześcijańskiej, s. 115). 9 J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. Znak ; Kraków 1998; s

35 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM wiernych. Często adaptowano do celów eucharystycznych zwykły stół 10. Drewnianych ołtarzy używano aż do wieków średnich. W czasie prześladowań Eucharystię sprawowano na kamiennych ołtarzach ofiarnych na grobach męczenników i biskupów w rzymskich katakumbach. A. B. C. Rys. II-2. Formy ołtarza wczesnochrześcijańskiego: A. ołtarz skrzyniowy (X w.), B. stół ołtarzowy (XII w.), C. ołtarz blokowy 11 Po Edykcie Mediolańskim w bazylikach ołtarze stawiano w środku prezbiterium w miejscu męczeństwa lub grobu świętego męczennika. Całość posiadała nadbudowę - konfesję 12. Ołtarze umiejscowione były tak, aby można je było obejść. Od roku 516 sobór zalecił stosowanie ołtarzy kamiennych. Miały formę sześcianu, grobowca sarkofagu lub płyty mensy 13, wspartej na jednej kolumnie. Płyta ołtarza, zwłaszcza od IV wieku, zawierała często relikwie męczenników 14. Stosowano też inną formę konfesji wierzchnia płyta grobu męczennika znajdowała się na poziomie posadzki sanktuarium (prezbiterium). Poziom ten był znacznie wyższy niż reszta korpusu bazyliki. Dokładnie nad płytą znajdował się ołtarz. Wierni mogli zbliżyć się do konfesji i przez kraty (fenestella confessionis) zobaczyć relikwie. 10 Przykładem jest przedstawiony na fresku katakumb św. Kaliksta trójnożny mebel o blacie w kształcie okręgu (mensa tripes) źródło: 16. Klaja G. ks.: Ołtarz w świetle teologii. Wyd. Księży Sercanów, Kraków 2008.; s Źródło: W. Koch Style w architekturze ; Świat Książki, Warszawa 1996; s Confessio (łac.) = wyznanie, przyznanie. Nazwa konfesja pochodzi właśnie od tego faktu - męczennicy wyznawali wiarę i za to płacili życiem. 13 Mensa (łac.) = stół, w przypadku ołtarza płyta ołtarzowa. 14 Święty Grzegorz Wielki ostro występował przeciw temu, że buduje się bazyliki, a dopiero potem sprowadza relikwie to świątynia ma stanąć w miejscu ich złożenia. 35

36 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Od IV wieku w wielu przypadkach ołtarze były przykrywane baldachimem, wspartym na czterech kolumnach, zwanym cyborium lub tegurium (Rys. II-3). Pięknie zdobione ornamentami, stanowiło centralne miejsce bazyliki, w którym odbywały się wszystkie funkcje liturgiczne. W przeciwieństwie do prostego ołtarza, było bardzo bogate dach często był srebrny, a kolumny marmurowe lub porfirowe. a. b. Rys. II-3. Ołtarz bazyliki starochrześcijańskiej a. widok cyborium nad ołtarzem 15, b. apsyda kościoła S. Apollinare in Classe w Rawennie (V wiek) z widocznym ołtarzem, cyborium i kapłanem zwróconym ku wschodowi 16 Od czasów Grzegorza Wielkiego, czyli od początku VII w. mowa jest o większej liczbie ołtarzy w związku z zaniechaniem zwyczaju koncelebry i rozwojem klasztorów z większą ilością kapłanów. Rosła też liczba bocznych kaplic w związku z kultem świętych i patronów bractw, cechów z ołtarzami, przy których odprawiano msze prywatne lub wotywne. Od około X wieku ołtarz otaczany był przegrodami kamiennymi, metalowymi lub drewnianymi kratami. W ten sposób wydzieliła się przestrzeń dostępna tylko dla duchowieństwa i służby liturgicznej, zwana cancellus 17 lub prezbiterium. 15 źródło: Catholic Encyclopedia wersja elektroniczna. 16 źródło: W. Wawrzyniak: Sacrum w architekturze. Paradygmaty Kościoła Św. Ducha i zboru zielonoświątkowego we Wrocławiu. O. W. Politechniki Wrocławskiej; Wrocław Cancellorum (łac.) = granice. 36

37 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Na początku VIII wieku pojawiło się antependium lub frontale draperia lub płyta czołowa, zasłaniająca podstawę - stipes 18, najczęściej malowana drewniana, czasem pozłacana i posrebrzana. Od czasu, kiedy wprowadzono umieszczanie relikwii na ołtarzu, dostosowano do tego celu formę zasłony. W takiej formie pojawiły się na początku XII wieku. Z czasem zmieniły się wymogi, dotyczące relikwii, które mogły być umieszczane w relikwiarzu z boku ołtarza głównego, pod baldachimem, następcą cyborium. Ołtarz z relikwiami, umieszczano też w końcu apsydy (od IX wieku). Początkowo tylko on zaopatrzony był w zasłonę w swojej tylnej części, a w XIV wieku również ołtarz główny, który zajął miejsce w końcu prezbiterium w związku ze sprawowaniem liturgii twarzą w kierunku wschodnim również przez biskupa i zmianą umiejscowienia jego tronu. Ołtarz od strony ściany od czasów romańskich został zaopatrzony w zdobioną płytę nastawę zwaną retabulum, wyraźnie nawiązującą do antependium. Teraz ołtarz, a nie relikwiarz, stał się najważniejszy we wnętrzu świątyni. Nastawa w okresie gotyku (XV, XVI wiek) przybrała formę ołtarza szafiastego, przedstawiającego malowidła biblijne, zawierającego drewniane figury Chrystusa, Maryi, świętych (Rys. II-4), a w renesansie stała się wielopiętrową kolumnadą z figurami. Wykorzystywano w niej formy antyczne, np. motyw łuku triumfalnego oraz kosztowniejsze materiały, np. marmur. Wcześniejsza jego prostota podlegała stopniowemu coraz większemu ubogaceniu, aż do XVI wieku, a jego stylistyka nawiązywała do trendów panujących w sztuce. W XVI wieku powstała i rozpowszechniła się forma sarkofagu, która dla celebransa była wygodniejsza przy klękaniu. Okres kontrreformacji, pod wpływem reform Soboru Trydenckiego, ze swoją teatralnością we wnętrzu kościoła, to czas, w którym ołtarz razem z tabernakulum, oprócz miejsca ofiary, stanowi bogaty i dostojny tron dla monstrancji. Bogactwo nastaw ołtarzowych, zarówno ołtarza głównego, 18 Stipes (łac.) = pień. 37

38 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM jak i często licznych bocznych, stanowiło główny wystrój barokowego wnętrza kościelnego (Fot. II-5). Rys. II-4. Przykład szafiastego ołtarza gotyckiego Świętego Jakuba, w kościele farnym w Lewoczy autorstwa Mistrza Pawła z Lewoczy 19. Obok schemat budowy ołtarza: a. zwieńczenie, b. szafa ołtarzowa, c. skrzydło, d. predella (podstawa szafy, również jako miejsce na relikwie), e. mensa, f. stipes 20 Fot. II-5. Bogata nastawa główny element ołtarza barokowego (Jarosław, bazylika MB Bolesnej, ołtarz Krzyża Świętego w nawie bocznej). Fot. M. Wideryński 19 źródło: wikipedia.org 20 źródło: W. Koch Style w architekturze ; Świat Książki, Warszawa 1996; s

39 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Po tym okresie nastąpiła stagnacja w twórczych poszukiwaniach. Zmieniała się jedynie stylistyka budowanych ołtarzy, nawiązująca do epok minionych. Zasadnicze zmiany nastąpiły po Soborze Watykańskim II. W ofierze mszalnej podkreśla się przede wszystkim aspekt wspólnotowości i wieczerzy. Miejsce prezbiterium zajęła tzw. wyspa ołtarzowa, a ołtarz stanowi centrum całego wnętrza i może występować tylko jeden. Tej idei podporządkowana jest cała przestrzeń oraz bryła budowli kościelnej. Ołtarz został odsunięty od ściany na odległość pozwalającą go obejść i razem z kapłanem zwrócony do wiernych - versus populum 21, a tabernakulum zostało od niego oddzielone. Ponieważ Eucharystia ma nawiązywać do Ostatniej Wieczerzy, forma ołtarza ma przypominać stół 22. Zalecane są dwie jego odmiany: kamienny w kształcie pełnego bloku podkreśla aspekt ofiarny, nawiązuje do tradycji żydowskich i pogańskich; monumentalny i nie ginie we wnętrzu; Zwykle przypomina swoim kształtem sarkofag, jako grób męczennika, albo stół lub kamień ofiarny, bo od tych symboli się wywodzi 23, w kształcie stołu podkreśla aspekt uczty, dlatego teologowie bardziej zalecają tę formę 24. Ołtarz zazwyczaj wykonany jest z kamienia, cegły, żelbetu, drewna, mensa jest kamienna lub drewniana. Dopuszczalne jest również tymczasowe stosowanie ołtarza prowizorycznego lub przenośnego. Zalecana forma mensy ma być kwadratowa, prostokątna (najczęstsza), owalna, okrągła lub 21 Instrukcja liturgiczna z 26 IX 1964, nr 90, Z Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z 1969r.: Ołtarz, na którym uobecnia się Ofiara Krzyża pod sakramentalnymi znakami, jest również stołem Pańskim, do uczestniczenia w którym wezwany jest w czasie mszy św. lud Boży. Jest wreszcie centrum dziękczynienia, jakie dokonuje się przez Eucharystię. 23 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa Rozdział 5: W. Pieńkowski: Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła. 24 W takim przypadku pomija się jego źródła starotestamentowe, w których jest on przede wszystkim kamieniem. Według J. Hani ołtarz - stół drewniany nie zasługuje na miano ołtarza. 39

40 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM w kształcie wieloboku foremnego 25. Najczęściej po wybudowaniu kościoła stosuje się ołtarz drewniany w formie stołu, na uroczystość konsekracji świątyni stawia się ołtarz stały kamienny (Fot. II-6). Reformą soborową było wprowadzenie mszy koncelebrowanej czyli sprawowanej przez więcej niż jednego kapłana jednocześnie. Tym samym wokół ołtarza należało zapewnić dostateczna ilość miejsca, również do ceremonii okadzania. Odległość do krawędzi najwyższego stopnia wyspy winna wynosić co najmniej 1 metr. Na ołtarzu lub w jego pobliżu umieszcza się krzyż, znak Ofiary krzyżowej Chrystusa. Ponieważ ołtarz stanowi ośrodek całego wnętrza kościelnego, musi być najbardziej widoczny i najsilniej eksponowany, a żaden element nie może bardziej skupiać uwagi zgromadzonych. Widoczności ołtarza i przebiegu akcji liturgicznej służy wyniesienie o kilka stopni poziomu wyspy ołtarzowej. Fot. II-6. Namaszczenie ołtarza olejem Krzyżma nowo poświęconego kościoła św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Poznaniu dnia 28 czerwca 2009 r., której przewodniczył ks. arcybiskup Stanisław Gądecki Metropolita Poznański. Projekt kościoła: arch.arch. Aleksandra Kornecka, Katarzyna Weiss. Projekt ołtarza: autorka. Fot. A. Stankiewicz 25 Z Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z 1969r.: ołtarz może być stały (połączony z posadzką) lub przenośny; mensa o. stałego z kamienia naturalnego lub innego materiału trwałego i estetycznego; kolumna podtrzymująca mensę lub podstawa: jakikolwiek materiał, ale odpowiedni, trwały; ołtarz przenośny: z jakiegokolwiek materiału szlachetnego i trwałego wykonany w sposób odpowiedni do użytku liturgicznego, zgodnie z różnymi miejscowymi tradycjami i zwyczajami. 40

41 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-7. Różne formy ołtarza posoborowego: A. w kształcie bloku - Kraków-Łagiewniki, sanktuarium Bożego Miłosierdzia, arch. Witold Cęckiewicz; B. w kształcie stołu Poznań, kościół M.B. z La Salette, arch. Henryk Marcinkowski; C. z płyt marmurowych Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka. Fot. autorka 41

42 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-8. Różne formy ołtarza posoborowego: D. w kształcie bloku - Poznań, kościół Nawiedzenia NMP; arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; E. drewniany w kształcie stołu Unieście, kościół Matki Bożej Gwiazdy Morza; arch. Henryk Helak; F. z bloku z dużą mensą Władysławowo, kościół Wniebowzięcia NMP, arch.arch. Szczepan Baum, Andrzej Kulesza. Fot. autorka 42

43 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Dla podkreślenia formy ołtarza stosuje się też kontrasty ciemny ołtarz na tle jasnej ściany i odwrotnie jasny ołtarz na tle ciemniejszej, np. ceglanej ściany. Ołtarzowe centrum podkreśla się również przez odpowiednie światło ołtarz powinien być najbardziej oświetlonym elementem kościoła. Zalecane jest światło odbite pośrednie, skierowane z boków, z tyłu lub z góry, oświetlające również otoczenie ołtarza, natomiast nie zalecane umieszczanie okien w ścianie za ołtarzem 26. Ponieważ w posoborowej mszy podkreśla się aspekt uczty, wytyczne są takie, aby wierni w sposób jak najbardziej bezpośredni mogli w niej uczestniczyć. Za najlepsze rozwiązanie przestrzenne uważa się więc takie, gdy wspólnota może otaczać ołtarz - stół z trzech stron, w jak najbliższej odległości od niego 27 (Rys. II-9.c). Wyspa ołtarzowa nie może utracić organicznej jedności z nawą kościoła 28. Powinna być ona wywyższona w zależności od wielkości kościoła. Należy jednak uważać, aby prezbiterium nie przybrało wyglądu sceny 29. A. B. C. Rys. II-9. Przykłady różnego ustawienia ławek w stosunku do ołtarza: A. przedsoborowy ołtarz przyścienny, kapłan zwrócony na wschód; B. posoborowy ołtarz versus populum, wysunięty ku nawie, ławki na wprost; C. posoborowy ołtarz otoczony ławkami z trzech stron. Oprac. autorka 26 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa Rozdział 5: W. Pieńkowski: Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła. 27 Temat szerzej omówiony w rozdziale II.3.2. Formy przestrzeni. 28 Ks. dr J. Miazek: Kościół wymagania liturgiczne referat wygłoszony podczas seminarium SARPu w Kazimierzu Dolnym, XI 1982 r. Źródło: wyd. poseminaryjne, s Tamże. 43

44 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM II.1.2. Strefa Adoracji Adoracja (łac. Adoratio) oznacza uwielbienie. Adoracja jest spontanicznym i uświadomionym równocześnie, narzuconym człowiekowi, ale i chcianym także, wyrazem bardzo złożonej reakcji człowieka, będącego pod wrażeniem bliskości Boga: przykra świadomość własnej niewystarczalności i grzechu, ciche zawstydzenie 30, uwielbienie pełne drżenia 31, uczucia wdzięczności 32 i hołd uroczyście składany 33 z całego jestestwa ludzkiego 34. Reakcja ta dostrzegalna jest w pewnych gestach, w których ludzkie ciało wyraża wyższość Pana nad Jego stworzeniem 35. Stary Testament przedstawia adorację przed Jahwe i przed arką oraz przed ołtarzem. Nowość adoracji chrześcijańskiej sprowadza się do nowości podmiotu kontemplacji Boga w trzech osobach Ojca, Syna zmartwychwstałego i wywyższonego oraz Ducha. Odtąd chodzi już o adorację całym jestestwem duchem i ciałem. Tak jak ołtarz spełnia rolę kamienia shethiyah, na którym umiejscowiona była Arka w Starym Przymierzu, tak w Nowym wznosi się tabernakulum. Tabernakulum oznacza namiot, którym to słowem Hebrajczycy oznaczali Święte i Święte Świętych 36. Analogia do Arki (arka = skrzynia), jest tu wyraźna objawiała się w niej boska Obecność, a w tabernakulum spoczywa żywy Chleb, który zstąpił z nieba. Przebywanie Boga w tabernakulum, a więc nie tylko podczas Mszy świętej, a także poza liturgią, ożywia i uświęca katolicki budynek kościelny 37 żywy i prawdziwy 30 Stary Testament, Księga Joba 42, Stary Testament, Psalm 5,8 32 Stary Testament, Księga Rodzaju 24,48 33 Stary Testament, Psalm 95, Dzieło zbiorowe pod red. X.Leona-Dufour: Słownik teologii biblijnej. Pallotinum; Poznań-Warszawa 1982.; s Tamże. 36 J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. Znak ; Kraków Ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000.; s

45 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Chrystus stanowi centrum przestrzeni kościelnej. Kult Najświętszego Sakramentu jest bardzo ważny wśród wiernych i powinien być ciągle żywy. Na początku konsekrowana Hostia przechowywana była tylko dla chorych. Pierwsi chrześcijanie w okresie prześladowań przechowywali Ją w domach. Ten zwyczaj zanikał stopniowo do IV wieku, kiedy to Najświętszy Sakrament dla chorych zaczęto przechowywać w kościele. Służyło do tego specjalne naczynie w kształcie gołębicy, które zwisało z dachu cyborium. W przypadku braku cyborium, budowano specjalną wieżę (turris Eucharistica), w armarium (łac. szafa). Jako materiał stosowano kamień i drewno, a naczynie w kształcie gołębicy wykonywano z metali szlachetnych. W okresie średniowiecza stosowano sakramentarium kamienną obudowę do przechowywania Hostii i komunikantów obok ołtarza lub okratowaną niszę (Rys. II-10). W gotyku przybrało ono formę wolno stojącej, ażurowej i kunsztownie zdobionej budowli na cokole, z bogatym zwieńczeniem, o wysokości nawet do 28 m. W większych kościołach (katedrach) do przechowywania Najświętszego Sakramentu przeznaczano specjalną kaplicę. Rys. II-10. Gotyckie sakramentarium w formie wnęki w ścianie 38 Forma przyściennej formy tabernakulum, połączonej z ołtarzem, pojawiła się w końcu XVI wieku, najpierw we Włoszech. Umieszczano je centralnie, w ołtarzu głównym, co wskazywało na jedność ołtarza i tabernakulum. 38 źródło: W. Koch Style w architekturze ; Świat Książki, Warszawa 1996; s

46 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Fot. II-11. Przykład dominującego nad ołtarzem tabernakulum barokowego - Gostyń, bazylika Świętogórska, arch. Baltazar Longhena. Fot. autorka Ponieważ kościoły zawsze komponowane były symetrycznie, znajdowało się ono na przedłużeniu osi nawy głównej. Reformy Soboru Trydenckiego ( ) nakazywały przechowywać Najświętszy Sakrament w tabernakulum, na ołtarzu głównym. Taki sposób umiejscowienia miał podkreślać rzeczywistą Obecność i był reakcją na ruchy protestanckie. Oprócz przyczyn ideowych, umieszczenie tabernakulum nad ołtarzem, obudowywane bogatą barokową nastawą, ma również skutek w hierarchii przestrzennej Chrystus pod postacią Hostii, ukryty w tabernakulum, staje się równocześnie centrum kontrreformacyjnego wnętrza kościoła. Prawo Kanoniczne z 1917 r. przewiduje dla tabernakulum ołtarz główny lub inne dostojne miejsce kościoła. Decyzja ta obowiązywała do Vaticanum II 39. Problemowi sytuowania tabernakulum posoborowego poświęcona jest Instrukcja z 1964 r. nr 95, rozdział VI Konstytucji o Świętej Liturgii i Wprowadzenie do Mszału z 1969 roku. W konsekwencji zasadnicza zmiana nastąpiła w rozdzieleniu stref: ołtarzowej eucharystycznej, związanej z czynnościami liturgicznymi, tabernakulum strefy związanej z adoracją i modlitwą prywatną. Według wytycznych, miejsce związane z przechowywaniem Najświętszego Sakramentu powinno być miejscem godnym, piękniejszym od innych, 39 = Sobór Watykański II. 46

47 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM eksponowanym, akcentowanym zwłaszcza w asymetrycznym układzie kościoła i uhonorowanym, a równocześnie usytuowanym możliwie blisko wiernych, dostępnym dla adoracji zbiorowej i indywidualnej. Miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu lokuje się zgodnie z dwiema zasadami: 1) poza ołtarzem głównym, 2) w miejscu godnym i wykonanym na należytym poziomie artystycznym 40. Zgodnie z powyższym, przewiduje się następujące miejsca przechowywania Najświętszego Sakramentu (Rys. II-12): A. na osi ołtarza w ścianie, zawieszone, wmurowane lub w apsydzie; rozwiązanie to stosuje się zwłaszcza we wnętrzach o układzie wyraźnie osiowym (na zakończeniu osi); tabernakulum należy umieścić powyżej ołtarza, by celebrans go nie zasłaniał stosuje się wtedy dodatkowe stopnie, ułatwiające sięganie, B. za ołtarzem w kolumnie lub innym elemencie wolno stojącym (stella, słup eucharystyczny nawiązanie do tradycji sprzed czasów, kiedy tabernakulum umieszczono na ołtarzu), C. na starym ołtarzu, za plecami celebransa, D. na innym, bocznym ołtarzu w przypadku istniejących ołtarzy zabytkowych, E. w lub na ścianie za ołtarzem, z boku (często jako przeciwwaga ambony), F. w innej kaplicy, odpowiedniej dla prywatnej modlitwy, w pobliżu prezbiterium lub w innym miejscu, otwarta całkowicie lub wydzielona z wnętrza; również jako kaplica tygodniowa (praktyka stosowana dawniej w katedrach biskupich) rozwiązanie to uważa się za najlepsze. W kościołach zbudowanych przed reformami zaczęto stawiać nowe ołtarze versus populum, a miejsce tabernakulum najczęściej pozostawało w tym samym miejscu Ordo Missae, nr Problemowi przystosowania kościołów istniejących do wymogów soborowych poświęcony jest rozdział II.3.4. Problem»Accommodata Renovatio«. 47

48 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Rys. II-12. Możliwości lokowania tabernakulum posoborowego - rzuty. 1 tabernakulum, 2 nowy ołtarz versus populum, 3 stary ołtarz przyścienny. A. tabernakulum pozostawione na starym ołtarzu; B. tabernakulum na starym bocznym ołtarzu; C. tabernakulum na osi nowego ołtarza, zawieszone lub wmurowane; D. tabernakulum wolnostojące na osi ołtarza; E. tabernakulum z boku ołtarza, zawieszone lub wmurowane; F. tabernakulum w bocznej kaplicy z dostępnością również od strony prezbiterium. Oprac. autorka Rozwiązania takie, gdy tabernakulum nie jest w centrum przestrzeni, a nawet pola widzenia, są wyrazem zmiany jego miejsca w hierarchii przestrzennej. W niektórych opracowaniach możemy nawet spotkać się z tym, że tabernakulum w ogóle nie wymienia się jako element prezbiterium 42. Jako jedną z przyczyn współczesnego kryzysu wiary architekt Mieczysław Twarowski 43 podaje osłabienie odczucia obecności Boga w świątyni, co jest wynikiem właśnie niewłaściwych rozwiązań lokacji tabernakulum. 42 np. u s. M. E. Rosier-Siedleckiej CR (Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin 1980). 43 Podstawowe założenia architektury sakralnej kryteria oceny projektów budowli sakralnych referat wygłoszony podczas seminarium SARP-u w Kazimierzu Dolnym, XI 1982 r. Źródło: wyd. poseminaryjne, s

49 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-13. Przykłady posoborowego tabernakulum: A. w centrum wyspy ołtarzowej w wieży marmurowej (pierwotna wersja) - Jastrzębia Góra, kościół św. Ignacego Loyoli, arch. Janusz Kowalski; B. nowe tabernakulum w tym samym kościele, forma rzeźbiarska. Źródło: C. na bocznej ścianie prezbiterium w formie skrzynki postawionej na ceglanym wsporniku - Poznań, kościół M.B. z La Salette, arch. Henryk Marcinkowski. Fot. autorka. 49

50 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-14. Przykłady posoborowego tabernakulum: D. w centrum wyspy ołtarzowej w formie słupa eucharystycznego Poznań, kościół Nawiedzenia NMP; arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; E. z boku tylnej ściany prezbiterium w formie zawieszonej skrzynki Robakowo k. Poznania, kościół Św. Józefa Rzemieślnika; arch. Zygmunt R oszak; F. wmurowane w tylną ścianę prezbiterium, z boku ołtarza Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka. Fot. autorka. 50

51 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu powinno się wyróżniać w przestrzeni kościoła i być takie, aby wchodzący z łatwością je odnajdowali 44. Należy również umożliwić wiernym dostęp do takiego miejsca w ciągu dnia podczas całego tygodnia i trwania na modlitwie i osobistej adoracji. Sama forma tabernakulum powinna również odpowiadać swojej randze należy zachować duży umiar i starannie dobrać właściwe środki wyrazu. Trudno jest czasami zdać sobie sprawę z obecności Chrystusa w tabernakulum w formie skrzynki, chociaż my o tym wiemy, nie potrafimy często sobie tego wyobrazić 45. Cytowany Mieczysław Twarowski, powołując się na ewangeliczny opis Przemienienia 46, zaleca wprowadzić promienistą jasność rozprzestrzeniającą się, żywą biel złocenia i światło. Za niewłaściwe uważa projektowanie tabernakulum w ciemnych barwach i materiałach. Podkreśla potrzebę dołożenia wszelkich starań w celu wytworzenia warunków ułatwiających odczucie obecności Chrystusa, co wywołuje głębokie przeżycia i wzmacnia życie wewnętrzne wspólnoty. II.1.3. Strefa Słowa Starotestamentowy Bóg przemawia do ludzi, a doniosłość Jego słowa stanowi przygotowanie do zaistnienia faktu centralnego w Nowym Testamencie, w którym Słowo staje się ciałem 47. Postawa ludzi wobec słowa Chrystusa wyznacza tym samym stosunek owych ludzi do samego Boga. Żeby dostąpić zbawienia chrześcijańskiego, należy wierzyć. Aby jednak móc uwierzyć, trzeba słyszeć przepowiadanie. Głosić Słowo Boże to znaczy 44 Ks. dr J. Miazek: Kościół wymagania liturgiczne referat wygłoszony podczas seminarium SARP-u w Kazimierzu Dolnym, XI 1982 r. Źródło: wyd. poseminaryjne, s Referat M. Twarowskiego Podstawowe założenia architektury sakralnej kryteria oceny projektów budowli sakralnych, s (...) i rozjaśniało oblicze Jego jako słońce, szaty zaś Jego stały się białe jako śnieg (Mat. 17,2). 47 Dzieło zbiorowe pod red. X.Leona-Dufour: Słownik teologii biblijnej. Pallotinum; Poznań-Warszawa 1982.; s

52 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM opowiadać o dziele zbawienia, zachęcać, nauczać. Jego słuchanie oznacza otworzyć na nie swoje serce i wprowadzać je w życie. Strefa Słowa dotyczy tych miejsc w przestrzeni kościelnej, z których czytane jest Słowo Boże oraz głoszone słowo pasterskie kazanie. W pierwszym okresie chrześcijaństwa mówiono i czytano ze stopni ołtarza: najwyżej stał diakon, z niższego stopnia czytał lekcję subdiakon, niżej niższy kler 48. W Syrii ambona stała w środku zgromadzenia. W bazylikach starochrześcijańskich wierni najpierw gromadzili się wokół bemy 49, słuchali Słowa Bożego, kazań, włączali się w liturgię, recytując modlitwy, śpiewając psalmy i hymny. Po liturgii Słowa formowała się procesja kleru do ołtarza, gdzie rozpoczynała się liturgia Eucharystii. Od IV wieku budowano ambo (Rys. II-15) balustradę z pulpitem dla lektora przy przegrodzie ołtarzowej: po stronie południowej odczytywano Listy Apostolskie, po północnej Ewangelię. Od XIII wieku do soboru trydenckiego budowano lektoria 50 czyli przegrody ołtarzowe, oddzielające chór od nawy, na których umieszczano balkon z balustradą, dostępny schodami, przeznaczony dla kaznodziei i śpiewaków. Stał na nim pulpit, z którego odczytywano Ewangelię, Listy Apostolskie i od którego nazwę wzięła cała przegroda. Często miał on kształt orła z rozpostartymi skrzydłami, podtrzymującymi rozłożoną księgę symbol św. Jana Ewangelisty. Rys. II-15. Ambo, typ z VI w M. E. Rosier-Siedlecka CR: Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin 1980; 49 Bema (gr.) = stopień, trybunał podwyższenie dla kleru w obrębie apsydy lub prezbiterium bazyliki wczesnochrześcijańskiej. 50 nazwa pochodzi od słowa lectionarium (łac.) = pulpit do czytania. 51 źródło: W. Koch Style w architekturze ; Świat Książki, Warszawa 1996; s

53 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Od XIII wieku pojawiły się ambony, których pierwotną wersją było ambo. Umieszczano ją na lektorium, jako wolno stojącą lub nadwieszoną przy jednym z filarów. Składały się z podstawy, korpusu z parapetem, schodów i baldachimu. Przez długi czas, aż do czasów Vaticanum II, Pismo Święte odczytywano ze stopni ołtarza w języku łacińskim. W XV w. ambona znalazła się w środku kościoła, skąd wyjaśniano czytania, Ewangelię i głoszono kazania. Zawieszona była w nawie, nad głowami wiernych. Mieściła się ona na ścianach prostopadłych do ścian bocznych prezbiterium, na granicy nawy i prezbiterium (na wysokości łuku tęczowego), na ścianach bocznych nawy lub, w przypadku wielu naw, zawieszone były na filarze. Posiadała daszki, mające znaczenie akustyczne, a prowadziły do niej schody przyległe do ściany, obiegające filar lub klatki schodowe. Często zaczynały się one w prezbiterium, a prowadziły na ambonę, która znajdowała się już w nawie. A. B. Fot. II-16. Przykłady ambon barokowych: A. ambona z XVII w. na bocznej ścianie nawy Góra Św. Anny; B. ambona na filarze między nawą i prezbiterium Gostyń, bazylika Świętogórska. Fot. autorka Czytanie Biblii ze stopni przyściennego ołtarza oraz głoszenie kazań z wiszącej ambony, przetrwały aż do Soboru Watykańskiego II. 53

54 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Soborowa Konstytucja o liturgii świętej podkreśla różnorodną obecność Chrystusa w rozmaitych czynnościach liturgicznych 52, szczególnie w słowie. Podczas liturgii uobecnia się Jego autentyczne nauczanie. Sobór podkreślił więc znaczenie Liturgii Słowa. Znalazło to wyraz w umiejscowieniu strefy, odpowiadającej tej funkcji. Miejsce czytań mszalnych i głoszenia kazań znalazło się w tym samym miejscu. Nie ma ścisłych wytycznych dotyczących umiejscowienia ani formy posoborowej ambony, jednak strefa ta ma być wyraźne oddzielona od ołtarza ze względu na podział na dwie części liturgii. Posoborowa ambona to w hierarchii przestrzennej drugi punkt zainteresowania we wnętrzu kościelnym (po ołtarzu) 53, według innych opracowań trzecim (po ołtarzu i tabernakulum) 54. Służy zarówno czytaniu Pisma Świętego, śpiewaniu psalmu responsoryjnego, jak i głoszeniu homilii, modlitwie wiernych. Korzystnie, jeśli jest też stałym miejscem do wystawiania Księgi w ciągu dnia. Do intronizowania Pisma Świętego i pozostawienia go wystawionego także po liturgii, służyć może też dodatkowy pulpit. A. B. Rys. II-17. Różnice położenia Strefy Słowa przed Soborem Watykańskim II (A) i po soborze (B). S miejsce czytania Słowa Bożego, K miejsce głoszenia kazań. Oprac. autorka 52 Artykuł Misterium Słowa ks. H. Wejmana (miesięcznik Msza Święta nr 4/2000). 53 M. E. Rosier-Siedlecka CR: Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa Rozdział 5: W. Pieńkowski: Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła, s

55 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-18. Przykłady typów ambon posoborowych: A. ambona marmurowa - Licheń k. Konina, bazylika M.B. Licheńskiej, arch. Barbara Bielecka; B. ambona drewniana Unieście, kościół Matki Bożej Gwiazdy Morza, arch. Henryk Helak; C. ambona ceglana wysunięta ku nawie Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka. Fot. autorka 55

56 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-19. Przykłady typów ambon posoborowych: D. ambona marmurowa - kościół Nawiedzenia NMP, Poznań; E. stylizowana drewniana ambona w zabytkowym wnętrzu Bazylika Świętogórska, Gostyń; F. ambona marmurowa Poznań, kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty, arch.arch. Aleksandra Kornecka, Katarzyna Weiss, proj. ambony: autorka. Fot. autorka 56

57 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Ambona powinna być bardziej niż ołtarz wysunięta w nawę, jak najbliżej wiernych dla podkreślenia bezpośredniej łączności prezbiterium i nawy. Poziom jest ustawienia nie może być niższy niż ołtarza, ale wyższy niż nawy, jednak różnica poziomów nie może być zbyt duża. Ambona nie może zakrywać ołtarza i tabernakulum. Forma ambony powinna być zharmonizowana z kompozycją plastyczną całości prezbiterium. Wskazane jest aby była wykonana z tego samego materiału co ołtarz, stanowiąc jakby jego uzupełnienie 55. Zalecana jest ambona stała, a nie ruchomy pulpit. Dodatkowy pulpit przenośny i lekki stosować można do czytań i ogłoszeń, umieszczony przed fotelem celebransa w strefie przewodniczenia. II.1.4. Strefa Przewodniczenia Strefa przeznaczona przewodniczeniu liturgii w okresie budowy bazylik wczesnego chrześcijaństwa, wydzielona była przez podwyższenie w obrębie absydy lub prezbiterium i zwana bemą (Rys. II-20.A). Jej centrum stanowił tron biskupi, czyli katedra 56 - ośrodek zgromadzenia w zaokrągleniu apsydy. Z czasem podniesiono go o kilka stopni, a półkole obok zajmował kler, zasiadający na ławie. Później, kiedy tabernakulum i ołtarz przesunięte zostały do ściany i zajmowały jej część środkową, Strefę Przewodniczenia przesunięto do bocznej ściany prezbiterium oraz rozdzielono tron przewodniczącego i służby liturgicznej. Od średniowiecza umieszczano go na podwyższeniu w prezbiterium, po stronie Ewangelii (Rys. II-20.B). Najczęściej zdobiono go z przepychem i wyposażano w baldachim. W późniejszym okresie stosowano trzyczęściowe ławy kapłańskie - sedilia, na których zasiadał kapłan i jego dwóch diakonów (Rys. II-20.C). Stawiano je przy południowej ścianie prezbiterium. Były drewniane, rzeźbione. Od XIII w. w kościołach klasztornych, katedralnych i kolegiackich, przy bocznych 55 Tamże. 56 Katedra (gr.) = siedzenie; cathedra (łac.) = krzesło z poręczami. 57

58 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM ścianach prezbiterium stawiano stalle, czyli rzeźbione ławy dla duchownych. Miejsce przewodniczenia, znajdujące się przy bocznej ścianie prezbiterium, bokiem do wiernych, zachowane została do Soboru Watykańskiego II. A. B. C. Rys. II-20. Miejsca przewodniczenia: A. bema (X w.), B. tron biskupi na podium C. ława kapłańska (sedilium) 57 (XII w.), Strefa Przewodniczenia po Vaticanum II ma być miejscem podkreślającym rolę celebransa jako przewodniczącego liturgii i zgromadzenia in persona Christi, jego urząd i funkcję 58. Jest to miejsce, w którym kapłan rozpoczyna i kończy liturgię oraz podaje komunikaty i ogłoszenia, a w pewnych momentach liturgii siedzi i słucha. Powinno to być również miejsce dla ministrantów i szafarzy. Usytuowanie tego miejsca w pewnym sensie nawiązuje do dawnego tronu, katedry czy sedilli (cathedra, ad sedem) 59. Miejsce najlepiej ma być takie, by siedzący byli twarzą zwróceni do wiernych i całkowicie widoczni z nawy, sytuowani u szczytu prezbiterium, nieco cofnięci w stosunku do ołtarza i ambony, najlepiej w niszy. Najczęściej miejsce przewodniczenia lokuje się w następujących miejscach: na osi za ołtarzem, twarzą do wiernych, przy ścianie, na podeście takiej wysokości, aby celebrans był widoczny również wtedy, kiedy siedzi i aby on widział całe zgromadzenie (Rys.II-21.A, B, Fot.II-22.A, B, E); bokiem do ludu, przy bocznej ścianie prezbiterium niewskazane ze względu na brak podkreślenia roli przewodniczącego (Rys.II-21.C); 57 źródło: W. Koch Style w architekturze ; Świat Książki, Warszawa 1996; s. 431, 489, Instrukcja 1964 nr Ks. H. Nadrowski.: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000.; s

59 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM z boku ołtarza, przy ścianie, twarzą do wiernych (Rys.II-21.D, Fot.II-22.C, D) rozwiązanie najbardziej popularne. W polskich warunkach w miejscu centralnym prezbiterium najczęściej usytuowane jest tabernakulum na osi ołtarza wymaga to asymetrycznego rozmieszczenia pozostałych elementów strefy prezbiterialnej. Miejsca przewodniczenia nie należy lokować w przejściu do zakrystii, ponieważ każde wychodzenie usługujących przesłania celebransa i zakłóca liturgię. Rys. II-21. Przykłady lokowania posoborowego miejsca przewodniczenia: A. na osi ołtarza przy ścianie; B. na osi ołtarza przy starym ołtarzu (w przypadku kościołów zabytkowych); C. z boku ołtarza przy bocznej ścianie prezbiterium (często w przypadku kościołów zabytkowych); D. z boku ołtarza, przy tylnej ścianie. 1 nowy ołtarz, 2 stary ołtarz przyścienny. Oprac. autorka Jako siedziska w miejscu przewodniczenia stosuje się fotel dla przewodniczącego liturgii i fotele, taborety lub ławę dla koncelebransów i asysty. Należy unikać podobieństwa do tronu, krzesło ma jednak mieć poważny wygląd. Sedilia mogą być drewniane, kamienne, żelbetowe lub ceglane wyłożone drewnem. 59

60 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-22. Przykłady posoborowego lokowania miejsca przewodniczenia. Miejsce przewodniczenia na osi ołtarza na podeście S. John s Abbey koło Saint Cloud, Minnesota, arch. Marcel Breuer.: A. widok od strony nawy na wyspę ołtarzową; B. widok miejsca przewodniczenia 60 ; C. strefa przewodniczenia przesunięta w stosunku do osi ołtarza, na osi prezbiterium Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka. Fot. autorka 60 źródło: 60

61 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-23. Przykłady posoborowego lokowania miejsca przewodniczenia. D. miejsce przewodniczenia na osi ołtarza Unieście, kościół Matki Bożej Gwiazdy Morza, arch. Henryk Helak; E. miejsce przewodniczenia na osi ołtarza, tyłem do tabernakulum Poznań, kościół Nawiedzenia NMP, arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; F. miejsce przewodniczenia w zabytkowym wnętrzu z przodu prezbiterium Bazylika Świętogórska, Gostyń. Fot. autorka 61

62 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM II.1.5. Nawa Nawa to przestrzeń przeznaczona dla wiernych (familia Dei). Jest to powierzchniowo największa strefa przestrzeni kościoła, stanowiąca jego korpus. W jej skład wchodzą inne strefy, które w rozwoju historycznym ulegały przemieszczeniom, nie tylko w jej obrębie. Są to: Strefa Słowa częściowo (ambona) do czasu Vaticanum II, Strefa Baptysteryjna, Strefa Penitencjarna. Już na samym początku chrześcijaństwa, podczas liturgii sprawowanej w domach, była to część wydzielona oddzielono oratoria i sanctuarium 61. W bazylikach (IV IX wiek) wyraźny był podział na dwie strefy: prezbiterium dla duchowieństwa i nawa dla ludu. Zmieniała się jej forma, w zależności od stylu panującego w architekturze i wymogów liturgicznych. Zależał od kształtu budowli (podłużnej lub centralnej) oraz od bardziej i mniej gęstych wewnętrznych podziałów nawy na przęsła i nawy boczne. W okresie gotyku potężne filary przesłaniały wgląd w nawę boczną, natomiast wnętrza renesansowe są możliwe do ogarnięcia jednym spojrzeniem. W okresie baroku bogactwo rzutów, zdobień, powoduje podziały nawy na mniejsze przestrzenie i kaplice. Czytelność przestrzeni wraca pod wpływem prądów klasycznych. Zasadniczy podział na dwie strefy prezbiterialną i nawę - zawsze był jednak podkreślony i przetrwał aż do czasu Soboru Watykańskiego II. Po soborze wielkość i forma nawy stanowi podstawę dla rozwiązania architektonicznego kościoła czyli powierzchnia użytkowa dla wiernych najpoważniej wpływa ukształtowanie przestrzeni świątyni. Dopiero znając ją, przystępuje się do projektowania pozostałych elementów, a od jej wymiarów zależą proporcje wnętrza. Na jej kształt przede wszystkim wpływa czynnik 61 Szerszy historyczny opis nawy w kontekście całej przestrzeni kościelnej znajduje się w rozdziale II.2. Przekształcenia stref w rozwoju historycznym przed Soborem Watykańskim II. 62

63 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM widoczności przebiegu liturgii. Preferowane są więc układy jednoprzestrzenne, unikamy naw bocznych zbyt oddzielonych od nawy głównej, staramy się o to, aby sama nawa główna nie była zbyt długa, nie tworzymy przeróżnych»zakamarków«62. Zalecana jest nawa bez żadnych podziałów, elementów oddzielających, otaczająca wyspę ołtarzową z trzech stron. Najczęściej spotykamy poniższe kształty rzutu nawy 63 (Rys. II-24): prostokątną wzdłuż lub wszerz osi kompozycyjnej, kwadratową, na rzucie wieloboku, na rzucie trapezu, na rzucie trójkąta, na rzucie koła, na rzucie wycinka koła, na rzucie elipsy lub jej części, na rzucie dowolnej formy swobodnej. Ze względu na kompozycję, rozróżniamy nawy oparte na: jednej osi kompozycyjnej, dwóch osiach kompozycyjnych, tradycyjną: jedno-, dwu- lub trzynawową z wyraźnie szerszą nawą środkową (główną), a pozostałe o charakterze komunikacyjnym, miejsce modlitw indywidualnych, spowiedzi, itp., formę swobodną. Głównym elementem wyposażenia nawy są ławki, których ustawienie jest elementem porządkującym wnętrze i decydującym o komunikacji wewnętrznej. Wskazane jest, aby 1/3 parafian mogła z nich korzystać. 62 Ks. dr J. Miazek: Kościół wymagania liturgiczne referat wygłoszony podczas seminarium SARPu w Kazimierzu Dolnym, XI 1982 r. Źródło: wyd. poseminaryjne, s na podstawie W. Pieńkowskiego: Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła (Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa 1981). 63

64 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Na 1 m² powierzchni użytkowej mogą siedzieć w ławce 2 osoby, a stać 3 do Między ławkami należy przewidzieć przejścia procesyjne o szerokości 3 lub 4 m. Służą one: procesji wejścia i wyjścia (sugeruje się umieszczenia zakrystii w pobliżu wejścia do kościoła, aby procesja przechodziła przez całą jego długość), procesji z darami ofiarnymi, procesji do Komunii św., która udzielana jest na styku prezbiterium i nawy. Rys. II-24. Przykłady rozmieszczenia nawy i ołtarza: A. układ klasyczny przedsoborowy; układy posoborowe: B. nawa w 3/4 koła, C. w kształcie rombu, D. układ centralny z nawą z trzech stron, E. W układzie trapezowym, F. układ centralny z nawą z dwóch stron, G. układ narożny. Oprac. autorka 64 Tamże, rozdział 4: Stanisław Marzyński: Założenia architektoniczne budowy kościołów. 64

65 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-25. Przykłady posoborowych układów nawy. A. tradycyjnie nawa na wprost ołtarza Gdańsk Orunia, św. Jadwigi Królowej, arch. Antoni Wolański; B. nawa z dwóch stron prezbiterium (jedna dla chóru muzycznego) Poznań, kościół św. Jadwigi Śląskiej, arch.arch. Zygmunt Kłopocki, Andrzej Kurzawski; C. nawa w kształcie łuku Kraków-Łagiewniki, sanktuarium Bożego Miłosierdzia, arch. Witold Cęckiewicz. Fot. autorka 65

66 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-26. Przykłady posoborowych układów nawy. D. nawa w kształcie łuku Poznań, kościół Nawiedzenia NMP, arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; E. galeria z trzech stron jako nawa boczna Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka. Fot. Autorka; F. nawa ze wszystkich stron otaczająca ołtarz - S. John s Abbey koło Saint Cloud, Minnesota, arch. Marcel Breuer źródło: 66

67 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM II.1.6. Strefa Baptysteryjna Woda w historii religii jest znakiem oczyszczenia. Symbolika wody otrzymuje swoje pełne znaczenie w chrzcie chrześcijańskim, dokonywanym przez zanurzenie lub obmycie. Chrzest powoduje jednak oczyszczenie nie ciała, lecz duszy. Słowo baptein, baptidzein oznacza zanurzać, obmywać 66. Strefa Baptysteryjna jest więc strefą chrzcielną. Nowotestamentowy chrzest w wodzie i Duchu wiązał się z całkowitym zanurzeniem, które w wyjątkowych warunkach zastępowało się pokropieniem głowy. Zanurzenie to symbolizowało śmierć i pogrzebanie Chrystusa, wyjście z wody zmartwychwstanie i zjednoczenie z Nim. Przez sakrament chrztu człowiek dostępuje zjednoczenia z Chrystusem i wchodzi do Chrystusowego Kościoła 67. Pierwotnie chrzest dokonywany był przez kąpiel zanurzenie symbolizujące śmierci i zmartwychwstanie w Chrystusie. W okresie wczesnego chrześcijaństwa i średniowiecza sakramentu chrztu dokonywano w budynku chrzcielnym (baptysterium) o formie centralnej - oktagonalnym lub okrągłym, budowanym przeważnie po stronie zachodniej kościoła katedralnego (Fot. II-27), często pokrywanym tynkiem i reliefowanym 68. Chrzczony wchodził do basenu chrzcielnego (piscina) na środku pomieszczenia. Od XI wieku wprowadzono chrzcielnicę kamienne, brązowe lub drewniane naczynie na wodę święconą o kształcie okrągłym, owalnym lub oktagonalnym, stojące w kościele, zastępujące baptysterium. Dekorowane było przeważnie scenami ze Starego i Nowego Testamentu oraz przedstawieniami symbolicznymi, związanymi z chrztem. 66 Na podstawie: dzieło zbiorowe pod red. X.Leona-Dufour: Słownik teologii biblijnej. Pallotinum; Poznań-Warszawa 1982.; s Ks. dr J. Miazek: Kościół wymagania liturgiczne referat wygłoszony podczas seminarium SARPu w Kazimierzu Dolnym, XI 1982 r. Źródło: wyd. poseminaryjne, s Opis rozwoju i kolejnych faz przebudowy przykładowego baptysterium oraz centrum eklezjastycznego Abȗ Mȋnȃ od końca IV wieku do podboju Egiptu przez Arabów opisano w opracowaniu J. Kościuka: Wczesnośredniowieczna osada w Abȗ Mȋnȃ. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław

68 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Usytuowanie chrzcielnicy przed Soborem Watykańskim II nie było podkreślane w układzie przestrzennym kościoła było to miejsce zazwyczaj niedaleko prezbiterium, z boku, w kaplicach bocznych, w pobliżu wejścia, czasem nawet w zakrystii. Fot. II-27. XI wieczny budynek baptysterium pw. Św. Jana Chrzciciela we Florencji w formie przesklepionego piramidalnie ośmioboku. Fot. autorka Po soborze zostało ono dowartościowane, a nawet zaakcentowane. Miejsce to ma uwidaczniać godność tego sakramentu i nadawać się do wspólnych nabożeństw 69. Samego obrzędu dokonuje się we wspólnocie, stąd potrzeba odpowiedniej przestrzeni, a cała ceremonia ma być widoczna. Najlepiej, jeśli jest możliwość widzenia chrzcielnicy również w czasie każdej mszy. Lokuje się ją w następujących miejscach kościoła: w prezbiterium z boku, w pobliżu ołtarza i miejsca Liturgii Słowa, w prezbiterium na osi ołtarza, niżej niż ołtarz, ale wyżej niż nawa, w pobliżu prezbiterium, na poziomie niższym niż ołtarz, ale wyżej niż posadzka nawy, przy wejściu to usytuowanie podkreśla fakt wejścia do społeczności wiernych, w wydzielonej kaplicy, połączonej z kościołem, otwartej na nawę tak, by ceremonia chrztu była widoczna, w oddzielnej kaplicy chrzcielnej w krypcie kościoła, w wydzielonej kaplicy z ołtarzem do Mszy św. chrzcielnej. 69 por. Konstytucja o Liturgii, art. 27, Instrukcja nr

69 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-28. Przykłady lokowania posoborowego baptysterium: A. na osi ołtarza pod balkonem, wydzielone murkami, z widoczną figurą św. Jana Chrzciciela S. John s Abbey koło Saint Cloud, Minnesota, arch. Marcel Breuer 70 ; B. w niszy przy prezbiterium Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka; C. chrzcielnica przy ścianie z boku ołtarza Poznań, kościół św. Jadwigi Śląskiej, arch.arch. Zygmunt Kłopocki, Andrzej Kurzawski. Fot. autorka 70 źródło: 69

70 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-29. Przykłady lokowania posoborowego baptysterium: D. chrzcielnica w bocznej kaplicy przyołtarzowej Poznań, k. Nawiedzenia NMP, arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; E. chrzcielnica z przodu prezbiterium Gdańsk Orunia, k. św. Jadwigi Królowej, arch. Antoni Wolański 71 ; F. chrzcielnica na zakończeniu nawy bocznej k. św. Jana Apostoła i Ewangelisty arch.arch. Aleksandra Kornecka, Katarzyna Weiss, proj. ambony: autorka. Fot. autorka 71 źródło: 70

71 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Dla ułatwienia dostępu do chrzcielnicy, dodaje się 1 3 stopnie. Jej forma ma być odpowiednia do funkcji i może być elementem wyraźnie plastycznym, rzeźbiarskim, kolorystycznym 72. Do jej wykonania stosuje się kamień, żelbet, metal, drewno z metalową misą w środku, z pokrywą. Zalecane jest oświetlenie podkreślające położenie chrzcielnicy (zarówno sztuczne, jak i naturalne). II.1.7. Strefa Penitencjarna Z Nowego Testamentu wynika, że Chrystus przyszedł po to, aby uwolnić człowieka od grzechu. Głosi On potrzebę nawrócenia, konieczność zmiany duchowej sprawiającej to, że człowiek jest w stanie przyjąć dar Boży i że potrafi się poddać działaniu Bożemu 73. Niejednokrotnie na kartach Ewangelii napotykamy termin odpuszczenia grzechu. Dokonuje się to mocą aktu Bożego, pod warunkiem przemiany ducha i serca człowieka. Chrystus zmartwychwstały przekazuje apostołom władzę darowania grzechów. Ich wyznanie jest warunkiem przebaczenia, którego udziela sam Bóg w spowiedzi sakramentalnej. Sakrament pokuty to sakrament pojednania z Bogiem i Kościołem. Pierwotnie spowiedź miała charakter publicznego nabożeństwa. Do czasu wypełnienia pokuty, penitent nie miał prawa w pełni uczestniczyć w liturgii i nie mógł przebywać w strefie nawy. Później wyznawanie grzechów miało charakter rozmowy, podczas której kapłan i penitent siedzieli. W XVI wieku wprowadzono konfesjonał (łac. confessio przyznanie, wyznanie), a w 1565 roku kratę oddzielającą spowiednika od spowiadanego. Od około roku 1600 wprowadzono konfesjonał w formie trzyczęściowej drewnianej obudowy, w części środkowej z siedziskiem dla duchownego, oddzielonego kratą 72 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa Rozdział 5: W. Pieńkowski: Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła, s Na podstawie: dzieło zbiorowe pod red. X.Leona-Dufour: Słownik teologii biblijnej. Pallotinum; Poznań-Warszawa 1982.; s

72 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM od penitentów, którzy przystępując do sakramentu pokuty, klękali na zmianę na klęcznikach w częściach bocznych. Taka forma konfesjonału przetrwała do czasów dzisiejszych. Zmieniała się stylistyka i rozmiary szafy. Konfesjonały lokowane były najczęściej przy ścianie naw bocznych (Fot. II- 29), przy filarach (Fot. II-30), w pobliżu kruchty. Fot. II-30. Potężny konfesjonał barokowy przy ścianie nawy bocznej w tylnej części kościoła w Lądzie nad Wartą. Fot. autorka Fot. II-31. XIX- wieczne konfesjonały przy filarach nawy bocznej Bazyliki Świętogórskiej w Gostyniu. Fot. autorka 72

73 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Posoborowa spowiedź stopniowo zmienia swój charakter coraz bardziej nabiera charakteru rozmowy i poradnictwa, zakończonego pouczeniem i rozgrzeszeniem. Posoborowy konfesjonał sytuowany ma być w miejscu ciszy i spokoju, nie na drodze komunikacyjnej. Spowiedź odbywa się niejednokrotnie w czasie nabożeństw, co wymusza pewne warunki słyszalności. Najczęstszymi miejscami lokowania konfesjonałów są: strefa blisko wejścia, kaplice (rozwiązanie zalecane) 74, nisze w ścianach, wydzielona część nawy, niższe nawy boczne, niewielkie pomieszczenia bez konfesjonału spowiedź nabiera charakteru spotkania między kapłanem i penitentem, dialogu, ale traci swój tradycyjny charakter. Ze względu na to, że miejsce spowiedzi sakramentalnej ma być lokowane w strefie ciszy i skupienia, rozwiązanie z oddzielnymi kaplicami jest najbardziej korzystne. Najczęściej, w przypadku tradycyjnego układu kościoła, spotykamy się z przypadkami ustawienia konfesjonałów w nawie bocznej (pod ścianą lub przy filarach), a gdy naw bocznych brakuje pod chórem lub w pobliżu strefy wejścia. W krajach zachodnioeuropejskich oraz w Ameryce Północnej bardzo często spotykamy się z konfesjonałami szafami, zamykanymi i od strony kapłana, i od strony penitenta lub oddzielnymi pokoikami, lokowanymi w pobliżu zakrystii lub strefy wejścia. Zaobserwowano również całkowity brak strefy penitencjarnej w amerykańskich kościołach katolickich - jest to wynik silnych wpływów protestanckich oraz zanik świadomości pokutnych. Sakrament spowiedzi odbywa się wtedy na życzenie penitenta i ma charakter rozmowy w zupełnie przypadkowych miejscach np. zakrystii, w czasie spaceru wokół budynku kościelnego. 74 np. w Poznaniu, w kościele o.o. Dominikanów (arch. Adolf Szyszko Bohusz), wydzielone jest oddzielne pomieszczenie z konfesjonałami w formie boksów. 73

74 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-32. Przykłady posoborowej strefy penitencjarnej: A. konfesjonał w stylu podhalańskim z tyłu nawy, z boku przedsionka Bachledówka Czerwienne, Sanktuarium M.B. Jasnogórskiej na Podhalu, arch. Czesław Biały, wnętrze art. plastyk Józef Kulon; B. konfesjonał szafiasty pod chórem, przy tylnej ścianie Unieście, kościół Matki Bożej Gwiazdy Morza, arch. Henryk Helak; C. konfesjonał przy ścianie nawy, w pobliżu strefy wejścia Poznań, kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty arch.arch. Aleksandra Kornecka, Katarzyna Weiss. Fot. autorka 74

75 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-33. Przykłady posoborowej strefy penitencjarnej: A. konfesjonał pod chórem, z boku nawy Poznań, kościół Nawiedzenia NMP, arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; B. konfesjonał z tyłu nawy, przed ścianą przedsionka Poznań, kościół św. Jadwigi Śląskiej. Fot. autorka. C. konfesjonał w formie wbudowanej szafy - S. John s Abbey koło Saint Cloud, Minnesota, arch. Marcel Breuer źródło: 75

76 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Konfesjonał posoborowy to element użytkowy, nie dekoracyjny 76, mebel wolno stojący przy ścianie lub filarze, albo wstawiony we wnękę, stały lub przenośny. Zazwyczaj jest on drewniany. Jeśli chodzi o formę, ma być przede wszystkim funkcjonalny - oprócz klęcznika stosuje się czasem ławeczkę dla penitenta. Forma prosta, estetyczna, nie rozbudowana i nie wyolbrzymiona. Głębokość umożliwiająca rozprostowanie nóg spowiednika około cm, szerokość wewnętrzna cm, wysokość ławki 42cm, całości cm. Buduje się półeczkę do oparcia rąk penitenta, nad nią ażurowe okienko wypełnione zazwyczaj skośnymi szczelinkami. Stosuje się sztuczne oświetlenie tylno boczne, umożliwiające kapłanowi czytanie brewiarza 77. II.1.8. Strefa Muzyki 78 Świat dźwięków ma strukturę przestrzenną, nie tak jednak wyrazistą, jak świat wizualny. ( ) Tym, którzy dysponują wzrokiem, możliwością poruszania się i dotykania rzeczy, dźwięki ogromnie wzbogacają odczucie przestrzeni. ( ) Dźwięki, choć bardzo nieprecyzyjnie lokalizowane, mogą dać silne poczucie wielkości (masy) i odległości 79. W czasach dawnych inaczej pojmowano sztukę, była ona językiem objawienia życia duchowego, dlatego nierozerwalnie wiązała się z religią. Uważano, że ma boskie pochodzenie, dlatego potrafi zbliżyć wykonawcę 76 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa Rozdział 5: W. Pieńkowski: Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła. 77 Tamże. 78 Rozdział w większości stanowią fragmenty dwóch wcześniejszych referatów autorki: Muzyka w przestrzeni architektury sakralnej (Konferencja Doktorantów Wydziałów Architektury organizowana przez Politechnikę Śląską w Gliwicach, Szczyrk, marca 2004 wyd. pokonferencyjne) oraz Historyczny obraz muzyki w świątyniach zachodniochrześcijańskich (V Międzynarodowa Konferencja Naukowo Techniczna Budownictwo sakralne i monumentalne organizowana przez Politechnikę Białostocką Białystok, 6-7 maja 2004 wyd. pokonferencyjne). 79 Yi - Fu Tuan: Przestrzeń i miejsce. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987; s

77 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM i słuchacza do Boga. Muzyka towarzyszy liturgii chrześcijańskiej od samego początku jej istnienia. Związek między architekturą sakralną a muzyką nierozerwalną częścią liturgii - był ścisły. W czasach późniejszych relacje te niestety uległy osłabieniu. Zmiany w liturgii, a tym samym miejsca i roli muzyki, wpłynęły na kształtowanie bryły świątyń. Początkowo w świątyniach rozbrzmiewał śpiew solowy i chóralny, później pojawiły się również instrumenty muzyczne. Organy, największy pod względem rozmiarów i możliwości brzmieniowych instrument, jako jedyny znalazł swoje trwałe miejsce w Kościele. Jego ewolucja rozwój jakości brzmienia, zmiany wielkości oraz funkcji powodowały, że jego położenie we wnętrzu architektury sakralnej ulegało zmianom 80. W okresie wczesnochrześcijańskim msze były śpiewane, a muzyka była nieodłącznie związana z tekstem liturgicznym. Muzyka wokalna była jedyną, towarzyszącą sprawowanym obrzędom. Instrumenty wciąż kojarzono z kultem pogańskim, dlatego ich używanie w kościele było zabronione. Celem śpiewów było towarzyszenie i nadanie wyrazu modlitwie i obrzędom. Schola śpiewacza 81, podobnie jak inni, którzy brali bezpośredni udział w liturgii, znajdowała się w prezbiterium w pobliżu ołtarza głównego (Fot. II-34). Fot. II-34. Widok na prezbiterium oraz balustradę oddzielającą miejsce dla kleru i scholi - Rzym, bazylika św. Klemensa, XI w Szerzej historię organów oraz mechanizm ich działania autorka opisała w artykule Zarys dziejów budownictwa organowego, publikowanego w wydawnictwie pokonferencyjnym z okazji XXX lecia kierunku Architektura i Urbanistyka na Politechnice Poznańskiej, Poznań 2003r. 81 zespół, grupa śpiewacza. 82 źródło: oraz 77

78 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Lokalizacja chóru nad kruchtą miała miejsce dopiero od pierwszych lat XV wieku 83. Pierwszym instrumentem towarzyszącym liturgii, który pełnił rolę pomocniczą dla śpiewów schola cantorum, był portatyw 84 (Rys. II-35.A): przy jego pomocy podawano ton do śpiewu gregoriańskiego, później wykonywano linię melodyczną, a następnie oddzielną w utworach polifonicznych. Jak sama nazwa wskazuje, był to instrument niewielki, noszony na szyi grającego, piszczałkowy, z klawiaturą i mieszkiem z tyłu. Drugim instrumentem, który pełnił podobną rolę, był pozytyw 85 małe organy stawiane z przodu nawy, na podłodze (Rys. II-35.B). Wymagały one obsługi dwóch osób grającego i obsługującego miech. A. B. Rys. II-35. Pierwsze instrumenty towarzyszące liturgii. A. Portatyw organy o bardzo małych rozmiarach, noszone na pasku przerzuconym przez ramię; B. Pozytyw XIV-wieczny widoczny instrument z dwoma rzędami piszczałek różnej długości, dwa miechy fałdowe pompujące powietrze, uruchamiane za pomocą mechanizmu ręcznego przez kalikanta 86 Organy początkowo były wykluczone z liturgii jako instrument wykorzystywany w kulcie pogańskim. Dopiero w II połowie VII w. papież Witalian I uznał je za instrument liturgiczny 87. Pierwotnie używane były one tylko w liturgii uroczystej. Wykorzystywano je jako instrument akompaniujący 83 D. Wróblewska, A. Kulowski: Czynnik akustyki w architektonicznym projektowaniu kościołów Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2007r., s portare (łac.) = nieść 85 positum (łac.) = stawiać 86 J. Erdman: Organy, Wyd. Archidiecezji Warszawskiej, Warszawa W VIII w. (757 r.) cesarz grecki Konstantyn Kopronymos V podarował organy królowi francuskiemu Pipinowi Małemu, który umieścił je w kościele w Compiegne. Intensywny rozwój budownictwa organowego datuje się od czasów, kiedy Karol Wielki w roku 812 w Aachen kazał wybudować instrument według wzoru z Compiegne. 78

79 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM śpiewom, a z czasem również jako solowy. Od XII do XIV w. następował ich rozwój, aż nabrały cech zbliżonych do dzisiejszych instrumentów. Pierwotnie umieszczane były na podłodze w pobliżu scholi wokalnej, po jednej ze stron prezbiterium, w specjalnej wnęce. Instrument znajdował się na murowanym postumencie, a wnęka bywała zwieńczana kamiennym ażurowym baldachimem 88. Średniowieczne kościoły nie posiadały dobrego miejsca z punktu widzenia akustycznego dla ustawienia organów prezbiterium nie zawsze posiadało odpowiednią ilość miejsca organy powinny stać w tym miejscu świątyni, gdzie jest najwięcej wolnej przestrzeni 89. Następnie, ze względu na zwiększenie rozmiarów, przeniesione zostały na emporę bocznej ściany prezbiterium. Zdarzało się również sytuować je w transeptach. Swoje miejsce w przestrzeni kościoła gotyckiego znalazły na bocznej ścianie nawy głównej, najczęściej północnej, na wysokości około 2/3 długości świątyni, na charakterystycznym balkonie, zwanym jaskółczym gniazdem, którego podstawa wydłużona była w szpic (Rys. II-36). W świątyniach gotyckich, wg Alberta Schweitzera, było to najbardziej optymalne miejsce z punktu widzenia akustycznego. Wzbogacało i rozwijało się również zdobnictwo frontonu prospektu organów. Posiadały obramowanie strzeliste, z rozetami, a całość była zamykana drzwiami, zdobionymi malarstwem, jak tryptyk ołtarzowy. Oddzielne sekcje piszczałek zawieszano na ścianie, w pobliżu instrumentu po jego prawej lub lewej stronie. Miały one formę wieżyczek, półkola, stożka lub płaską. Bryła architektoniczna świątyń romańskich dobrze wpływała na zrozumiałość mowy i słyszalność śpiewu. Dźwięk w smukłych wnętrzach gotyckich zanikał pod sklepieniem i nie docierał do wiernych. Gdy organy znalazły swoje miejsce w liturgii, ich brzmienie wypełniło wertykalną przestrzeń kościołów późnego średniowiecza. 88 Na podstawie rozprawy doktorskiej Jacka Radziewicza Winnickiego: Architektura organów na Śląsku w ukształtowaniu przestrzennym wnętrz, promotor: prof. O. Czerner; Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, 1977 r. 89 Z wypowiedzi Krzysztofa Wilkusa, organisty katedralnego z Poznania; rozmowa z autorką dnia r. 79

80 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Rys. II-36. Organy we wnętrzu kościoła gotyckiego na bocznej ścianie nawy głównej na obrazach Pietera J. Saenredama wnętrze kościoła św. Bawona w Haarlemie 90 Architektura doby renesansu korzystnie wpłynęła na akustykę świątyń, ponieważ posiadały mniejszą kubaturę. Z czasem zdobnictwo i wyposażenie kościołów stawało się coraz bogatsze, co sprzyjało rozproszeniu dźwięku. W tym okresie nastąpił gwałtowny rozwój sztuki wokalnej wielogłosowej a capella 91, dlatego też dobra akustyka wnętrza była bardzo ważna. Budownictwo organów bardziej wiązano z architekturą świątyni i wzajemne ich relacje zacieśniały się. W tym okresie wykształciły się dwa kierunki rozwoju tego instrumentu: północnoeuropejski i włoski. Na terenach północnoeuropejskich okresie późniejszym w czasie liturgii zaczęto używać dwóch instrumentów organowych - instrument główny (niem. Hauptorgel) i drugi, niewielki, towarzyszący chórowi (niem. Chororgel) (Rys. II-37.A). Organista musiał przemieszczać się, chcąc grać na obu instrumentach. Konieczne było znalezienie nowego miejsca dla większego 90 źródło: wikimedia.org. 91 bez towarzyszenia instrumentów. 80

81 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM instrumentu, zaczęto więc budować chóry organowe. Chororgel zawieszano na balustradzie chóru, był to tzw. pozytyw wiszący (niem. Rückpositiv), umieszczony za plecami grającego. Z czasem ta sekcja samodzielna została podłączona do stołu gry instrumentu głównego i wykonawca korzystał z jednej klawiatury. We Włoszech, kolebce renesansu, wpływ starożytnej tradycji był wciąż bardzo silny. Na tym terenie też inaczej rozwijała się sztuka, stąd odmienny schemat stosowano w budownictwie organowym (Rys. II-37.B). We włoskim budownictwie od ok.1600 roku aż do końca XVIII w. nie wystąpiły duże zmiany. W prospektach organowych charakterystyczny był kształt łuku, ale zmieniło się zdobnictwo. Zauważamy dwa jego rodzaje: szafy bogate w rzeźby oraz przypominające elewacje kościołów (z kolumnami, łukami, przyczółkami). Instrumenty te lokowano najczęściej w transeptach 92. Epoka baroku to najbogatszy w inwencję twórczą okres w dziejach sztuki sakralnej. Zadaniem Kościoła było zachęcenie wiernych do uczestnictwa w misterium mszalnym. Przejawiło się to uteatralnieniem sprawowanych obrzędów, wzbogaceniem wnętrz świątyń, dynamicznym rozwojem architektury i muzyki. Wielkie dzieła wokalno instrumentalne, które rozwinęły się właśnie w tym okresie, znalazły swoje miejsce również w przestrzeni sakralnej. Wnętrza kościelne o nowych kształtach, obficie zdobione, posiadały wspaniałą akustykę. Miejsce organów, chórów śpiewaczych i orkiestry znalazło się w nawie głównej, na chórze nad kruchtą, nad wejściem od strony zachodniej. Spotykamy również rozwiązania, gdzie organy umieszczano na chórze w transepcie 93 lub na skrzyżowaniu nawy 92 W kościele S. Maria Sopra Minerva w Rzymie dwa instrumenty Ennio Bonifatiego z 1620 r. umieszczone są w północnym i południowym transepcie. Ciekawym przykładem umiejscowienia organów włoskich jest też wczesnobarokowy instrument Caspariniego w kościele San Giorgio Maggiore w Wenecji usytuowany jest on ponad ołtarzem głównym. To miejsce lokowania, po okresie reformacji, przejęli protestanci (źródło: rozprawa doktorska J.Radziewicza-Winnickiego, Politechnika Wrocławska, 1977 r.). 93 W Polsce rozwiązanie tego typu znaleźć można w katedrze w Pelplinie, organy zbudowane przez członka słynnej rodziny organmistrzowskiej Nitrowskich - Daniela. 81

82 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM z transeptem oraz w rzadkich przypadkach naprzeciw ambony w nawie głównej (Austria XVIII w.). Okres baroku to też najważniejszy okres w dziejach budowy organów. Prospekty organowe przybrały ogromne rozmiary, były bardzo rozrzeźbione, co spowodowało, że dźwięk docierał do słuchacza z wielu stron i dodatkowo był rozpraszany przez bogactwo zdobień. W budownictwie organowym przodowały Niemcy, Francja i Anglia. Najbardziej charakterystyczną cechą organów angielskich jest ich położenie w przestrzeni kościoła umieszczane były na przegrodzie - lektorium, oddzielającej nawę od chóru 94. Sam instrument również posiadał kształt niespotykany na kontynencie (Rys. II- 37.C). Cechy charakterystyczne organów francuskich są podobne do instrumentów innych krajów północnoeuropejskich. Prospekt rozdzielony był na dwie sekcje główną, większą i mniejszą, montowaną na balustradzie, która często była miniaturką głównej. Instrumenty większe, XVIII wieczne, wymagały szaf głębokich i szerszych. Ponieważ piszczałki umieszczone głębiej były słabo słyszalne, instrument taki nie posiadał tak dobrej emisji dźwięku, jak w przypadku szafy płytkiej. Starano się więc budować instrumenty maksymalnie szerokie. Wzajemne proporcje powierzchni zaokrąglonych wież i powierzchni między nimi, ich alternacja spowodowały, że stosowano pięć wież, a linia szczytów szerokich organów przypomina zarys chateau (Rys. II- 37.D). Rozwój budownictwa organowego w Niemczech już przed XVII w. był bardzo dynamiczny. Zbudowano tu największe i najwspanialsze instrumenty, zwłaszcza ze szkoły północnoniemieckiej. Charakteryzowały się one potężnym brzmieniem, dużymi rozmiarami i składały się z trzech części: części głównej centralnej części prospektu z wieżą centralną i dwoma krótszymi po bokach, części mniejszej - pozytywu, montowanego na balustradzie galerii (często miniatura części głównej) oraz novum - wież 94 Najwybitniejszym i najbardziej znanym przykładem są organy w King s College Chapel w Cambridge. 82

83 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM pedałowych najdłuższych, umieszczonych po bokach w tym samym oddaleniu od frontu galerii, co manuał główny. A. B. C. D. Rys. II-37. Diagramy kształtów organów: A. XVI wiecznych, spotykanych w krajach północnoeuropejskich; B. XVI wiecznych organów włoskich; C. XVII wiecznych organów angielskich; D. XVIII wiecznych szerokich organów francuskich. Oprac. autorki 95 W dobie Oświecenia wieku rozumu - kultura świecka zdominowała religijną. Klasycystyczne świątynie posiadały dobrą akustykę. W tym okresie kolonizowano też nowe ziemie, rozwój budownictwa organowego rozszerzył się na kraje Ameryki Północnej i Południowej, bazowano tam jednak na tradycjach europejskich. Forma świątyń klasycystycznych została przełamana przez powrót do form znanych z poprzednich wieków, zaznaczający się we wszystkich dziedzinach architektury. Kościoły w stylu neogotyckim, ponieważ miały kubaturę mniejszą niż oryginalne gotyckie, tym samym posiadały lepszą od nich akustykę. W II połowie XIX w., dzięki bardzo szybkiemu rozwojowi techniki organowej, budownictwo organowe ożyło i pozwoliło uzyskać niespotykane 95 Na podstawie: J.Cook: Organ History. Panter.bsc.edu/~ejhcook/OrgHist 83

84 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM dotąd efekty akustyczne. Po okresie gwałtownego rozwoju techniki, na początku XX w. wzrosło zainteresowanie muzyką organową czasów przeszłych, a zwłaszcza barokiem. Doprowadziło to do przekształcenia stylu budownictwa organowego na neobarokowy. W architekturze, po adaptacji form znanych z przeszłości, nastąpiła fascynacja nowymi materiałami stalą i betonem. Pojawiły się świątynie o bryłach kubicznych, prostych ścianach, licznych przeszkleniach. Były to wnętrza o złych właściwościach akustycznych czas pogłosu był zbyt długi, a dźwięk stawał się głuchy i martwy przez chłonność stosowanych materiałów. Zasadnicze zmiany, które miały wpływ na rolę i miejsce muzyki, nastąpiły po Soborze Watykańskim II, związane są z odnową liturgii. Posoborowe odwrócenie ołtarza spowodowało wzajemne zbliżenie wiernych ze strefą prezbiterialną. To dążenie do jedności, wspólnotowości, znalazło wyraz w zupełnie odmiennym od dotychczasowego kształtowaniu bryły świątyni. Od czasów średniowiecza schola wokalna była odseparowana od zgromadzenia liturgicznego. W myśl przepisów soborowych zespół śpiewaczy miał być umieszczony w takim miejscu, aby czuł się bardziej związany ze wspólnotą wiernych, ponieważ jest jej częścią, ale również ma jej służyć 96. Chórzyści muszą mieć dobry kontakt z ołtarzem i możliwość przejścia ze swego miejsca w bezpośrednie jego pobliże, a równocześnie nie mogą przytłaczać akcji liturgicznej ani odwracać uwagi zgromadzonych. Zadaniem architekta jest przewidzieć takie miejsce dla chóru, aby śpiewacy nie tylko nie czuli się odseparowani od wiernych, ale znajdowali się możliwie blisko centrum liturgii. Dobrze więc, jeśli jest to miejsce w pobliżu ołtarza, najlepiej między prezbiterium a częścią dla wiernych, np. w transepcie, na niewielkim podwyższeniu lub wznoszących się stopniach (stałych lub 96 Z Przepisów Ogólnych Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego: Miejsce dla chóru winno być zaplanowane nie w galerii nad głowami wiernych przy wejściu do kościoła, ale raczej w nawie, gdzie znajduje się całe zgromadzenie. 84

85 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM przenośnych) 97. Jest to również miejsce bardzo korzystne z punktu widzenia akustycznego. Najbardziej wskazane ustawienie zespołu śpiewaczego jest takie, gdy jego członkowie stoją w linii nie prostej, ale po łuku wtedy lepiej słyszą siebie nawzajem (Rys. II-38.A). A. B. Rys. II-38. Posoborowe rozwiązanie miejsca scholi rzut; A. chór na poziomie posadzki nawy ze stopniami amfiteatralnymi 98, B. chór na stopniach umieszczonych w transepcie, w pobliżu organów. Oprac. autorki Najczęściej spotykamy się z miejscem dla chóru przewidzianym na galerii nad kruchtą dobrze, jeśli śpiewacy mają możliwość zejścia schodami wprost do nawy, a nie oddzielną klatką schodową, prowadzącą najczęściej również na strych lub wieżę (Rys. II-39.B). Usytuowanie organów na chórze nad kruchtą jest, zwłaszcza w polskiej tradycji, najczęstszym rozwiązaniem, szczególnie ze względu na instrumenty zbudowane w czasach dawniejszych. Ze względów akustycznych ich położenie wymaga czasem zmiany (Rys. II-39). 97 Niektóre rozwiązania niosą ze sobą zagrożenie - usytuowanie śpiewaków twarzą do zgromadzenia. Jest to bardzo niekorzystne zarówno dla wykonawców, jak i odbiorców. Chór jest częścią zgromadzenia i pełni w stosunku do niego rolę służebną. W tym przypadku schola jest zbyt mocno eksponowana, przeszkadza w skupieniu modlitewnym i zgromadzeniu, i śpiewakom. 98 rys. na podstawie: Praca zbiorowa pod red. A.Grabowskiego, Fr.Olszewskiego i B.Szmita: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik Vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów, Warszawa 1981r. 85

86 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM W nowoprojektowanych kościołach obserwujemy następujące miejsca przeznaczone dla scholi (Rys. II-41): prezbiterium po jednej ze stron ołtarza, czasem w specjalnej wnęce ze stopniami (ponad 1/2 rozwiązań zachodnioeuropejskich i amerykańskich), z boku ołtarza, ale w większej odległości (ok.1/5 przypadków), tylna część świątyni jako przedłużenie ławek dla wiernych 99. A. B. Rys. II-39. Rozwiązania chórów organowych rzuty: A. wejście oddzielną klatką schodową; konieczne zainstalowanie stopni dla chóru; B. zejście schodami prosto do nawy rozwiązanie bardziej zgodne z wymogami soborowymi. Oprac. autorki Przy projektowaniu kościoła należy równocześnie pamiętać o funkcji służebnej wykonawców, którzy nie mogą przytłaczać akcji liturgicznej ani odwracać uwagi zgromadzonych. Duża swoboda w kształtowaniu bryły dzisiejszych kościołów pomaga osiągać taki cel. Modyfikacja w obrębie przestrzeni prezbiterium może mieć również duży wpływ na akustykę nawy Ponieważ organy często akompaniują chórowi, konieczne jest również, aby dyrygent i organista mieli umożliwiony kontakt wzrokowy. Korzystne jest, gdy instrument znajduje się w pobliżu śpiewaków. 100 Analogiczna sytuacja ma miejsce w budynkach teatrów operowych: modyfikacje w obrębie przestrzeni scenicznej mogą mieć istotny wpływ na akustykę widowni. Brak zrozumienia znaczenia tego obszaru może skutkować rozwiązaniami architektonicznymi, które pogorszą warunki akustyczne na widowni. A. Sygulska: Wpływ ukształtowania sceny i nadscenia na akustykę teatrów operowych - rozprawa doktorska; promotor: St. Woelke; Politechnika Poznańska, Poznań 2007 r. 86

87 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Organy, podobnie jak schola, mają pełnić funkcję służebną w czasie liturgii. Muszą mieć zapewniony dobry kontakt z ołtarzem, a organista powinien odczuwać jedności ze wspólnotą wiernych. Wg organmistrzów, dobre umieszczenie i rozmieszczenie organów z punktu widzenia akustycznego stanowi 50% powodzenia brzmienia instrumentu. Ich umiejscowienie powinno być takie, by ich dźwięk służył zebranym i zespołowi śpiewaczemu oraz by był dobrze słyszalny podczas utworów solowych. Z takiego punktu widzenia organy mogą być umieszczone w każdym miejscu kościoła, spełniającym odpowiednie warunki akustyczne, ale najlepiej, jeśli znajdują się w pobliżu chóru 101. Jest to więc pobliże prezbiterium, bezpośrednio na posadzce 102. Jeśli instrument nie może być tak sytuowany ze względu na swe wymiary, przynajmniej jego kontuar (stół gry) wraz z częścią piszczałek służącą akompaniowaniu śpiewom, powinien znaleźć tam miejsce. a) b) c) 1.sekcja główna, 2.pozytyw, 3.stół gry. Rys. II-40. Zmiany sposobu ustawienia organów ze względów akustycznych przekroje. Rozwiązanie: a) złe, b) i c) dobre. Oprac. autorki 103 Najczęściej spotykamy następujące rozwiązania lokacji organów: tradycyjne, na chórze organowym z tyłu kościoła, 101 Wnioski z Seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada Instrument, zwłaszcza znajdujący się w pobliżu prezbiterium, w polu widzenia wiernych, nie może przytłaczać akcji liturgicznej ani odwracać uwagi zgromadzonych, nie może być elementem dominującym we wnętrzu czy konkurencją dla ołtarza, ambony i krzyża. 103 rys. na podstawie: Praca zbiorowa pod red. A.Grabowskiego, Fr.Olszewskiego i B.Szmita: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik Vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów, Warszawa 1981r. 87

88 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM z tyłu kościoła, na posadzce, na przedłużeniu ławek dla wiernych układ taki podkreśla przynależność wykonawcy do wspólnoty, w pobliżu ołtarza na posadzce z boku, z tyłu i na wysokości ołtarza oraz na balkonie nad ołtarzem 104, z boku, między częścią prezbiterialną a nawą, z boku nawy głównej 105. Nie należy sytuować organów w głębokich niszach lub przed dużymi oknami (duża powierzchnia chłodząca) 106. O ołtarz, N nawa, C schola, chór, R organy. Rys. II-41. Możliwości lokowania scholi i organów po soborze - schematy: a. na chórze muzycznym; b. schola przy ołtarzu, organy na chórze; c. schola przy ołtarzu, organy na początku nawy; d. schola po obu stronach ołtarza, organy z boku za ołtarzem; e. podobnie, ale schola bliżej ołtarza; f. schola po obu stronach ołtarza, lekko cofnięta w stosunku do niego, organy bezpośrednio za ołtarzem organy umieszczane w pobliżu ołtarza znajdujemy zwłaszcza w krajach zachodnioeuropejskich, np. Holandii. W takim przypadku ważne jest, aby instrument i wykonawca nie odwracali uwagi zgromadzonych od sprawowanej liturgii. Nie jest to rozwiązanie najlepsze również dla samego organisty. Lepszym rozwiązaniem jest umieszczanie instrumentu na chórze nad ołtarzem. 105 spotykamy rozwiązania, kiedy instrument umieszczony jest bezpośrednio na posadzce, przy ścianie, między arkadami oddzielającymi nawy oraz na balkonach. 106 E. Neufert: Podręcznik projektowania architektoniczno-budowlanego. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1995, s Źródło: rozprawa doktorska D. Wróblewskiej: Akustyka w architekturze współczesnych kościołów rzymskokatolickich ; promotor: A. Kulowski; Politechnika Gdańska, Wydział Architektury, 2000r. 88

89 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-42. Przykłady lokowania scholi i organów posoborowych: A. tradycyjne, na chórze organowym Poznań, katedra organy z wypełniające swą strukturą całą głębokość chóru; bud. Jan Drozdowicz, 2000r.; B. chór muzyczny z boku nawy, przy prezbiterium Poznań, kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty arch.arch. Aleksandra Kornecka, Katarzyna Weiss; C. balkon organowy z boku nawy, naprzeciw znajduje się drugi Poznań, kościół Nawiedzenia NMP, arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk. Fot. autorki 89

90 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-43. Przykłady lokowania scholi i organów posoborowych: D. na galerii z tyłu ołtarza Jastrzębie, kościół pw. Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej, arch. Zdzisław Skulski 108 ; E. organy przy ołtarzu (niekorzystne element konkurujący) Holandia, Oostvoorne, Gereformeerde Kerk; F. organy na ścianie nawy, nawiązujące do organów średniowiecznych (2000r.) Bruksela, katedra źródło: źródło: 90

91 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM II.1.9. Strefa Wejścia W strukturze przestrzeni sakralnej bardzo ważne miejsce znajduje przestrzeń, która oddziela miejsce święte od świata świeckiego, przejście z przestrzeni sacrum do profanum. Symbolizuje je brama i przejście. Przekraczając bramę kościoła, wierny spełnia gest sakralny. Przed wkroczeniem do świata wnętrza świątyni, człowiek powinien poddać się oczyszczeniu przez chrzest. Symbolicznie jego odnowienie i przypomnienie dokonuje się przy każdym wejściu do świątyni, przy obmyciu wodą święconą (tzw. mała ablucja). Przed najstarszymi świątyniami znajdowały się fontanny lub zbiorniki wody, służące do tego celu. Myto w nich ręce i twarze. Później pojawiła się kropielnica, która najpierw była ustawiana na zewnątrz świątyni przed bramą, następnie w kruchcie, później wewnątrz, w nawie tuż przy wejściu. Posiadają one najczęściej kształt okrągły, owalny, oktagonalny lub kształt muszli. Znak krzyża uczyniony wodą jest rytuałem oczyszczenia i uświęcenia: wierny, zanim wejdzie w przestrzeń domu Bożego, musi się najpierw odłączyć od strefy profanum i nadać sobie charakter sakralny, zgodnie z charakterem miejsca, do którego przychodzi 110. Fot. II-44. Kropielnica w kruchcie pod chórem kościoła w Lądzie nad Wartą. Fot. autorka 110 J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. Znak ; Kraków 1998; s

92 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Kruchta (staropolski babiniec), w której znajdowała się kropielnica, stanowi zamknięty przedsionek kościoła, strefę pośrednią między światem zewnętrznym i sakralnym, w której przy każdym wejściu do świątyni dokonuje się mała ablucja. Stanowi ona wydzieloną część kościoła lub oddzielną przybudówkę. W przypadku części wydzielonej, znajduje się w niej często klatka schodowa, prowadząca na chór i wieżę, a bezpośrednio nad nią znajduje się chór muzyczny. Jako część oddzielna stanowi często dolną kondygnację wieży (np. w przypadku kościołów drewnianych). Drzwi prowadzące do nawy najczęściej są oddzielone kratą. Fot. II-45. Kruchta bazyliki Świętogórskiej w Gostyniu. Fot. autorka Po Soborze Watykańskim II zasadniczo zmieniło się zadanie kruchty. Ze strefy o głębokim znaczeniu symbolu, zamieniła się ona w element czysto funkcjonalny przedsionek ze względu na warunki klimatyczne, hol wejściowy, wiatrołap, izolator od hałasu ulicy. Najczęściej posiada dwie pary drzwi zewnętrzne i wewnętrzne, ale stosuje się wydzielenie przedsionka przez filary lub obniżenie sufitu (pod balkonem chóralnym), bez drzwi wewnętrznych. Wchodzący ma tu znaleźć warunki dla refleksji nad celem przybycia, a Strefa Wejścia ma być znakiem gościnności i miejscem informacji (gablota). Oprócz kropielnicy, która najczęściej ma formę naczynia zawieszonego na ścianie lub elementu wolnostojącego, może się w niej mieścić kiosk z książkami, czasopismami, dewocjonaliami, skarbona, schody 92

93 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM na chór, szatnia i toalety, magazyn skład chorągwi, atrybutów do procesji. Może być z niej bezpośrednie przejście do zakrystii i biura parafialnego. W niektórych współczesnych świątyniach spełnia też funkcję miejsca uczestniczenia w liturgii rodziców z małymi dziećmi jest wtedy oddzielona przeszklonymi drzwiami od reszty kościoła (Fot. II-46.E). Przedsionek to również miejsce modlitwy i adoracji w godzinach zamknięcia kościoła, stąd potrzebne klęczniki i możliwość wglądu do wnętrza i tabernakulum przez przeszklone drzwi lub kratę. 93

94 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-46. Przykłady posoborowych stref wejścia. A. strefa otwarta, wydzielona przez obniżenie chóru i filary Gdańsk Orunia, kościół św. Jadwigi Królowej, arch. Antoni Wolański; 111 ; B. strefa pod chórem, oddzielona od nawy szklanymi drzwiami Unieście, kościół Matki Bożej Gwiazdy Morza, arch. Henryk Helak; C. przedsionek pod galerią, obustronnie zamknięty przeszkleniem Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka. Fot. autorka 111 Źródło: 94

95 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-47. Przykłady posoborowych stref wejścia. D. strefa wejścia pod balkonem, wydzielona filarami, wejście z boku Poznań, kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty, arch.arch. Aleksandra Kornecka, Katarzyna Weiss; E. strefa wejścia wydzielona przez dwie przeszklone ściany Poznań, kościół Nawiedzenia NMP, arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; F. strefa wejścia pod chórem muzycznym Robakowo, kościół św. Józefa Rzemieślnika, arch. Zygmunt Roszak. Fot. autorka 95

96 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM II.2. Przekształcenia stref w rozwoju historycznym przed Soborem Watykańskim II II.2.1. Okres Imperium Rzymskiego do Edyktu Mediolańskiego Pierwotny kult w Kościele chrześcijańskim nie wiązał się z architekturą sakralną. Świątynię stanowił cały Kościół, wszyscy ochrzczeni 112. Wierni przywiązywali mniejszą wagę do budowli, koncentrując się na życiu duchowym w prostocie i skromności. Byli nastawieni podejrzliwie do wszelkich form mogących się kojarzyć jakkolwiek z kultami pogańskimi. (...) Żyli pośród wrogiego pogańskiego świata, za czym szło okresowo przynajmniej utajnienie kultu 113. Chrześcijanie jednak od samego początku budowali miejsca modlitwy i przypisywali im duże znaczenie. W materialnych kościołach, budowanych z drewna i z kamienia, chrześcijanie wyrażają symbolicznie prawdę o tej innej świątyni, o sobie jako o mistycznym Ciele Chrystusa, które jest świątynią Boga żywego. Jeśli ciało Jezusa było miejscem przebywania chwały Boga na ziemi, to Jego Ciało mistyczne Kościół jest też takim miejscem. A materialna świątynia stanie się obrazem, ikoną tej prawdy 114. Liturgię w okresie przed edyktem tolerancyjnym Karola Wielkiego, chrześcijanie sprawowali w następujących miejscach: adaptowane dla potrzeb kultu domy mieszkalne, użyczone miejscowej gminie domus ecclesiae (Rys. II-48); występowanie: Palestyna, Italia, Anglia, Galia, Hiszpania, Dalmacja, Mała Azja, Afryka, 112 Św. Paweł pisze: Świątynia Boga jest świętą, a wy nią jesteście (1 Kor 3,17). U św. Piotra czytamy: Wy również, niby żywe kamienie jesteście budowani jako duchowa świątynia, by stanowić święte kapłaństwo, dla składania duchowych ofiar, przyjemnych Bogu przez Jezusa Chrystusa (1 P 2,5). 113 P. Pencakowski: Architektura chrześcijańska zarys dziejów. Renowacje, kwiecień T. Kwiecień OP: Pochwała ciała. Liturgia i człowieczeństwo. Wyd. Salwator, Kraków 2001; s

97 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM synagogi Kościoła powstawały w miejscu istnienia skupisk żydowskich (Syria, Palestyna), wielkie wnętrza typu galerie i titulus (Rzym), budynki kościołów w kształcie prostokątnej sali, wyposażone w półkolistą eksedrę lub występ powstawały w okresie tzw. małego pokoju dla Kościoła ( ), memorie, martyria, mauzolea powstają w miejscach działalności lub na grobach lub miejscach męczeństwa pierwszych chrześcijan, katakumby III i IV wiek. Wczesnochrześcijańskie świętowanie Eucharystii miało wymiar domowy, rodzinny, podobnie jak jej starotestamentowy wzór Pascha. Sama zasada, iż pierwsze świątynie, budowane przez ludy osiadłe, przyjmowały kształt zwykłych domów mieszkalnych, jest uniwersalna 115. Na początku świątynią chrześcijańską były sale spotkań w domach, a także budynki wolno stojące w różnych miejscach na terenie imperium. Domy służyły rozprzestrzenianiu się i konsolidacji pierwotnego Kościoła. Wobec świata zewnętrznego, obcego wierze czy nawet wrogiego wobec wiary, oferowały one sferę ochronną 116. Stanowiły centrum aktywności gminy, a równocześnie miejsce sprawowania liturgii 117. Kościoły domowe nie posiadały jednolitego, znormalizowanego kształtu. 115 Już w okresie neolitu budynek mieszkalny stawał się miejscem kultu podtrzymywania więzi z przodkami. Archeologom nieraz trudno stwierdzić, czy dane miejsce było istotnie świątynią, czy tylko domowym sanktuarium. ( ) Kaplicami domowymi było prawdopodobnie kilka budowli, odkrytych w Jerychu (ok p.n.e.), które początkowo uznano za sanktuaria. Wszystkie miały prostokątne rzuty. Jedno takie pomieszczenie, o posadzce, pokrytej czerwoną wyprawą, posiadało w krótszej ścianie niszę, w której ustawiono pionowy kamień przypominający macebę z późniejszych hebrajskich świątyń. Druga»kaplica«miała kształt megaronu, o wydłużonym kształcie, z wejściem z krótszego boku, przez kolumnadowy portyk i przedsionek do wnętrza z dwiema kolumnami na środku źródło: M. Tobolczyk: Narodziny architektury. Wstęp do ontogenezy architektury. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s P. J. Cordes: Czynne uczestnictwo w Eucharystii. Sprawowanie Eucharystii w małych wspólnotach. Wyd. Księży Marianów, Warszawa 1998; s W Dziejach Apostolskich św. Łukasza czytamy, że nowo nawróceni chrześcijanie sprawowali Eucharystię kat oikon, czyli w swoich domach, w domu, albo też po domowemu. 97

98 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Już we wczesnych miejscach sprawowania Eucharystii obserwujemy wyraźny podział na trzy zasadnicze strefy przestrzeni (rys. II-48.): Strefę Eucharystii miejsce dla sprawowania liturgii, przeznaczone dla celebransów część funkcjonalnie mniejsza, ale bardziej dynamiczna, na której koncentruje się uwaga wszystkich zgromadzonych, przestrzeń dla wiernych, Strefę Wejścia - przedsionek. Rys. II-48. Dom Kościoła w Dura Europos nad Eufratem z roku 232. Powstały wskutek przebudowy domu mieszkalnego jest przykładem typowych podziałów przestrzeni kościoła na: salę zgromadzeń poświęconą liturgii (mieściła do 70 osób), z wyodrębnioną Strefą przewodniczenia - podium dla biskupa po stronie wschodniej oraz pomieszczenie dla katechumenów, nie mogących uczestniczyć w Eucharystii (na około 30 osób) oddzielone od reszty murem, Strefą Baptysteryjną z niszą z basenem chrzcielnym 118 a. b. Rys. II-49. Podział przestrzeni na strefy w kościołach wczesnego chrześcijaństwa 119 początki liturgicznego i hierarchicznego rozdziału: Strefą Eucharystii ze Strefą Przewodniczenia dla duchowieństwa, Nawą dla wiernych i Strefą Wejścia; a. biskupi kościół podwójny w Akwilei, b. gallo-rzymski kościół gminny w Zurzach (Tenedo) 118 źródło: P. Pencakowski: Architektura chrześcijańska zarys dziejów. Renowacje, kwiecień źródło: W.Müller, G.Vogel: Atlas architektury, Prószyński i S-ka, Warszawa

99 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Nowatorstwem była koncepcja objęcia obu części tym samym wnętrzem 120. Około 200 roku pojawił się kościół jako odrębny budynek. W jego formie uderza podobieństwo do synagogi (Rys. II-50). Synagogi, z kolei, już wcześniej przejęły w swej formie typ rzymskiej hali wielofunkcyjnej czyli bazyliki. Od samego początku Eucharystia sprawowana była twarzą na wschód, a kościoły były orientowane 121. Dla pierwszych chrześcijan zorientowanie modlitwy i zwrócenie twarzy ku wschodowi było najbardziej fundamentalnym sposobem odniesienia się do rzeczywistości 122. Miało to szczególne znaczenie symboliczne kierunek ku wschodzącemu słońcu - Światłu Chrystusowi zmartwychwstałemu, wyraz tęsknoty za utraconą ojczyzną rajem, a wschód to symbol życia i wreszcie zapowiedź powtórnego przyjścia Pana od wschodu. Dlatego też ukierunkowanie ołtarza na wschód było przez całe wieki podstawową zasadą chrześcijańskiego budownictwa sakralnego: jest ono wyrazem wszechobecności skupiającej mocy Pana, który podobnie jak wschodzące słońce ogarnia sobą cały świat 123. Bouyer pisze: Nigdy i nigdzie wcześniej (tzn. przed XVI wiekiem) nie można znaleźć wskazania na to, czy przypisywano jakiekolwiek znaczenie lub też czy w ogóle poświęcano uwagę pytaniu o to, czy kapłan, celebrując Mszę św. Powinien mieć lud przed sobą czy też za sobą. (...) Nawet jeżeli ukierunkowanie kościoła pozwalało kapłanowi modlić się przy ołtarzu twarzą w kierunku ludu, to i tak nie wolno nam zapominać, że nie tylko kapłan zwracał się na Wschód, ale i całe zgromadzenie wraz z nim w świątyniach starożytnych cella była domem boga i zawsze zarezerwowana wyłącznie dla posągu bóstwa i kapłanów. 121 Tak było przynajmniej od II połowy IV wieku, a ścisła reguła orientowania przestrzegana była od wieku VIII. Już starożytni zauważyli, że w języku greckim pierwsze litery nazw kierunków świata układają się w słowo Adam. Kościół zwrócony ku wschodowi, który można opisać tymi czterema literami, to Adam zdążający ku wschodowi. A wschód to Chrystus. (T. Kwiecień OP: Pochwała ciała. Liturgia i człowieczeństwo. Wyd. Salwator, Kraków 2001). 122 Tamże, s Kard J. Ratzinger: Nowa pieśń dla Pana. Wiara w Chrystusa a liturgia dzisiaj. Wydawnictwo Znak; Kraków 2005, s Cytat za kard. J. Ratzingerem (Duch liturgii, wyd. Klub Książki Katolickiej, Poznań 2002, s.73). 99

100 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Rys. II-50. Zestawienie schematów rzutu synagogi na planie bazylikowym (A) 125 oraz kościoła wczesnochrześcijańskiego (B, C); widoczne wyraźne analogie. Oprac. autorka 125 źródło: P. J. Cordes: Czynne uczestnictwo w Eucharystii. Sprawowanie Eucharystii w małych wspólnotach. Wyd. Księży Marianów, Warszawa 1998; s

101 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Swoboda przejmowania i łączenia późnoantycznych form architektonicznych, przy silnej indywidualności życia prowincji, daje dużą różnorodność historycznie narosłych zespołów sakralnych. Ustępuje ona w IV wieku typizacji pod wpływem wielkich budowli wzniesionych przez rodzinę cesarską 126. Tak więc w pierwszym okresie powstawania pierwszych katolickich miejsc modlitwy, przyjęte zostały podstawowe i trwałe zasady kompozycji wnętrza świątyni: - zwrócenie ku wschodowi wszystkich uczestników nabożeństwa, - osiowy układ wnętrza, - hieratyczna aranżacja przestrzeni. II.2.2. Bazyliki wczesnego chrześcijaństwa i kościoły Bizancjum Po edykcie tolerancyjnym cesarza Konstantyna Wielkiego w 313 roku liczba ochrzczonych zaczęła gwałtownie wzrastać. Nowa era w budownictwie kościelnym nastąpiła w V wieku, kiedy to chrześcijaństwo podniesiono do rangi religii państwowej. Od IV wieku krzyż stał się symbolem chrześcijaństwa. Zwycięska religia przejmuje zasady, typy i formy rzymskiej architektury świeckiej. IV do IX wieku to rozkwit budowy bazylik domów królewskich na terenach Zachodniego Cesarstwa oraz kościołów opartych na planie centralnym w Cesarstwie Wschodnim. Bazyliki stanowią rozbudowaną kontynuację wcześniejszych (Rys. II-51). Stają się one symbolem drogi, którą wierni kroczą ku cudowi przeistoczenia. Celem tej drogi jest apsyda z ołtarzem, gdzie dokonuje się owo misterium 127. Pojawia się w nich nowa forma Strefy Wejścia przedsionek - kruchta (narteks) lub otwarty dziedziniec z krużgankiem oraz nowy rodzaj Nawy, 126 W.Müller, G.Vogel: Atlas architektury, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003; s

102 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM służący gminie jako hala zgromadzeń. Jest ona trój- lub pięcionawowa, oddzielona rzędami kolumn, zakończona apsydą, której górne zamknięcie stanowi otwarta więźba dachowa lub strop kasetonowy 128. W Rzymie pojawia się przedłużenie nawy bocznej wokół apsydy, tworząc obejście. Nowością jest nawa poprzeczna transept, wysunięty po bokach poza nawy boczne. W nawie poprzecznej odbywają się właściwe czynności obrzędy liturgiczne, a stanowi więc ona część Strefy Eucharystii, Strefę Słowa oraz Strefę Muzyki. Ołtarz to centrum duchowe, jednak rzadko umieszczany jest centralnie w sensie architektonicznym i nawet w centralnym kościele bizantyjskim znajdujemy go na końcu długiej drogi 129. Zarówno w przekrojach bazylik, jak i kościołów kopułowych, zauważamy wyraźny obraz hierarchicznej struktury gminy (rys. nr II-51.): Strefę Przewodniczenia - tron biskupi i ławy prezbiterialne na podwyższeniu posadzki w apsydzie (punkt odniesienia dla całego budynku), Strefę Eucharystii - górujące cyborium z ołtarzem i naczyniem przechowywania Najświętszego Sakramentu wraz ze Strefą Słowa i Muzyki, oddzielone od nawy balustradą, łuk tęczowy granica przejścia od transeptu lub apsydy do korpusu nawowego, Nawę - korpus nawowy - w bazylikach podłużna, w kościołach kopułowych centralna oraz nawy boczne - w bazylikach wzdłuż nawy głównej, w kościołach kopułowych obiegające nawę centralną, Strefę Wejścia przedsionek. 127 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom I, s dopiero w V wieku zostaje podjęta budowa sklepień pod wpływem inspiracji ze Wschodu. 129 Ch.Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu; wyd. Murator, Warszawa 1999; s

103 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Rys. II-51. Schemat funkcjonalny rzutu bazyliki. Oprac. autorka 130 Rzuty bazylik i kościołów kopułowych również wyrażają ten sam podział przestrzeni (Rys. II-52 i II-53). Część prezbiterialna jest wyraźnie oddzielona od korpusu nawowego. Plany centralne nawy lepiej odpowiadają poziomowi wysoko rozwiniętej późnoantycznej techniki budowlanej i potrzebom reprezentacyjnym Kościoła państwowego, natomiast forma bazyliki lepiej odpowiada kościołom parafialnym i biskupim. 130 na podst.: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s

104 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. Rys. II-52. Hierarchiczna struktura bazyliki i kościoła centralnego. A. przekrój rekonstrukcja bazyliki w Nea Anchialos w Grecji, V/VI wiek; B. przekrój rekonstrukcja bazyliki B w Filippi, VI wiek 131 W V wieku powstają kościoły, w których łączono bazylikowy korpus nawowy z centralizującym prezbiterium, a w budowlach centralnych nasiliła się tendencja do nadawania kierunku przez odpowiednie rozwiązanie strefy prezbiterium. Sumą tych doświadczeń są bazyliki kopułowe, powstałe w Konstantynopolu za czasów Justyniana 132. W Bizancjum pojawia się typ kościoła krzyżowo kopułowego, w których dwa korpusy nawowe przenikają się, tworząc krzyż grecki, podzielony na kwadratowe przęsła pokryte kopułami 133. Centrum architektoniczne kościoła bizantyjskiego wyznacza oś pionowa, biegnąca przez niebiańską kopułę i ma ona pierwszorzędne znaczenie. W bazylice jest wręcz przeciwnie oś pionowa jest w niej ledwo zaznaczona. Apsyda oraz cyborium z ołtarzem są jej centrum, jednak struktura wskazuje 131 źródło: E.Jastrzębowska: Sztuka wczesnochrześcijańska; Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988; s np. kościół św.św. Sergiusza i Bachusa (527 r.) czy Hagia Sophia ( ). 133 To założenie naśladują później kościoły średniowiecza, np. San Marco w Wenecji. 104

105 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM na podłużną drogę. Przybiera ona formę podłużnej osi, niby ścieżki zbawienia wiodącej do ołtarza symbolu połączenia z Chrystusem 134. Rys. II-53. Strefy przestrzeni w różnych typach bazylik starochrześcijańskich: strefa prezbiterialna, nawa, strefa wejścia (narteks lub atrium), pomieszczenia pomocnicze. Oprac. autorka 134 Ch.Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu; wyd. Murator, Warszawa 1999; s

106 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Rys. II-54. Podział przestrzeni na strefy w kościele centralnym i bazylice. Oprac. autorka 135 W okresie wczesnochrześcijańskim wnętrza świątyń kształtowane były w sposób funkcjonalnie nie zmieniony w stosunku do wcześniejszego okresu, znaczenia nabrało wpisanie funkcji w budowlę/budowle współtworzące ją. Elementem decydującym była technika budowania i tradycje budowlane dominujące na znacznych już obszarach istnienia religii chrześcijańskiej. W wyniku tego ukształtowały się dwa podstawowe układy świątyń centralny i podłużny. W porównaniu z najwcześniejszym okresem, układ centralny wniósł nową wartość zarówno w metafizycznym, jak w przestrzennym (i technicznym) wymiarze. Kopuła lub sklepienie symbol czaszy nieba 135 na podstawie: M. Major: Geschichte der Architektur. Akadémiai Kiadó, Budapest 1979; s. 61 i

107 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM miała głębokie znaczenie symboliczne i oddziaływała na emocje ówczesnych wiernych 136. A. B. Rys. II-55. Wnętrze rzymskiej bazyliki starochrześcijańskiej: A. św. Klemensa, XI w. 137, B. św. Agnieszki, V w. 138 Budowa obiektów sakralnych w sposób naturalny pociągnęła formowanie (zazwyczaj też ozdabianie) ich wydzielonych stref. W okresie wczesnochrześcijańskim strefy te były doprecyzowane, uzyskiwały swoje często ostateczne miejsce w przestrzeni kościoła i podejmowano pierwsze próby ich estetycznego definiowania. Dekoracja, wystrój zależały od możliwości finansowych i estetycznych upodobań i nawyków wiernych, ich rozumienia budynku kościoła. Polichromie i mozaiki, a także przedstawienia reliefowe dominowały. 136 Poza obszarem Imperium Rzymskiego, typ świątyni chrześcijańskiej najwcześniej wykształcił się na terenie Armenii obrządku ormiańskiego. Przez wieki poszukiwano rozwiązań w obszarze budownictwa sakralnego. Jeden element pozostawał niezmienny centralnie położona kopuła lub sklepienie, zazwyczaj podniesione na bębnie (tamburze) symbol i materializacja sklepienia niebiedkiego. Źródło: T. Bardzińska-Bonenberg, A. Bonenberg: Kościoły, klasztory i krajobrazy średniowiecznej Armenii. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej; Poznań 2008; s źródło: E. Cole red.: Architektura. Style i detale. Wydawnictwo Arkady, Warszawa źródło: D. Joseph: Geschichte der Baukunst vom Altertum bis zur Neuzeit. A. Schumann s Verlag; Leipzig

108 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Podział, który w tym okresie dokonał się w kościele chrześcijańskim, spowodował, że zachodni rzymskokatolicki kościół przyjął w średniowieczu typ kościoła osiowego jako podstawowy i właściwy. II.2.3. Kościoły wczesnego średniowiecza Swoista chaotyczność rozwoju architektury Zachodu w V-IX wieku jest wynikiem wchłaniania wszelkich możliwych wpływów z różnych stron. Nowe impulsy pojawiły się we wczesnym średniowieczu wraz z początkiem panowania Karola Wielkiego ( ), z architekturą nawiązującą do czasów Konstantyna. Najbardziej znana z tego czasu kaplica pałacowa w Akwizgranie. Na osi symetrii w kierunku wschód zachód uszeregowane są: wystająca apsyda, nawa centralna - ośmiobok z dwukondygnacyjnym obejściem oraz nowy element westwerk, czyli kilkukondygnacyjny ryzalit bazyliki, w którym cesarz ze świtą uczestniczyli w nabożeństwie. Budowla, mimo swej centralności, ukierunkowana jest ku apsydzie. Prototypem sakralnej architektury karolińskiej staje się jednak bazylika. Jej forma podlega dalszym modyfikacjom. Rozbudowana zostaje Strefa Eucharystii oraz związane z nią Strefa Słowa i Muzyki - powiększa się transept, pojawiają się przy nim dodatkowe apsydy na nowe ołtarze, wydłuża się prezbiterium. Prezbiterium ulega podwyższeniu ze względu na występującą pod nim kryptę (następstwo antycznego confessio), do której schodzi się z nawy środkowej lub z ramion transeptu. Następny rozkwit budownictwa kościelnego następuje za panowania Ottonów (około X/XI wiek). W tych czasach bazylika staje się bardziej przestronna. Występuje w nich przemienność podpór międzynawowych. Elementy rzutu poziomego coraz częściej powtarzają wielkość kwadratu skrzyżowania naw. W epoce romańskiej budowla kościelna jest wyraźnie ukierunkowana na wschód ku Strefie Eucharystii w apsydzie wschodniej. Następuje rozczłonkowanie ścian i przekrycia - podpory przechodzą w gurty sklepienia 108

109 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM kolebkowego. Później pojawia się sklepienie krzyżowe. Wielkość powierzchni kwadratu skrzyżowania nawy głównej z transeptem stanowi moduł dla niemieckiego systemu wiązanego. Nadal pod prezbiterium występuje krypta, zawsze sklepiona. Strefa Eucharystii zaczyna przybierać nowe formy, które rozwiązują problem rozmieszczania ołtarzy, stosowane jest też obejście z kaplicami i symetryczne rozmieszczanie apsyd (pomocnicza Strefa Eucharystii wielość ołtarzy ze względu na obowiązek codziennego odprawiania mszy). Rys. II-56. Podział przestrzeni na strefy w kościele romańskim. Oprac. autorka 139 W późniejszym okresie przestrzeń kościoła romańskiego przechodziła dalsze ewolucje: nawy boczne przedłużone były poza transept (lub transepty), 139 na podstawie: M. Major: Geschichte der Architektur. Akadémiai Kiadó, Budapest 1979; s

110 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM stosowano przedsionek podwójny (narteks), trójkondygnacyjny podział ściany nawy głównej, sklepienia krzyżowe w nawach bocznych, czasem w głównej, duże wieże zachodnie i wieżę na skrzyżowaniu naw. Transept w wielu kościołach dorównywał wysokością, szerokością i ilością naw korpusowi nawowemu. A. B. C. D. E. F. Rys. II-57. Rodzaje chórów kościołów wczesnego średniowiecza: A. schodkowy, B. trójkonchowy, C. zamknięty półkolistą apsydą, D. zamknięty prosto, E. otoczony obejściem z kaplicami, F. apsydy bezpośrednio przy transepcie 140. Ogromne znaczenie dla rozwoju architektury sakralnej tamtych czasów miały kościoły klasztorne, a następnie wzorce architektoniczne burgundzkich ośrodków klasztornych. Pierwotny wzorzec kościoła cysterskiego to tzw. model bernardyński, charakteryzujący się rzutem na planie krzyża, prosto zamkniętym prezbiterium, trzyprzęsłowym transeptem wychodzącym poza korpus naw oraz prosto zamkniętych kaplic przylegających do transeptu i otwartych do jego wnętrza. Wprowadzono także zakaz budowy wież, zakładania witraży, płytek posadzkowych, dozwolony był tylko jeden dzwon 140 źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s

111 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM umieszczany na sygnaturce 141. Później przedłużano ramiona transeptu, umieszczano kaplice również po stronie zachodniej, wydłużono prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic. Wyraźny był podział przestrzeni dla duchowieństwa (Strefę Eucharystii) i wiernych (Nawę) - stosowano przegrodę chórową (Rys. II-58). Rys. II-58. Fragment przekroju poprzecznego kościoła Cluny III (wg Conanta) z wyraźnie widoczną przegrodą chórową 142. Oprócz bazylik powstają również kościoły halowe (Europa południowo zachodnia) z oknami w nawach bocznych. Wyraźny i logiczny podział przestrzeni kościoła romańskiego czytelny jest na jego rzucie (Rys. II-56). Wyszczególnione są na nim następujące podziały: Strefa Eucharystii - prezbiterium z ołtarzem od IX wieku w apsydzie i od X-XI w. naczyniem przechowywania Najświętszego Sakramentu, wraz ze Strefą Słowa i Muzyki, obejmujące często również przecięcie nawy głównej z transeptem lub wchodzące głęboko w nawę główną, oddzielone od Nawy przegrodą chórową, w przypadku występowania krypty wyraźnie podwyższone, 141 E. Łużyniecka: Architektura klasztorów cysterskich na Śląsku. Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1998; s źródło: Ch. Norberg - Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s

112 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Strefa Przewodniczenia - tron biskupi i ławy prezbiterialne z boku prezbiterium lub na jego osi, łuk tęczowy granica przejścia od transeptu lub apsydy do korpusu nawowego, Nawa - korpus nawowy strefa dla świeckich, Strefa Wejścia przedsionek. Rys. II-59. Wnętrze kościoła romańskiego w kierunku zachodnim z widocznym chórem 143 W okresie wczesno romańskim nastąpiło dalsze zróżnicowanie typów kościołów o rzutach osiowych ze względu na skalę budowli, jak i ich różny charakter. Pociągnęło to za sobą bogactwo rozwiązań funkcjonalnych, przestrzennych, a także sposobów dekorowania wnętrz. Funkcja z jednej strony rozbudowa skali i mnożenie stref przede wszystkim stref prezbiterialnych we wielkich bazylikach romańskich, z drugiej jej rozbudowywanie kosztem nawy. Rezygnacja z wież w kościołach klasztorów ubogich. W strefie nawy kościołów wielkich (pielgrzymkowych, katedr) zostaje wydzielony chór zachodni z emporą władcy świeckiego wyraz dostosowania budowli sakralnej do sytuacji politycznej epoki. 143 źródło: D. Joseph: Geschichte der Baukunst vom Altertum bis zur Neuzeit. A. Schumann s Verlag; Leipzig 1912; s

113 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Forma w okresie wczesnego średniowiecza (romańskim) następuje dalsze zróżnicowanie formy kościołów w obrębie obu podstawowych grup: centralnej i osiowej. Pojawia się empora w nawie bocznej wynik potrzeb (funkcji), ale także konstrukcji. Forma zamku Bożego typowa dla wielkich kościołów romańskich. Kontrastuje z bryłami niewielkich klasztornych kościółków, budowanych w tym samym czasie. Dekoracje o których wiadomo lub które zachowały się w romańskich kościołach, są bardzo zróżnicowane, w zależności od możliwości, wzorców (obszar Imperium rzymskiego) i tradycji lokalnej. II.2.4. Katedry gotyckie Stabilizacja, absolutna powszechność i pogłębienie religii katolickiej, w tym scholastyczne nauki św. Tomasza z Akwinu spowodowały, że późne średniowiecze było sprzyjającym podglebiem dla jednego z najśmielszych eksperymentów architektury w całych jej dziejach 144. W stylu gotyckim swoje spełnienie osiągnęły założenia architektury chrześcijańskiej. Uduchowiona przestrzeń, wyobrażona w architekturze wczesnochrześcijańskiej, stała się w końcu po długim rozwoju konkretną, namacalną obecnością. (...) katedra gotycka przekazuje całej społeczności symboliczny porządek wynikający ze współdziałania światła i materii 145. Katedra gotycka jest symbolicznym obrazem świętej geometrii, stosowanej logicznie, a nie dla samej formy. Ściany coraz bardziej strzeliste oraz wertykalizm wszystkich elementów budowli, jej podziału, są wyrazem nowego obrazu świata i mistyki, cechującą pobożność człowieka tamtych czasów. Jednocześnie sam proces budowy katedry budził entuzjazm społeczności chrześcijańskiej i tworzył więź między ludźmi różnych stanów. Relacje z ówczesnych czasów 144 W. Kosiński: Miasto i piękno miasta. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2011; s Ch. Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s

114 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM przekonują, że wznoszenie budowli było aktem wiary, w który zaangażowane były głęboko ludzkie uczucia i umysły. Wertykalna struktura średniowiecznego kosmosu nie była więc suchą, abstrakcyjną doktryną, którą należało przyjąć z wiarą, lecz widzialnym i dotykalnym światem, takim jak wznoszące się do nieba łuki i wieże 146. Plan katedry łączy ideę centrum i drogi. Schemat bazyliki romańskiej jest nadal aktualny, ale poszczególne przestrzenie nie są już zestawione, jak w sztuce romańskiej, tylko bardziej scalają się w jednolitą przestrzeń. Wyodrębnia się następujące strefy (Rys. II-60): Strefę Eucharystii - prezbiterium, która stanowi równocześnie część świętą i gdzie dokonuje się służba Boża, rozrastającą się poza skrzyżowanie nawy głównej z transeptem, często z większą ilością naw niż korpus główny, obejściem z kaplicami lub zakończone prostokątnie (Anglia); przestrzeń prezbiterialna jest tylko nieznacznie podwyższona, ponieważ nie buduje się krypt; ołtarz znajduje się przy ścianie wschodniej, Strefę Adoracji sakramentarium - forma wolno stojącej budowli na cokole z boku prezbiterium; w większych kościołach (katedrach) - specjalna kaplica, Strefę Słowa - od XIII wieku ambony (ambo), które umieszczano na lektorium, jako wolno stojącą w strefie prezbiterialnej lub nadwieszoną przy jednym z filarów w Nawie, Strefę Przewodniczenia z boku prezbiterium; stalle dla duchowieństwa; lektorium (rys. II-60) często stosowana przegroda chórowa, oddzielająca Strefę Eucharystii od Nawy; drewniana lub kamienna, z amboną; w Anglii stawiano na nich organy, Nawę - korpus nawowy strefa dla świeckich, Strefę Muzyki organy zawieszone z boku, na ścianie nawy głównej, Strefę Wejścia przedsionek. 146 Yi - Fu Tuan: Przestrzeń i miejsce. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987; s

115 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Rys. II-60. Podział przestrzeni na strefy w katedrze gotyckiej. Oprac. autorka 147 Typowym dla katedry gotyckiej jest plan krzyża o przekroju bazylikowym lub halowym z zaakcentowaną osią zachód wschód. Osiowość bazyliki zostaje też podkreślona przez redukcję wystającego poza obręb murów transeptu (Francja, Niemcy, Hiszpania). W XIII wieku dużą rolę odgrywają zakony żebracze dominikanie i franciszkanie. Prostota ich kościołów jest wyrazem ubóstwa zakonników. Ich niechęć do gotyku katedralnego Północy powoduje świadomy zwrot ku architekturze świeckiej. Zakony dążą do obszernych, prostych, 147 na podstawie: M. Major: Geschichte der Architektur. Akadémiai Kiadó, Budapest 1979; s

116 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM przejrzystych wnętrz, nie tworzą jednak żadnych wiążących reguł budowlanych 148. Rys. II-61. Lektorium przegroda chórowa widok od strony nawy; katedra w Naumburgu, ok r. 149 W kościołach gotyckich następuje przede wszystkim nieporównywalny z tym, co dotychczas miało miejsce, wzrost znaczenia formy architektonicznej, zarówno zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Oś pionowa, która pojawiła się we wczesnych budowlach chrześcijańskich kościołów kopułowych, zastąpiona została wypełniającą nawę główną przestrzenią, otwierającą się ku górze (Fot. II-62). Przestrzeń naw rozbudowana została o ambit z wieńcem kaplic przestrzeniami strefy prezbiterialnej. Kaplice miały bardzo duże znaczenie dla lokalnej społeczności: niektóre należały do cechów, inne do władców. W Anglii wyróżniana była położona na osi ołtarza kaplica mariacka. Zdefiniowane lokalizacje (a czasem i formę) otrzymały Strefa Słowa, Przewodniczenia i Muzyki. Coraz częściej wykorzystywany stały instrument organowy znajduje miejsce na bocznej ścianie nawy głównej, najczęściej północnej, na wysokości około 2/3 długości świątyni, na charakterystycznym balkonie. 148 W.Müller, G.Vogel: Atlas architektury, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003; s źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s

117 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Fot. II-62. Wnętrze katedry gotyckiej katedra w Amiens 150. II.2.5. Kościoły renesansowe Budownictwu sakralnemu doby renesansu, podobnie jak we wcześniejszych wiekach, przypada w architekturze najwyższa ranga. Nasycenie miast budowlami sakralnymi w okresie średniowiecza spowodowało, że renesansowych kościołów jest stosunkowo niewiele. Formą charakterystyczną stała się rodowa kaplica dobudowana lub adaptowana. Zmienia się jednak całkowicie postrzeganie świątyni - duchowa przestrzeń średniowiecza ustąpiła koncepcji przestrzeni postrzeganej jako konkretny pojemnik. (...) Przestrzeń renesansowa wykazuje nowe dążenie do jednolitego, geometrycznego porządku, ucieleśniającego powszechną wiarę w harmonię i doskonałość jako wartości absolutne 151. Dzieło architektury tego czasu to symbol kosmicznego porządku geometrycznego. Ponieważ najbardziej doskonałą formą jest koło, porządek geometryczny wyrażał się w centralizacji. Estetyczne wartości budynku renesansowego wyrażały się przez jego piękno czyli geometryzację, i ozdobę, czyli 150 źródło: G. Warnecke: Hauptwerke der Bildenden Kunst. Verlag von E. U. Seemann; Leipzig 1902; s

118 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM dopełnienie. Źródłem renesansowego piękna nie jest Bóg, jest On tylko pretekstem do wznoszenia świątyń na chwałę ludzkiego intelektu. Piękno jest ważniejsze niż liturgiczna celowość, ponieważ uchodzi ono za ucieleśnienie praw boskich. Opiera się na harmonii wszystkich części, spośród których żadna nie może być usunięta ani też żadna dodana bez szkody dla całości 152. Architektura kościoła jest obrazem ciała Chrystusa człowieka, dlatego jego plan często opierał się na proporcjach postaci ludzkiej. Preferowano formę budowli centralnej, przekrytej kopułą, która wchodzącego zaprasza ku centrum, by mógł on trwać»wieczyście«i, samemu stanowiąc niejako środek regularnego okręgu, przeżywać harmonię trwałej doskonałości 153. Względy liturgiczne przemawiały jednak za budowlą podłużną, która również była wynikiem planowania geometrycznego (fot. II-64). W wyniku kompromisu, w epoce dojrzałego renesansu, powstają trzy typy kościołów: z centralizującą częścią wschodnią z kopułą oraz korpusem nawowym, z centralizującą częścią wschodnią z kopułą i kaplicami zamiast naw bocznych, z korpusem nawowym złożonym z kopułowych jednostek przestrzennych. W centralnych i podłużnych kościołach renesansowych wyodrębniamy podział przestrzeni na: (Rys. II-63) Strefę Eucharystii prezbiterium chór, niewielką apsydę, w budowlach podłużnych biegnącą do transeptu, czasem z obejściem; ołtarz znajduje się przy ścianie wschodniej, Strefę Adoracji w końcu XVI wieku pojawiła się forma przyściennej formy tabernakulum, połączonej z ołtarzem, umieszczana centralnie, Strefę Słowa - ambony umieszczane jako wolno stojące w strefie prezbiterialnej lub nadwieszone przy jednym z filarów w Nawie, 151 Ch. Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s W.Müller, G.Vogel: Atlas architektury, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003; s H. Busch Harald, B. Lohse, H. Weigert: Baukunst der Renaissance in Europa. Von Spätgotik bis zum Manierismus. Frankfurt nad Menem,

119 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Strefę Przewodniczenia z boku prezbiterium, stalle dla duchowieństwa, Nawę - korpus nawowy lub nawa główna oraz kaplice, Strefę Muzyki organy zawieszone z boku, na ścianie nawy głównej, Strefę Wejścia przedsionek. A. B. Rys. II-63. Podział przestrzeni na strefy w kościele renesansowym: A. typ centralny, B. typ podłużny. Oprac. autorka 154 Kolejnym etapem w rozwoju przestrzeni kościoła jest budowa w systemie ścienno filarowym, co zasadniczo wpływa na strefę Nawy. Jest to związane z nowym sposobem odczuwania przestrzeni, szerzeniem wiary i rozwojem 154 na podstawie: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s. 226 i

120 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM kaznodziejstwa, które nie potrzebują rozległych obejść i naw bocznych, lecz wnętrza skoncentrowanego, jednoczącego i jednorodnego 155. Właśnie na te potrzeby odpowiedzieć ma budownictwo okresu kontrreformacji. A. B. Rys. II-64. Przestrzeń w kościele renesansowym przekroje: A. typ centralny, B. typ podłużny 156 Fot. II-65. Wnętrze podłużnego kościoła renesansowego w systemie bazyliki kolumnowej Florencja, S. Lorenzo Brunelleschiego; trzecią nawę stanowi szereg kaplic 157 Graficzna analiza stref kościołów Renesansu (Rys. II-63) wykazuje, że geometryzacja, uporządkowanie, czytelność w zakresie architektury kościołów ma bezpośrednie przełożenie na uporządkowanie i czytelność 155 W.Müller, G.Vogel: Atlas architektury, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003; s źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s. 226 i źródło: Ch. Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s

121 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM stref funkcjonalnych w kościele. W Strefie Muzyki organy, które stają się instrumentem ciężkim, zyskują, podobnie jak w katedrach gotyckich, miejsce na ścianie nawy głównej lub prezbiterium. Zmianie ulega charakter kaplic w bocznych nawach. Dawniej były regularnie używanymi do celów liturgicznych kaplicami cechów. W renesansie stają się kaplicami rodowymi, miejscami pochówków w kamiennych sarkofagach, w których coraz więcej pojawiało się epitafiów i kommemoratywnych tablic. Nastąpiła rezygnacja z wież na rzecz dominującej kopuły. II.2.6. Kościoły okresu kontrreformacji - barok Sobór Trydencki ( ) i następujące po nim reformy, otwierają nową epokę w budownictwie sakralnym. Architektura baroku to wyraz nowej pewności siebie, osiągniętej przez Kościół dzięki kontrreformacji 158. Najbardziej znaczącą konsekwencją reform soborowych dla budownictwa jest ogłoszenie priorytetu budowli podłużnej wobec centralnej oraz uhonorowanie miejsca przechowywania Najświętszego Sakramentu Strefa Adoracji staje się centrum przestrzeni kościoła. Istota sztuki barokowej polega na reprezentacji, a jej intencje są uniwersalno transcendentne. Coraz większe znaczenie ma plan budowli, który jest pełen symboliki i głębi znaczeniowej, a równocześnie poddany bezwzględnej symetrii. Pojawiają się krzywizny elipsy, parabole, które są wyrazem niepojętości wszechświata człowieka epoki baroku. Rzymski kościół Il Gesù stanowi prototyp dla późniejszych licznych świątyń barokowych (Rys. II-66). Odpowiada on w pełni ówczesnej potrzebie liturgicznej scentralizowanego wnętrza, dostępnego w całości, a także innym programom i tendencjom, typowym dla kościołów wspólnotowych. Ten kościół w systemie ścienno filarowym, z krótkimi ramionami nawy poprzecznej, szeroką nawą podłużną przesklepioną kolebką, płynnie 158 Ch. Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s

122 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM przechodzącą w kopułę na skrzyżowaniu naw, z wnętrzem jednorodnym i jednoczącym, bez wyraźnie oddzielonej strefy prezbiterialnej, z kaplicami bocznymi i chórem otwartym ku wiernym, bardzo silnie oddziaływał na architekturę w początkowej fazie epoki baroku. Rys. II-66. Układ przestrzenny świątyni barokowej - Rzym, Il Gesù Vignoli 159 W epoce dojrzałego baroku faworyzowana jest forma budowli centralnej jako druga droga do integracji przestrzennej, z wygiętymi i wklęsłymi fasadami i bogactwem dekoracji, przy czym jednak odstępowano od stosowanej dotychczas w planach kościołów centralnych formy koła, zamiast którego barok posługiwał się odtąd chętnie kształtem owalnym 160. Pojawiają się również budowle na planie centralno podłużnym, w których wiernym udostępniana jest centralna Nawa, a Strefa Eucharystii jest odizolowana (Fot. II-67). W okresie późniejszym (rokoko) wrócono do formy podłużnej budowano kościoły salowe, niewielkie, często na planie podwójnej lub potrójnej elipsy, ze skomplikowanym układem przenikających się przestrzeni. 159 źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s

123 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Fot. II-67. Wnętrze kościoła barokowego na planie centralno podłużnym Gostyń, bazylika Świętogórska, arch. Baltazar Longhena; odizolowana Strefa Eucharystii, Nawa na planie centralnym z widoczną amboną na granicy z prezbiterium. Fot. autorka. Mimo różnorodności planów i stopnia integracji przestrzeni, w kościołach barokowych występuje stały jej podział na (Rys. II-68): Strefę Eucharystii prezbiterium w pierwszej fazie, w związku z dążeniem do jednoprzestrzenności, nieznacznie wydzielona stopniem i balaskami, w okresie późniejszym w budowlach centralnych jako absyda lub w centralno podłużnych - odizolowana przestrzennie od Nawy; ołtarz znajduje się przy ścianie wschodniej, połączony z tabernakulum (centrum przestrzeni), stanowi tron dla monstrancji; Strefę Adoracji centrum kontrreformacyjnego wnętrza kościoła - tabernakulum umieszczane nad ołtarzem, z bogatą nastawą; Strefę Słowa bogato zdobione ambony kazalnice, nadwieszone przy jednym z filarów w Nawie; Strefę Przewodniczenia z boku prezbiterium; stalle dla duchowieństwa; Nawę dążenie do jednoprzestrzenności - nawa główna z kaplicami bocznymi, zredukowany transept, plan podłużny, później centralny (elipsa) i centralno podłużny, w okresie późnym podłużny salowy; Strefę Penitencjarną w zależności od kształtu kościoła w nawach bocznych lub z boku nawy głównej; 123

124 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Strefę Muzyki czas budowy najwspanialszych w dziejach organów, umieszczanych na chórze zachodnim; Strefę Wejścia przedsionek z kropielnicą. A. B. C. Rys. II-68. Podział przestrzeni na strefy w kościele barokowym: A. typ podłużny ścienno filarowy, B. typ podłużny, C. typ centralny. Oprac. autorka na podstawie: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s. 230, 255 i

125 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Wybujałość form barokowych świątyń i ich różnorodność pociągnęła za sobą kilka, często przeciwstawnych sobie zjawisk w rozmieszczeniu i kształtowaniu stref funkcjonalnych kościoła: skoncentrowanie (typ kościoła jezuickiego) i rozdrobnienie (Wiedeń) przestrzeni nawy, rozmieszczenie ich w układzie centralnym lub osiowym. Strefa Adoracji, w postaci bogato zdobionego tabernakulum, stanowi najważniejszy element przestrzeni kontrreformacyjnego kościoła. Zasadnicza zmiana dotyczy Strefy Muzyki. Wymogi liturgii kontrreformacyjnej oraz rozwój zakładów organmistrzowskich powodują budowę coraz większych instrumentów. Prospekty organowe nie mieszczą się na balkonach ścian nawowych. Powstają dla nich chóry organowe w zachodniej części kościoła. Wprowadzenie organów barokowych do starszych kościołów oznacza konieczność budowy w nich takich chórów. II.2.7. Kościoły od XVIII do pierwszej połowy XX wieku Odpowiedzią na dekoracyjny i wybujały styl epoki Baroku i Rokoko, było poszukiwanie form prostych i surowych. Ponowie zainteresowano się antykiem, pod wpływem którego narodził się styl zwany klasycyzmem. Wpływ wielkich umysłów Oświecenia, rewolucja społeczna i przemysłowa, spowodowały, że Kościół przestał pełnić funkcję szerzyciela kultury. Nowym protektorem staje się mieszczaństwo publiczność szeroka, niejednolicie wykształcona. Równocześnie nie znaleziono nowego porządku, który zaspokoiłby ludzkie pragnienie egzystencjalnego bezpieczeństwa 162. Na początku tego okresu wzorce czerpano głównie z antyku, kierującego się surowymi regułami. Radykalny klasycyzm wprowadza zasadę tworzenia zwartej, nagiej jak istota architektury, bryły z jednoznacznie ograniczoną powierzchnią (Rys. II-71). Są to gmachy użyteczności publicznej, które, 162 Ch. Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s

126 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM ignorują dotychczasową tradycję kościelnego budownictwa religii chrześcijańskiej i przyjmują kształt świątyni boskości uniwersalnej, świątyni absolutu 163. A. B. Rys. II-69. Podział przestrzeni na strefy w kościele klasycystycznym: A. typ podłużny, B. typ centralny. Oprac. autorka C. Wąs: Sacrum w architekturze; Architectus", nr 2 (12), 2002, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2002, s na podstawie: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s

127 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM W Anglii rodzi się romantyzm, który odznacza się odrzuceniem teraźniejszości, obojętnie czy tą teraźniejszością była niechętnie przyjmowana frywolność rokoka, czy pozbawiony fantazji, trzeźwy wiek Oświecenia, czy też (jak to ma miejsce w Anglii) wroga wszelkiemu pięknu epoka industrializacji i komercjalizacji 165. Pojawia się historyzm - neogotyk, neoromanizm, neorenesans i neobarok, wśród których neogotyk zachowywał uprzywilejowaną pozycję. Zapewniły mu to stworzone przez niemieckich romantyków wizje średniowiecza jako epoki, w której udało się zrealizować ideał chrześcijańskiego społeczeństwa 166. Poważni estetycy i artyści epoki romantyzmu i klasycyzmu widzieli w greckim antyku jak i w średniowiecznym gotyku środek i lekarstwo przeciw powierzchowności, frywolności i dekadencji osiemnastego wieku 167. A. B. Rys. II-70. Elewacja kościoła klasycystycznego: A. typ podłużny Paryż, kościół La Madeleine, arch. P. Vignon i J.M. Huvé, B. typ centralny Paryż, Panteon, dawny kościół Ste-Geneviéve, arch. J.G. Soufflot 168 W tym okresie nie następują zasadnicze zmiany struktury budowli kościelnej. Następuje stagnacja artystyczna i liturgiczna. W architekturze problemy 165 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s C. Wąs: Początki i rozwój współczesnej architektury sakralnej, Część I Tradycjonalizm; Architectus", nr 1-2 (17-18), 2005, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, s N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s na podstawie: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s

128 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM natury estetycznej zeszły na drugi plan, natomiast punkt ciężkości przesunął się na dociekania historyczne 169. Większość tworzonej wówczas architektury opierała się na zasadzie kontynuacji, choć historyzm pozbawił normę klasyczną jej wyjątkowego charakteru i rozmnożył liczbę wzorców do naśladowania. Mimo to długotrwały rozwój architektury utrwalił w niej pewne normy, które nie zmieniały się wraz ze zmiennym przebraniem stylowym. Architektura tworzona była zgodnie z doskonale wyrażoną przez Witruwiusza potrzebą jednoczesnego uwzględnienia czynników trwałości, użyteczności oraz piękna. ( ) Długotrwałą tradycję wymienionych zasad architektury zaczęto podważać w końcu XIX w., jednak po zakończeniu I wojny światowej można już mówić o bardzo zdecydowanych próbach jej zanegowania 170. Rys. II-71. Przykład wnętrza w duchu radykalnego klasycyzmu Kopenhaga, Vor Frue Kirke C. F. Hansena 171. Z początkiem XX wieku pojawiają się ruchy dążące do odnowy architektury, przede wszystkim do oderwania się od historyzmu. Art Nouveau, secesja, podkreśla nadrzędność ekspresji w sztuce i nie ma większego znaczenia w budownictwie sakralnym. 169 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s C. Wąs: Początki i rozwój współczesnej architektury sakralnej, Część I Tradycjonalizm; Architectus", nr 1-2 (17-18), 2005, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, s źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s

129 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Gwałtowny rozwój nauki i techniki spowodował pojawienie się budownictwa z nadrzędnością jego konstrukcji z zastosowaniem wypróbowanych już konstrukcji ze szkła i żelaza oraz nowej techniki żelazobetonu. Budownictwo sakralne odchodzi od historyzmu i tradycyjnych materiałów budowlanych, pojawia się funkcjonalizm. Po I wojnie światowej pojawił się nowy styl, który wyrzekając się rękodzieła i zwalczając wszelkie przejawy czysto dekoracyjnej architektury fasadowej, doskonale odpowiada potrzebom anonimowej publiczności. Jego proste formy, redukując gzymsy i inne plastyczne ozdoby do koniecznego minimum na rzecz gładkich nieprzerywanych płaszczyzn, nadają się szczególnie dobrze do przemysłowej prefabrykacji 172. A. B. Rys. II-72. Podział przestrzeni na strefy w kościołach sprzed II wojny światowej: A. inspirowany gotykiem, B. betonowy z przeszkleniami. Oprac. autorka N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s na podst.: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s

130 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM W okresie międzywojennym działalność rozpoczął ruch odnowy liturgicznej. Dążył on do ograniczania rytuału, ceremonii, barokowej teatralności w liturgii oraz nadanie całkiem innej interpretacji i znaczenia przestrzeni kościelnej. Postępuje demokratyzacja liturgii, czyli jej przybliżanie wiernym. Później doprowadzi to do takich rozwiązań przestrzennych, gdzie wierni gromadzą się wokół ołtarza. Układ stref kościołów XVIII do pierwszej połowy XX wieku (Rys. II-69 i II-72) wygląda, mimo różnorodności stylistycznej i materiałowej, podobnie jak w czasach wcześniejszych dzieli się na: Strefę Eucharystii prezbiterium nieznacznie wydzielona stopniem lub kształtem przestrzeni (w zależności od stylu) i oddzielona balaskami od Nawy; ołtarz znajduje się na osi, przy ścianie, połączony z tabernakulum; Strefę Adoracji tabernakulum umieszczane nad ołtarzem, obudowywane nastawą; Strefę Słowa ambony kazalnice, nadwieszone przy jednym z filarów w Nawie; Strefę Przewodniczenia z boku prezbiterium; Nawę w zależności od stylu podłużna lub centralna, dążenie do jednoprzestrzenności wraz z pojawiającymi się nowymi technikami budowlanymi; Strefę Baptysteryjną zazwyczaj w Nawie, w pobliżu prezbiterium; Strefę Penitencjarną w zależności od kształtu kościoła w nawach bocznych lub z boku nawy głównej; Strefę Muzyki organy najczęściej umieszczane na chórze z tyłu kościoła, później zdarzało się miejsce dla scholi z boku ołtarza; Strefę Wejścia przedsionek z kropielnicą. Nowy wymiar w architekturze sakralnej pojawił się w kościele Notre-Dame du Haut w Ronchamp Le Corbusiera, w jego plastycznej bryle, ekspresyjnej krzywoliniowości i nieregularności. Jego plan wskazuje na zupełnie inny, 130

131 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM zrywający z dotychczasową tradycją osiowości, układ stref wnętrza kościelnego (Rys. II-73). Stanowi on dobrą oprawę dla liturgii, umożliwia jej Rys. II-73. Podział przestrzeni na strefy kościoła w stylu plastycznym i organicznym (nowy irracjonalizm) Ronchamp, kościół pielgrzymkowy Notre-Dame du Haut Le Corbusiera, Oprac. autorka na podst.: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s

132 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM sprawowanie także na zewnątrz (dzięki zewnętrznemu ołtarzowi i ambonie), stwarza nastrój do indywidualnej modlitwy 175. Równocześnie kościół ten pozbawiony jest jakichkolwiek atrybutów religii chrześcijańskiej i może służyć właściwie każdemu wyznaniu, a zwłaszcza jakiejś bliżej nieokreślonej, uniwersalnej religijności medytatywnej 176. Ściany są surowe, pozbawione jakichkolwiek ozdób czy znaków. Wejście nie jest wyraźnie zaznaczone, prezbiterium nie jest wyodrębnione, a ołtarz zbudowany jako stół z kamiennego bloku, stanowi jeden z elementów wyposażenia. Schemat kaplicy całkowicie pozbawiony jest osiowości, równocześnie zrywa z podstawowymi cechami archetypu budynku kościelnego, a tym samym otwiera nową drogę, bardzo pasującą do założeń kościołów powstałych zgodnie z wytycznymi Soboru Watykańskiego II. 175 C. Wąs: Początki i rozwój współczesnej architektury sakralnej, Część I Tradycjonalizm; Architectus", nr 1-2 (17-18), 2005, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, s Tamże, s

133 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM II.3. Architektura sakralna po Soborze Watykańskim II II.3.1. Wytyczne Soboru Watykańskiego II Sobór był reakcją na dokonujące się w świecie i Kościele przemiany oraz odpowiedzią na pewne skarlenie stylistyczne, artystyczne i formalne. Jest to także odkrycie znamion eklezjalnych Ludu Bożego ( ). Powinno to też znaleźć odzwierciedlenie w strukturze, układzie przestrzennym, wielkości, atmosferze, czy więzi interpersonalnej, a także układu hierarchicznego w murach budynku kościelnego 177. Radykalne zmiany architektury kościołów, dokonane w myśl zaleceń Soboru Watykańskiego II, wynikały przede wszystkim z następujących zarzutów, stawianych wcześniejszemu sposobowi sprawowania liturgii oraz formom budownictwa: dezorientacja w tym, co jest najważniejsze (przepych), nadmierny dystans między kapłanem a wiernymi (Strefą Eucharystii i Nawą) - brak łączności w czasie sprawowania liturgii (celebrans rzadko się odwracał i zwracał do wiernych, ołtarz zbyt oddalony), wyłączenie przestrzeni lub przedmiotu spod świeckiej używalności, rezerwowanie jej tylko Bogu, hierarchizacja wnętrza dominująca nad jego funkcjonalnością. Przekształcenia dotyczyły przede wszystkim sposobu sprawowania liturgii (rys. II-73), co miało istotny wpływ na nową organizację wnętrza świątyni oraz nowego podejścia do samej architektury kościołów i jej kształtowania. Zalecenia soborowe dotyczą tego, aby świątynie odznaczały się raczej szlachetnym pięknem niż przepychem, aby ułatwiały wykonywanie czynności liturgicznych i czynne uczestnictwo wiernych w liturgii 178. Architektura kościołów posoborowych nie jest związana z żadnym stylem. W Konstytucji 177 Ks. H. Nadrowski: Sacrum przestrzeni kościelnych. Wydawnictwo Jedność; Kielce 2005; s

134 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM o Liturgii czytamy (pkt. 123): Kościół żadnego stylu nie uważał jakby za swój własny, lecz stosownie do charakteru i warunków narodów dopuszczał formy artystyczne każdej epoki. Sztuka naszej epoki może się więc w Kościele swobodnie rozwijać, a architekt posiada dużą dowolność w tworzeniu. Od czasu soboru z założenia Dom Boży stał się też Domem Wspólnoty 179. Tworzenie więzi jest podstawową funkcją posoborowej architektury kościelnej. Architektura ta ma zbliżać ludzi i obdarzać ich poczuciem braterstwa 180. Liturgia jest ucztą wydaną przez Boga na cześć człowieka. Świątynia posoborowa wyrasta z konkretnych potrzeb i jest adresowana do konkretnych ludzi. Jest ona funkcjonalna w różnych sytuacjach: w niedzielę, w dni powszednie, inaczej dla zgromadzenia zakonnego, inaczej w przypadku katedry czy miejsca pielgrzymkowego 181. Kościół to ludzie, a architektura jest ramą, która może to ułatwić lub utrudnić 182. Posoborowa świątynia to obiekt przede wszystkim użytkowy, funkcjonalny, ukierunkowujący, a zarazem liturgiczny. Przede wszystkim powinien być dostosowany do sprawowania w nim świętych czynności. Prymat funkcjonalności spowodował zasadnicze zmiany w traktowaniu obiektu sakralnego. To ona stanowi o zasadniczej wartości budowli kościelnej 183. Architektura pełni rolę służebną wobec społeczności wiernych, a prymat architektury chroni przed przeładowaniem, dekoratywnością, niefunkcjonalnością, ma pomagać w modlitwie i uczestniczeniu w liturgii. Nic 178 Ks. dr J. Miazek: Kościół wymagania liturgiczne (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s. 15). 179 Ordo Missae z roku 1969 wprowadzenie do Mszału Rzymskiego: Wieczerza Pańska, czyli Msza św., jest synaksą, czyli zgromadzeniem ludu Bożego, zbierającego się w jedno pod przewodnictwem kapłana dla sprawowania pamiątki Pańskiej. 180 Ks. dr J. Miazek: Kościół wymagania liturgiczne (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s. 48). 181 Tamże, s Ks. prof. J. Pasierb: Współczesne wnętrze kościelne style, potrzeby, gusty (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s. 48). 183 według autorów artykułu redakcyjnego Werk nr 12 z 1961roku. 134

135 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM nie powinno wymagać wyjaśnień, tłumaczeń, wtajemniczeń. Kościoły mają być służebne i nie muszą być lubiane ani podziwiane. RYT KLASYCZNY RYT POSOBOROWY NAZWA CZYNNOŚCI NAZWA CZYNNOŚCI 1. MODLITWY U STOPNI OŁTARZA KYRIE, GLORIA, KOLEKTA ORAZ LEKCJA PRZY OŁTARZU; EWANGELIA OD OŁTARZA KAZANIE (RÓWNIEŻ PRZY OŁTARZU) CZYNNOŚĆ POZALITURGICZNA 3. CREDO, OFIAROWANIE, DOKONANIE OFIARY (DO KOMUNII KAPŁANA) 4. KOMUNIA WIERNYCH WIERNI KLĘCZĄ PRZY BALASKACH 2. OBRZĘDY WSTĘPNE, KYRIE, GLORIA, KOLEKTA LITURGIA SŁOWA LEKCJE, EWANGELIA, KAZANIE, CREDO, MODLITWA POWSZECHNA LITURGIA EUCHARYSTYCZNA DO KOMUNII KAPŁANA KOMUNIA WIERNYCH WZDŁUŻ STOPNIA PREZBITERIUM LUB PODCHODZĄC W SZEREGU 5. DZIĘKCZYNIENIE, PURYFIKACJA KIELICHA DZIĘKCZYNIENIE (DO MODLITWY PO KOMUNII) ZAKOŃCZENIE POZDROWIENIE, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, OSTATNIA EWANGELIA KAPŁAN KLĘKA NA STOPNIACH OŁTARZA I WYCHODZI MODLITWA PO KOMUNII 7. OGŁOSZENIA BŁOGOSŁAWIEŃSTWO I ROZESŁANIE (RÓWNIEŻ PRZY OŁTARZU) Tab. II-1. Prezbiterium. Struktura przebiegu liturgii w rycie klasycznym i w rycie posoborowym. Oprac. autorka Według wprowadzenia w Ordo dedicationis ecclesiae et altaris zasadnicze funkcje budynku kościelnego to: zbieranie się wspólnoty, 135

136 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM sprawowanie Eucharystii, słuchanie i głoszenie Słowa Bożego, wspólna modlitwa, przyjmowanie innych sakramentów. Dominacja funkcjonalizmu i traktowania kościoła jako obiekt przede wszystkim użytkowy sprawiły, że na kształt świątyni wpływ mają przede wszystkim czynniki, których wcześniej nie brano pod uwagę. W książce Marii Ewy Rosier-Siedleckiej CR 184 są to: liczba ludności, procent wierzących i praktykujących, stosunki demograficzne (liczba dzieci), charakter ludności, charakter i dynamika miasta, kultura ogólna i religijna wiernych. W referacie Zasadnicze wytyczne w sprawie budowy nowych kościołów 185, ks. bp. Jerzy Modzelewski wskazuje następujące punkty, opracowane przez Komisję Episkopatu do Spraw Budowy Kościołów, z perspektywy potrzeb inwestorów kościelnych, po konsultacji z architektami: liczebność parafii - nie powinna przekroczyć 14 tysięcy mieszkańców, obszar parafii (zależy od gęstości zaludnienia) powinien być taki, aby każdy parafianin miał możność dotarcia do świątyni od najdalej położonego miejsca zamieszkania, a niezależnie od środka lokomocji, w ciągu 10 do 30 minut 186, działka parafialna umożliwiająca zyskanie rangi w krajobrazie i sylwecie otoczenia, z zapewnioną drogą dojazdową, uzbrojeniem, możliwością rozbudowy obiektu; jako minimum powierzchni podaje się m² dla terenów wiejskich i m² dla dzielnic miejskich i osiedli, 184 Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin referat wygłoszony podczas seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s Tamże. 136

137 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM usytuowanie kościoła i budynków towarzyszących należy unikać sąsiedztwa ruchliwej arterii komunikacyjnej, zapewnić odpowiedni plac przed wejściem i obejście procesyjne wokół budynku, zalecana, ale nie wymagana jest tradycja orientowania prezbiterium, w osiedlach wielkomiejskich dopuszcza się budowanie całych zespołów parafialnych, wielkość kościoła zależy od wymaganej powierzchni użytkowej, czyli od pojemności nawy; przyjmuje się, że na 1 m² przypadają trzy osoby stojące lub dwie siedzące, kubatura kościoła zaleca się przeciętną wysokość w granicach 8 do 15 metrów, funkcjonalność, instalacje nagłośnienie, oświetlenie, ochrona przeciwpożarowa, wentylacja, ogrzewanie, wodociągowo kanalizacyjna i inne. Episkopat niemiecki uważa, że kryterium wielkości kościoła jest takie, aby z każdego miejsca było widać i słychać kapłana bez użycia środków technicznych oraz aby komunia mogła być udzielona każdemu uczestnikowi bez zbytniego przedłużania nabożeństwa 187. II.3.2. Formy przestrzeni Formy kościołów sprzed soboru okazały się nieadekwatne dla celów, jakie wyznaczyła odnowiona liturgia. Długa nawa miejsce przeznaczone dla ludu, silnie wyodrębnione prezbiterium miejsce przeznaczone dla duchownych, rozpraszające uwagę liczne boczne ołtarze, wszystko to okazało się przeszkodą dla przemyślanej na nowo liturgii. Pierwsze zmiany poszły w kierunku zwężenia naw bocznych i poszerzenia nawy głównej (także jej skrócenia). Ułatwiły to nowe techniki budowlane, przede wszystkim konstrukcje żelbetowe, pozwalające na przekrywanie większych rozpiętości. Ołtarz zaczęto odsuwać od ściany zamykającej prezbiterium 187 Rosier Siedlecka M. E. CR: Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin

138 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM i przesuwać na miejsce między prezbiterium a nawą, przy czym ukształtowanie ołtarza zaczęto sprowadzać do form prostych i wyrazistych. Z czasem ołtarz stał się centrum akcji liturgicznej i na niego zaczęła się kierować organizacja wewnętrznej przestrzeni kościoła, co doprowadziło do tego, że obecnie wszystkie nowe budowle kościelne są jednoprzestrzennymi halami (a więc pozbawione są podziału na nawę i prezbiterium), a podstawowym elementem wnętrza stał się ołtarz 188. Architektura po Vaticanum II ma być więc przede wszystkim alterocentryczna, chce być kadrem dla wspólnoty zgromadzonej wokół ołtarza, który jest znakiem samego Chrystusa.( ) Reforma przywraca wyrazisty i ambiwalentny charakter ołtarza i ambony. Chcąc projektować świątynię, trzeba zacząć od narysowania ołtarza i w zależności od niego rozplanować całe wnętrze: obudować go 189. Kryterium oceny formy jest możliwość zbliżenia wiernych do ołtarza i jak najszerszy sposób jego otaczania, ponieważ zmusza to do ich czynnego uczestniczenia w świętych obrzędach. Bez względu na formę, nawa musi przylegać bezpośrednio do prezbiterium 190. Za najlepszy kształt uznano trójkąt, półkole, łuk, gdzie wierni otaczają ołtarz z trzech stron, a czwarta przeznaczona jest dla służby liturgicznej, chóru, organisty czy scholi. Punktem wyjścia do projektowania posoborowych świątyń staje się przestrzeń, a nie bryła, a funkcja staje się inspiracją planu. Gdy budynek nabiera już kształtów, dopiero wtedy planuje się jego urządzenie i wystrój. Wnętrze świątyni ma prymat jego formą zewnętrzną. W związku z zupełnie odmiennym podejściem do liturgii, oprócz klasycznych, pojawiają się nowe formy przestrzeni (Rys. II-74): 188 C. Wąs: Sacrum w architekturze; Architectus", nr 2 (12), 2002, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2002, s Ks. prof. J.Pasierb: Współczesne wnętrze kościelne style, potrzeby, gusty (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s.43). 190 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa Rozdział 5: W.Pieńkowski: Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła. 138

139 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM koło teoretycznie rozwiązanie idealne, z ołtarzem pośrodku, wielobok regularny, wielobok nieregularny (zalecany), owal, mandoria, prostokąt chętnie stosowany, funkcjonalny, ale wierni zbyt oddaleni od prezbiterium, kwadrat, trapez, trójkąt. II.3.3. Tendencje Nowe podejście do projektowania kościołów po Soborze Watykańskim II stworzyło całkiem nowe możliwości. Zwolennicy reform upatrywali w tym wielką szansę i możliwość ożywienia wiary społeczeństw. Za najważniejsze osiągnięcia uważają: ożywienie tendencji Verweilraum 191, wolność i swobodę w projektowaniu, funkcjonalność wnętrza, tworzenie więzi we wspólnocie. Silną tendencją jest dążenie do wielofunkcyjności. Buduje się kompleksy parafialne, centra liturgiczno duszpastersko katechetyczne, które, w myśl 191 W dziejach budownictwa kościelnego wystąpiły dwie tendencje, określone przez liturgistów niemieckich jako Wegraum przestrzeń, która jest drogą i służy transcendencji oraz Verweilraum przestrzeń służąca przebywaniu w niej ludzi i wyraża immanencję. Według ks. prof. Janusza Pasierba, bazylika starochrześcijańska, pomimo swojej formy podłużnej była Verweilraum, natomiast od średniowiecza po wiek XX panowała koncepcja Wegraum. Autor nazywa taką architekturę nie obecności, ale przyjścia Chrystusa, paruzji. Kapłan wraz Kościół ludem zwrócony jest ku temu, co jest poza nimi, Kościół nie pośrodku nich. Architektura posoborowa jest typem Verweilraum i wyraża żywą obecność Boga wśród ludzi. (na podst. artykułu Współczesne wnętrze kościelne style, potrzeby, gusty - seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, wyd. pokonferencyjne. 139

140 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM założeń ekumenicznych, najlepiej, jeśli mogą być wykorzystane przez członków innych wyznań chrześcijańskich, w duchu odnowy soborowej. Tendencja dość łatwo została przyjęta w krajach zachodnioeuropejskich, skandynawskich, Anglii i w Ameryce. W krajach z dużą ilością imigrantów, pełnią one dodatkowo funkcję miejsca spotkań danej grupy narodowościowej 192. Rys. II-74. Przykłady kształtowania przestrzeni kościoła w myśl założeń soborowych 193 Dominacja funkcjonalizmu pozwoliła też na stosowanie przestrzeni otwartych wewnątrz kościoła 194, co miało na celu przenikanie stref: wewnątrzkościelnej (modyfikacja wielkości, np. przesuwne, ruchome ściany), przestrzeni poświęconej, poza samym kościołem (plac, cmentarz), 192 Np. w amerykańskich środowiskach polonijnych powszechne są spotkania towarzyskie po zakończeniu obrzędów liturgicznych. 193 źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s Na podstawie: ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków

141 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM świeckich przestrzeni ogólnopublicznych (okazjonalnie miejsca zgromadzenia liturgicznego). Fot. II-75. Przykład zastosowania tendencji wielofunkcyjności i otwartości kościoła widok wnętrza podczas liturgii, które przyjęło formę sali zebrań, pozbawionej charakteru sakralnego; Church of Our Divine Saviour, Chico, Kalifornia, proj. P. Quinn, F. Oda 195 Spotykamy się również z przypadkami świątyń okazjonalnych, w których dla celów liturgicznych wykorzystuje się świeckie przestrzenie użyteczności publicznej. Ma wtedy miejsce czasowa sakralizacja o charakterze okolicznościowym. Innym nurtem w kształtowaniu przestrzeni sakralnych jest kościół ubogi (Fot. II-76.). Jeszcze przed II wojną światową rozpoczął działalność ruch odnowy liturgicznej, który starał się ograniczać rytuał, ceremonię i barokową teatralność. Wojna przyspieszyła ten proces, a sobór go pogłębił. Niemały był tutaj również wpływ kościołów protestanckich. Jednocześnie bardzo silnie oddziaływały nowe prądy artystyczne, które zrywały z dotychczasowymi kanonami sztuki i estetyki. Modernizm odrzucał ornament jako rzecz nieprzydatną, podczas gdy sama konstrukcja jako taka, sam materiał, zwłaszcza nowoczesny, oferuje wspaniałe możliwości estetyczne. ( ) Powstał nowy model oparty nie na dekoracji i przepychu, lecz na ascetyzmie, 195 źródło: Religious Buildings. An Architectural Record Book. McGraw-Hill Book Company; The United States of America

142 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. D. Fot. II-76. Przykład tendencji kościół ubogi A. St. Patrick s Catholic Church, Robertsdale, Alabama, proj. Ch. Nash 196 ; B. kaplica Notre-Dame-du-Haut w Ronchamp, proj. Le Corbusier; C. kościół Santa Maria w Marco de Canavezes, proj. A. Siza; D. kościół Tapioka w Espoo, proj. A. Ruusuvuori 197 wspartym znaczącą fakturą surowego materiału i kontrastami światła i mroku 198. Stosowano surowe, puste, ogołocone z wszelkich ozdób ściany, 196 źródło: Religious Buildings. An Architectural Record Book. McGraw-Hill Book Company; The United States of America

143 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM często pomalowane na biało. Uwaga wiernych miała skupiać się tylko na ołtarzu i akcji liturgicznej. Współczesny Kościół jest otwarty na twórczość, na nowości. Budynek kościelny ma być dziełem wypowiedzianym językiem XXI wieku, a nie ( ) językiem i stylem epok minionych 199. Dawniej Kościół przestrzegał artystów przed zbytnią śmiałością. Po soborze nie śmiałość trzeba krytykować, ale brak odwagi 200. Ks. prof. J. Pasierb za atut uważa fakt, że przełamany został schemat kościoła długiego korytarza. Silną tendencją jest więc oryginalność formy, zrywająca z historycznym wzorcem. II.3.4. Problem Accommodata Renovatio 201 Posoborowy wymóg funkcjonalności spowodował, że zasadniczo zmienił się charakter sztuki kościelnej. Żadna część nawet bardzo starego i zabytkowego kościoła, nie może stanowić jedynie rodzaju galerii czy muzeum 202, wszystko ma służyć sprawowanej liturgii. Reguły te dość łatwo wprowadzono w projekty nowo powstające. Problem dotyczy przebudowy i modernizacji kościołów istniejących, które musiały przejść odnowę przystosowaną (łac. accommodata renovatio) do wymogów soborowych, czyli dostosowaną do reformy. Radykalne zmiany we wnętrzu kościoła oraz tendencja do uwspółcześniania wymagają dużej rozwagi i umiaru. Błędy odnowy wynikają z zaniedbania lub wręcz zaniechania reguł, które mają swe 197 źródło: Architektura & Biznes, nr 12/ A.Basista: Model posoborowej świątyni; miesięcznik Znak, sierpień Ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków ks. prof. J. Pasierb: Współczesne wnętrze kościelne style, potrzeby, gusty (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s.44). 201 Rozdział w większości stanowią fragmenty wcześniejszego referatu autorki pod tym samym tytułem (Konferencja Naukowo Techniczna Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych, organizowana przez Uniwersytet Zielonogórski Zielona Góra, marca 2005 wyd. pokonferencyjne). 202 Ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000, s

144 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM korzenie w dwutysiącletniej tradycji oraz błędnej lub przejaskrawionej interpretacji zaleceń reformy. Wspomniana dominacja funkcjonalizmu nakazała traktować zabytkowe kościoły nie jak monumenty przeszłości czy rodzaj muzeum, ale służebność dla żywego Kościoła, czyli wiernych. Świątynie Domy Boże przekształcono w miejsca zgromadzeń, w których kapłan stał się przewodniczącym 203, a tym samym właściwym punktem odniesienia dla całości 204. Zgodnie z zaleceniami soborowymi, wierni powinni czynnie uczestniczyć w świętych obrzędach, dlatego granica oddzielająca prezbiterium od nawy została obalona. Ołtarz odtąd centrum przestrzeni kościoła zbliżył się i zwrócił do wiernych (versus populum). W istocie jest to najbardziej widoczna konsekwencja nowego ukształtowania, które nie tylko stanowi o zewnętrznym uporządkowaniu miejsc liturgicznych, lecz także zawiera w sobie nową ideę istoty liturgii jako wspólnotowej uczty 205. Te zasadnicze zmiany w obiektach istniejących dotyczą przede wszystkim strefy prezbiterialnej, a więc najważniejszej części kościoła. Nie są one wielkie z architektonicznego punktu widzenia, lecz wymagają ogromnej odpowiedzialności architekta, gdyż nie dają się ująć w jednoznaczne reguły 206. Istnieją dwie drogi adaptacji kościoła do nowej liturgii: przez wpasowanie nowych elementów o kształtach wiernych elementom już istniejącym lub montaż form nowoczesnych, kontrastowych. Pamiętać należy przy tym, by nowy element nie raził swą innością i był dostosowany do charakteru 203 Ordo Missae z roku 1969 wprowadzenie do Mszału Rzymskiego: Wieczerza Pańska, czyli Msza św., jest synaksą, czyli zgromadzeniem ludu Bożego, zbierającego się w jedno pod przewodnictwem kapłana dla sprawowania pamiątki Pańskiej. 204 Kard. J. Ratzinger: Duch liturgii. Klub Książki Katolickiej; Poznań Tamże. 206 Normy Postępowania w Sprawach Sztuki Kościelnej wydane przez Konferencje Episkopatu Polski, obowiązujące od 1.IV 1973r.: 13. W związku z odnową liturgiczną ze względu na specyficzne warunki kultu religijnego w Polsce postanawia się: a) Celem dostosowania wnętrza zabytkowego do nowej liturgii nie można przyjmować jednej reguły dla różnych wnętrz. Każde musi być rozpatrywane i rozwiązywane indywidualnie. Każde wnętrze zabytkowe ma własne niepowtarzalne cechy charakterystyczne, które winny być zachowane.(...) 144

145 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM i skali architektury, nie dopuszczając dzieł o nieodpowiedniej formie z powodu niskiego poziomu artystycznego, przeciętności (mediocvitas), zniekształcenia formy (formarum depravationem), nieoryginalności i udawania oraz wszelkiego podrabiania tak stylów, jak i materiału (simulatio) 207. a) b) Rys. II-77. Widok prezbiterium od strony nawy: a) w okresie przedsoborowym widoczny ołtarz z tabernakulum, wyniesiony na trzech stopniach, na pierwszym planie balaski, b) w okresie posoborowym z nienaruszonym starym ołtarzem i tabernakulum, na pierwszym planie nowy ołtarz, poziom posadzki pod nowym ołtarzem podniesiony. Oprac. autorki Po soborze Strefa Eucharystii miała być podkreślona, ale nie mogła być separowana miała tworzyć tzw. świętą wyspę, której centrum stanowi ołtarz, dostępny ze wszystkich stron 208. Tam, gdzie było to możliwe, usuwano więc wszelkie przeszkody oddzielające Strefę Eucharystii od Nawy, np. balaski (Rys. II-77). Argumentuje się, że nie można przeciwstawiać sobie ludu Bożego i Eucharystii. Musi tu panować zasada jedności 207 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa

146 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM i podporządkowania zarazem 209. Niektóre Strefy musiały ulec przemieszczeniu lub zastępowano je nowymi, inne znalazły tutaj swoje nowe miejsce, przez co podkreślono ich rolę w liturgii. Możliwość wykorzystania starej Strefy Eucharystii do tej samej funkcji oraz pozostawienie w niej Strefy Słowa, ale równocześnie wprowadzenie w jej obszar Strefy Baptysteryjnej, Strefy Penitencjarnej (gdy część prezbiterium jest zaciszna), Strefy Muzyki dla scholi czy chóru, funkcji Nawy - do rozstawienia krzeseł lub ławek dla wiernych, głównie dla dzieci, obrazuje nam, jak zasadniczo zmienił się charakter tej najważniejszej Strefy kościoła. Posoborowy kapłan miał być w łączności z uczestnikami liturgii przez odwrócenie się do nich i przypominanie Chrystusa w wieczerniku. Wymagało to zwrócenia ołtarza ku wiernym. Barokowy ołtarz miejsce ofiary, ale i wielki, dostojny tron dla monstrancji ze swoją bogatą nastawą, był w swojej epoce najważniejszym elementem przestrzeni kościelnej, dlatego w kościołach o specjalnych walorach artystycznych i zabytkowych zespół ołtarza głównego musi pozostać nietknięty z całą nastawą 210. Przepisy soborowe spowodowały konieczność wprowadzenia drugiego ołtarza stołu wieczerzy, zbliżonego do nawy. Położony miał być w oddaleniu od ściany, aby można go było swobodnie obejść w czasie ceremonii okadzania i zapewnić dostateczną ilość miejsca dla koncelebry. Zachowana musi być również odległość od krawędzi najwyższego stopnia prezbiterium do ołtarza, wynosząca około 1 1,5 m. Przy zbyt małym prezbiterium, wymagało to podwyższenia poziomu podłogi na obszarze nawy (wydłużenie wyspy ołtarzowej). Wymóg dobrej widoczności ołtarza spowodował, że czasem musiał być on wyniesiony o kilka stopni ponad poziom prezbiterium (Rys. II- 77 i II-78). Sama forma ołtarza winna być dostosowana do wnętrza, tworzyć 208 Posoborowe wytyczne dotyczące ołtarza i wyspy ołtarzowej omówiono w rozdziale II.1.1. Strefa Eucharystii wyspa ołtarzowa. 209 ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000, s Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa

147 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM z nim harmonijną całość, nie może być niespokojna lub ekscentryczna 211, jednak zalecany jest współczesny charakter nowo wprowadzanych elementów 212. a) b) Rys. II-78. Zmiany poziomu posadzki prezbiterium przekrój: a) w okresie przedsoborowym, b) ze zmianami posoborowymi; 1.stary ołtarz, 2.nowy ołtarz, 3.tabernakulum. Oprac. autorki 213 Istnieje również problem w przypadku rekonstrukcji zniszczonych ołtarzy zabytkowych. Jeśli ołtarz był cennym dziełem sztuki, wtedy zostaje odtworzony. Ks. Nadrowski uznaje takie działanie za dyskusyjne i raczej 211 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta: Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa Normy Postępowania w Sprawach Sztuki Kościelnej wydane przez Konferencje Episkopatu Polski.: 13.b): Nowe elementy, meble itp. umieszczone dziś we wnętrzu zabytkowym mogą mieć charakter współczesny i nie powinny być podrabiane pod jakikolwiek styl zabytkowy, z wyjątkiem opartej na dokumentach rekonstrukcji powinny być jednak tak zaprojektowane by w zestawieniu z istniejącymi już elementami tworzyły harmonijną całość. Dotyczy to także różnych napisów i tablic oraz okolicznościowych dekoracji. 213 Rys. na podst. tamże, s

148 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM bezsensowne 214 i sugeruje stworzenie ołtarza nowego, stylizowanego lub będącego kontrastem dla poprzedniego, przy czym ostatnie rozwiązanie uważa za efektowniejsze i ze wszechmiar wskazane. Stawianie ołtarzy versus populum nie jest jednak nakazem bezwzględnym. Istnieją kościoły, w których wprowadzenie nowego ołtarza jest niewskazane. Są to przede wszystkim wysokiej klasy zabytki, w których wprowadzenie obcego elementu spowoduje dewastację, zmusi do niszczenia i usuwania istniejących przedmiotów dzieł sztuki. Takie postępowanie jest wprost i wyraźnie zakazane przez Stolicę Świętą 215. a) b) Rys. II-79. Zmiany położenia tabernakulum przekrój: a) w okresie przedsoborowym, b) w okresie posoborowym. Oprac. autorki Oddzielny problem stanowi miejsce posoborowej Strefy Adoracji - zasadniczo zmieniła się jego rola i miejsce 216. Wytyczne soborowe rozdzielają strefę czynności liturgicznych (ołtarz) i adoracji indywidualnej i zbiorowej (tabernakulum). Spowodowało to problem zachwianie koncentracji przestrzennej i ideowej, zakorzenionej w świadomości wiernych. Zgodnie z nowym przeznaczeniem tabernakulum umieszczone miało być tak, by wierni mogli modlić się indywidualnie w bezpośrednim jego pobliżu. 214 Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000, s ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000, s Posoborowe wytyczne dotyczące tabernakulum omówiono w rozdziale II pkt.1.2. Strefa Adoracji. 148

149 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Zazwyczaj miejsce tabernakulum wraz z całą nastawą najczęściej pozostawiano w tym samym miejscu pod warunkiem, że nie zostało przysłonięte przez nowy ołtarz lub stojącego przy nim celebransa. Zdarzało się jednak, że stawało się niewidoczne i wymagało podniesienia o kilkadziesiąt centymetrów w stosunku do dotychczasowej mensy, aby znalazło się ponad głową kapłana odprawiającego Mszę św. oraz by było widoczne nawet dla klęczących. Wymagało to budowy nowego tabernakulum, które umieszczano wyżej, zazwyczaj w grubości ściany. Spowodowało to konieczność dodania podestu lub stopni dla ułatwienia sięgania drzwiczek, przy czym odległość od mensy do krawędzi stopnia wynosić musi przynajmniej 1 m, przy wysokości mensy 1,1 1,3 m nad posadzką (Rys. II-79). W symetrycznym układzie kościołów zabytkowych wskazane jest pozostawienie prezbiterium na osi tylnej ściany prezbiterium. a) b) Rys. II-80. Układ elementów prezbiterium - rzut a) w okresie przedsoborowym, b) ze zmianami posoborowymi; 1.stary ołtarz, 2.nowy ołtarz, 3.tabernakulum, 4.miejsce przewodniczenia, 5.ambona, 6.chrzcielnica. Oprac. autorki 217 Zmiany dotyczyły również Strefy Słowa. Przedsoborowa ambona kazalnica, znajdowała się zazwyczaj ponad głowami wiernych, w Nawie głównej. Reforma wyznaczyła jej miejsce w Strefie Eucharystii, jako drugi punkt 217 Rys. na podst. : Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa

150 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM zainteresowania. Pozostawiono więc stare ambony jako element wystroju, a dla użytku liturgicznego dodano nowe, według wytycznych posoborowych 218. Zmiany soborowe spowodowały również przemieszczenia niektórych elementów prezbiterium, np. sediliów oraz pojawienie się takich, które wcześniej nie należały do strefy prezbiterialnej, np. chrzcielnicy (rys. II-80) czy miejsca dla scholi. Posoborowy problem stanowi również zdobnictwo kościołów istniejących. Barokowe bogactwo sztuki uważa się za rozpraszające, nie usposabiające do modlitwy, bo przeładowanie, przepych podniecają wyobraźnię, ale zazwyczaj niewiele wyrażają i jednocześnie mało skupiają 219. W starych kościołach zaleca się w miarę możliwości niwelować lub usuwać zupełnie elementy konkurujące i rozpraszające, zwłaszcza przy okazji przeprowadzania generalnego remontu, odnawiania czy malowania kościoła 220. Takie zjawisko, zwane odbarokowywaniem, ks. Nadrowski uważa za bezwzględnie pozytywne 221. Zrodziło to tendencję kościoła ubogiego 222, która dotyczy również powściągliwości uczestnictwa takich dziedzin sztuki jak malarstwo i rzeźba, a która bywała niewłaściwie, w sposób przejaskrawiony interpretowana. W skrajnych przypadkach takie działania spowodowały narodziny nowego ikonoklazmu Posoborowe wytyczne dotyczące Strefy Słowa omówiono w rozdziale II.1.3. Strefa Słowa 219 ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000, s ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000, s Tamże. 222 Tendencja kościół ubogi omówiona została w rozdziale II.3.3. Tendencje. 223 Przykładem jest system odnowy przyjętej przez Komisję Episkopatu ds. Liturgii w Stanach Zjednoczonych (instrukcja Environment and Art in Catholic Worship 1978r.). 150

151 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM A. B. C. Fot. II-81. Przykłady Accommodata Renovatio strefy prezbiterialnej: A. Poznań, kościół Św. Franciszka Serafickiego nowy ołtarz, stylizowany, ażurowy; B. Gostyń nowy ołtarz, stylizowany, w kształcie stołu; stylizowana ambona w kształcie pulpitu; C. Góra Św. Anny nowy ołtarz, stylizowany, w kształcie bloku. Fot. autorki 151

152 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM D. E. F. Fot. II-82. Przykłady Accommodata Renovatio strefy prezbiterialnej: D. Wilno, kościół o.o. Bernardynów nowa ośmiokątna wyspa ołtarzowa, pośrodku ośmioboczny kamienny ołtarz; E. Tulce k. Poznania nowy ołtarz; F. Kowno nowy ołtarz w kształcie bloku, drewniana ambona pulpit, na pierwszym planie chrzcielnica. Fot. autorki 152

153 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM II.4. Analiza przekształceń przestrzeni sacrum w rozwoju historycznym Przestrzeń sacrum budynku kościoła rzymskokatolickiego czyli przestrzeń święta, ulegała wielu przemianom w ciągu historii. Zawsze jednak, od kiedy chrześcijanie zaczęli wznosić świątynie, kościoły były Domus Dei i ich układ i kanon przestrzeni podporządkowany był tej idei. Przekształcenia Stref wnętrza kościoła 224 w ciągu dziejów jego budownictwa do Soboru Watykańskiego II wykazują, że ulegały one przemieszczeniom oraz że zmieniała się ich rola i ranga w hierarchii przestrzeni. Zauważyć jednak można jednocześnie pewne cechy wspólne, aktualne ponad tysiąc dziewięćset lat, a mające swe korzenie jeszcze w budynku synagogi (Rys. II-50). Właśnie te elementy stanowią historyczny wzorzec świątyni chrześcijańskiej. Analiza relacji przestrzeni w obrębie kościoła katolickiego wykazała zdecydowane zmniejszenie strefy sacrum po Soborze Watykańskim II. Odejście od pierwowzoru widoczne w kościołach posoborowych, czyli mających maksymalnie 48-letnią historię, jest zewnętrznym wyrazem podporządkowania idei domus ecclesiae. W zestawieniu schematów podziału przestrzeni w tabeli II-3 widoczny jest główny podział na Strefę Eucharystii prezbiterium, Nawę i Strefę Wejścia, stanowiącą przedsionek kościoła. Do czasu soboru podział ten jest stały, zmieniają się tylko proporcje powierzchni stref oraz sposób ich oddzielenia. Strefa Eucharystii w różnym stopniu byłą wydzielona z Nawy przegrodą ścianą, od niskiej po pełną, uniemożliwiając kontakt wzrokowy między tymi dwiema strefami, po nieznaczne podwyższenie posoborowej wyspy ołtarzowej. Strefa Wejścia nie zawsze jest potraktowana jako wydzielone pomieszczenie (przedsionek, atrium), czasem stanowi ją przestrzeń pod obniżeniem stropu chóru muzycznego w tylnej części kościoła. 224 Rozdział II pkt. 2. Przekształcenia stref w rozwoju historycznym przed Soborem Watykańskim II. 153

154 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM Zestawione w tabeli II-3 przykładowe rzuty świątyń, pozwalają określić powtarzające się w przedsoborowych epokach historycznych cechy, stanowiące archetyp. Zaliczają się do nich (tabela II-2): symetria rzutów gwarantująca porządek i stabilność wnętrza stosowana od początku istnienia samodzielnego budynku kościelnego aż do Vaticanum II 225, po którym pojawiają się formy asymetryczne; osiowość linia ciągła wzdłuż osi wschód-zachód, wiodąca od Strefy Wejścia, przez Nawę, do ołtarza (Strefy Eucharystii); na tej osi symetrii znajdował się ołtarz oraz w większości przypadków Strefa Adoracji naczynie zwisające z dachu cyborium, później tabernakulum połączone z ołtarzem 226 ; w wieku XX linia ta uległa załamaniom, odeszło się od wymogu orientowania świątyni; posoborowy ołtarz stanowi centrum przestrzeni, ale niekoniecznie znajduje się na osi głównej, dla Strefy Adoracji zalecana jest oddzielna kaplica; prymat formy podłużnej nad centralną nawet w okresach, kiedy forma centralna była bardzo popularna (Renesans: wpływy antyczne i wpływy bizantyńskie), ze względów liturgicznych układ funkcjonalny był podłużny, stosowano też formy centralno podłużne. hierarchia w kształtowaniu wnętrza oddaje wyraz idei domus Dei oraz pozycji duchowieństwa w stosunku do wspólnoty wiernych; przybiera różny stopień wyrazistości w zależności od epoki 227 ; po soborze brak poczucia hierarchii ze względu na przyznanie zgromadzeniu silnej władzy w stosunku do celebracji; regularność i czytelność rzutu plan świątyń nie był dziełem przypadku, wszystkie elementy, ich kształty, liczba miały swoje uzasadnienie, do XX wieku rzuty kościołów były symetryczne, czytelne 225 Założenia asymetryczne występują również wcześniej (np. u Le Corbusiera w Ronchamp), ale są to przypadki sporadyczne, zwiastujące soborowe zmiany. 226 W pozostałych okresach położenie Strefy Adoracji omówiono w rozdziale II.1.2. Strefa Adoracji. 227 np. w średniowieczu podkreślenie pozycji strefy dla duchowieństwa było o wiele bardziej wyraźne niż w renesansie. 154

155 symetria osiowość forma podłużna wyraźna granica prezbiterium i nawy hierarchiczność przestrzenna ołtarz na osi kościoła tabernakulum na osi kościoła regularność i czytelność rzutu II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM i regularne, później pojawiają się, oprócz regularnych, formy nieregularne, o rzucie trudnym do zidentyfikowania; wyraźna granica Strefy Eucharystii (prezbiterium) i Nawy podział na przestrzeń liturgiczną dla duchowieństwa i przestrzeń dla wiernych jest to również wyraz hierarchii; oddzielenie ścianą, podwyższeniem przez kryptę, lektorium, różnice w kształtowaniu przestrzeni 228, podniesienie posadzki, balaski; po Vaticanum II idea jedności przestrzennej. epoka cecha 1. PIERWSZE KOŚCIOŁY BAZYLIKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIE WCZESNE ŚREDNIOWIECZE / / GOTYK / RENESANS + + +/ BAROK + + +/ /- 7. WIEK XIX I I POŁOWA XX WIEKU + + +/ /- 8. PO VATICANUM II +/- +/ / /- 232 Tab. II-2. Występowanie cech wzorcowych dla kościoła rzymskokatolickiego w poszczególnych epokach - zestawienie Na podstawie przedstawionych i najczęściej występujących cech, można przyjąć, że wzorzec kościoła rzymskokatolickiego charakteryzuje się: 228 np. nawa centralna, prezbiterium podłużne (w renesansie, baroku). 229 nie zalecana 230 dążenie do jednoprzestrzenności Strefy Eucharystii i Nawy 231 zalecana oddzielna kaplica 232 przykłady od rzutów prostych do skomplikowanych, nieregularnych 155

156 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM symetrią założenia (cecha dominująca), osiowością założenia (cecha dominująca), formą podłużną, czytelnym podziałem na Strefę Eucharystii i Nawę (cecha dominująca), hierarchicznością w kształtowaniu przestrzeni (cecha dominująca), położeniem tabernakulum na osi symetrii, położeniem ołtarza na osi symetrii (cecha dominująca), regularnością i czytelnością rzutu. Z zestawienia wynika również, że reformy soborowe, dotyczące kształtowania przestrzeni kościoła, związane są przede wszystkim ze zmianą wzorca, wykształconego i obecnego w ciągu wielowiekowego trwania kultury chrześcijańskiej (poz. 8. Tab. II-2). 156

157 II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM PIERWSZE KOŚCIOŁY WCZESNE CHRZEŚCIJAŃSTWO WCZESNE ŚREDNIOWIECZE GOTYK RENESANS BAROK WIEK XIX I POŁOWA XX W. PO SOBORZE WATYKAŃSKIM II PRZYKŁADOWE RZUTY SCHEMAT PODZIAŁU PRZESTRZENI STREFA EUCHARYSTII NAWA STREFA WEJŚCIA Tab. II-3. Podział przestrzeni kościoła w ciągu dziejów - zestawienie. Oprac. autorki 157

158 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH ROZDZIAŁ III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Reformy soborowe, jak zauważa Andrzej Basista, po trzydziestu latach stały się tak oczywiste, że przestaliśmy je dostrzegać. Fakt, że coś się w ogóle zmieniło, odbiorca uświadamiamy sobie w tych wyjątkowych przypadkach, gdy owych zmian nie wprowadzono i świątynia użytkowana jest w sposób, jaki obowiązywał przed Soborem. Najdobitniejszym przykładem jest ołtarz 1. Dopiero oderwanie się od historycznego wzorca kościoła, zmiana domu Bożego w dom wspólnoty, została zauważona przez większość wiernych. Zmiana sposobu myślenia o kościele jako łupinie, osłaniającej żywy organizm, jaki stanowi żywy Kościół, nie jest łatwe. Wiąże się to z formalną desakralizacją przestrzeni świątyni, czego obrazem są kościoły przypominające budowle świeckie, co pod względem formy stanowi powrót do czasów początków Kościoła. W czasach dawnych rozwój cywilizacji występował wolniej, a tym samym przyczyniał się do stabilizacji warunków życia, potrzeb, upodobań, obyczajów i długotrwałości stylów. Istniała więc możliwość stopniowego dostosowania kompozycji wnętrz i układów urbanistycznych do występujących wymagań 2. Znaczna część społeczeństwa budowała dla siebie, co ułatwiało właściwą ocenę i wprowadzenie potrzebnych zmian. Obecnie zmiany następują w okresie jednego pokolenia, a obowiązek dostosowania się do potrzeb przejął architekt, który musi go wypełnić. Typowym przykładem adaptacji do współczesnych potrzeb społecznych są kościoły renesansowe i barokowe. W swoich czasach nie zaspakajały one 1 Model posoborowej świątyni; miesięcznik Znak, Kraków, sierpień 1999, s M. Twarowski: Metoda projektowania kościoła. Wyd. Rady Prymasowskiej Budowy Kościołów Warszawy; Warszawa 1985; s

159 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH wyobraźni odbiorców, przywykłych do modlitwy w świątyniach średniowiecza 3. W czasach obecnych obiekty te stanęły w równym rzędzie osiągnięć kultury religijnej. W XVII i XVIII wieku powszechne były działania polegające na przekształcaniu średniowiecznych kościołów na modłę barokową (barokizacja). Zakres zmian był różny w zależności od obiektu i obejmował przede wszystkim wystrój wewnętrzny. Likwidowano średniowieczne wyposażenie, ustępując miejsca barokowym ołtarzom, ambonom, ławkom czy konfesjonałom. Zmieniano przestrzeń przez odmienny kształt kolumn, filarów, sklepień. W tamtych czasach nie bano się więc radykalnych zmian, dotyczących wystroju, tak zewnętrznego, jak i wewnętrznego, a nie zasadniczego układu funkcjonalnego świątyni 4. Sytuacja budownictwa kościelnego w Polsce jest specyficzna, pod wpływem szczególnych przemian historycznych. Tradycja kościoła polskiego wywodzi się z czasów pogańskich, z których wiele obrzędów i znaków zachowało się w zwyczajach. Rzymska kultura połączyła się na tych terenach również z bizantyjską, co nadawało Polsce właściwy koloryt, a co ważniejsze, tworzyły tradycję 5. Na tych terenach zderzało się wiele, często bardzo odmiennych kultur. Nie bez znaczenia jest tu również półtora wieku zaborów: z jednej strony wpływ protestantyzmu, a z drugiej prawosławia. Kultura polska służyła trwaniu i przetrwaniu narodu. Naród bowiem trwa 3 Przykładem jest dobudowa chóru kościoła Santa Maria presso San Satiro w Mediolanie, zaprojektowana przez Bramantego, który osłonił za pomocą perspektywy niedostatki przestrzeni przez wykonanie płaskorzeźby pozorującej obecność chóru (N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Tom I. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; s. 345). Dzięki temu uzyskał niemal gotycką długość części prezbiterialnej. 4 Przykładem jest elewacja bazyliki archikatedralnej w Poznaniu: gotycka fasada przybrała w XVIII w. formę klasycystyczną wg projektu Bonawentury Solari. Fasada dotrwała do 1945 r. Wówczas - w czasie walk o zdobycie miasta - katedra została mocno zniszczona. Odbudowa w latach , wg projektu Franciszka Morawskiego, przywróciła świątyni formy gotyckie z przełomu XIV i XV w. (na podst. Poznań od A do Z pod redakcją Włodzimierza Łęckiego i Piotra Maluśkiewicza, Wydawnictwo Kurpisz S. A., Poznań 1998). 5 S. Miller: Symbol i alegoria na przykładzie aktualnej architektury kościołów katolickich w Polsce (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wyd. pokonferencyjne, s. 62). 159

160 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH w swojej duchowej substancji, duchowej tożsamości przez własną kulturę. Ta prawda w naszych dziejach zdobyła szczególną wymowę, zwłaszcza w niektórych okresach 6. Prof. Tadeusz Chrzanowski, wieloletni badacz zabytków architektury polskiej uważa, że Polska jako takiej tradycji stylowej nie posiada, a wręcz przeciwnie: zmieniała swoje tradycje jak rękawiczki, asymilując każdy kolejny styl 7. Tradycja polska to przede wszystkim sposób przekazywania przekonań i postępowania, tradycja myślenia kategoriami kultury chrześcijańskiej. Katolicyzm polski charakteryzuje się tym, że religijność wiernych jest silnie uzewnętrzniana, bardzo widzialna dekoracyjna, manifestowana, ale zakorzeniona»na śmierć i życie«, ludzka, ciepła 8. Ks. prof. J. Pasierb nazywa taki gust barokowym, z jego ostentacją, bogactwem, teatralnością oraz mieszczańskim XIX- i XX-wiecznym stylem. Gust mieszczański wiąże się z powojennym przyspieszonym procesem urbanizacji i przekształceniem ludzi wsi w miastowych. Współczesna sterylność i oschłość architektury kościelnej, prowokuje inwazję przytulności ustawianie słupów, postumentów dla kandelabrów i kwiatów, koronkowe serwetki, frędzle, chodniki, kwieciste dywany Na to wszystko nakłada się zjawisko dekoracji okolicznościowej często bardzo tandetnej, w stylu świetlicowo wiecowym z transparentami, flagami, zakrywającymi często główne elementy przestrzeni, lekceważąc zasady logiki i przepisy liturgiczne 9. Architekt Stefan Miller, pisząc o stanie dzisiejszej świadomości estetycznej Polaków, zauważa jego obniżenie i wskazuje przyczynę znaczna część społeczności i kleru, która bądź zdobyła wykształcenie, bądź zmieniła aspiracje z innych przyczyn, wywodzi się z klas społecznych, dla których 6 Przemówienie Jana Pawła II do przedstawicieli świata kultury, zgromadzonych w kościele Św. Krzyża w Warszawie, 13. VI 1987r. (źródło: Komunikat SARP nr 6/2005). 7 Wypowiedź podczas seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wyd. pokonferencyjne. 8 ks. prof. J. Pasierb: Współczesne wnętrze kościelne style, potrzeby, gusty (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wyd. pokonferencyjne, s.50). 9 tamże. 160

161 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH wykształcenie nie było łatwo dostępne, zaś pewne ambicje nieznane 10 - czyli nie posiada tej tradycji, do której pragnie należeć. Dalej zauważa, że ta społeczność posiada tradycję własną często bądź nieuświadomioną, bądź też świadomie odrzucaną, która stanowi część całej polskiej tradycji. I choćby dlatego te inne»gorsze«wątki tradycji są dla tych ludzi dostępne 11. Przy okazji łatwo następuje zerwanie z wszelką tradycją. Pojawiły się próby łączenia zerwanych jej nici, które jednak nie wypełniają luki powstałej przez oderwanie od ciągłości historycznej i wynikającego stąd zamieszania i chaosu. Autor artykułu, publikowanego w latach osiemdziesiątych, zauważa w swoich czasach powrót dekadencji poprzedniego (XIX) wieku, ale innej, masowej, zwulgaryzowanej i brutalizowanej. Powraca też ekspresjonizm, czyli bylejakie rozwichrzenie form i eklektyczne ozdobniki, które mają udawać ciągłość i tradycję. Historia i tradycja, trwanie i pamięć, to wszystko uległo rozbiciu i przemieszaniu, elementy romantyczne mieszają się z barokowymi i klasycystycznymi; historia stała się workiem pełnym porozumiewawczych grymasów, ozdobników, zbiorem znaków, emblematów. Przez to i cała tradycja staje się ozdobnikiem, pustym frazesem 12. Wpływ na kształtowanie architektury mają różnego rodzaju mody i nastroje, których huśtawka nastąpiła w okresie powojennym. Kolejne mody, bo trudno tu mówić o stylu lub o modusie, były każdorazowo swoistym przeciwstawieniem się modzie, która funkcjonowała wcześniej. ( ) Moda najczęściej nawiązuje do mody wcześniejszej, a tym samym jej związek z tradycją jest nikły, lub w ogóle nie istnieje 13. Projektując kościół należy brać pod uwagę również to, kto będzie jego odbiorcą elity intelektualne w wielkim mieście, robotnicy w dzielnicach 10 artykuł Symbol i alegoria na przykładzie aktualnej architektury kościołów katolickich w Polsce (seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, źródło: wyd. pokonferencyjne), s tamże. 12 tamże. 13 tamże. 161

162 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH przemysłowych, mieszkańcy małych miejscowości czy wsi, ponieważ miejscowa społeczność będzie się z nim utożsamiać. Silny sprzeciw budzą zmiany archetypicznego ciągu w świątyni, od wejścia ku ołtarzowi i nawet przesunięcie jej na ukos, po przekątnej bryły, nie jest akceptowane 14. Naturalną reakcją wiernych na nieakceptowaną przestrzeń kościelną, jest ingerencja. Mieczysław Twarowski 15 dzieli kościoły w następujący sposób: - w których nie wolno niczego dodać i zmienić (budowali je architekci sami dla siebie, dla swoich osobistych celów), - wznoszone przez architektów uwzględniających tylko w niewielkim zakresie potrzeby wiernych, - takie, w których umożliwia się wiernym umieszczanie kwiatów, wot, zapalenie świec, a nawet wprowadzenie pod właściwą opieką nowych elementów sakralnych. Jest to architektura żywa. Są to założenia teoretyczne. W praktyce architekt zazwyczaj traci możliwość wpływania na zrealizowane już dzieło. Tylko duża świadomość księdza proboszcza i rady parafialnej pozwala mu na raczej prywatne uczestniczenie w stałych lub okazjonalnych zmianach. Drugim czynnikiem jest opieka konserwatora w przypadku kościołów wpisanych do rejestru zabytków. Ta jednak nie obejmuje dekoracji czasowych. Benedyktyn, ojciec W. B. Verdke zauważa: zrozumiałem, że pobożności ludu trzeba zostawić swobodę. Zbyt wiele Porządku krępuje wylew uczucia, skutkiem czego to, co najlepsze, nie tylko nie może swobodnie się rozwinąć, lecz zostaje po prostu stłumione 16. Przykładem takim są wota, ofiarowywane i zawieszane przez wiernych jako wyraz wdzięczności za doznane łaski 14 Profesor Stanisław Rodziński, artysta malarz, jako przykład podaje reakcję wiernych na taką propozycję, już po zakończeniu budowy Dlaczego mamy chodzić na ukos, jak całe wieki chodziliśmy prosto? źródło: ankieta pod hasłem: Czy podobają nam się nasze kościoły?; miesięcznik Znak, Kraków, sierpień Metoda projektowania kościoła. Wyd. Rady Prymasowskiej Budowy Kościołów Warszawy; Warszawa Metoda projektowania kościoła. Wyd. Rady Prymasowskiej Budowy Kościołów Warszawy; Warszawa 1985; s

163 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH stanowią one istotny element kompozycji kultowych i stanowią świadectwo obfitości łask. Tendencja kościół ubogi nie znajduje zrozumienia u większości wiernych 17. Miała ona ogromny wpływ na traktowanie dzieł sztuki i wszelkiej dekoracyjności we wnętrzu świątyni. W duchu soborowym obraz ma sens o tyle, o ile jest ukierunkowany i jakby uzasadniony poprzez sam ołtarz i liturgiczne zgromadzenie 18. Ikonografia, plastyka, i przedmioty użytkowe muszą mieć funkcjonalne uzasadnienie, a przepych dezorientował w tym, co najważniejsze. To, jak nowoczesne czyste wnętrze kościoła jest odbierane przez wiernych, jest przedmiotem przedstawionych poniżej badań. III.1. Wzorzec kościoła w postrzeganiu dzieci O wadze wzorca kościoła świadczy jego oddziaływanie już na dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Dowodem na to jest wynik badania - ćwiczenia rysunkowego, przeprowadzonego z ich udziałem 19. W ćwiczeniu pierwszym dzieci miały przedstawić budynek kościoła, który im się podoba. Prawie wszystkie narysowały kościół, do którego uczęszczają. Przedstawione wybrane prace (Rys. III-1 i III-2) są czytelnym obrazem tego, czy dziecko uczęszcza do kościoła zgodnego ze wzorcem historycznym, czy też o współcześnie kształtowanej formie. Na ilustracji III-1. rysunki przedstawiają budynki o układzie tradycyjnym, są czytelne i jednoznacznie odczytywane jako kościół. Obiekty przedstawione na ilustracji III-2. to wizerunki świątyń swobodnie kształtowanych. Jak można zauważyć, dzieci starają się dodać do nich własne, wymyślone elementy, żeby wizerunek kojarzył się z kościołem. Brak w nich konsekwencji, widoczne jest zagubienie młodych rysowników, brak zdecydowania co jest ważne, co jest rzeczywiste. 17 Tendencja omówiona w rozdziale II.3.3. Tendencje. 18 ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd. WAM; Kraków 2000, s Badanie autorskie, przeprowadzone w roku 2006 i

164 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Zosia, lat 6 X, lat 14 Piotr, lat 9 Rys. III-1.A Rysunki ulubionego kościoła autorstwa dzieci uczęszczających do kościoła zgodnego z historycznym wzorcem 164

165 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Krzysztof, lat 11 Magda, lat 15 Rys. III-1.B Rysunki ulubionego kościoła autorstwa dzieci uczęszczających do kościoła zgodnego z historycznym wzorcem 165

166 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Ola, lat 7 Daniel, lat 6 Agata, lat 6,5 Rys. III-2.A Rysunki ulubionego kościoła autorstwa dzieci uczęszczających do kościoła o współczesnej formie 166

167 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Mateusz, lat 6 Natalia, lat 5,5 Monika, lat 6 Rys. III-2.B Rysunki ulubionego kościoła autorstwa dzieci uczęszczających do kościoła o współczesnej formie 167

168 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Paulina, lat 10 Michalina, lat 10 Natalia, lat 11 Rys. III-3.A Projekt kościoła autorstwa dzieci uczęszczających do kościoła zgodnego z historycznym wzorcem 168

169 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Iza, lat 13 Natalia, lat 10 Andrzej, lat 13 Zuzia, lat 9 Rys. III-3.B Projekt kościoła autorstwa dzieci uczęszczających do kościoła zgodnego z historycznym wzorcem 169

170 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Arek, lat 9 Natalia, lat 7 Beata, lat 10 Rys. III-4.A Projekt kościoła autorstwa dzieci uczęszczających do kościoła o współczesnej formie 170

171 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Damian, lat 10 Patrycja, lat 10 Ernest, lat 10 Rys. III-4.B Projekt kościoła autorstwa dzieci uczęszczających do kościoła o współczesnej formie 171

172 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH W ćwiczeniu drugim dzieci rysowały własny projekt kościoła, z tyłu opisano, z jakiej parafii pochodzą. Uczęszczające do kościołów tradycyjnych od razu przystąpiły do rysowania, wiedziały, czym charakteryzuje się budynek kościelny (Rys. III-3.). Większy problem ćwiczenie stanowiło dla dzieci z parafii współcześnie budowanych (Rys. III-4.). W zaprojektowanych przez nich obiektach widoczne jest zagubienie, poszukiwanie własnych elementów, które kojarzą się z kościołem (krzyż), stosowanie wzorów budowli świeckich zamków, pałaców, ratusza, elementów i kształtów (np. okien, dachów), nie spotykanych w budownictwie kościelnym. Przeprowadzone ćwiczenie jest dowodem na to, jak silnie wzorzec kościoła lub jego brak oddziaływuje już na bardzo młodego odbiorcę, kształtując w nim gust, poczucie piękna lub odwrotnie - wprowadzając dezorientację. III.2. Badania sondażowe Podczas dyskusji na seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, listopada 1982 roku, Jan Kozub za ryzykowne uznał projektowanie w oparciu o opinie ludzi. Jako przykład podał ankietę przeprowadzoną ankietę na temat domu moich marzeń, gdzie 70% badanych wybrało ule z czterospadowymi dachami. Uważał, że architekt musi zaryzykować, ponosząc równocześnie odpowiedzialność za to, co się ludziom podpowiada. Zarysował się tu kontrast między opinią fachowców i niefachowców. Kościoły rzymskokatolickie miały wieków ustalony archetyp, który w ostatnich dziesięcioleciach zaczął ulegać zmianom. Różne były opinie na temat zmian zarówno wśród wiernych, jak i w środowisku kapłanów. Każda nowość budzi jednak sprzeciw części odbiorców zwłaszcza w fazie początkowej. By stwierdzić jaki wpływ mają wprowadzone zmiany, niezbędne było przeprowadzenie sondażu wśród możliwie dużej liczby badanych. Jednocześnie wyniki dałyby wiedzę o tym, jakie są preferencje parafian, osób 172

173 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH duchownych i projektantów oraz czy i jak duże istnieją rozbieżności w poszczególnych grupach respondentów. Badania, które zostały przeprowadzone wśród parafian i księży, a także architektów, mają na celu określenie jaki kościół (bryła, dyspozycja wnętrza) jest akceptowany i uznawany za właściwy. Sondaż dał możliwość oceny jak rozkładają się te preferencje w różnych grupach wiekowych oraz na ile przyzwyczajenie do kościoła powstałego po Soborze Watykańskim II na to wpływa. Formularz ankiety dla wiernych był dwustronicowy i zawierał siedem pytań, które zostały zadane za pomocą tekstu lub ilustracji. Odpowiedzi udzielano przez zakreślenie wybranego wariantu odpowiedzi (czasem więcej niż jednego). Jeden z punktów miał charakter porządkujący (hierarchia cech). Formularze dla księży i projektantów były bardziej rozbudowane 20. Sondaż został tak zbudowany, by w możliwie czytelny i zrozumiały sposób zapytać badanych o: preferencje dotyczące bryły kościoła, preferencje dotyczące wnętrza kościoła, preferencje dotyczące relacji ołtarz wierni, preferencje dotyczące usytuowania tabernakulum. Równocześnie sondaż pozwolił ustalić, czy na określone preferencje miał wpływ: typ kościoła dzieciństwa osoby ankietowanej, obecny kościół parafialny osoby ankietowanej, wiek osoby ankietowanej, wykształcenie osoby ankietowanej rola ankietowanego we wspólnocie. 20 Przykłady arkuszy ankiet dla parafian, projektantów, kapłanów zamieszczono na końcu pracy w Aneksach. 173

174 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH III.3. Sondaż osoby ankietowane Sondaż został przeprowadzony przez autorkę w latach wśród 504 osób, reprezentujących trzy grupy tworzące wspólnoty kościelne. Parafianie to 378 osób, czyli 75% badanych, z czego 63 osoby to przedstawiciele parafian Polonii zagranicznej. Po 12,5% ogólnej liczby ankietowanych stanowią projektanci i kapłani - po 63 osoby (Tab. III-1). grupa parafianie kapłani projektanci ilość badanych 378 (w tym Polonia) udział w % 75 12,5 12,5 Tab. III-1. Graficzne i tabelaryczne przedstawienie udziału grup objętych badaniami w ogólnej liczbie ankietowanych Badania wśród wiernych przeprowadzone były w piętnastu, głównie średnich i dużych parafii miejskich 21, a więc wśród osób, które mają do czynienia z wieloma kościołami w swoim mieście, a tym samym mają skalę 21 Wielkość parafii zależy od liczby mieszkańców na jej terytorium. W diecezji poznańskiej przyjęto następujący podział: - parafia mała: mieszkańców; - parafia średnia: mieszkańców; - parafia duża: powyżej mieszkańców. Badania przeprowadzono w parafiach od do około mieszkańców. 174

175 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH porównawczą. Dwie duże parafie, w których przeprowadzono sondaż, powstały w latach w nowo powstałych dzielnicach na obrzeżach miast, wśród wiernych napływowych, a więc mających najczęściej doświadczenie z parafii małych. Ankietowani wśród Polonii to 14 parafian - mieszkańców Stanów Zjednoczonych (dwie małe parafie w stanie Waszyngton) i 52 Kanady (trzy parafie dwie duże w Ontario, jedna mała w Nowej Szkocji) wyższe średnie zawodowe podstawo we parafianieam projektanci kapłani parafianiepl Tab. III-2. Graficzne i liczbowe przedstawienie poziomu wykształcenia grup respondentów objętych badaniami 22 Wśród badanych 63 kapłanów, 28 stanowili klerycy i diakoni Seminarium Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej, z których jeden jest 22 Dla ułatwienia w graficznych przedstawieniach badanych parafian, użyto skrótów: PL dla parafian polskich i AM dla parafian amerykańskich. 175

176 wiek respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH pochodzenia brazylijskiego, dwóch białoruskiego, czterech ukraińskiego i jeden kanadyjskiego. Jeden z księży pochodzi z RPA. > <15 liczba respondentów < >70 parafianie PL kapłani projektanci parafianie AM Tab. III-3. Udział grup wiekowych w ogólnej liczbie respondentów ankiety - przedstawienie graficzne i liczbowe 176

177 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Ankietowani projektanci to głównie młodzi architekci i niedawni absolwenci Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej. Wśród ankietowanych dominują osoby z wykształceniem wyższym 279, ze średnim jest 151 osób, z zawodowym - 31, z podstawowym - 33 ankietowanych. W 10 ankietach nie zaznaczono wykształcenia. Wyżej przedstawione zestawienie (Tab. III-2) obrazuje poziom wykształcenia w poszczególnych grupach ankietowanych. Wynika z niego, że jedynie w grupie polskich parafian przeważa wykształcenie średnie nad wyższym. Dla celów badań przyjęto grupę o zróżnicowanym wieku od 15 do ponad 70 lat. Liczniej reprezentowane są osoby wychowane w duchu posoborowym 23 stanowią prawie 55% ankietowanych. Średnia wieku ankietowanych jest niewysoka ponad 20% osób stanowią letnie. Poniższe przedstawienie (Tab. III-3) obrazuje udział grup wiekowych w ogólnej liczbie osób oraz w poszczególnych grupach. III.4. Ankieta 24 Przygotowane zostały trzy rodzaje ankiet sondażowych: dla parafian, dla kapłanów/misjonarzy, dla projektantów. Jednakowe w warstwie merytorycznej, uwzględniają różnice wynikające ze specyfiki roli, jaką pełnią te grupy we wspólnocie. Karty ankiet są załączone na końcu pracy w Aneksach. 23 Zmiany, jakie zaszły w przestrzeni kościoła po Soborze Watykańskim II, są ujęte na s Osoby urodzone po roku 1960 nie mogą pamiętać poprzedniego rytu mszy i dawnej dyspozycji elementów podstawowych dla odprawiania nabożeństw. 24 Badania autorskie przeprowadzone w latach

178 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH III.5. Wzorzec kościoła w postrzeganiu wiernych - wyniki badań sondażowych III.5.1. Preferencje dotyczące bryły Pierwsza część ankiety, w której zaprezentowano 10 typów brył (Tab. III-4) pozwala ustalić preferencje osób badanych, dotyczące bryły kościoła. Spośród nich badani wybierali warianty najlepsze ich zdaniem dla współczesnej świątyni. Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-5 i III-6) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, ile głosów oddano na poszczególne typy brył oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach. Tab. III-4. Typy brył przedstawione w ankiecie bryła A B C D E F G H I J grupa parafianie PL parafianie AM kapłani projektanci RAZEM Tab. III-5. Liczbowe zestawienie preferencji dla poszczególnych typów brył kościołów Wyniki się nie sumują, można było wybrać więcej niż jedną opcję. 178

179 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Zestawienie (Tab. III-5) ukazuje, że przeważa wybór trzech typów brył: B, F i I. Największą ilość głosów oddano na historyczny bernardyński typ bryły kościoła B. typ bryła liczba respondentów A B C D E F G H I J parafianie PL kapłani projektanci parafianie AM Tab. III-6. Przedstawienie graficzne wyników badania preferencji dotyczących bryły kościoła z uwzględnieniem grup respondentów 179

180 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Powyższy wykres (Tab. III-6) obrazuje, że dla grupy parafian polskich i amerykańskich oraz dla kapłanów najkorzystniejszy był typ B bryły, natomiast dla projektantów typ F. Poniższy wykres przedstawia hierarchiczny wybór brył w poszczególnych grupach respondentów ankiety. grupa hierarchia I II III IV V VI VII VIII IX parafianie PL B I F A H,J C,D G E parafianie AM B I F A G C,D,E H,J kapłani B F I A,D H G C E,J projektanci F A B C D,E,J I G,H OGÓLNIE B F I A C,H D J G E A B C D E F G H I J parafianie PL kapłani projektanci parafianie AM Tab. III-7. Liczbowe i graficzne zestawienie wyborów brył kościołów w grupach respondentów Wykres (Tab. III-7) ukazuje, że grupą najbardziej zdecydowaną, jeśli chodzi o preferencje, są polscy parafianie wyraźnie przeważają cztery typy brył oraz projektanci przeważa wybór jednej bryły. Preferencje parafian amerykańskich i kapłanów są zbliżone do siebie, lecz nie tak wyraźne jak w wyborach pozostałych grup. Z powyższych zestawień oraz z finalnego wykresu (Tab. III-7), wynikają następujące wnioski: istnieje wyraźna polaryzacja preferencji brył kościołów, przy czym rozbieżność ta jest najbardziej czytelna u polskich parafian (Tab. III-7). Do preferowanych należą typy A, B, F, I; 180

181 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH najwyższą bezwzględną ilość głosów wśród parafian i księży otrzymała bryła typu B; preferowane typy A, B, F i I posiadają różne formy, ale wszystkie ukształtowane są wertykalnie; wybrane bryły A, B, F i I jednoznacznie kojarzą się ze bryłą świątyni, a nie z budynkiem świeckim; wybory formy kościoła w poszczególnych grupach są podobne, przy czym najbardziej zdecydowani w ocenach są polscy parafianie; występuje zbieżność preferencji księży i parafian (typy B, F, I), podczas gdy ocena projektantów jest różna. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że zewnętrzna forma świątyni zgodna z historycznym archetypem należy do preferowanych. III.5.2. Preferencje dotyczące wnętrza Wnętrze kościoła, zgodnie z wytycznymi soborowymi, stanowi priorytet w stosunku do jego formy zewnętrznej. Preferencje dotyczące jego organizacji i kształtu ustalić można na podstawie drugiej części pytania pierwszego w ankietach dla projektantów i kapłanów. Wybór dotyczył rzutu świątyni. Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-9 i III-10) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, ile osób wybrało poszczególne warianty rzutów oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach 26. K L M N O P R S T U W Z Tab. III-8. Typy rzutów kościołów 26 Pytanie skierowane tylko do grupy kapłanów i projektantów. 181

182 ilość głosów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH rzut K L M N O P R S T U W Z grupa kapłani projektanci RAZEM Tab. III-9. Liczbowe zestawienie preferencji kapłanów i projektantów dla poszczególnych typów rzutów Zestawienie ukazuje, że przeważa wybór czterech typów rzutów: M, T, L i U. Najwięcej respondentów wybrało historyczny typ rzutu M. Wykres (Tab. III-10) obrazuje, że dla kapłanów najkorzystniejszy był typ M rzutu, natomiast dla projektantów typ M i T. Poniższy wykres przedstawia hierarchiczny wybór rzutów w tych dwóch grupach respondentów ankiety kapłani projektanci K L M N O P R S T U W Z typ rzutu Tab. III-11. Zestawienie wyborów rzutów kościołów przez kapłanów i projektantów Powyższy wykres ukazuje, że stopień preferencji rzutów dla kapłanów i projektantów jest wysoki i zgodny w przypadku wyboru archetypu. Za wybór zgodny, lecz mniej preferowany, można uznać typ L, O i U, przy czym obie grupy typ M uznały za najbardziej właściwy. 182

183 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH typ rzut liczba respondentów K L M N O P R S T U W Z kapłani projektanci Tab. III-10. Przedstawienie graficzne wyników badania preferencji dotyczących rzutu kościoła przez kapłanów i projektantów Z powyższych zestawień oraz z finalnego wykresu (Tab. III-11), wynikają następujące wnioski: 183

184 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH istnieje wyraźna polaryzacja preferencji rzutów kościołów. Do preferowanych należą typy M, T i L; faworytem jest rzut kościoła typu M, przy czym dla projektantów również typ T; wybrany rzut M jednoznacznie kojarzy się z rzutem świątyni, nie odpowiada żadnemu typowi budynku świeckiego. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że wewnętrzna przestrzeń świątyni zgodna z historycznym archetypem należy do rozwiązań preferowanych. Kolejny podpunkt ankiety, zilustrowany zdjęciami wnętrz różnych kościołów (Tab. III-12) i skierowany do wszystkich uczestników badania, pozwala ustalić wybory dotyczące kształtu, stylistyki, oświetlenia, nastroju wnętrza. K L M N O P R S T U Tab. III-12. Typy wnętrz Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-13 i III-14) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny wyniki dla badanych grup. Zestawienie (Tab. III-13) ukazuje, że przeważa wybór trzech typów wnętrz: K, M i P. Największą ilość głosów oddano na typ wnętrza K. Wykres (Tab. III-14) przedstawia hierarchiczny wybór wnętrz w poszczególnych grupach respondentów ankiety. 184

185 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH wnętrze K L M N O P R S T U grupa parafianie PL parafianie AM kapłani projektanci RAZEM Tab. III-13. Liczbowe zestawienie preferencji dla poszczególnych typów wnętrz 27 hierarchia grupa I II III IV V VI VII VIII IX X parafianie PL K P M S O N L R T parafianie AM K O P,R L,M,S N,T kapłani P K L M U N projektanci M K N L,P U OGÓLNIE K M P L N O S R T U Tab. III-14. Liczbowe i graficzne zestawienie wyborów typów wnętrz kościołów w poszczególnych grupach respondentów Powyższy wykres ukazuje, że grupą najbardziej zdecydowaną, jeśli chodzi o wybór, są polscy parafianie wyraźnie przeważają trzy typy wnętrz: K, P i M. Również kapłani i projektanci mają wspólne zdanie przeważa wybór jednego wnętrza: K. 27 Dozwolony był wybór wielokrotny. 185

186 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Poniższy wykres obrazuje, że dla grupy parafian polskich i amerykańskich oraz dla kapłanów najkorzystniejszy był typ K wnętrza, natomiast dla projektantów typ M. typ wnętrze liczba respondentów K L M N O P R S T U parafianie PL kapłani projektanci parafianie AM Tab. III-15. Przedstawienie graficzne wyników badania preferencji dotyczących wnętrza kościoła z uwzględnieniem grup respondentów 186

187 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Z powyższych zestawień oraz z finalnego wykresu (Tab. III-14), wynikają następujące wnioski: istnieje wyraźna polaryzacja w ilości głosów polskich parafian, oddanych na wnętrza które się podobają (wykres w tab. III-15); do preferowanych należą typy K, M i P, przy czym typ K uzyskuje wyraźnie przeważającą liczbę głosów; bezwzględnym faworytem wśród polskich parafian jest typ K wnętrza; typ K jest przykładem wnętrza posoborowego, jasnego, czytelnego, otwartego, z wyraźnie zaznaczoną wyspą ołtarzową; jednocześnie układ K jest symetryczny, z centralnie umiejscowionym ołtarzem, tabernakulum oraz kultowym obrazem, z wyraźną hierarchią przestrzenną, co charakteryzuje archetyp kościoła; wśród kapłanów dominuje wybór typu P, podobny do typu K, jednak jeszcze bardziej jednoprzestrzenny i otwarty; najczęściej wybieranym wśród projektantów jest typ M - gotyckie wnętrze katedry co stanowiło duże zaskoczenie dla autorki. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że forma wnętrza świątyni, zgodna z historycznym archetypem, należy do preferowanych we wszystkich grupach respondentów. Jednocześnie wystrój i stylistyka wnętrza dostosowana ma być do współczesnych trendów. Projektanci preferują zachowanie historycznego wystroju wnętrza, jednoznacznie kojarzącego się ze świątynią. Pytanie sondażu dotyczące wyboru cech, którymi, według ankietowanego, winno charakteryzować się wnętrze kościoła, było kolejnym punktem ankiety. Istniała możliwość wielokrotnego wyboru. Osoba badana miała do wyboru następujące cechy: skromność wnętrza, dekoracyjność wnętrza, dobra widoczność całego wnętrza, wydzielone kaplice, wnętrze kościoła niewielkie, 187

188 ilość głosów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH duże wnętrze kościoła, dobrze oświetlone wnętrze, półmrok. Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-16 i III-17) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, jak rozkładają się wybory poszczególnych cech wnętrz oraz w jaki sposób preferencje te kształtowały się w badanych grupach skromność wnętrza 2. dekoracyjność wnętrza 3. dobra widoczność całego wnętrza 4. wydzielone kaplice 5. wnętrze nie-wielkie 6. duże wnętrze 7. dobrze oświetlone wnętrze 8. półmrok parafianie AM projektanci kapłani parafianie PL Tab. III-16. Liczbowe i graficzne zestawienie preferencji dla poszczególnych cech wnętrza kościoła w grupach respondentów cecha wnętrza kościoła parafianie parafianie kapłani projektanci PL AM skromność wnętrza II II II I dekoracyjność wnętrza VII III VII VII dobra widoczność całego wnętrza I I I III wydzielone kaplice IV VI IV V wnętrze niewielkie VIII VIII VIII VI duże wnętrze V VII V IV dobrze oświetlone wnętrze III IV III IV półmrok VI V VI II Tab. III-17. Tabelaryczne zestawienie wyborów cech wnętrza kościoła w grupach respondentów 188

189 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Zestawienia ukazują, że przeważa wybór dwóch cech: skromność wnętrza i dobra widoczność całego wnętrza. Największą ilość głosów uzyskała dobra widoczność całego wnętrza. Dla projektantów najistotniejsza była skromność wnętrza. Z powyższych zestawień oraz z finalnego wykresu, zaprezentowanego w tabeli III-18, wynikają następujące wnioski: istnieje zbieżność w wyborach dla poszczególnych grup respondentów; do preferowanych należą skromność wnętrza i dobra widoczność całego wnętrza ; cechą istotną dla grupy projektantów jest półmrok zajmuje II miejsce w hierarchii cech; przyjąć można, że dla osób badanych preferowane jest wnętrze o następujących cechach: - czytelne, dobrze widoczne, jednoprzestrzenne (cecha najważniejsza dla parafian i kapłanów), - skromne (cecha najważniejsza dla projektantów), - dobrze oświetlone, jedynie projektanci preferują półmrok. dla osób badanych niewielkie znaczenie ma: - wielkość kościoła, w wyborze przeważała liczba głosów na wnętrze duże niż niewielkie, - dekoracyjność wnętrza znajduje dopiero przedostatnie miejsce pod względem ważności, preferowana jest skromność wnętrza. Preferencje badanych dotyczące wnętrza pozwalają też wyznaczyć ustalony przez nich stopień ważności podanych cech, odczuwanych subiektywnie. Osoba badana miała do wyboru następujące cechy: wygodę uczestnictwa, dobrą słyszalność, dobrą widoczność ołtarza, poczucie wspólnoty, piękno wnętrza, 189

190 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH poczucie sakralności wnętrza. Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-18 i III-19) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, jak przypisano hierarchię ważności cech wnętrza kościelnego w badanych grupach respondentów. Poniższe zestawienia ukazują, że w hierarchii ważności przeważa wybór dwóch cech: poczucie sakralności wnętrza i poczucie wspólnoty. Najwyższe miejsce w hierarchii wyborów zajmuje poczucie sakralności wnętrza. ważność cecha I II III IV V VI PARAFIANIE PL wygoda uczestnictwa dobra słyszalność dobra widoczność ołtarza poczucie wspólnoty piękno wnętrza poczucie sakralności wnętrza PARAFIANIE AM wygoda uczestnictwa dobra słyszalność dobra widoczność ołtarza poczucie wspólnoty piękno wnętrza poczucie sakralności wnętrza KAPŁANI wygoda uczestnictwa dobra słyszalność dobra widoczność ołtarza poczucie wspólnoty piękno wnętrza poczucie sakralności wnętrza PROJEKTANCI wygoda uczestnictwa dobra słyszalność dobra widoczność ołtarza poczucie wspólnoty piękno wnętrza poczucie sakralności wnętrza Tab. III-18. Tabelaryczne zestawienie ważności cech wnętrza kościoła dla grup respondentów 190

191 ILOŚĆ GŁOSÓW [%] III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH procentowa ilość głosów grupa parafianie parafianie cecha PL AM kapłani projektanci wszyscy wygoda uczestnictwa 10,6 17,7 5,3 11,3 10,9 dobra słyszalność 24,0 29,3 17,6 25,0 24,0 dobra widoczność ołtarza 42,1 44,8 32,8 18,5 37,4 poczucie wspólnoty 48,0 44,8 51,6 40,1 46,8 piękno wnętrza 14,1 7,8 13,9 32,9 16,3 poczucie sakralności wnętrza 61,9 55,6 79,9 72,3 65,2 Tab. III-19. Tabelaryczne zestawienie ważności cech wnętrza kościoła w procentowej ilości głosów grup respondentów 28 Niżej przedstawione zestawienie obrazuje w sposób graficzny jak przypisano hierarchię ważności cech ,9 24,0 37,4 46,8 16,3 65,2 wygoda uczestnictwa dobra słyszalność dobra widoczność ołtarza CECHA poczucie wspólnoty piękno wnętrza poczucie sakralności wnętrza Tab.III-20. Graficzne zestawienie hierarchii ważności cech wnętrza kościoła w ujęciu procentowym Powyższe zestawienie ukazuje, że hierarchia ważności cech wnętrza kościoła przedstawia się w następującej kolejności: 1. poczucie sakralności wnętrza, 2. poczucie wspólnoty, 3. dobra widoczność ołtarza, 4. dobra słyszalność, 5. piękno wnętrza, 6. wygoda uczestnictwa. 28 Przyjęto cechy numerowane jako pierwsze jako 100%, drugie 50%, trzecie 25%, czwarte, piąte i szóste jako mało istotne 0%. 191

192 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH grupa parafianie parafianie kapłani projektanci cecha wnętrza kościoła PL AM wygoda uczestnictwa VI V VI VI dobra słyszalność IV IV IV IV dobra widoczność ołtarza III II/III III V poczucie wspólnoty II II/III II II piękno wnętrza V VI V III poczucie sakralności wnętrza I I I I Tab.III-21. Tabelaryczne zestawienie wyborów ważności cech wnętrza kościoła w grupach respondentów Powyższe zestawienie (Tab. III-23) wskazuje, że poczucie sakralności wnętrza zajmuje pierwsze miejsce w hierarchii ważności cech we wszystkich badanych grupach respondentów. Z powyższych zestawień oraz z finalnego wykresu, zaprezentowanego w tabeli III-21, wynikają następujące wnioski: najważniejszą cechą kościoła dla wszystkich grup ankietowanych jest poczucie sakralności, przy czym największe znaczenie ma ono dla kapłanów (79,9%), później dla projektantów (72,3%), następnie dla parafian polskich (61,9%), najmniejsze dla parafian amerykańskich (55,6%); dla ankietowanych ważne jest poczucie wspólnoty największe dla kapłanów (51,6%), najmniejsze dla projektantów (40,1%); dla parafian i kapłanów ważna jest również dobra widoczność ołtarza; projektanci jako trzecią ważną cechę podają piękno wnętrza, natomiast dla pozostałych grup jest ono mało ważne (dla parafian amerykańskich najmniej ważne, ustępuje wygodzie uczestnictwa); najmniejsze znaczenie w hierarchii ważności cech we wszystkich grupach respondentów ma wygoda uczestnictwa w liturgii; dla parafian i kapłanów ważniejsza jest dobra widoczność ołtarza niż dobra słyszalność, natomiast dla projektantów odwrotnie - ważniejsza jest słyszalność niż widoczność, jednocześnie obie te cechy nie są dla nich istotne (IV i V miejsce). Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że preferowany jest sakralny charakter wnętrza świątyni, zgodny z historycznym 192

193 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH archetypem. Jednocześnie ważne jest, akcentowane we wskazaniach posoborowych, poczucie wspólnoty. III.5.3. Preferencje dotyczące relacji ołtarz wierni Ta część sondażu została skierowana do kapłanów i projektantów w wersji graficznej, do parafian jako pytanie opisowe. Poprzednie pytania, odnoszące się do wnętrza kościelnego, wskazują kierunek preferencji dotyczących relacji ołtarz wierni. Zdecydowana przewaga w wyborze wnętrza K (Tab. III-15) wskazuje na to, że podobają się wnętrza jednoprzestrzenne, ale o wyraźnie wydzielonej Strefie Eucharystii. W tym przypadku ławki zataczają delikatny łuk wokół wyniesionej o kilka stopni wyspy ołtarzowej, ale zachowują względem niej pewien dystans. Wyraźna więc jest hierarchia przestrzenna. Jeszcze wyraźniejsza jest ona w przypadku drugiego preferowanego wnętrza katedry gotyckiej. Tu mamy do czynienia z układem liniowym ołtarz (Strefa Eucharystii w prezbiterium) Nawa. Podział na strefę ołtarza i część przeznaczoną dla wiernych jest tu bardzo wyraźny. Dobra widoczność ołtarza jest cechą preferowaną wnętrza kościoła, ale zajmuje dopiero trzecie miejsce ważniejsze są: poczucie sakralności wnętrza i wspólnoty (Tab. III-20). Wynik ten sugeruje, że powinno być zachowane poczucie hierarchii w kościele, a równocześnie odczuwalna więź pomiędzy uczestnikami liturgii. Pytanie, w którym zaprezentowano 3 rodzaje układów ołtarza i ławek dla wiernych: w sposób graficzny dla kapłanów i projektantów oraz w sposób opisowy dla parafian, pozwala ustalić preferencje tych dwóch badanych grup. Warianty przedstawiają: 1. układ przedsoborowy, 2. ławki na wprost ołtarza, 3. ławki z trzech stron ołtarza. Spośród układów badani wybierali najlepszy dla współczesnej świątyni. Podobnej odpowiedzi na pytanie opisowe udzielali parafianie. 193

194 ilość głosów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Poniższe zestawienia (Tab. III-22 i III-23) obrazują w sposób liczbowy i graficzny, ile głosów oddano na poszczególne typy układów oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach respondentów. grupa cecha parafianie PL parafianie AM kapłani projektanci RAZEM Tab. III-22. Zestawienie preferencji dla poszczególnych typów układu ołtarz wierni układ przedsoborowy ławki na wprost ołtarza ławki z trzech stron ołtarza parafianie PL kapłani projektanci parafianie AM Tab. III-23. Graficzne zestawienie preferencji dla poszczególnych typów układu ołtarz wierni w grupach respondentów Powyższe zestawienia obrazują, że dla grupy parafian polskich, kapłanów i projektantów najkorzystniejszy był układ z ławkami na wprost ołtarza, natomiast dla parafian amerykańskich układ z ławkami z trzech stron ołtarza. 194

195 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Poniższy wykres przedstawia hierarchiczny wybór typów układu ołtarz wierni w procentowej ilości głosów. Tab.III-24. Graficzne zestawienie preferencji dla poszczególnych typów układu ołtarz wierni w ujęciu procentowym Powyższy wykres obrazuje, że preferowany jest układ z ławkami na wprost ołtarza, a więc układ osiowy, zgodny z archetypem. Z powyższych zestawień oraz z finalnego wykresu, zaprezentowanego w tabeli III-24, wynikają następujące wnioski: najczęściej wybieranym rozwiązaniem wśród parafian polskich, kapłanów i projektantów jest typ z ławkami na wprost ołtarza, przy czym wśród projektantów przewaga wyboru jest najbardziej zdecydowana (Tab. III- 23); przewaga w wyborze ustawienia ławek na wprost ołtarza w odległości bliskiej oraz wybór przez 42% ankietowanych ławek otaczających ołtarz z trzech stron wskazują na to, że istnieje potrzeba bliskiego kontaktu między Strefą Eucharystii i Nawą; układ przedsoborowy z ołtarzem przy ścianie i kapłanem odwróconym tyłem do wiernych, występujący w ankiecie dla kapłanów i projektantów, nie jest preferowany (wybrany przez tylko 3% ankietowanych) ten typ relacji ołtarz wierni nie jest więc już postrzegany jako możliwy; preferowany układ osiowy ołtarz nawa jest zgodny z archetypem. 195

196 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że układ ołtarz wierni zgodny z historycznym archetypem należy do preferowanych wśród znacznej większości grup respondentów. Wyjątek stanowią parafianie amerykańscy. Może to być oznaką przyzwyczajenia do dominujących już na kontynencie amerykańskim posoborowych kościołów. III.5.4. Preferencje dotyczące miejsca tabernakulum Wybór przez osoby ankietowane ilustracji K w pytaniu dotyczącym preferencji wnętrza kościelnego (Tab. III-15), pozwala ustalić równocześnie wybór miejsca tabernakulum i jego miejsca w hierarchii wnętrza. Znajduje się ono na środku tylnej ściany Strefy Eucharystii. Wraz z ołtarzem i obrazem kultowym stanowi równocześnie centrum przestrzeni świątyni i zajmuje najważniejsze miejsce w hierarchii przestrzennej. Preferencje badanych dotyczące miejsca tabernakulum w przestrzeni kościoła w sposób bezpośredni pozwala ustalić pytanie, w którym zaprezentowano cztery sposoby ulokowania tabernakulum: 1. w centrum, na środku ściany za ołtarzem, 2. z boku ołtarza, 3. w oddzielnej kaplicy, 4. inne, zaproponowane przez badanych. Spośród nich badani wybierali najbardziej im odpowiadający układ dla świątyni. Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-25 i III-26) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, ile osób wybrało poszczególne typy układów oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach. Zestawienia wykazują, że przeważa wybór tabernakulum w centrum, na środku ściany za ołtarzem, przy czym wybór ten najbardziej jest zdecydowany u polskich parafian i projektantów, a najmniej u kapłanów. Wykres (Tab. III-27) przedstawia hierarchiczny wybór typów lokacji tabernakulum w procentowej ilości głosów. 196

197 ilość głosów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH grupa położenie tabernakulum 1. w centrum, na środku ściany za ołtarzem parafianie PL parafianie AM kapłani projektanci RAZEM z boku ołtarza w oddzielnej kaplicy inne Tab. III-25. Zestawienie preferencji dla poszczególnych typów lokalizacji tabernakulum w centrum, na środku ściany za ołtarzem z boku ołtarza 150 w oddzielnej kaplicy 100 inne 50 0 parafianie PL kapłani projektanci parafianie AM Tab. III-26. Graficzne zestawienie preferencji dla poszczególnych typów układu lokalizacji tabernakulum w grupach respondentów 29 propozycje innego położenia tabernakulum, proponowane przez parafian: - blisko ołtarza, - w filarze północno wschodnim, - w układzie przedsoborowym - w ołtarzu, - w centrum kościoła, - po bokach wnętrza. 30 komentarz: w widocznym miejscu. 31 propozycje i komentarze kapłanów do położenia tabernakulum: - powyżej miejsca przewodniczenia, - w małym kościele na środku ściany za ołtarzem, w dużym w oddzielnej kaplicy, - według przepisów prawa liturgicznego, - w filarze północno zachodnim. 197

198 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Tab. III-27. Graficzne zestawienie preferencji dotyczących miejsca tabernakulum w ujęciu procentowym Powyższy wykres obrazuje, że preferowana jest lokalizacja tabernakulum w centrum, na środku ściany za ołtarzem, a więc układ osiowy, zgodny z archetypem. Z powyższych zestawień oraz z finalnego wykresu (Tab. III-27) wynikają następujące wnioski: Najczęstszym wyborem jest typ z tabernakulum w centrum, na środku ściany za ołtarzem (74% badanych), przy czym najbardziej zdecydowanie wybrali ten układ parafianie - aż 83%, a najmniej kapłani 42%; preferowany układ stanowi kontynuację osi nawa ołtarz, wybranej w poprzednim pytaniu; wybór ten podkreśla ważność tabernakulum w hierarchii przestrzeni kościoła; najmniejsza liczba badanych wybrała oddzielną kaplicę adoracyjną, a tym samym umiejscowienia Strefy Adoracji w oddzielnej kaplicy; preferowane jest więc aby była ona połączona z miejscem sprawowania liturgii; preferowane położenie tabernakulum na głównej osi świątyni na ścianie jest zgodne z archetypem. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że lokalizacja tabernakulum w centrum, na środku ściany za ołtarzem, zgodna z historycznym archetypem, należy do preferowanych. 198

199 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH III.6. Zestawienie wyników badań dotyczących czynników wpływających na postrzeganie architektury sakralnej Przedstawione poniżej badania miały na celu ustalenie, czy preferencje respondentów zgodne są z historycznym wzorcem budynku kościoła albo w jakim stopniu odbiegają od pierwowzoru. Równocześnie pozwalają ustalić, w jakim stopniu niżej wymienione czynniki wpływają na postrzeganie architektury sakralnej. Do czynników tych zaliczono: wpływ kościoła dzieciństwa, wpływ obecnego kościoła parafialnego, wpływ wieku osoby ankietowanej, wpływ wykształcenia osoby ankietowanej, wpływ miejsca pobytu osoby ankietowanej, wpływ roli jaką ankietowany pełni w tworzeniu wspólnoty swojego kościoła parafialnego. III.6.1. Wpływ kościoła dzieciństwa na wybór bryły, wnętrza, relacji ołtarz-wierni i usytuowania tabernakulum Pierwszym czynnikiem, który może mieć wpływ na preferencje badanych osób jest wzór, z którym mieli styczność w dzieciństwie. Wskazany w ankiecie kościół (bryła, wnętrze lub rzut), kojarzący się z kościołem dzieciństwa, pozwala ustalić, czy wybór ten pokrywa się z wyborem preferowanym, a tym samym, czy wzorzec utrwalony w dzieciństwie dalej jest preferowany przez ankietowanego. Równocześnie wynik tego pytania wskazuje, czy i jakie typy kościołów dzieciństwa najsilniej oddziaływają na odbiór architektury kościoła. 199

200 KOŚCIÓŁ PREFE- ROWANY KOŚCIÓŁ DZIECIŃ- STWA III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Bryła kościoła Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-28, III-29 i III-30) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny zbieżność wyboru bryły kościoła dzieciństwa i bryły kościoła preferowanego oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach. grupa bryła A B C D E F G H I J parafianie PL parafianie AM kapłani projektanci RAZEM suma głosów na typ preferowany (dane z Tab.III-5) Tab. III-28. Liczbowe zestawienie wyborów brył kościoła dzieciństwa z bryłami preferowanymi w grupach respondentów Tab. III-29. Zestawienie wyborów bryły preferowanej z bryłą kościoła dzieciństwa stosunek procentowy, z czego 100% stanowi suma wyborów brył kościoła dzieciństwa i brył preferowanych 200

201 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Powyższe zestawienia ukazują, że bryły A i B to najczęstsze doświadczenie kościoła dzieciństwa, przy czym bryły typu A, B i D kościołów dzieciństwa najsilniej wpływają na preferencje ankietowanego, które będą zgodne z tym wzorcem. typ bryła liczba respondentów A B C D E F G H I J kościół preferowany kościół dzieciństwa Tab. III-30. Zestawienie prezentujące wpływ formy kościoła dzieciństwa na wybór bryły kościoła we wszystkich grupach respondentów (możliwość wielokrotnego wyboru) 201

202 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: historyczne typy A i B to najczęstsze wzorce bryły kościoła dzieciństwa; historyczne bryły typu A i B kościołów dzieciństwa równocześnie najsilniej wpływają na późniejsze preferencje; wpływ ten w porównaniu z innymi typami kościołów jest wyraźnie większy; pozostałe typy kościoła dzieciństwa mają znikomy wpływ na preferencje ankietowanych; typy A i B brył kościołów są zgodne z archetypem. Na podstawie przedstawionych wniosków można przypuszczać, że bryła kościoła dzieciństwa, zgodna z historycznym archetypem, wpływa na dalsze preferencje, które pozostają zgodne z tym wzorcem 32. Rzut kościoła Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-31, III-32 i III-33) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny powtarzalność wyboru rzutu kościoła dzieciństwa i rzutu kościoła preferowanego oraz w jaki sposób te wybory kształtowały się w badanych grupach 33. K L M N O P R S T U W Z KOŚCIÓŁ DZIECIŃ- STWA KOŚCIÓŁ PREFE- ROWANY grupa rzut K L M N O P R S T U W Z kapłani projektanci RAZEM suma głosów na typ preferowany (dane z Tab.III-9) Tab. III-31. Liczbowe zestawienie wyborów rzutów kościoła dzieciństwa z rzutami preferowanymi w grupach kapłanów i projektantów 32 W trakcie sondażu nie badano, jakie inne doświadczenia mogły wpłynąć na taki, a nie inny wybór poszczególnych respondentów. 33 Pytanie skierowane tylko do grupy kapłanów i projektantów. 202

203 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Zestawienia ukazują, że typy L i M to najczęściej wybierane rzuty kościoła dzieciństwa, natomiast rzuty typu K i L kościołów dzieciństwa najsilniej wpływają na preferencje ankietowanego, zgodne z tymi rozwiązaniami. Tab. III-32. Zestawienie wyborów rzutu preferowanego z rzutem kościoła dzieciństwa stosunek procentowy, z czego 100% stanowi suma wyborów rzutów kościoła dzieciństwa i rzutów preferowanych Poniższy wykres (Tab. III-32) obrazuje, że rzuty K i L najsilniej wpływają na wybór bryły preferowanej, zgodnej z bryłą kościoła dzieciństwa. Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: historyczne typy L i M to najczęstsze wzorce rzutu kościoła dzieciństwa; historyczne rzuty typu K i L kościołów dzieciństwa najsilniej wpływają na preferencje ankietowanego, zgodne z tymi typami; wpływ na preferencje mają również typy M i R; typy K i L są zgodne z archetypem. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że rzut kościoła dzieciństwa, zgodny z historycznym archetypem, wpływa na dalsze preferencje, które będą zgodne z tym wzorcem Do tego badania również odnosi się uwaga, że nie badane były indywidualne przeżycia, które mogły mieć wpływ na wybór. 203

204 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH typ rzut liczba respondentów K L M N O P R S T U W Z kościół preferowany kościół dzieciństwa Tab. III-33. Zestawienie prezentujące wpływ rzutu kościoła dzieciństwa na wybór rzutu kościoła Wnętrze kościoła Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-34, III-35 i III-36) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny zbieżność wyboru wnętrza kościoła 204

205 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH preferowanego z wnętrzem kościoła dzieciństwa oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach parafian. K L M N O P R S T KOŚCIÓŁ DZIECIŃ- STWA KOŚCIÓŁ PREFE- ROWANY grupa wnętrze K L M N O P R S T parafianie PL parafianie AM RAZEM suma głosów na typ preferowany (dane z Tab.III-13) Tab. III-34. Liczbowe zestawienie wyborów wnętrz kościoła dzieciństwa z wnętrzami preferowanymi w grupach parafian Tab. III-35. Zestawienie wyborów wnętrza preferowanego z wnętrzem kościoła dzieciństwa stosunek procentowy, z czego 100% stanowi suma wyborów wnętrz kościoła dzieciństwa i wnętrz preferowanych 205

206 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH typ wnętrze liczba respondentów K L M N O P R S T U kościół preferowany kościół dzieciństwa Tab. III-36. Zestawienie prezentujące wpływ wnętrza kościoła dzieciństwa na wybór wnętrza kościoła Zestawienia ukazują, że typ K to najczęściej deklarowane wnętrze kościoła dzieciństwa, natomiast wnętrze typu T kościoła dzieciństwa najsilniej wpływają na preferencje ankietowanego, zgodne z tym typem. 206

207 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Wykres III-36 obrazuje, że typy wnętrza T, O i S najsilniej wpływają na wybór wnętrza preferowanego, zgodnego z wnętrzem kościoła dzieciństwa. Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: posoborowy typ K to najczęstszy wzorzec wnętrza kościoła dzieciństwa; historyczne wnętrze typu T kościołów dzieciństwa najsilniej wpływa na preferencje ankietowanego, zgodne z tym właśnie rozwiązaniem pomimo, iż liczba wyborów tego wnętrza jako preferowanego jest niewielka; można przyjąć, że wpływ na preferencje mają również posoborowe typy K, O i S; typ wnętrza T jest zgodny z archetypem. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że wnętrze kościoła dzieciństwa, zgodne z historycznym archetypem, wpływa na późniejsze preferowanie takiego właśnie rozwiązania 33. III.6.2. Wpływ formy aktualnego obecnego kościoła parafialnego na wybór bryły, wnętrza, relacji ołtarz-wierni i usytuowania tabernakulum Drugim czynnikiem, który może mieć wpływ na wybory osób badanych, jest wpływ ich obecnego kościoła parafialnego. Dokonany w ankiecie wybór kościoła (bryły, wnętrza lub rzutu), który kojarzy się z kościołem parafialnym, do którego badany obecnie uczęszcza, analogicznie do pytania dotyczącego kościoła dzieciństwa, pozwala ustalić, czy wybór ten pokrywa się z wyborem preferowanym. Równocześnie wyniki wskazują, czy przywiązanie do obecnego kościoła parafialnego jest tak silne, że jest on równocześnie typem preferowanym. Pozwalają też one ustalić, jakie typy kościołów parafialnych najsilniej oddziaływują na odbiór architektury kościoła. 33 Uwaga co do indywidualnych doświadczeń jak w poprzednich częściach badania. 207

208 KOŚCIÓŁ PREFE- ROWANY KOŚCIÓŁ AKTUALNY III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Bryła kościoła Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-37, III-38 i III-39) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny powtarzalność wyboru bryły kościoła preferowanego z bryłą obecnego kościoła parafialnego i oraz w jaki sposób preferencje te kształtują się w badanych grupach. grupa bryła A B C D E F G H I J parafianie PL parafianie AM kapłani projektanci RAZEM suma głosów na typ preferowany (dane z Tab.III-5) Tab. III-37. Liczbowe zestawienie wyborów brył aktualnego kościoła parafialnego z bryłami preferowanymi w grupach respondentów kościół aktualny kościół preferowany Tab. III-38. Zestawienie wyborów bryły preferowanej z bryłą aktualnego 23% kościoła parafialnego stosunek procentowy, z czego 100% stanowi suma wyborów brył aktualnego kościoła parafialnego i brył preferowanych 77% 208

209 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Zestawienia pokazują, że typ B to najczęściej występująca bryła kościoła parafialnego, natomiast bryły typu A i E aktualnego kościoła parafialnego najsilniej wpływają na preferencje ankietowanego, dotyczące właściwej bryły. typ bryła liczba respondentów A B C D E F G H I J kościół preferowany kościół aktualny Tab. III-39. Zestawienie prezentujące wpływ formy aktualnego kościoła parafialnego na wybór preferowanej bryły kościoła (możliwość wielokrotnego wyboru) 209

210 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Powyższy wykres (Tab. III-39) obrazuje, że bryły A i B najsilniej wpływają na wybór bryły preferowanej, zgodnej z bryłą obecnego kościoła parafialnego. Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: uformowania historyczne A, B oraz posoborowe F i I to najczęstsze wzorce bryły aktualnego kościoła parafialnego osób ankietowanych; historyczna bryła typu A i posoborowa typu E aktualnego kościoła parafialnego najsilniej wpływają na preferencje ankietowanego, zgodne z tymi uformowaniami; wpływ na preferencje mają również historyczny typ B i posoborowy I; historyczna bryła typu A obecnego kościoła parafialnego, tak jak w przypadku kościoła dzieciństwa, najsilniej wpływa na preferencje ankietowanego, zgodne z tym właśnie rozwiązaniem; bryła typu A jest zgodna z archetypem. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że bryła aktualnego kościoła parafialnego, która jest zgodna z historycznym archetypem, najsilniej wpływa na dalsze preferencje. Nie bez znaczenia jest zapewne znajomość zabytkowych, historycznych kościołów przez respondentów wszystkich badanych grup. Ten czynnik nie był badany w trakcie przeprowadzonego sondażu. Rzut kościoła Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-40, III-41 i III-42) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny zbieżność wyboru rzutu kościoła preferowanego z rzutem aktualnego kościoła parafialnego oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach 34. Zestawienia ukazują, że typ M to najczęściej wybierany obecny kościół parafialny, natomiast rzuty typu K i Z aktualnego kościoła parafialnego najsilniej wpływają na preferencje ankietowanego. Poniższy wykres (Tab. III-42) obrazuje, że rzuty K i M aktualnego kościoła parafialnego najsilniej wpływają na wybór bryły preferowanej. 34 Pytanie skierowane tylko do grupy kapłanów i projektantów. 210

211 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH K L M N O P R S T U W Z KOŚCIÓŁ AKTU- ALNY KOŚCIÓŁ PREFE- ROWANY grupa rzut K L M N O P R S T U W Z kapłani projektanci RAZEM suma głosów na typ preferowany (dane z Tab.III-9) Tab. III-40. Liczbowe zestawienie wyborów rzutów aktualnego kościoła parafialnego z rzutami preferowanymi w grupach kapłanów i projektantów kościół aktualny kościół preferowany Tab. III-41. Zestawienie wyborów rzutu preferowanego z rzutem aktualnego 23% kościoła parafialnego stosunek procentowy, z czego 100% stanowi suma wyborów rzutów aktualnego kościoła parafialnego i rzutów preferowanych Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: historyczny typ M to najczęstszy wśród respondentów aktualny kościół parafialny; 77% 211

212 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH typ rzut liczba respondentów K L M N O P R S T U W Z kościół preferowany kościół aktualny Tab. III-42. Zestawienie prezentujące wpływ rzutu aktualnego kościoła parafialnego na wybór rzutu kościoła historyczny rzut typu K obecnego kościoła parafialnego najsilniej wpływa na preferencje ankietowanych, którzy ten układ wybierają; podobnie jest w przypadku kościoła dzieciństwa; 212

213 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH wpływ na preferencje mają również historyczne typy L i M; posoborowe wnętrze typu Z, mimo dużej zgodności wyboru, ze względu na niewielką ilość głosów nie było brane pod uwagę; pozostałe uformowania kościoła parafialnego mają znikomy wpływ na preferencje ankietowanych; typ K jest zgodny z archetypem kościoła. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że rzut obecnego kościoła parafialnego, zgodny z historycznym archetypem, wpływa zdecydowanie na dalsze preferencje. Wnętrze kościoła Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-43 - III-45) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny zbieżność wnętrza kościoła preferowanego z wnętrzem obecnego kościoła parafialnego oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach parafian. K L M N O P R S T KOŚCIÓŁ AKTUALNY KOŚCIÓŁ PREFE- ROWANY grupa wnętrze K L M N O P R S T parafianie PL parafianie AM RAZEM suma głosów na typ preferowany (dane z Tab.III-13) Tab. III-43. Liczbowe zestawienie wyborów wnętrz aktualnego kościoła parafialnego z wnętrzami preferowanymi w grupach parafian 213

214 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Zestawienia (Tab. III-43 i III-44) ukazują, że typy K, P i S to najczęściej wybierane wnętrze obecnego kościoła parafialnego, natomiast wnętrze typu S obecnego kościoła parafialnego najsilniej wpływa na preferencje ankietowanego, zgodne z tym typem. Poniższy wykres (Tab. III-45) obrazuje, że typy wnętrza K, P i S najsilniej wpływają na wybór wnętrza preferowanego, zgodnego z wnętrzem obecnego kościoła parafialnego. Tab. III-44. Zestawienie wyborów wnętrza preferowanego z wnętrzem aktualnego kościoła parafialnego stosunek procentowy, z czego 100% stanowi suma wyborów wnętrz aktualnego kościoła parafialnego i wnętrz preferowanych Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: posoborowe typy K, P i S to najczęstsze wzorce wnętrza aktualnego kościoła parafialnego; posoborowe wnętrze typu S aktualnego kościoła parafialnego najsilniej wpływa na preferencje ankietowanego; wpływ na preferencje mają również posoborowe typy K, P i S; typ wnętrza S jest współczesny asymetryczny, z tabernakulum z boku nie jest zgodny z archetypem. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że wnętrze obecnego kościoła parafialnego, niezgodne z historycznym archetypem, wpływa na dalsze preferencje. 214

215 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH typ wnętrze liczba respondentów K L M N O P R S T kościół preferowany U kościół aktualny Tab. III-45. Zestawienie prezentujące wpływ wnętrza aktualnego kościoła parafialnego na wybór wnętrza kościoła 215

216 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH III.6.3. Wpływ wieku osoby ankietowanej na wybór bryły, wnętrza, relacji ołtarz-wierni i usytuowania tabernakulum Trzecim czynnikiem, który może mieć wpływ na preferencje osób badanych, jest ich wiek. Poniższe wyniki pozwalają ustalić, czy ankietowani, należący do trzech pokoleń, czyli z doświadczeniem Kościoła przed- i posoborowego, postrzegają podobnie czy odmiennie przestrzeń kościoła i jego bryłę. Ogólna ocena współczesnej architektury sakralnej, o którą zapytano ankietowanych w różnych przedziałach wiekowych, stanowiła wstępny punkt badań. Do wyboru były oceny: wysoka, dobra, średnia, mierna, niska. Ogólna ocena współczesnej architektury sakralnej w badanych grupach wiekowych Poniżej przedstawione zestawienia (Tab. nr III-46, III-47 i III-48) obrazują ogólną ocenę współczesnej architektury sakralnej w badanych grupach wiekowych. Poniższe zestawienie (Tab. III-46) wskazuje, że najwięcej badanych oceniło współczesną architekturę sakralną jako średnią. Opinia ta dominuje w grupach wiekowych od <15-45, i 65 - >70, natomiast ankietowani w wieku i w większości ocenili współczesną architekturę sakralną jako dobrą. Poniższe zestawienie graficzne (Tab. III-47) wskazuje natomiast, że grupami o najbardziej zdecydowanych opiniach były grupy w przedziałach wiekowych i Poniższy wykres (Tab. III-48) obrazuje, że grupami o najmniej zdecydowanych ocenach były grupy w przedziałach wiekowych i Najbardziej zbliżone w ocenach były grupy i >70. Najniżej poziom architektury oceniają grupy i 45-50, najwyżej grupy 15-20, 50-55, i >

217 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH ocena wiek wysoka dobra średnia mierna niska < > RAZEM Tab. III-46. Liczbowe zestawienie wyników ogólnej oceny współczesnej architektury sakralnej w poszczególnych grupach wiekowych osób ankietowanych < >70 Tab. III-47. Przedstawienie graficzne oceny współczesnej architektury sakralnej w grupach wiekowych osób ankietowanych wiek Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: najwięcej osób ankietowanych uważa, że poziom współczesnej architektury sakralnej jest średni ; 217

218 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Tab. III-48. Przedstawienie graficzne oceny współczesnej architektury sakralnej w grupach wiekowych osób ankietowanych w proporcjach procentowych w niemal wszystkich przedziałach wiekowych taka ocena jest dominująca, jedynie u grup i przeważa ocena dobra; w stosunku do ogólnej ilości głosów w poszczególnych grupach wiekowych, wysoką ocenę współczesnej architekturze sakralnej nadaje największa część grupy %; ocenę dobrą wystawia największa część grupy aż 52%; średnio ocenia architekturę sakralną 65% grupy 65-70; mierna ocena przeważa u ludzi młodych grupy %; niska ocena przeważa również u osób młodych grupy %; współczesną architekturę sakralną wyżej oceniają osoby, mające wcześniej styczność z liturgią przedsoborową; 218

219 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH ludzie młodzi, urodzeni w czasach posoborowych, nie są zadowoleni z poziomu współczesnej architektury sakralnej, może na to jednak wpływać tocząca się dyskusja o architekturze współczesnej jako takiej. Wybór bryły kościoła w zależności od wieku Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-49 i III-50) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, jak rozkładają się głosy oddane na poszczególne typy brył oraz w jaki sposób preferencje te kształtowały się w badanych grupach wiekowych. bryła wiek A B C D E F G H I J < > Tab. III-49. Zestawienie wyboru typów brył kościoła w grupach wiekowych respondentów Powyższe zestawienie wskazuje, że bryła B była najczęściej wybierana przez grupy w przedziałach wiekowych 15-20, i 55->70. Wykres (Tab. III-50) obrazuje, że grupami o najmniej zdecydowanych ocenach były grupy w przedziałach wiekowych i 45-50, natomiast najbardziej zdecydowane były grupy i >

220 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH < >70 Tab. III-50. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących bryły kościoła w grupach wiekowych parafian, kapłanów i projektantów Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: w wyborach większości grup wiekowych dominuje obraz historycznego kościoła typu B; najbardziej wyraźna przewaga tego uformowania zauważalna jest u osób w wieku powyżej 55 lat oraz w grupie 25-30; w grupie równoważne z bryłą typu B wyróżniane są posoborowe typy kościołów F i I; w grupie dominującym typem jest posoborowy typ F; w grupie przeważa wybór posoborowego typu I; Na podstawie przedstawionych wniosków można przyjąć, że dla osób letnich, a więc wychowanych w Kościele posoborowym, przeważa preferencja typu kościoła posoborowego. Dla zdecydowanej większości grup wiekowych osób ankietowanych w wieku powyżej 25 lat, preferowany jest jednak typ B, zgodny z archetypem. Rzut kościoła a wiek kapłanów i projektantów Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-51 i III-52) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny rozkład wyborów poszczególnych typów rzutów wiek 220

221 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH kościołów oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach 35. Poniższe zestawienie (Tab. III-51) wskazuje, że najczęściej wybierany był rzut M przez grupy w przedziałach wiekowych i powyżej 65 roku życia. Typ R wybrały dwie osoby z przedziału wiekowego i 40-55, typ T grupa K L M N O P R S T U W Z rzut wiek K L M N O P R S T U W Z > Tab. III-51. Liczbowe zestawienie preferencji dla poszczególnych typów rzutów w grupach wiekowych kapłanów i projektantów Wykres (Tab. III-52) obrazuje, że istnieją rozbieżności w zakresie każdej grupy wiekowej. Grupami o najbardziej zdecydowanych ocenach były grupy w przedziałach wiekowych 35-40, i >70. Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: u grupy badanych w wieku lat, a więc kleryków i studentów architektury, dominuje wybór posoborowego typu T i historycznego typu M; 35 Pytanie skierowane tylko do grupy kapłanów i projektantów. 221

222 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH w grupie oraz u osób powyżej 65 roku życia dominuje historyczny typ M. Na podstawie przedstawionych wniosków można przyjąć, wśród badanych w każdym przedziale wiekowym, a zwłaszcza wśród osób letnich, czyli wzrastających w Kościele posoborowym, dominujący jest wybór historycznego rzutu kościoła, zgodnego z archetypem >70 wiek Tab. III-52. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących rzutu kościoła w grupach wiekowych kapłanów i projektantów Wybór wnętrza kościoła a wiek respondentów Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-53 i III-54) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, ile głosów oddano na poszczególne typy wnętrz oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach wiekowych. Poniższe zestawienie (Tab. III-53) wskazuje, że najczęściej wybierane było wnętrze K przez grupy w przedziałach wiekowych 15-20, i 60->

223 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Typ M wybrały grupy i 55-60, typ O wybrała grupa 65-70, typ P grupy I Wykres (Tab. IV-54) obrazuje, że grupami o najmniej zdecydowanych ocenach były grupy w przedziałach wiekowych i 65->70, natomiast najbardziej zdecydowana w wyborach była grupa K L M N O P R S T wiek wnętrze K L M N O P R S T < > Tab. III-53. Zestawienie preferencji dla poszczególnych typów wnętrz w grupach wiekowych parafian, kapłanów i projektantów Z zestawień wynikają następujące wnioski: większość grup wiekowych wybrała posoborowy typ wnętrza kościoła K; najbardziej wyraźna przewaga typu K zauważalna jest u osób w wieku lat; 223

224 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH w najliczniejszej grupie badanych w wieku oraz w grupie dominuje wybór gotyckiego wnętrza M; w grupie dominuje posoborowy typ P, a u badanych w wieku jest on równoważny z typem K < >70 Tab. III-54. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących wnętrza kościoła w grupach wiekowych parafian, kapłanów i projektantów wiek Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że wśród osób w niemal każdym przedziale wiekowym, preferowany jest typ wnętrza kościoła posoborowego, natomiast u osób młodych w wieku lat preferowany jest typ wnętrza historycznego, zgodnego z archetypem. Niżej przedstawione zestawienia (Tab. nr III-55 i III-56) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, ile głosów oddano na poszczególne typy układu ołtarz wierni oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach wiekowych respondentów. Poniższe zestawienie (tab. III-55) wskazuje, że najczęściej wybierany był układ z ławkami na wprost ołtarza przez grupy w przedziałach wiekowych 15-50, i >70. Typ z ławkami z trzech stron ołtarza wybrała osoba <15 oraz grupy i

225 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH układ wiek < > Tab. III-55. Zestawienie preferencji dla poszczególnych typów układu ołtarz wierni w grupach wiekowych parafian, kapłanów i projektantów < >70 wiek Tab. III-56. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących układu ołtarz wierni w grupach wiekowych parafian, kapłanów i projektantów Wykres obrazuje, że grupami o najmniej zdecydowanych ocenach były grupy w przedziałach wiekowych i 55-60, natomiast żadna grupa nie była wyraźnie zdecydowana w wyborach. 225

226 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: we wszystkich grupach wiekowych do 50. roku życia oraz u osób w wieku lat i powyżej 70. roku życia dominuje układ tradycyjny ławki na wprost ołtarza; w pozostałych grupach przewagę nad tym sposobem aranżacji zyskuje układ ławek z trzech stron ołtarza. Na podstawie przedstawionych wniosków można przyjąć, że wśród osób w niemal każdym przedziale wiekowym, preferowany jest układ ławek na wprost ołtarza, co jest zgodne z historycznym archetypem. Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-57 i III-58) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, ile głosów oddano na poszczególne typy umiejscowienia tabernakulum oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w badanych grupach wiekowych respondentów. wiek położenie w centrum z boku w kaplicy < > Tab. III-57. Zestawienie preferencji dla poszczególnych typów układu umiejscowienia tabernakulum w grupach wiekowych parafian, kapłanów i projektantów Powyższe zestawienie wskazuje, że we wszystkich grupach wiekowych najczęściej wybierane było umiejscowienie tabernakulum w centrum, na środku ściany za ołtarzem. 226

227 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Wykres (Tab. III-58) obrazuje, że grupami o najmniej zdecydowanych ocenach była grupa w przedziale wiekowym 20-30, natomiast najbardziej zdecydowana była grupa < >70 wiek Tab. III-58. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących umiejscowienia tabernakulum w grupach wiekowych parafian, kapłanów i projektantów Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: we wszystkich grupach wiekowych zdecydowanie dominuje centralne położenie tabernakulum; najmniejsza przewaga tego położenia widoczna jest w wyborach osób w wieku Na podstawie przedstawionych wniosków można przyjąć, że wśród osób w każdym przedziale wiekowym, preferowane jest centralne położenie tabernakulum na środku ściany za ołtarzem, które jest zgodne z historycznym archetypem. 227

228 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH III.6.1. Wpływ wykształcenia osoby ankietowanej na wybór bryły, wnętrza, relacji ołtarz-wierni i usytuowania tabernakulum Czwartym czynnikiem, który może mieć wpływ na preferencje osób badanych, jest ich wykształcenie. Poniższe wyniki pozwalają ustalić, czy ankietowani z różnym doświadczeniem i nabytą wiedzą, mają podobne poglądy i upodobania. Ogólną ocenę współczesnej architektury sakralnej przedstawia Tab. III-59. ocena wykształcenie wysoka dobra średnia mierna niska podstawowe zawodowe średnie wyższe Tab. III-59. Zestawienie ocen współczesnej architektury sakralnej z uwzględnieniem wykształcenia respondentów Powyższe zestawienie wskazuje, że najwięcej badanych z wykształceniem podstawowym, średnim i wyższym wybrało średnią ocenę współczesnej architektury sakralnej, natomiast ankietowani z wykształceniem zawodowym ocenili współczesną architekturę sakralną jako dobrą. Tab. III-60. Przedstawienie graficzne liczby ocen współczesnej architektury sakralnej przez osoby z różnym wykształceniem w proporcjach procentowych 228

229 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Powyższy wykres obrazuje, że zróżnicowanie ocen miało miejsce w grupach respondentów z wykształceniem średnim i wyższym. Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: u osób z wykształceniem podstawowym, średnim i wyższym dominuje ocena średnia poziomu współczesnej architektury sakralnej; u osób z wykształceniem zawodowym dominuje ocena dobra; najbardziej krytycznie (ocena mierna i niska) ten typ architektury oceniają osoby z wykształceniem wyższym. Wybór bryły kościoła w zależności od wykształcenia respondentów Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-61 i III-62) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny jaki był rozkład wyborów poszczególnych typów brył oraz w jaki sposób wpływało na to wykształcenie respondenta. wykształcenie bryła A B C D E F G H I J podstawowe zawodowe średnie wyższe Tab. III-61. Zestawienie wyboru typów brył kościoła z uwzględnieniem wykształcenia respondentów Powyższe zestawienie wskazuje, że bez względu na wykształcenie najczęściej wybierana była bryła B - typ kościoła bernardyńskiego. Wykres (Tab. III-62) obrazuje, że grupą o najbardziej zdecydowanych preferencjach były osoby z wykształceniem zawodowym. 229

230 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH A B C D E F G H I J typ bryły Tab. III-62. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących bryły kościoła z uwzględnieniem wykształcenia respondentów Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: przewaga wyboru respondentów z wyższym wykształceniem jest szczególnie widoczna w przypadku brył C, D i E; u osób z wyższym wykształceniem dominuje wybór bryły B; u osób ze średnim wykształceniem również dominuje wybór bryły B; u osób z wykształceniem zawodowym również dominuje wybór bryły B; u osób z wykształceniem podstawowym również nieznacznie przeważa wybór bryły B. Na podstawie przedstawionych wniosków można przyjąć, że we wszystkich grupach ankietowanych, niezależnie od ich poziomu wykształcenia, preferowana jest bryła kościoła zgodna z historycznym archetypem. Wybór wnętrza kościoła w zależności od wykształcenia respondentów Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-63 i III-64) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny, jak kształtowały się preferencje poszczególnych typów wnętrz u badanych z różnym poziomem wykształcenia. Poniższe zestawienie (Tab. III-63) wskazuje, że bez względu na wykształcenie najczęściej wybierany był typ wnętrza K. 230

231 liczba respondentów III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH K L M N O P R S T wykształcenie wnętrze K L M N O P R S T podstawowe zawodowe średnie wyższe Tab. III-63. Zestawienie preferencji dla poszczególnych typów wnętrz z uwzględnieniem wykształcenia respondentów Poniższy wykres obrazuje, że grupą o najmniej zdecydowanych preferencjach były osoby z wykształceniem podstawowym K L M N O P R S T typ wnętrza Tab. III-64. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących typu wnętrza kościoła z uwzględnieniem wykształcenia respondentów 231

232 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: w liczbie głosów oddanych na każdy typ wnętrza kościoła, z wyjątkiem typu S, dominują głosy osób z wyższym wykształceniem; przewaga ta jest szczególnie widoczna w przypadku wnętrz L, M i N; na każdym poziomie wykształcenia osób ankietowanych, dominuje wybór wnętrza K; u osób z wyższym wykształceniem preferowany jest również typ historycznego wnętrza M. Na podstawie przedstawionych wniosków można więc przyjąć, że u wszystkich osób ankietowanych, niezależnie od ich poziomu wykształcenia, preferowane jest wnętrze kościoła o wystroju współczesnym, ale jednocześnie zgodne z archetypem. Wybór układu ołtarz wierni w zależności od wykształcenia respondentów Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-65 i III-66) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny rozkład głosów na poszczególne typy układu ołtarz wierni oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się one u respondentów z różnym poziomem wykształcenia. Poniższe zestawienie wskazuje, że najczęściej wybierany był układ z ławkami na wprost ołtarza przez grupy z wykształceniem zawodowym, średnim i wyższym. Ławki z trzech stron ołtarza z nieznaczną przewagą wybrała grupa z wykształceniem podstawowym. układ wiek podstawowe zawodowe średnie wyższe Tab. III-65. Zestawienie preferencji dla poszczególnych typów układu ołtarz wierni z uwzględnieniem wykształcenia respondentów 232

233 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH Poniższy wykres obrazuje, że grupami o najmniej zdecydowanych ocenach były grupy z wykształceniem podstawowym i średnim, natomiast żadna grupa nie była wyraźnie zdecydowana w wyborach. wyższe średnie zawodowe podstawowe liczba respondentów układ przedsoborowy ławki na wprost ołtarza ławki z trzech stron ołtarza Tab. III-66. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących układu ołtarz wierni z uwzględnieniem wykształcenia respondentów Z powyższych zestawień wynikają następujące wnioski: u osób z wykształceniem zawodowym, średnim i wyższym dominuje wybór układu tradycyjnego ławki na wprost ołtarza; u osób z wykształceniem podstawowym 1-głosową przewagę zyskuje układ ławek z trzech stron ołtarza. Na podstawie przedstawionych wniosków można przyjąć, że niezależnie od wykształcenia osób ankietowanych, preferowany jest układ ławek na wprost ołtarza, co jest zgodne z historycznym archetypem. Preferencje dotyczące usytuowania tabernakulum w zależności od wykształcenia respondentów Niżej przedstawione zestawienia (Tab. III-67 i III-68) obrazują w sposób tabelaryczny i graficzny rozkład wyborów poszczególnych sposobów usytuowania tabernakulum oraz w jaki sposób preferencje kształtowały się w u respondentów z różnym poziomem wykształcenia. 233

234 III. WZORZEC KOŚCIOŁA W POSTRZEGANIU WIERNYCH położenie w centrum z boku w kaplicy wykształcenie podstawowe zawodowe średnie wyższe Tab. III-67. Zestawienie preferencji dla poszczególnych sposobów usytuowania tabernakulum z uwzględnieniem wykształcenia respondentów Powyższe zestawienie (Tab. III-67) wskazuje, że niezależnie od poziomu wykształcenia osoby ankietowanej, najczęściej wybierane było umiejscowienie tabernakulum w centrum, na środku ściany za ołtarzem. wyższe średnie zawodowe podstawowe w centrum z boku w kaplicy liczba respondentów Tab. III-68. Przedstawienie graficzne preferencji dotyczących umiejscowienia tabernakulum z uwzględnieniem wykształcenia respondentów Powyższy wykres obrazuje, że grupą o najmniej zdecydowanych ocenach była grupa z wykształceniem wyższym, natomiast pozostałe grupy były wyraźnie zdecydowane w ocenach. Z powyższych zestawień wynika, że dominuje wybór centralnego położenia tabernakulum, które jest zgodne z historycznym archetypem. 234

235 IV. HISTORYCZNY WZORZEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO A PROJEKTOWANIE WSPÓŁCZESNEJ ŚWIĄTYNI ROZDZIAŁ IV. HISTORYCZNY WZORZEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO A PROJEKTOWANIE WSPÓŁCZESNEJ ŚWIĄTYNI IV.1. Tradycja a zmiany preferencje społeczne Przeprowadzone badania oraz wyciągnięte wnioski pozwoliły na ustalenie preferencji stron zaangażowanych w proces powstawania budynku kościoła, czyli parafian, kapłanów i projektantów. Badania wykazały akceptację dla historycznego wzorca budynku kościoła (Rozdz. III.5). Wyniki zestawiono z danymi ankietowanych wskazując, czy i na ile na te preferencje wpływ miały takie czynniki jak: kościół dzieciństwa (Rozdz. III.6.1), aktualny kościół parafialny (Rozdz. III.6.2), wiek osoby ankietowanej (Rozdz. III.6.3), wykształcenie osoby ankietowanej (Rozdz. III.6.4). Poniższe zestawienie (Tab. IV-1) przedstawia najwyżej lokujące się w tabelach preferencji rozwiązania: bryłę, rzut oraz wnętrze kościoła. Tab. IV-1. Typy bryły, rzutu i wnętrza, które okazały się rozwiązaniami preferowanymi Jednoznacznie należy więc stwierdzić, że archetypiczna forma kościoła jest wciąż dobrze odbierana i wysoko oceniana przez wszystkie grupy respondentów. Jednocześnie należy zauważyć, że wybrana ona została przez parafian oraz kapłanów. Projektanci wyżej oceniali posoborową bryłę 235

236 IV. HISTORYCZNY WZORZEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO A PROJEKTOWANIE WSPÓŁCZESNEJ ŚWIĄTYNI świątyni oraz odpowiadający jej rzut. Przyjąć więc należy, że główni odbiorcy członkowie wspólnot parafialnych oraz ich kapłani wierni są własnej tradycji. Wybór archetypicznego typu świątyni w formie podłużnej wskazuje naturalny powrót do typu nawy drogi zorientowanej ku prezbiterium, a tym samym ołtarzowi i tabernakulum. Jednoczesny, zdecydowany wybór posoborowego współczesnego wnętrza Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach - jasnego, czytelnego, otwartego, z wyraźnie zaznaczoną wyspą ołtarzową - wskazuje na to, że respondenci oczekują wnętrza świątyni, które winno być adaptowane do potrzeb współczesnej wspólnoty wiernych. Jednocześnie jednak układ tego wnętrza jest symetryczny, z centralnie umiejscowionym ołtarzem, tabernakulum oraz kultowym obrazem, z wyraźną hierarchią przestrzenną, co jest zgodne z cechami archetypu. Zgodnie z preferencjami dotyczącymi cech wnętrza, winno się ono charakteryzować skromnością oraz dobrą widocznością całego wnętrza (Rozdz. III.5.2). Natomiast przy ustalaniu hierarchii ważności cech wnętrza najwyższe miejsce zajmuje poczucie sakralności wnętrza (Rozdz. III.5.2). Silna posoborowa tendencja dążenia do wielofunkcyjności budynku świątyni nie znajduje więc poparcia u respondentów. Wierne przedsoborowej tradycji są również preferencje dotyczące relacji pomiędzy Strefą Eucharystii i Nawą, a więc między miejscem sprawowania Eucharystii i kapłanem a wiernymi. Wybrany został układ z ławkami na wprost ołtarza, a więc układ osiowy (Rozdz. III.5.3). Podobnie badani skłaniają się również do historycznego umiejscowienia Strefy Adoracji za najwłaściwszy uznano typ z tabernakulum w centrum, na środku ściany za ołtarzem (Rozdz. III.5.4). Preferowany układ podłużny znajduje więc logiczne następstwa w późniejszych wyborach osób badanych ołtarz znajduje się na osi drogi, na której końcu znajduje się tabernakulum. Również często wybieranym typem formy wnętrza kościoła jest typ podłużny z transeptem ankietowani mają więc świadomość, intuicyjną bądź popartą doświadczeniem, symboliki planu krzyża łacińskiego. 236

237 IV. HISTORYCZNY WZORZEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO A PROJEKTOWANIE WSPÓŁCZESNEJ ŚWIĄTYNI Architektura posoborowa alterocentryczna, miała znaleźć swój wyraz w formie kościoła, dla którego kształt koła, z ołtarzem pośrodku, byłby teoretycznie rozwiązaniem idealnym. Tendencja ta nie znalazła jednak poparcia w wyborze badanych. Wyjątkiem jest akceptowane usytuowanie ławek z trzech stron ołtarza. Dokonane wybory są więc zgodne ze wszystkimi cechami, które charakteryzują historyczny wzorzec kościoła rzymskokatolickiego, takimi jak 1 : - symetria rzutów, - osiowość rzutów, - forma podłużna, - czytelny podział na Strefę Eucharystii i Nawę, - hierarchiczność w kształtowaniu przestrzeni, - położenie tabernakulum na osi symetrii, - położenie ołtarza na osi symetrii, - regularność i czytelność rzutu. Na kształtowanie preferencji badanych przy wyborze cech oddziaływują różne czynniki, z których prawdopodobnie najważniejszym jest wpływ kościoła dzieciństwa (Rozdz. III.6.1) oraz wpływ kościoła, do którego ankietowany uczęszcza obecnie (Rozdz. III.6.2). Poniższe zestawienie (Tab. IV-2) przedstawia najwyżej ocenianą przez badanych bryłę, rzut oraz wnętrze kościoła. W przypadku wpływu kościoła dzieciństwa stwierdzono, że: wpływ kościoła dzieciństwa jest dość znaczny o ile był to kościół zbliżony do archetypu świątyni; typy kościoła dzieciństwa niezgodne z historycznym archetypem mają nieznaczny wpływ na późniejsze preferencje ankietowanych; zarówno w przypadku bryły, rzutu i wnętrza, zestawienia wykazały, że kontakt ze świątynią - historycznym archetypem, ma najsilniejszy wpływ na dalsze preferencje badanych, zgodne z tym wzorcem. 1 Cechy omówione w rozdziale II.4 Analiza przekształceń przestrzeni sacrum w rozwoju historycznym. 237

238 IV. HISTORYCZNY WZORZEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO A PROJEKTOWANIE WSPÓŁCZESNEJ ŚWIĄTYNI A. B. Tab. IV-2. Typ bryły, rzutu i wnętrza, które uzyskały największą liczbę głosów jako preferowane i jednocześnie zgodne z: A. wzorem kościoła dzieciństwa, B. wzorem aktualnego kościoła parafialnego W przypadku wpływu aktualnego kościoła parafialnego stwierdzono, że: wystrój wnętrza obecnego kościoła parafialnego, ma najsilniejszy wpływ na preferowane rozwiązania idealne ; bryła kościoła parafialnego ma najsłabszy wpływ na obecne wybory bryły kościoła; wpływ, jaki wywierają na respondentów kościoły dzieciństwa i obecne parafialne, są porównywalne; zarówno w przypadku bryły i rzutu zestawienia wykazały, że kościoły zgodne z historycznym archetypem, mają najsilniejszy wpływ na dalsze preferencje badanych, które są zgodne z tym właśnie wzorcem; w przypadku układu wnętrza zgodność z archetypem aktualnego kościoła parafialnego nie ma znaczenia. Zgodnie z powyższym, kościoły dzieciństwa mają silniejszy wpływ na preferowany wzorzec niż aktualne kościoły parafialne. Jednocześnie kościoły zgodne z historycznym wzorcem, zarówno znane z dzieciństwa, jak i będące obecnie kościołami parafialnymi, mają najsilniejszy wpływ na dalsze preferencje badanych zgodne z tym wzorcem. Badane grupy osób ankietowanych, pomimo stałego kontaktu z różnymi świątyniami rzymskokatolickimi oraz dominującymi tendencjami 238