Transkrypt

1 Sakralne dziedzictwo rejonu wileñskiego Vilniaus rajono sakralinis paveldas 2009

2 UDK 726(474.5) Sa93 Jubileusz Tysi¹clecia Litwy ( ) Lietuvos tûkstantmeèio jubiliejus ( ) Na ok³adce: Koœció³ pw. Wniebowziêcia Najœwiêtszej Maryi Panny w Mejszagole Virðelyje: Maiðiagalos Ðvè. Mergelës Marijos Ëmimo á Dangø baþnyèia Samorz¹d rejonu wileñskiego Vilniaus rajono savivaldybë Wydawnictwo Polskie w Wilnie Lenkø leidykla Vilniuje ISBN

3 Z Wiar¹ w spójni Wypada zdecydowanie puœciæ wodze wyobraÿni, by przywo³aæ prapocz¹tki chrzeœcijañstwa na najbardziej Wilnu przyleg³ych terenach, dziœ Wileñszczyzn¹ zwanych. Bez w¹tpienia kamieniem milowym przy tych dziejach jest rok 1387, kiedy to uparcie waruj¹ca przy pogañstwie Litwa za spraw¹ Polski przyjê³a chrzest. W ten to sposób, wi¹ ¹c siê na dobre i z³e z wiar¹ katolick¹, wybito z r¹k Krzy aków nie lada argument w ich pl¹drowaniu ogniem i mieczem ziem, kêdy wody tocz¹ Niemen i Wilia. Mocno zmarkotnieæ musieli te ci, którym marzy³o siê jej nawrócenie na wiarê Rusinów, czego jak e wymownym potwierdzeniem s¹ spoczywaj¹ce do dziœ w kryptach wileñskiej cerkwi Ducha Œw. mumie Antoniego, Jana i Eustachego dworzan wielkiego ksiêcia Olgierda, którzy w roku 1347 zostali przez pogan powieszeni na dêbie za szerzenie prawos³awia. Koñcz¹ce siê dla misjonarzy tragicznie próby ochrzczenia Litwy wiod¹ zreszt¹ znacznie wczeœniejszy rodowód. Niemiecki Rocznik Kwedlinburski z roku 1009 odnotowuje (przez co zreszt¹ Litwa po raz pierwszy zosta³a wymieniona z nazwy w Ÿród³ach pisanych), e œw. Brunon (zwany te Bonifacym) z Kwerfurtu, który dla szerzenia wiary uda³ siê na pogranicze litewsko-ruskie, zosta³ tu wraz z 18 wspó³wyznawcami w okrutny sposób zamordowany przez pogan. Podobna œmieræ spotka³a te 7 misjonarzy franciszkanów, sprowadzonych do Wilna przez wielkiego ksiêcia litewskiego Olgierda. Pod jego nieobecnoœæ dokonano bestialskiej egzekucji. Zostali oni pierwotnie ukrzy owani na górze ysej albo Krzywej, a po czym str¹ceni do Wilenki. Wed³ug litewskich Ÿróde³ historycznych, mordercy uczynili to ze s³owami: P³yñcie sobie wraz z tym bo kiem, którego nam ka ecie wyznawaæ. To rzekomo dla uczczenia ich mêczeñskiej œmierci ustawiono na górze trzy krzy e, które po dzieñ dzisiejszy s¹ jak e wymownym symbolem przywi¹zania grodu Giedymina do wiary Chrystusowej. Warto pamiêtaæ, e za panowania Mendoga (jedynego litewskiego choæ nie koronowanego króla) Wielkie Ksiêstwo Litewskie kosztem podbitych ziem by³o w lwiej czêœci s³owiañskie ze stosunkowo niewielkim ludnoœciowo plemieniem litewskim. W czasach Kiejstuta i Olgierda jego obszar siêga³ ju 800 tysiêcy kilometrów kwadratowych i by³ zamieszka³y przez oko³o tysiêcy S³owian, podczas gdy ludnoœæ Litwy w³aœciwej liczy³a w owych czasach nie wiêcej ni 300 tysiêcy. Znacz¹c¹ liczebnie grupê ludnoœciow¹ Wielkiego Ksiêstwa stanowili Polacy, którzy przenieœli siê tu dobrowolnie z ziem etnicznie polskich b¹dÿ zostali uprowadzeni stamt¹d jako jeñcy w wyniku ³upie czych wypraw Litwinów, którzy zapuszczali siê g³êboko w ziemie zachodniego s¹siada. Ten stan rzeczy powodowa³, e Ksiêstwo by³o poniek¹d pañstwem trójwyznaniowym. Potwierdza³ to zreszt¹ stary Giedymin, kiedy mówi³: Pozwalamy Rusinom chwaliæ Boga po swojemu, a Polakom po swojemu. Sami chwalimy zaœ Boga wed³ug naszego obyczaju. Jak wiadomo, tym bogiem dla Litwinów by³o pogañstwo. Czcili wiêc w najlepsze w tzw. œwiêtych gajach bo ków, palili œwiête ognie i hodowali wê e. Wspomniany Mendog w roku 1251 ochrzci³ siê w obrz¹dku katolickim. Nie by³ to jednak powszechny chrzest Litwy, a raczej akt polityczny, który pozwoli³ nowemu w³adcy katolickiemu otrzymaæ w roku 1253 od papie a Innocentego IV upragnion¹ koronê. Poniewa naród nie akceptowa³ nowej wiary swojego w³adcy, wskutek skomplikowanych stosunków wewn¹trzpañstwowych, po 10 latach, w roku 1261, Mendog dokona³ apostazji i wróci³ do wiary przodków. Gdy w roku 1253 w wyniku spisku zgin¹³, Wielkie Ksiêstwo ponownie pogr¹- y³o siê w pogañstwie. Bratanie siê na dobre Litwy z katolicyzmem zaczê³o siê od podpisania aktu w Krewie 14 sierpnia 1385 roku, w którym wiel- Dël Tikëjimo kartu Reikëtø gerokai praplësti vaizduotæ, kad galëtume nusikelti á paèias Vilniø supanèiø teritorijø, kurios ðiandien Vilniaus kraðtu vadinamos, krikðèionybës iðtakas. Neabejotinai didysis lûþis ðio kraðto istorijoje buvo 1387 m., kai atkakliai pagonybæ sergëjusi Lietuva Lenkijos iniciatyva priëmë krikðtà. Tokiu bûdu siejantis ir geriems, ir blogiems laikams su katalikø tikëjimu, ið kryþiuoèiø buvo iðmuðtas galingas argumentas ugnimi ir kalaviju grobti ir plëðti Nemuno ir Neries þemes. Labai sielvartauti turëjo ir svajojusieji Lietuvà atversti á rusënø tikëjmà. Itin iðkalbingas to árodymas iki mûsø dienø Vilniaus Ðventosios Dvasios cerkvës kriptoje besiilsintys Lietuvos didþiojo kunigaikðèio Algirdo dvariðkiø Antonijaus, Joano ir Eustachijaus palaikai m. pagonys pakorë juos ant àþuolo ðakø uþ staèiatikiø tikëjimo skleidimà. Beje, misionieriams tragiðkai pasibaigdavæ mëginimai apkrikðtyti Lietuvos gyventojus siekia kur kas ankstesnius laikus m. vokieèiø Kvedlinburgo analuose paraðyta (dël ðios prieþasties Lietuva pirmà kartà buvo paminëta raðytiniuose istorijos ðaltiniuose), kad ðv. Brunonas (vadintas dar ir Bonifacijumi) ið Kverfurto skleisti tikëjimo tiesos atvykæs á lietuviø ir rusënø pasiená kartu su 18 tikëjimo broliø buvo þiauriai nuþudytas pagoniø. Panaðaus likimo sulaukë ir septyni vienuoliai pranciðkonai, kuriuos á Vilniø buvo pakvietæs Lietuvos didysis kunigaikðtis Algirdas. Jam iðvykus ávykdyta þiauri vienuoliø egzekucija. Ið pradþiø visi buvo nukryþiuoti ant Plikojo kalno, dar vadinamo Kreivuoju, vëliau ámesti á Vilnelæ. Pagal Lietuvos istorijos ðaltinius, þudikai tai darë kartodami: Plaukite su savu dievuku, kurá liepëte mums iðpaþinti. Tai, kaip kalbama, þiauriai nukankintiems broliams atminti ant kalno buvo pastatyti trys kryþiai ir iki mûsø dienø itin iðkalbingai simbolizuoja Gedimino miesto susisiejimà su Kristaus tikëjimu. Reikëtø atminti, kad Mindaugo, vienintelio Lietuvos karaliaus, valdymo laikais Lietuvos Didþioji Kunigaikðtystë uþkariautø þemiø sàskaita didþiàja dalimi buvo slaviðka su palyginti ne itin skaitlinga lietuviø gentimi. Kæstuèio ir Algirdo laikais jos teritorija siekë jau 800 tûkst. kvadratiniø kilometrø ir buvo gyvenama apie 1200 tûkst. slavø, kai tikrosios Lietuvos gyventojø skaièius anais laikais siekë ne daugiau kaip 300 tûkstanèiø. Gana skaitlingà Lietuvos Didþiosios Kunigaikðtystës gyventojø grupæ sudarë lenkai, persikëlæ èia savo noru ið etniniø lenkø þemiø ar pagrobti ið ten kaip belaisviai per giliai á vakarø kaimynø þemes prasibraudavusiø lietuviø uþpuolimus. Dël ðios prieþasties Lietuvos Didþioji Kunigaikðtystë tam tikra prasme buvo trijø religijø valstybë. Beje, tai ne kartà paliudijo ir senasis kunigaikðtis Gediminas, sakydamas: Leidþiame rusënams garbinti Dievà savaip, o lenkams savaip. Patys gi garbiname Dievà pagal mûsø paproèius. Kaip þinoma, lietuviams tas dievas buvo stabmeldystë. Tad ðventuosiuose alkuose kuo puikiausiai garbindavo savo dievus, kûreno ðventàjà ugná ir garbino þalèius. Karalius Mindaugas 1251 m. pasikrikðtijo pagal katalikiðkas tradicijas. Taèiau tai nebuvo visuotinis Lietuvos krikðtas, o veikiau politinis aktas, leidæs naujam valdovui katalikui 1253 m. gauti ið popieþiaus Inokentijaus IV taip trokðtamà karûnà. Kadangi tauta nepritarë savo valdovo priimtam tikëjimui, dël sudëtingø valstybës vidaus santykiø po deðimties metø, 1261-aisiais, Lietuvos Didþioji Kunigaikðtystë vël nugrimzdo á stabmeldystæ. Tikrasis Lietuvos broliavimasis su katalikybe prasidëjo 1385 m. rugpjûèio 14 d., kai buvo pasiraðyta Krëvos sutartis, kurioje Lietuvos didysis kunigaikðtis Jogaila mainais uþ karalienës Jadvygos rankà ir Lenkijos sostà ásipareigojo su savo pavaldiniais iki tol pagonimis priimti krikðtà pagal Romos katalikø tradicijas. Netrukus per krikðtà priëmæs 3

4 ki ksi¹ ê litewski Jagie³³o zobowi¹za³ siê w zamian za oddanie mu rêki królowej Jadwigi i tronu polskiego do przyjêcia wraz ze swymi poddanymi dot¹d poganami chrztu w obrz¹dku rzymskokatolickim. Zaraz potem, przybrawszy na chrzcie imiê W³adys³aw, stan¹wszy w wieku 35 lat z 12-letni¹ Jadwig¹ Andegaweñsk¹ na œlubnym kobiercu oraz pozyskawszy w dniu 4 marca 1386 roku na Wawelu koronê królewsk¹, w roku 1387 udaje siê Jagie³³o na Litwê, by osobiœcie kierowaæ tu wielk¹ akcj¹ masowego chrztu ludnoœci ostatniego kraju pogañskiego w Europie. Na pocz¹tku Wielkiego Postu, w Popielcow¹ Œrodê 1387 roku, œwie o koronowany monarcha zwo³a³ do Wilna ludzi z warstw mo nych. Towarzysz¹cy mu duchowni nauczali przyby³ych i ich rodziny prawd wiary katolickiej i zasad moralnych, po czym udzielali im sakramentu chrztu poprzez pokropienie. Prosty lud natomiast z sakramentem tym pojednywa³ siê w skupiskach wiêkszych, ochoczo przyjmuj¹c przywiezione z Polski chrzcinowe prezenty koszule i nowe ubrania. Ciekawostk¹ jest, e nie zabrak³o te cwaniaków, którzy dla pozyskania takowych przystawali nawet na parokrotny chrzest, daj¹c siê zlaæ wod¹ albo o ile rzecz siê mia³a w porze wiosennoletniej zanurzyæ siê w nurtach rzeczek i rzek, co zreszt¹ nagminnie praktykowano. Dziwne, ale jednoczenie siê Litwy z katolicyzmem przebiega- ³o bezkrwawo. Zapiek³y w pogañstwie lud spokojnie przyj¹³ now¹ wiarê, chocia jeœli wierzyæ kronikom Jagie³³o i Witold postêpowali ostro i zdecydowanie: wycinali œwiête gaje, gasili œwiête ognie, zmuszali do rozstawania siê z wê ami. Na miejscu œwi¹tyñ pogañskich wznosili pierwsze chrzeœcijañskie koœcio³y albo po prostu stawiali krzy e. Tak siê sk³ada, e na obecnym terenie rejonu wileñskiego w Mejszagole i Niemenczynie znajduj¹ siê dwie z siedmiu tzw. œwi¹tyñ pierwiastkowych, jakie w roku 1387 zosta³y ufundowane przez Jagie³³ê na pami¹tkê przyjêcia przez Litwê wiary Chrystusowej. Co wiêcej, Jego Królewska Moœæ uposa y³a je w liczne dobra i nakaza³a miejscowym bojarom roztoczyæ troskliw¹ pieczê. Do misyjnego dzie³a chrystianizacji Wileñszczyzny wydatnie siê te przyczyni³a królowa Jadwiga, zaopatruj¹c domy Bo e w naczynia liturgiczne, monstrancje, krzy e, obrazy œwiête, msza³y i ornaty. Te domy Bo e nie prezentowa³y siê, oczywiœcie, tak okazale, jak obecnie. Za œcienny budulec s³u y³o im bowiem drewno, a za okrycie dachów s³oma. Podobnie wygl¹da³y kaplice nierzadko zacz¹tki póÿniejszych œwi¹tyñ. Skromniutkie te by³y dobra koœcielne, zaistnia³e z tego, na ile hojna by³a ³aska miejscowej ludnoœci, w czym prym wiod³a ta cokolwiek zamo niejsza, zapisuj¹c na potrzeby duszpasterstwa ziemiê, lasy, zbiorniki wodne oraz inne majêtnoœci. Z czasem owe fundusze wydatnie zaczê³y powiêkszaæ wp³ywy z karczem albo z myta, pobieranego za przejazdy mostami albo promami przez rzeki. Bez w¹tpienia rumieñców wierze katolickiej na Litwie zdecydowanie doda³y te jak e mile widziane tu przez mo now³adców i obsypywane ³askami zakony misyjne, w czym Wileñszczyzna nie stanowi³a wyj¹tku. Na przyk³ad, w Szumsku na dobre zagnieÿdzili siê dominikanie, w Duksztach pijarzy, w Mejszagole jezuici, w Kienie bernardyni, w Jêczmieniszkach misjonarze, a w Miednikach augustianie. Tu i tam obok œwi¹tyñ wyrasta³y klasztory z myœl¹ o braciach i siostrach zakonnych, którzy z kolei nie szczêdzili wysi³ku jak w pos³udze Bo ej jak te w niesieniu w lud m. in. kagañca oœwiatowego. W XVII wieku do rzadkoœci nale a³y koœcio³y, przy których nie dzia³a³yby szkó³ki parafialne, dok¹d na lekcje czytania i pisania oraz religii gromadzi³a siê miejscowa dziatwa. W dziejach Koœcio³a na terenach Wilii przypisanych niczym w zwierciadle przegl¹da³a siê jak e zawi³a historia tych ziem. Krzy acy bynajmniej nie byli ostatnimi, kto sia³ tutaj œmieræ i zniszczenie. Jak e krwawe piêtno odcisn¹³ bowiem najazd moskiewski ( ), Wojna Pó³nocna ( ) oraz Vladislovo vardà, bûdamas 35-eriø vedë 12-metæ kunigaikðtytæ Jadvygà ir 1386 m. kovo 4 d. Krokuvos Vavelyje uþsidëjo karaliaus karûnà m. Jogaila vyksta á Lietuvà asmeniðkai vadovauti paskutinës Europos pagoniðkos valstybës gyventojø masinio krikðto akcijai m. prieð pat gavënià, Pelenø treèiadiená, naujai karûnuotas monarchas sukvietë á Vilniø turtingøjø luomø atstovus. Já atlydëjæ dvasiðkiai mokë atvykusiuosius ir jø ðeimas katalikø tikëjimo tiesø ir moralës principø, po to suteikë krikðto sakramentà visus paðlakstydami ðvæstu vandeniu. Tuo tarpu prastuomenë ðá sakramentà priimdavo didesniuose sambûriuose, kartu noriai imdama ir ið Lenkijos atveþtas dovanas krikðto marðkinius ir naujus rûbus. Ádomu, kad bûta nemaþai apsukruoliø, kurie, norëdami gauti ðiø daiktø, sutikdavo bûti pakrikðtyti net kelis kartus leisdavosi apliejami vandeniu arba, jei krikðtas vyko pavasará ar vasarà, panardinami á upes ir upelius, tai buvo labai paplitæ. Kad ir kaip bûtø keista, Lietuvos virsmas á katalikybæ tuo metu vyko be kraujo praliejimo. Uþkietëjusi pagoniðka liaudis ramiai priëmë naujà tikëjimà, nors jei tikëtume kronikomis Jogaila ir Vytautas elgësi grieþtai ir ryþtingai: kirto alkus, gesino ðventas ugnis, liepë iðmesti þalèius. Pagoniø ðventyklø vietoje statë pirmas krikðèioniø baþnyèias arba tiesiog kryþius. Taip jau susiklostë, kad dabartinëje Vilniaus rajono teritorijoje Maiðiagaloje ir Nemenèinëje yra dvi ið septyniø vadinamøjø pirminiø baþnyèiø, kurias 1387 m. fundavo Jogaila Lietuvos krikðtui atminti. Be to, Jo Karaliðkoji Didenybë apdovanojo jas gausiais turtais, o vietos bajorams liepë toliau jomis rûpintis. Prie misionieriðko Vilniaus kraðto kristianizacijos darbo nemenkai prisidëjo ir karalienë Jadvyga. Ji parûpindavo Dievo namams liturginiø indø, monstrancijø, kryþiø, ðventøjø paveikslø, miðiolø ir arnotø. Þinoma, ano meto Dievo namai neatrodë taip áspûdingai, kaip dabartiniai sienos bûdavo medinës, o stogai dengti ðiaudais. Panaðiai atrodë ir koplyèios neretai tapdavusios vëlesniø ðventyklø uþuomazgomis. Kuklûs buvo ir baþnyèiø turtai, priklausæ, kiek dosnûs bûdavo vietos gyventojai. Labiausiai juos gausino turtingieji, uþraðydami baþnyèioms þemes, miðkus, vandens telkinius ir kitus turtus. Laikui bëgant ðiuos fondus smarkiai gausinti pradëjo áplaukos ið karèemø ir muito mokesèiai uþ vaþiavimà tiltais ar perkëlas per upes. Neabejotinai postûmio katalikø tikëjimo sklaidai Lietuvoje suteikë didikø noriai kvieèiami ir malonëmis apipilami misijonieriø ordinai. Vilniaus kraðtas irgi jokia iðimtis. Pavyzdþiui, Ðumske ilgam buvo ásikûræ dominikonai, Dûkðtose pijorai, Maiðiagaloje jëzuitai, Kenoje bernardinai, Eitminiðkëse misijonieriai, o Medininkuose augustijonai. Prie baþnyèiø iðkildavo vienuolynai seserims ir broliams vienuoliams, o ðie savo ruoþtu negailëjo jëgø tiek tarnaudami Dievui, tiek neðdami gyventojams, be kita ko, mokslo þibintà. XVII a. retos buvo baþnyèios, prie kuriø nebûtø veikusios parapijos mokyklëlës, kur á skaitymo ir raðymo bei religijos pamokas rinkdavosi vietos vaikai. Mokslai áprastai prasidëdavo ðv. Martyno dienà, o baigdavosi ðv. Jurgio dienà, mat tuomet jau skubindavo pavasariniai darbai ir ganiava po jø. Greta baþnytiniø mokyklëliø veikë ir ðvietimo namie sistema nuo namø prie namø vaikðèiodavæ bakalaurai daþniausiai uþ menkà atlygá ir maistà mokë maþesnius ir vyresnius vaikus þiniø pradmenø. Neries apylinkiø Baþnyèios istorijoje lyg veidrodyje atsispindëjo ir sudëtinga ðio kraðto istorija. Kryþiuoèiai anaiptol nebuvo paskutiniai, sëjæ èia mirtá ir viskà niokojæ. Itin kruvinà antspaudà paliko rusø invazija ( ), Ðiaurës karas ( ) ir jø sukelti badas, epidemijos, chaosas ir savivalë. Prieðai, kaip jiems ir bûdinga, negailëjo net ðventyklø niokodavo viskà, kartais ir visiðkai jas sugriaudami. Ðvedø tvanas sukëlë siaubingà badà, kurio pasekmes sunku net apraðyti. 4

5 wywo³ane przez nie g³ód, epidemie, chaos i bezprawie. Wróg, jak to wróg, nie oszczêdza³ te œwi¹tyñ, go³oc¹c je ze wszystkiego, a nieraz te obracaj¹c w perzynê. Szwedzki potop spowodowa³ g³ód wrêcz nie do opisania. Na domiar z³ego w roku 1710 z wielk¹ si³¹ wybuch³o morowe powietrze, bezlitoœnie przerzedzaj¹c listy yj¹cych. W Wilnie i okolicy mieszka tylko œmieræ odnotowa³ kronikarz. Nie trzeba mówiæ, e ycie religijne wówczas boleœnie wycich³o, gdy nie by³o ani przez kogo, ani komu brataæ siê ze Stwórc¹. Musia³o up³yn¹æ niema³o czasu, nim wszystko jako tako siê ustatkowa³o. Nie na d³ugo jednak. Po up³ywie stulecia têdy przecie ci¹gnê³y na Moskwê oraz wraca³y po sromotnej pora ce pod Borodino wojska Napoleona. Przypominaj¹cy wyg³odnia³¹ i mr¹c¹ z zimna watahê Francuzi, szczególnie mocno dali siê we znaki miejscowej ludnoœci przy odwrocie, kiedy to grabili wszystko, co siê da³o, targaj¹c siê nawet na dobra koœcio³ów. Niektóre z nich, jak chocia by ten w Rukojniach, po doszczêtnym spl¹drowaniu zosta³y w roku 1812 spalone. Bynajmniej nie tylko po ogi wojenne nêka³y ycie religijne. Po trzech rozbiorach przez Rosjê, Austro-Wêgry i Prusy Rzeczypospolitej Obojga Narodów Wilno i okolice trafi³y pod panowanie Moskali. Ci, upatruj¹c w œwi¹tyniach bastiony patriotyzmu i narodowego ducha, przyst¹pili do ich nêkania na ró ne sposoby. Pierwsza fala restrykcji przetoczy³a siê zaraz po Powstaniu Listopadowym 1831 roku, kiedy to zaborcy wprowadzili dla duchowieñstwa polskiego szereg zakazów, w tym zakaz spowiadania wiernych spoza parafii. Na wyg³aszane przez ksiê y kazania na³o ono cenzurê, mno y³y siê inne upokorzenia. W roku 1842 ukazy carskie postanowi³y o przejêciu na rzecz skarbu zaborczego pañstwa wszystkich dóbr koœcielnych. Pozbawionym Ÿróde³ utrzymania kap³anom zaczêto z dniem 1 maja 1842 roku wyp³acaæ pobory, uzale niaj¹c ich od w³adz. Natomiast odebrane duchowieñstwu polskiemu dobra zasili³y prywatn¹ w³asnoœæ rosyjsk¹ w drodze kupna tego za bezcen lub w wyniku nadañ dla zas³u onych czynowników i wojskowych. Druga, znacznie dotkliwsza fala restrykcji przetoczy³a siê przez Wileñszczyznê po klêsce Powstania Styczniowego. o³dacy carscy przyst¹pili do masowego likwidowania parafii katolickich, bezpardonowo nawracaj¹c z pomoc¹ miejscowych zauszników wiernych na prawos³awie. eby przyœpieszyæ ten niecny proceder, zaczêto na gwa³t, na si³ê albo zamykaæ, albo przekszta³caæ katolickie domy Bo e w cerkwie. K³ódki zawis³y na œwi¹tyniach w Jêczmieniszkach (1866 r.), Mickunach (1869 r.), Su anach (1866 r.), Porudominie (1867 r.). Natomiast w Rudominie (1866 r.), w Duksztach (1869 r.), w Podbrzeziu (1866 r.), w Rukojniach (1889 r.), w Szumsku (1866 r.), w Kienie (1866 r.) ksiê y katolickich przed o³tarzami zamienili popi. Tam, gdzie w mod³ach obowi¹zywa³ nadal obrz¹dek rzymskokatolicki, decyzj¹ w³adz carskich z 1869 roku nakazano wcielaæ w ycie tzw. trebnik, zalecaj¹cy ksiê- om Polakom wyg³aszanie kazañ po rosyjsku i wprowadzaj¹cy do koœcio³ów dodatkowe nabo eñstwa w jêzyku pañstwowym, czyli rosyjskim. Tu jednak przys³owiowa kosa zdecydowanie trafi³a na kamieñ. O ile przechrzty w sutannach (gdy takowych, niestety, te nie brakowa³o) czyni³y to bardzo chêtnie, o tyle patriotycznie nastawione duchowieñstwo, wspierane zreszt¹ przez takowych parafian, stawia³o zdecydowany sprzeciw. Nie lada mêstwem wykaza³ siê w tym wzglêdzie sprawuj¹cy pos³ugê w wileñskim koœciele pw. œw. Rafa³a ksi¹dz Stanis³aw Piotrowicz, który podczas celebrowania Mszy œw. w dniu 25 marca 1870 roku, wyg³osiwszy kazanie w jêzyku ojczystym a nie po rosyjsku, na oczach oniemia³ych z wra enia wiernych spali³ przed o³tarzem egzemplarz trebnika, za co zosta³ zes³any. Los zes³añców podzielili zreszt¹ te inni s³udzy Bozi. Ci natomiast, komu udowodniono bezpoœredni udzia³ w powstañ- Be to, 1710 m. ðalá buvo apëmæs didelis maras, negailestingai retinæs gyvøjø gretas. Vilniuje ir jo apylinkëse gyvena tik mirtis, raðë kronikos autorius. Neverta turbût ir sakyti, kad religinis gyvenimas tuomet skaudþiai pritilo, nes, viena vertus, nebuvo nei kam, nei per kà vienytis su Vieðpaèiu. Turëjo praeiti nemaþai laiko, kol viskas ðiaip ne taip gráþo á savo vëþes. Taèiau ne ilgam. Praëjus ðimtmeèiui tais keliais á Maskvà traukë, o po to po Borodino mûðyje patirto gëdingo pralaimëjimo traukësi Napoleono armija. Iðalkusià ir nuo ðalèio mirðtanèià gaujà primenantys prancûzai vietos gyventojams ypaè stipriai ágriso gráþdami, kai plëðë viskà, kas ámanoma, tiesdami rankas net á baþnyèiø reikmenis. Kai kurios jø, pavyzdþiui, Rukainiø baþnyèia, visiðkai suniokotos 1812 m. buvo sudegintos. Taèiau anaiptol ne vien tik karo negandos trikdë religiná gyvenimà. Po trijø Rusijos, Austrijos ir Vengrijos bei Prûsijos ávykdytø Abiejø Tautø Respublikos padalijimø Vilnius ir apylinkës atiteko rusø valdþiai. Pastaroji, áþvelgdama baþnyèiose patriotizmo ir tautos dvasios bastionus, pradëjo ávairiais bûdais persekioti. Pirmoji draudimø banga nuvilnijo iðkart po 1831 m. sukilimo, kai agresoriai lenkø dvasininkams ávedë daugybæ draudimø, tarp jø draudimà priimti iðpaþintá ið tikinèiøjø, atvykstanèiø ið uþ parapijos ribø. Kunigø pamokslai bûdavo cenzûruojami, daugëjo kitokiø paþeminimø m. caro ásakymu á agresoriaus valstybës iþdà perëjo visi baþnytiniai turtai. Pragyvenimo ðaltinio netekusiems kunigams nuo 1842 m. geguþës 1 d. pradëta mokëti atlyginimus, taip padarant juos priklausomus nuo valdþios. Ið lenkø dvasininkø atimti turtai papildë privaèià rusø nuosavybæ viskas bûdavo perkama kone dykai ir skiriama nusipelniusiems valdininkams ar kariðkiams. Antroji, kur kas skaudesnë, draudimø banga pasiekë Vilniaus kraðtà þlugus 1863 m. sukilimui. Caro parankiniai pradëjo masiðkai likviduoti katalikø parapijas. Negailestingai, vietos pakalikams padedant, neva atversdavo tikinèiuosius á staèiatikybæ. Siekiant paspartinti ðá niekingà procesà, pradëta skubiai per jëgà uþdarinëti baþnyèias arba versti katalikø Dievo namus cerkvëmis. Spynos pakibo ant Eitminiðkiø (1866 m.), Mickûnø (1869 m.), Suþionø (1866 m.), Parudaminio (1867 m.) baþnyèiø. Tuo tarpu Rudaminoje (1864 m.), Dûkðtose (1869 m.), Paberþëje (1866 m.), Rukainiuose (1889 m.), Ðumske (1866 m.), Mickûnuose (1871 m.), Kenoje (1866 m.) katalikø kunigus prie altoriø pakeitë popai. Ten, kur ir toliau melstasi pagal Romos katalikø tradicijas, 1869 m. caro valdþios sprendimu liepta ágyvendinti vadinamàjá trebnikà, reikalaujant, kad lenkø kunigai pamokslus sakytø rusiðkai, ir ávedant baþnyèiose papildomas pamaldas valstybine, t. y. rusø kalba. Taèiau ðiuo atveju, kaip sakoma, atsitrenkë dalgis á akmená. Jei vilkintys sutanas perkrikðtai (tokiø, deja, irgi netrûko) darë tai labai uoliai, tai patriotiðkai nusiteikæ dvasininkai, beje, remiami tokiø pat parapijieèiø, ryþtingai tam prieðinosi. Didele dràsa pasiþymëjo Vilniaus Ðv. Rapolo baþnyèioje ganytojiðkà darbà tuomet dirbantis kunigas Stanislavas Piotrovièius m. kovo 25 d. per ðv. Miðias pasakæs pamokslà lenkiðkai, o ne rusiðkai, abstulbusiø tikinèiøjø akivaizdoje sudegino prie altoriaus trebniko egzemplioriø. Uþ tai buvo iðtremtas á Sibirà. Tremtiniø dalia, beje, teko ir kitiems dvasininkams. O tie, kam árodë tiesioginá dalyvavimà 1863 m. sukilime, þuvo kankiniø mirtimi neretai mirë kartuvëse. Caro valdþia, neástengusi surusinti didþiàja dalimi lenkø gyvenamo Vilniaus kraðto, iðnaudodami tautiná Vyèio pakilimà XIX ir XX a. sandûroje, ëmësi itin gudraus sumanymo juos sulietuvinti siuntë á parapijas klobonus lietuvius, liepë aukoti ðv. Miðias lietuviðkai. Taèiau tam ryþtingai prieðinosi lenkakalbiai tikintieji Dûkðtø, Eitminiðkiø, Maiðiagalos, Karvio, Suþioniø parapijose. 5

6 czym zrywie 1863 roku, ponieœli mêczeñsk¹ œmieræ, zawisaj¹c nieraz na szubienicach. Kiedy zamiary w³adz carskich w rusyfikowaniu zamieszka³ej w lwiej czêœci przez Polaków Wileñszczyzny spe³z³y raczej na niczym, wykorzystuj¹c narodowe odrodzenie Pogoni na prze³omie XIX i XX wieku, podjê³y siê one jak e sprytnej inicjatywy ich zlitewszczania poprzez obsadzanie parafii proboszczami Litwinami, nakazuj¹c odprawianie Mszy œw. po litewsku, czemu zdecydowany sprzeciw wyrazili jednak polskojêzyczni wierni w parafiach Dukszty, Jêczmieniszki, Mejszago³a, Korwie, Su any. Pierwsza dekada XX wieku przynios³a pewne poluzowanie prawos³awnego jarzma. Chodzi o to, e w roku 1905 car Miko³aj II wyda³ tolerancyjne ukazy, zezwalaj¹ce wiernym przejœcie z jednej wiary chrzeœcijañskiej na inn¹. Zaraz potem odwo³ano te zwalczaj¹ce katolicyzm dekrety z 1865 i 1887 r. Rozprostowawszy siê w wierze, lud Bo y Wileñszczyzny zacz¹³ gremialnie wyzbywaæ siê odgórnie narzucanego prawos³awia. Dalsza historia nie szczêdzi³a jednak ostrych zawirowañ. Dwie wojny œwiatowe boleœnie uderzy³y te w Koœció³ na WileñszczyŸnie, gdy w ruinach leg³a s³u ¹ca do modlitw niejedna budowla, niejeden z duszpasterzy przyp³aci³ yciem sw¹ niezachwian¹ postawê. Realia po II wojnie œwiatowej, kiedy to Litwa zosta³a na prawie pó³wiecze wcielona do bratniej rodziny narodów radzieckich, te bynajmniej nie by³y ³askawe dla wyznawców Chrystusa Pana. W³adza sowiecka przypuœci³a bowiem zmasowany atak na religiê, uznawan¹ za opium dla narodu. Tu i tam w budynkach sakralnych na dobre zadomowi³y siê kina, kluby, ochoczo propaguj¹ce œwietlan¹ przysz³oœæ budowniczych lansowanego przez Kreml nowego ³adu spo³ecznego. Jego synonimem w pierwsz¹ kolej mieli byæ paÿdzierni¹tka, pionierzy, komsomolcy i cz³onkowie partii komunistycznej, kontruj¹ce ku³ack¹ przesz³oœæ ko³chozy i sowchozy, wolna od wyzyskiwaczy klasa robotnicza. Kto temu ³adowi oœmieli³ siê sprzeciwiæ, z metkami wragow naroda jecha³ w bydlêcych wagonach na bia³e niedÿwiedzie, a przyznaæ trzeba takie naprawdê nie sk¹piono przylepiaæ do byle podejrzanego albo nielojalnego. Parafie Wileñszczyzny wyludnia³y siê wiêc w zatrwa aj¹cym tempie, co potêgowa³y masowe wyjazdy tutejszych mieszkañców narodowoœci polskiej w ramach tzw. repatriacji na resztê ycia do ówczesnej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, z czego zreszt¹ skorzysta³ niejeden z obawiaj¹cych siê o sw¹ przysz³oœæ ksiê y. Kondycja Koœcio³a w naszych stronach marnia³a wiêc dos³ownie na oczach; coraz bardziej widoczna by³a za to degradacja duchowa i spo³eczna. Oderwane od tradycyjnych wartoœci chrzeœcijañskich m³ode pokolenie znalaz³o siê na krawêdzi z³a, jakim by³o szerz¹ce siê pijañstwo, rozwi¹z³oœæ, lekcewa ¹cy stosunek do pracy, kradzie e, inne negatywne nawyki. Widz¹c, co siê œwiêci, a nie mog¹c oficjalnie nauczaæ dzieci religii, duszpasterze musieli zejœæ poniek¹d do podziemia, sposobi¹c je do Pierwszej Komunii Œwiêtej; nierzadko po kryjomu udzielano te innych sakramentów, w wyciszeniu obchodzono œwiêta z kalendarza liturgicznego. Mimo tych drakoñskich zakazów, maj¹cych na celu zepchn¹æ Koœció³ poza margines ycia spo³ecznego, nie zdo³ano zagasiæ na WileñszczyŸnie ogniska Wiary. Ta odrodzi³a siê niczym feniks z popio³ów zaraz po tym, kiedy na fali o ywczej pierestrojki, jak¹ powia³o z Moskwy, Litwa wybi³a siê w roku 1990 na niepodleg³oœæ, bior¹c rozbrat z sowieck¹ przesz³oœci¹. Wtedy pañstwo nie tylko cofnê³o wszelkie zakazy wobec religii, ale te zapali³o przed ni¹ zielone œwiat³o, szerokim gestem zwróci³o wiernym zrabowany przez komunistyczne w³adze maj¹tek koœcielny. Cieszy, e zdominowane przez radnych Akcji Wyborczej Polaków na Litwie w³adze samorz¹du rejonu wileñskiego naprawdê nie szczêdz¹ wysi³ku w czynieniu zadoœæ potrzebom para- XX a. pirmajame deðimtmetyje staèiatikiðka priespauda kiek palengvëjo m. caras Nikolajus II iðleido ásakymus, leidþianèius tikintiesiems pereiti ið vieno krikðèioniðkojo tikëjimo á kità. Netrukus buvo atðaukti ir katalikybæ ribojantys 1865 m. ir 1887 m. dekretai. Atsitiesæ Vilniaus kraðto tikintieji pradëjo masiðkai kratytis primestos staèiatikybës. Taèiau tolesnë istorija nepagailëjo aðtriø vingiø. Du pasauliniai karai skaudþiai smogë ir Vilniaus kraðto Baþnyèiai sunaikinta ne viena ðventykla, ne vienas ganytojas gyvybe sumokëjo uþ savo principingà pozicijà. Tikrovë po Antrojo pasaulinio karo, kai Lietuva beveik pusei amþiaus buvo inkorporuota á broliðkø sovietø tautø ðeimà, irgi toli graþu nebuvo maloninga Kristaus iðpaþinëjams. Mat sovietø valdþia masiðkai puolë religijà, kuri buvo laikoma opijumi liaudþiai. Sakraliniuose pastatuose ilgam ásikûrë kino teatrai, klubai, entuziastingai skelbdami ðviesià Kremliaus propaguojamos naujos visuomeninës santvarkos statytojø ateitá. Jos sinonimas visø pirma turëjo bûti spaliukai, pionieriai, komjaunuoliai ir komunistø partijos nariai, buoþiø praeitá griaunantys kolûkiai ir tarybiniai ûkiai, laisva nuo priespaudos darbininkø klasë. Iðdrásusieji ðiai tvarkai pasiprieðinti su tautos prieðo etikete gyvuliniuose vagonuose vaþiavo pas baltàsias meðkas, o tokiø etikeèiø negailëta vos ne kiekvienam átartinam ar nelojaliam gyventojui. Vilniaus kraðto parapijos grësmingai tuðtëjo. Ðá procesà dar labiau spartino pagal vadinamàjà repatriacijà vykæs masiðkas vietos lenkø tautybës gyventojø iðvykymas visam laikui gyventi á tuometinæ Lenkijos Liaudies Respublikà. Ðia proga, beje, pasinaudojo nemaþai dël savo likimo besibaiminanèiø kunigø. Taigi Baþnyèios padëtis mûsø kraðte blogëjo tiesiog akyse. Uþtatai vis labiau buvo matyti dvasinis visuomenës degradavimas. Nuo tradiciniø krikðèioniðkøjø vertybiø tolstanti jaunoji karta atsidûrë ties blogio plintanèios girtuoklystës, pasileidimo, atmestino poþiûrio á darbà, vagysèiø, kitø neigiamø áproèiø praraja. Matydami kas vyksta, bet negalëdami oficialiai mokyti vaikø religijos, ganytojai tam tikra prasme turëjo pasitraukti á pogrindá, kad parengtø juos Pirmajai Komunijai. Neretai slapta buvo suteikiami ir kiti sakramentai, tyliai minimos liturginio kalendoriaus ðventës. Nors ir kokiø drastiðkø bûta draudimø, turëjusiø nustumti Baþnyèià á visuomeninio gyvenimo pakraðtá, Vilniaus kraðte nesugebëta uþgesinti Tikëjimo þidinio. Ðis atgimë kaip Feniksas ið pelenø netrukus po to, kai ið Maskvos papûtus gaivinanèios perestroikos vëjui, Lietuva 1990 m. paskelbë nepriklausomybæ ir atsisveikino su sovietine praeitimi. Valstybë ne tik atðaukë visus draudimus religijos atþvilgiu, bet ir uþdegë jai þalià ðviesà, plaèiu mastu gràþino tikintiesiems komunistinës valdþios uþgrobtus baþnytinius turtus. Dþiugu, kad Vilniaus rajono savivaldybës tarybos nariai, kuriø daugumà sudaro Lietuvos lenkø rinkimø akcijos atstovai, negaili pastangø tenkindami parapijieèiø poreikius. Itin iðkalbingai apie tai byloja naujos Kalveliø ir Nemëþio baþnyèios, Skaidiðkiø koplyèia, Trys kryþiai ir dvi koplyèios Ðumsko apylinkëse, áspûdinga Jëzaus Kristaus figûra prie iðvaþiuojamojo kelio ið Rukainiø, nuolatinë parama baþnytinëms bendruomenëms skiriamos piniginës lëðos baþnyèiø, koplyèiø, klebonijø remontui. Vien pastaruoju metu pinigai skirti Dûkðtø, Maiðiagalos, Mickûnø, Sudervës, Nemëþio, Juodðiliø, Ðumsko baþnyèioms, Skaidiðkiø koplyèiai. 2006, 2007 ir 2008 metais ið savivaldybës biudþeto ðiam reikalui atitinkamai skirta 137,2 tûkst., 159,7 tûkst. ir 165 tûkst. litø. Beje, ðiuo rûpesèiu apgaubti ne tik Romos katalikø baþnyèios tikintieji, nes nuo amþiø Vilniaus kraðto mozaikà þymi ir cerkvës (Rudamina, Bukiðkës, Geisiðkës), ir meèetës (Nemëþis, Keturiasdeðimties Totoriø k.). Pirmosiose jø meldþiasi vietos staèiatikiai, antrosiose islamo iðpaþinëjai po 1397 m. 6

7 fian. Jak e wymownymi znakami tego s¹ nowe koœcio³y w Kowalczukach i Niemie u, kaplica w Skojdziszkach, Trzy Krzy e i dwie kaplice w okolicach Szumska, okaza³a przydro na figura Chrystusa Pana w Rukojniach, ustawiczne wspieranie wspólnot koœcielnych w remontach poszczególnych œwi¹tyñ, kaplic i plebanii poprzez przydzia³ kwot pieniê nych, co jedynie ostatnio uczyniono w Duksztach, Mejszagole, Mickunach, Suderwie, Niemie u, Czarnym Borze, Skojdziszkach, Szumsku. W latach 2006, 2007 i 2008 na te cele z bud etu samorz¹du wyasygnowano odpowiednio 137,2 tys., 159,7 tys. oraz 165 tys. litów. Zreszt¹, ta troska obejmuje bynajmniej nie tylko wiernych praktykuj¹cych w obrz¹dku rzymskokatolickim, jako e odwiecznym znakiem ludnoœciowej mozaiki Wileñszczyzny s¹ te cerkwie (Rudomino, Bukiszki, Gejsiszki) i meczety (Niemie, Sorok Tatary). W tych pierwszych mod³y sprawuj¹ zamieszkali tu wyznawcy wiary prawos³awnej, a w drugich muzu³manie, potomkowie Tatarów, sprowadzonych w 1397 roku na Litwê przez wielkiego ksiêcia litewskiego Witolda z jego wojennej wyprawy na Krym. 12 czerwca 2009 roku w biurowcu samorz¹du rejonu wileñskiego przy sto³ecznej ulicy Rinktines mia³o miejsce historyczne wydarzenie. Jego Rada na swym posiedzeniu jednog³oœnie podjê³a decyzjê o intronizacji Chrystusa Króla na zarz¹dzanym terenie. Mer Maria Rekœæ podkreœli³a, e og³aszaj¹c taki akt samorz¹d d¹ y do unikniêcia bolesnych b³êdów, zagro eñ i niebezpieczeñstw, pok³adaj¹c nadzieje w Bo ym b³ogos³awieñstwie i opiece, wyra a chêæ trwania w tradycjach duchowych oraz nabiera si³ do stawiania czo³a wyzwaniom, jakie niesie ze sob¹ przysz³oœæ. Jedno z tych wyzwañ to przeciwstawianie siê wszelkiego rodzaju z³u, wynikaj¹cemu z odrzucania zawartego w Dekalogu prawa Bo ego. Œwi¹tynie rejonu wileñskiego s¹ rozsiane jak ten d³ugi i szeroki. Strzelaj¹c wie ycami w niebo, daj¹ siê dojrzeæ ju z daleka. I niewa ne, e jedne prezentuj¹ siê skromnie, e za budulec im s³u y ³atwiej nadgryzane przez czas drewno, a inne s¹ wzniesione z ceg³y b¹dÿ maj¹ wtopione w œciany zebrane z okolicznych pól kamienie, e przeplataj¹ siê bardziej lub mniej wyszukane style architektoniczne. Istotne jest natomiast, i ich wnêtrza s¹ jednako gorliwie omodlone, gromadz¹ wiernych, œpiesz¹cych tu, by pojednaæ siê z Najwy szym, szczerze podziêkowaæ za doznane ³aski b¹dÿ wyprosiæ nowe. S¹ to te idealne miejsca dla wyciszenia siê od jazgotu i blichtrów, jakich nie szczêdzi XXI wiek, do rachunku sumienia i refleksji nad doczesnoœci¹ na padole ziemskim. Rzecz jasna, w tym wszystkim nieocenione zas³ugi pok³adali i pok³adaj¹ kap³ani, posiadacze kluczy do niebiañskich skarbów. Nie da siê dok³adnie policzyæ, ilu ich nios³o pos³ugê Bo ¹ w ponad 600-letnich dziejach Koœcio³a na tych ziemiach, heroicznie trwaj¹c z wiernymi w czasach jak e przeciwnych katolicyzmowi b¹dÿ religii w ogóle. Niech Czytelnik pozwoli, e wszystkim im dañ szczerej wdziêcznoœci z³o ymy na rêce 103-letniego ksiêdza pra³ata Józefa Obrembskiego Papie a Wileñszczyzny, Tego, Który niczym Moj esz szczêœliwie przeprowadzi³ wiernych przez pustyniê sowieckiego ateizmu, z yczeniami, by w przysz³oœci nie zabrak³o powo³añ kap³añskich. Równie tych z grona miejscowej m³odzie y, komu nie powinien byæ obcy chwalebny etos przodków. Wydawany z inicjatywy samorz¹du rejonu wileñskiego niniejszy album to swoisty ho³d z³o ony dziedzictwu sakralnemu, przypisanemu terenom najbardziej przyleg³ym grodowi Giedymina. By o ywiæ te zastyg³e na zdjêciach i towarzysz¹cych im mini-opisach budynki koœcielne, wypada w wyobraÿni tchn¹æ w nie Ducha Œwiêtego, wype³niæ krociem wiernych i tymi, kogo Bóg uczyni³ swymi namiestnikami. Wówczas uzyskamy przecie pe³ny wymiar Wiary, jaka przyjêta sercem, a wyznana ustami prowadzi do zbawienia. Henryk Ma ul Lietuvos didþiojo kunigaikðèio Vytauto pergalingo þygio á Krymà ðiose apylinkëse ákurdintø totoriø palikuonys m. birþelio 12 d. sostinës Rinktinës gatvëje ásikûrusioje Vilniaus rajono savivaldybëje ávyko istorinis ávykis. Rajono taryba vienbalsiai priëmë sprendimà dël Kristaus Karaliaus intronizacijos akto jos vadovaujamoje teritorijoje. Merë Marija Rekst pabrëþë, kad skelbdama ðá aktà savivaldybës taryba siekia iðvengti skaudþiø klaidø, grësmiø ir pavojø. Tikëdamasi Dievo palaiminimo ir globos siekia puoselëti dvasines tadicijas ir semiasi jëgø pakelti iððûkius, kuriuos galbût atneð rytojus. Vienas jø pasiprieðinti bet kokiam blogiui, kuris kyla nesilaikant Deðimt Dievo ásakymø. Vilniaus rajono ðventyklos iðsidësèiusios po visà jo teritorijà. Ðauna bokðteliais aukðtai á dangø, yra matomos ið tolo. Ir nesvarbu, kad vienos jø atrodo kukliai, pastatytos ið laikui labiau ákandamos medienos, kitos sumûrytos ið plytø ar jø sienose laikosi ásprausti ið aplinkiniø laukø surinkti akmenys, kad susipina daugiau ar maþiau ámantrûs stiliai. Svarbiausia, kad jø vidus yra vienodai pagarbintas, kvieèia tikinèiuosius, skubanèius susivienyti su Aukðèiausiuoju, nuoðirdþiai padëkoti uþ patirtas malones ar iðmelsti naujø. Tai ideali vieta nusiraminti nuo ðurmulio ir pavirðutiniðko blizgesio, kuriø negaili XXI a., pasikalbëti su savo sàþine ir pamàstyti apie gyvenimà ðiapus. Þinoma, neákainojamø nuopelnø èia turëjo ir turi kunigai valdantys raktus nuo dangaus turtø. Sunku tiksliai suskaièiuoti, kiek jø per tuos daugiau nei 600 metø ðiame kraðte dirbo ganytojiðkà darbà, didvyriðkai pasilikdami su tikinèiaisiais katalikams ar apskritai religijai sunkiais laikais. Teleidþia Skaitytojai, kad visø jø nuoðirdþiausià padëkà perduotume 103 metø kunigui prelatui Juzefui Obrembskiui tarsi Vilniaus kraðto popieþiui. Tam, kuris lyg Mozë laimingai vedë tikinèiuosius per sovietinio ateizmo dykumà, linkëdami, kad ir ateityje tarp jaunimo netrûktø paðaukimo kunigystei, kartu ir ið vietos vaikinø, kuriems turëtø bûti nesvetimas ðlovingas protëviø etosas. Ðis Vilniaus rajono savivaldybë iniciatyva iðleistas albumas savotiðka pagarba Gedimino miestà supanèio kraðto sakraliniam palikimui. Norint pagyvinti fotografijose ir jø trumpuose apraðymuose sustingusius baþnyèiø pastatus, reikëtø mintimis á juos ápûsti Ðventàjà Dvasià, pripildyti daugybës tikinèiøjø ir tø, kuriuos Dievas paðaukë tarnauti savo ápëdiniais. Tada turësime visavertæ Tikëjimo iðraiðkà, kuri, priimta ðirdimi ir iðpaþinta lûpomis, vestø á iðganymà. Henryk Maþul 7

8 Koœció³ pw. Najœwiêtszej Maryi Panny Ostrobramskiej w Bezdanach Na kartach historii pisanej Bezdany pojawi³y siê na pocz¹tku XVI wieku. W roku 1516 miejscowe dobra nadane zosta³y przez króla Zygmunta Starego horodniczemu wileñskiemu Ulrykowi Hozjuszowi. Jego wnuk, równie Ulryk, w roku 1605 sprzeda³ maj¹tek kanonikowi wileñskiemu Wilczopolskiemu, który z kolei w roku 1609 podarowa³ dobra jezuitom wileñskim. W bezdañskiej miejscowoœci przebywa³ i tworzy³ Maciej Kazimierz Sarbiewski ( ) œwiatowej s³awy nowo³aciñski poeta epoki baroku, który z r¹k papie a Urbana VIII otrzyma³ najwy sz¹ nagrodê laur poetycki w postaci z³otego naszyjnika z medalem Ojca Œwiêtego. Kasata zakonu jezuitów w 1773 roku sprawi³a, e posiad³oœæ przywilejem króla polskiego Stanis³awa Augusta, datowanym dniem 12 lipca 1774 roku, nadana zosta³a dziedzictwem pisarzowi WXL Miko³ajowi opaciñskiemu, w czyich rêkach pozostawa³a przez ponad sto lat. Po wybudowaniu w roku 1862 kolei elaznej ³¹cz¹cej Wilno z Petersburgiem, w Bezdanach zaistnia³a stacja kolejowa, a jej budynek zachowa³ siê do naszych dni. To tu 26 wrzeœnia 1908 roku mia³a miejsce brawurowa, dowodzona osobiœcie przez Józefa Pi³sudskiego akcja rewolucyjnego od³amu PPS Organizacji Bojowej. Wziê³o w niej udzia³ 19 bojowców, którzy zaatakowali i zatrzymali rosyjski poci¹g pocztowy, zdobywaj¹c, bez strat w³asnych, fundusze na prowadzenie dzia³alnoœci politycznej w postaci pokaÿnej sumy 200 tysiêcy rubli. Obecnoœci w Bezdanach jezuitów towarzyszy³a murowana kaplica, która z czasem popad³a w ruinê. Poniewa do koœcio³a w Niemenczynie miejscowi wierni mieli dobrych kilka kilometrów, w po³owie lat 30. minionego wieku zdecydowano pobudowaæ tu koœció³. Nie by³a to œwi¹tynia wyszukana w architektonicznej formie, wzniesiono j¹ z drewna i poœwiêcono w roku 1937, a uroczystoœæ tê sw¹ obecnoœci¹ zaszczyci³ dostojny goœæ ówczesny prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Moœcicki. Dekretem z 8 sierpnia 1940 roku utworzono osobn¹ parafiê bezdañsk¹, a pos³ugê pe³ni³ tu wówczas ks. Franciszek Radziszewski. Koœció³ek szczêœliwie przetrwa³ po ogê II wojny œwiatowej. W roku 1947 w³adza sowiecka zdecydowa³a go jednak zamkn¹æ. Po odrestaurowaniu w roku 1989 zosta³ zwrócony wiernym i s³u y im do dziœ. Bezdoniø Auðros Vartø Ðvè. Mergelës Marijos, Gailestingumo Motinos, baþnyèia Raðytiniuose ðaltiniuose Bezdonys minimi XVI a. pradþioje m. karalius Þygimantas Senasis vietos þemes skyrë Vilniaus pilininkui Ulrikui Hozijui. Jo anûkas, irgi Ulrikas, 1605 m. pardavë dvarà Vilniaus kanauninkui Vilèopolskiui, o ðis savo ruoþtu 1609 m. padovanojo já Vilniaus jëzuitams. Bezdonyse lankydavosi ir kûrë Motiejus Kazimieras Sarbievijus ( ) pasaulinio garso lotynø kalba raðæs Baroko epochos poetas, kuriam pats popieþius Urbonas VIII áteikë aukðèiausià apdovanojimà poezijos laurà aukso grandinæ su Ðventojo Tëvo medaljonu m. panaikinus jëzuitø ordinà, dvaras pagal 1774 m. liepos 12 d. Lenkijos karaliaus Stanislovo Augusto Poniatovskio privilegijà suteiktas Lietuvos Didþiosios Kugaikðtystës raðtininkui Mikalojui Lopacinskiui, jo palikuonys valdë já per ðimtà metø m. nutiesus geleþinkelá Vilnius-Sankt Peterburgas, Bezdonyse pastatyta geleþinkelio stotis. Jos pastatas iðliko iki mûsø dienø. Tai èia 1908 m. rugsëjo 28 d. ávyko paties Juzefo Pilsudskio vadovaujama revolucinës Lenkijos socialistinës partijos atðakos Kovinës organizacijos ávykdyta nutrûktgalviðka akcija. Joje dalyvavæ 19 asmenø uþpuolë rusø paðto traukiná ir, nepatyræ jokiø praradimø, pagrobë savo politinei veiklai per 200 tûkst. rubliø iðties nemaþà sumà. Jëzuitø buvimà Bezdonyse lydëjo mûrinë koplyèia, o laikui bëgant ir ji sunyko. Kadangi iki Nemenèinës ðventyklos vietos tikintieji turëjo vykti gerus kelis kilometrus, praëjusio ðimtmeèio ketvirtojo deðimtmeèio viduryje nutarta Bezdonyse statyti baþnyèià. Tai nebuvo kokiø nors ámantriø architektûriniø formø Dievo namai. Medinë baþnyèia paðventinta 1937 metais. Konsekravimo iðkilmes savo atvykimu pagerbë garbingas sveèias tuometinis Lenkijos Respublikos prezidentas Ignacas Moscickis m. rugpjûèio 8 d. dekretu ákurta atskira Bezdoniø parapija, o ganytojiðkà darbà tada èia dirbo kunigas Pranciðkus Radziðevskis. Baþnytëlë laimingai atlaikë Antrojo pasaulinio karo baisumus. Taèiau 1947 m. sovietø valdþia nutarë jà uþdaryti. Restauruota 1989 m. ir gràþinta tikintiesiems veikia iki ðiø dienø. 8

9 9

10 Koœció³ pw. œw. Jerzego w Bujwidzach Po³o one na lewym brzegu Wilii Bujwidze uciekaj¹ swymi dziejami w zamierzch³¹ przesz³oœæ. W XVI wieku tê osadê król Jan Kazimierz, po spl¹drowaniu jej przez Moskali, nada³ rodzinie Brzostowskich herbu Strzemiê. W roku 1653 Brzostowscy zrzekli siê dóbr na korzyœæ ksiê y augustianów z Michaliszek. Tym z kolei dobra te na podstawie bulli papieskiej z 1782 roku odebra³ Micha³ Brzostowski i przekaza³ je swemu krewnemu Micha³owi Radziszewskiemu, herbu Radwan, o enionemu z Ludwik¹ z Brzostowskich. Pierwszy drewniany koœció³ek za spraw¹ zakonu augustianów stan¹³ w Bujwidzach w koñcu XVII wieku i by³ fili¹ koœcio³a w Bystrzycy. Natomiast wspomniany Micha³ Radziszewski, pobudowawszy w Bujwidzach okaza³¹ rezydencjê, oko³o roku 1790 ufundowa³ te now¹ œwi¹tyniê o oryginalnej architekturze. Mia³a ona kszta³t oœmioboku i nakryta by³a kopu³¹, zakoñczon¹ latarni¹ z krzy em. Od jednego z boków tego oœmiok¹ta ci¹gnê³a siê pod³u na nawa, w której umieszczony by³ wielki o³tarz. Z przodu, na obszernym ganku, wspartym na czterech kolumnach, po obu stronach drzwi wejœciowych do koœcio³a, sta³y dwie drewniane statuy: jedna z nich przedstawia³a œw. Kazimierza, a druga œw. Stanis³awa biskupa i mêczennika. Nad gankiem dach zdobi³a figura œw. Heleny z krzy em w rêku. Wnêtrze œwi¹tyni ubogaca³y malowid³a artysty Gosieckiego. W œrodkowej oœmiok¹tnej czêœci koœcio³a, na kolumnach porz¹dku doryckiego, wznosi³a siê szeroka galeria. Na bocznym o³tarzu w szklanej trumience spoczywa³y relikwie œw. Floriana Mêczennika, osobiœcie wyjednane w roku 1794 przez onê Radziszewskiego Ludwikê u papie a Piusa VI. Obok budynku koœcielnego sta³a kaplica grobowa w³aœcicieli Bujwidz Radziszewskich, o kszta³cie wysokiej, smuk³ej, czterobocznej piramidy. Ten drewniany zabytkowy dom Bo y szczêœliwie przetrwa³ po ogi dwóch wojen œwiatowych. S¹dny okaza³ siê dlañ natomiast dzieñ 29 maja 1982 roku, kiedy to w niewyjaœnionych okolicznoœciach doszczêtnie sp³on¹³, a uratowaæ zdo³ano jedynie nieznaczn¹ czêœæ sprzêtu koœcielnego. Staraniem miejscowego proboszcza Marcina Stonysa, który notabene przez 35 lat sprawowa³ pos³ugê duszpastersk¹ naraz w dwóch œwi¹tyniach bujwidzkiej i balingródzkiej, oraz przy ofiarnej pomocy parafian w latach na zgliszczach stan¹³ murowany koœció³ z wygl¹du prawie identyczny do poprzednika. W³aœnie on, podobnie jak ocala³e w po arze dzwonnica i kaplica Radziszewskich, s³u y miejscowym wiernym po dzieñ dzisiejszy. W œwi¹tyni bujwidzkiej przez ksiêdza Aleksandra Dulkê zosta³ ochrzczony urodzony 17 paÿdziernika 1923 roku w Wilnie, a przypisany rodowemu folwarkowi Szukiszki póÿniejszy wieloletni metropolita wroc³awski ks. kardyna³ Henryk Gulbinowicz. Buivydþiø Ðv. Jurgio baþnyèia Kairiajame Neries krante ásikûrusiø Buivydþiø istorija siekia gilià senovæ. XVI a. ðià tuomet uþpuolikø ið Maskvos nusiaubtà gyvenvietæ karalius Jonas Kazimieras dovanojo Bþostovskiø Strzemiê herbo giminei m. Bþostovskiai atsisakë dvaro þemiø kunigø augustijonø ið Mikaliðkiø naudai. Ið pastarøjø jas pagal 1782 m. popieþiaus bulæ atëmæs Mykolas Bþostovskis perleido þemes savo Radwan herbo giminaièiui Mykolui Radziðevskiui, mat ðis buvo vedæs Liudvikà Bþostovskà. Pirmàjà medinæ baþnytëlæ Buivydþiuose vienuoliai augustijonai pastatë XVII a. pabaigoje. Tai buvæs Bistryèios baþnyèios filialas. Tuo tarpu minëtasis Mykolas Radziðevskis, pasistatæs Buivydþiuose áspûdingà rezidencijà, apie 1790 m. fundavo ir naujà originalios architektûros ðventovæ aðtuonkampio formos, su dideliu kupolu, o jo virðûnëje aðtuonkampis þibintas ir kryþius. Nuo vieno aðtuonkampio ðono ëjo iðilginë nava, kurioje buvo árengtas didysis altorius. Ið priekio erdviame prieangyje ant keturiø kolonø laikësi portikas. Po juo abipus áeinamøjø durø stovëjo dvi didþiulës ið medþio iðdroþtos statulos: viena ðv. Kazimiero, kita ðv. Stanislovo, vyskupo ir kankinio. Ant prieangio stogo rankoje kryþiø laikanèios ðv. Elenos figûra. Baþnyèios vidø puoðë dailininko Goseckio darbai. Aðtuonkampiame baþnyèios viduje ant dorëninio stiliaus kolonø buvo iðkilusi erdvi galerija. Ðoniniame altoriuje stikliniame karstelyje ilsëjosi ðv. Florijono Kankinio relikvijos, kurias ið popieþiaus Pijaus VI iðrûpino ir 1794 m. ið Romos parveþë Radziðevskio þmona Liudvika. Greta baþnyèios stovëjo kvadratinio plano, smailios aukðtos piramidës formos koplyèia, statyta kaip Buivydþiø savininkø Radziðevskiø mauzoliejus. Ðie mediniai senoviniai Dievo namai laimingai atlaikë dviejø pasauliniø karø negandas. Taèiau tragiðka jiems tapo 1982 m. geguþës 29-oji, kai neaiðkiomis aplinkybëmis visiðkai sudegë. Iðgelbëti pavyko tik nedidelæ dalá baþnyèios inventoriaus. Vietos klebono Martyno Stonio (beje, 35 metus ganytojiðkà darbà jis vienu metu dirbo dviejose baþnyèiose Buivydþiø ir Balingrado) pastangomis, aktyviai padedant parapijieèiams m. buvusioje gaisravietëje iðkilo nauja mûrinë baþnyèia, savo forma beveik nesiskirianti nuo senosios medinës. Panaðiai kaip ir po gaisro iðlikusi varpinë ir Radziðevskiø koplyèia, ji iki mûsø dienø lankoma vietos tikinèiøjø. Buivydþiø baþnyèioje kunigas Aleksandras Dulko pakrikðtijo 1923 m. spalio 17 d. Vilniuje gimusá, bet gimtajam Ðukiðkiø palivarkui priskirtà, vëlesná ilgametá Vroclavo arkivyskupà metropolità kardinolà Henrikà Gulbinovièiø. 10

11 11

12 12

13 Koœció³ pw. Niepokalanego Poczêcia Najœwiêtszej Maryi Panny w Czarnym Borze Obecne osiedle Czarny Bór zaistnia³o w pocz¹tkach XX wieku: najpierw jako letnisko dla rosyjskich urzêdników kolejowych; póÿniej, w czasach I wojny œwiatowej, jako stacja kolejowa pod nazw¹ Rejslerowo, zbudowana przez Niemców dla wywózki drewna, pozyskiwanego w pobliskiej Puszczy Rudnickiej. W okresie miêdzywojennym tereny te na miejsce wypoczynku oblubowa³a sobie wileñska inteligencja, a zabudowane willami i domkami jednorodzinnymi sta³y siê atrakcyjn¹ miejscowoœci¹ przybieraj¹c nazwê Czarny Bór. Podczas II wojny œwiatowej to w³aœnie tu znaleÿli schronienie znany pisarz i publicysta Józef Mackiewicz oraz spowiednik siostry Faustyny Kowalskiej ks. Micha³ Sopoæko. Miejscowoœæ tê daleko poza Wileñszczyzn¹ rozs³awi³y te siostry urszulanki ze zgromadzenia zakonnego za³o onego przez œw. Urszulê Ledóchowsk¹, które roztoczy³y tu pieczê nad ochronk¹ dla sierot, posiada³y siedem domów i dzia³ki, za³o y- ³y i prowadzi³y szko³ê powszechn¹, piekarniê oraz du y ogród. Ich staraniem rozpoczêto te budowê drewnianej œwi¹tyni. Siostry urszulanki z wiadomych przyczyn zosta³y zmuszone opuœciæ Czarny Bór w roku O wdziêcznej pamiêci wobec nich miejscowych mieszkañców zaœwiadcza starannie uporz¹dkowany cmentarzyk z kilkunastoma grobami sióstr oraz ich kapelana, ksiêdza Ignacego Mickiewicza ( ), polska szko³a i ulica, nosz¹ca imiê kanonizowanej w roku 2003 przez papie a Jana Paw³a II siostry Urszuli Ledóchowskiej. Trzy lata temu staraniem miejscowej wspólnoty katolickiej oraz w³adzy gminnej zrealizowano te zamys³ sióstr urszulanek pobudowania w Czarnym Borze œwi¹tyni, co im pokrzy owa³a II wojna œwiatowa. W czasach Litwy sowieckiej budynek ten przez d³u szy czas s³u y³ za szpital. Kiedy jednak po ar strawi³ dach, zosta³ on wyraÿnie skazany na pastwê losu i kto wie, czy nie popad³by w ostateczn¹ ruinê, gdyby nie stanowcza postawa wiernych. Po otrzymaniu od samorz¹du na lat 20 w dzier awê budynku, zakrz¹tnêli siê oni w gromadzeniu potrzebnych na remont funduszy. A e uzbierane z datków 27 tysiêcy zosta³y wsparte 15 tysi¹cami litów, wydzielonych na ten cel przez samorz¹d rejonu wileñskiego, w latach dokonano gruntownej adaptacji budynku na dom Bo y. Obudowany ceg³¹ drewniak do niepoznania zmieni³ wygl¹d, a bêd¹c fili¹ koœcio³a w Wojdatach zwo³uje dziœ wiernych na modlitwê. Ci przybywszy staj¹ przed oryginalnym o³tarzem g³ównym z Katedr¹ Wileñsk¹ i dzwonnic¹ oraz góruj¹cymi nad nimi Trzema Krzy ami monumentalnym dzie³em Antoniego Wiwulskiego w miniaturze. Okna œwi¹tyni zdobi¹ witra e, a jeden z nich przedstawia Urszulê Ledóchowsk¹. Juodðiliø Ðvè. Mergelës Marijos Nekalto Prasidëjimo baþnyèia Dabartinë Juodðiliø gyvenvietë atsirado XX a. pradþioje. Ið pradþiø tai buvusi rusø geleþinkelio valdininkø vasarvietë, vëliau Pirmojo pasaulinio karo metais Rejslerovo geleþinkelio stotis. Jà pastatë vokieèiai netoliese esanèios Rûdninkø girios medienai gabenti. Tarpukariu ðias apylinkes kaip poilsio vietà buvo pamëgusi Vilniaus inteligentija. Uþstatyta vilomis ir individualiais namais tapo patrauklia gyvenviete, pavadinta Juodðiliais. Antrojo pasaulinio karo metais bûtent èia rado prieglobstá þinomas raðytojas ir publicistas Juzefas Mackevièius (Józef Mackiewicz) ir ðv. Faustinos Kovalskos nuodëmklausys kunigas Michalas Sopocko (Micha³ Sopoæko). Ðià gyvenvietæ toli uþ Vilniaus kraðto ribø iðgarsino ir ðv. Urðulës Leduchovskos (Úw. Urszula Ledóchowska) ákurtos kongregacijos seserys urðulietës, kurios èia rûpinosi naðlaièiø namais, turëjo septynis namus ir sklypus, ásteigë ir vadovavo visuotinei mokyklai, turëjo kepyklà ir priþiûrëjo didelá sodà. Jø pastangomis buvo pradëta ir medinës baþnyèios statyba. Seserys urðulietës dël þinomø prieþasèiø 1946 m. Juodðilius turëjo palikti. Vietos gyventojø dëkingumà joms liudija graþiai sutvarkytos kapinaitës, jose amþinojo poilsio yra atgulusios keliolika sesrø veinuoliø ir jø kapelionas kunigas Ignacas Mickevièius (Ignacy Mickiewicz) ( ), lenkø mokykla ir gatvë pavadintos 2003 m. Jono Pauliaus II kanonizuotos sesers Urðulës Leduchovskos vardu. Prieð trejus metus vietos katalikø benduromenës bei seniûnijos vadovø pastangomis ágyvendintas seserø urðulieèiø sumanymas pastatyti Juodðiliuose ðventyklà. Ðiuos planus buvo sujaukæs Antrasis pasaulinis karas. Sovietø Lietuvos metais pastate ilgà laikà veikë ligoninë. Taèiau per gaisrà nudegus stogui statinys buvo paliktas likimo valiai, ir kà gali þinoti, ar nebûtø visiðkai sunykæs, jei ne ryþtinga tikinèiøjø pozicija. Savivaldybei jiems iðnuomojus ðá pastatà 20-èiai metø, pradëjo rinkti pinigus jam remontuoti. Pridëjus prie paaukotø 27 tûkst. litø 15 tûkst., kuriuos skyrë Vilniaus rajono savivaldybë, m. statinys ið esmës buvo pritaikytas Dievo namø reikmëms. Plytomis apmûrytas medinis pastatas pasikeitë neatpaþástamai ir ðiandien, kaip Vaidotø baþnyèios filialas, kvieèia tikinèiuosius maldai. Maldininkai stoja prieð originalø didájá altoriø su Vilniaus katedra ir varpine ir virð jø iðkilusiais Trimis kryþiais monumentalaus Antano Vivulskio kûrinio miniatiûra. Ðventyklos langus puoðia vitraþai. Vienas jø vaizduoja ðv. Urðulæ Leduchovskà. 13

14 14 Groby sióstr urszulanek w Czarnym Borze Seserø urðulieèiø kapai Juodðiliuose

15 Koœció³ pw. œw. Anny w Duksztach W Ÿród³ach pisanych Dukszty s¹ wzmiankowane ju w XIV wieku. Ten rozg³os zawdziêczaj¹ odleg³emu o 11 kilometrów Kiernowowi pierwszej stolicy Litwy, czêsto atakowanej przez Krzy aków, którzy równie pl¹drowali Dukszty, odnotowuj¹c to w swych kronikach. Namiastkê tutejszej œwi¹tyni stanowi³a kaplica, wzniesiona w roku 1647 przez Dorotê z Giedrojciów, onê Mateusza Dowbora, sêdziego wi³komirskiego, bêd¹ca altari¹ koœcio³a w Kiernowie. W roku 1772 altaria ta przechodzi w rêce pijarów. Ci pierwotnie zakrz¹tnêli siê przy odbudowie wyraÿnie nadgryzionej przez czas œwi¹tyni, póÿniej w Duksztach stan¹³ nowy koœció³: po czêœci z drewna, a po czêœci z muru, zaistnia³a osobna parafia. Pijarzy prócz gorliwej pos³ugi duszpasterskiej prowadzili szeroko zakrojon¹ dzia³alnoœæ oœwiatow¹. O ich obecnoœci w Duksztach, g³êboko zreszt¹ osiad³ej we wdziêcznoœci wiernych, zaœwiadcza jak e piêkny w swej prostocie pomnik, jakby usypany z olbrzymich kamieni, z których na centralnym wyryto nastêpuj¹ce s³owa: Pami¹tka w Bogu zesz³ych spoczywaj¹cych na tym cmentarzu oo. Pijarów rozmaitemi czasy umar³ych, F. N. Golañskiego prof. b. Uniw. Wileñskiego, Sieradzkiego, R. Danilewicza, G³ogowskiego i w. in. od ceni¹cych ich zas³ugi i cnoty, kamieñ ten po³o ony. Ów iœcie z³oty dla duksztañskiej œwi¹tyni okres trwa³ do roku 1832, kiedy to w³adze carskie skasowa³y zakon pijarów, a ich maj¹tek sta³ siê w³asnoœci¹ skarbu pañstwa. W roku 1850 by³y pijar, ks. Joachim Dêbiñski po uzyskaniu zgody w³adz carskich rozpocz¹³ budowê nowej œwi¹tyni z cegie³ i kamieni. Dziêki wielce zaanga owanej postawie w gromadzeniu sk³adek ks. Dêbiñskiego budowa okaza³ego domu Bo ego zosta³a zakoñczona ju po 6 latach, co pozwoli³o 23 paÿdziernika 1856 roku go konsekrowaæ. Nied³ugo jednak miejscowa ludnoœæ cieszy³a siê z nowo zbudowanego koœcio³a. W paÿdzierniku 1868 roku zosta³ on zabrany przez w³adze carskie wiernym i po roku przekszta³cony w cerkiew. Mimo dwojenia siê i trojenia siê nasy³anych tu popów, prawos³awie w Duksztach nie znalaz³o wielu zwolenników. Usilnym zabiegom miejscowej ludnoœci o zwrot zagrabionej œwi¹tyni sta³o siê zadoœæ z ³aski Niemców, którzy zluzowali w zaborze Moskali, dopiero w roku W by³ych granicach parafia duksztañska zosta- ³a ustalona dekretem biskupa Jerzego Matulaitisa-Matulewicza 13 lutego 1919 roku, a proboszczem mianowano ksiêdza Kazimierza Zacharzewskiego. Œwi¹tynia, zbudowana wedle projektu architektów Gustawa Szachta i Tomasza Tyszeckiego nosi wyraÿne znamiona neogotyku. Jej fasadê zdobi¹ reliefowe ornamenty, a nad ca³oœci¹ wznosi siê okaza³a wie a. Wnêtrze upiêkszaj¹ natomiast liczne obrazy. Do niedawna znajdowa³ siê tu te ten z wizerunkiem Matki Boskiej pêdzla w³oskiego malarza Sasso Ferrati, który by³ ponoæ ulubionym obrazem samego Adama Mickiewicza. Po œmierci Wieszcza zosta³ on rzekomo nabyty z licytacji w Pary u przez jedn¹ z polskich dam i za spraw¹ jego przyjaciela Antoniego Edwarda Odyñca przes³any do duksztañskiej œwi¹tyni. Kilkanaœcie lat temu, kiedy proboszczem by³ tu Jan Charukiewicz, obraz ten jednak w dziwnych okolicznoœciach zagin¹³. W latach dotkliwie podupad³a w wygl¹dzie œwi¹tynia zosta³a jak od zewn¹trz, tak od wewn¹trz gruntownie odnowiona przez ksiêdza proboszcza Henryka Naumowicza, który zacz¹³ pe³niæ tu pos³ugê od wrzeœnia 2006 roku. Dûkðtø Ðv. Onos baþnyèia Raðytiniuose ðaltiniuose Dûkðtos minimos jau XIV a. Miestelis uþ tai turëtø bûti dëkingas uþ 11 kilometrø esanèiai Kernavei pirmajai Lietuvos sostinei. Jà daþnai puldinëdavæ kryþiuoèiai plëðikaudavo ir Dûkðtose, o vëliau tai apraðydavo savo kronikose. Èionykðtës baþnyèios pirmtakë buvo 1647 m. Ukmergës teisëjo Motiejaus Daubaro þmonos Dorotos ið Giedraièiø funduota koplyèia. Tai buvusi Kernavës baþnyèios altarija m. ðioji atiteko pijorams. Pastarieji ið pradþiø pasirûpino laiko smarkiai nuniokotos baþnyèios atstatymu. Vëliau Dûkðtose iðkilo nauja baþnyèia: ið dalies medinë, ið dalies mûrinë. Ásteigta atskira parapija. Pijorai ne tik uoliai vykdë ganytojiðkà tarnystæ, bet ir dirbo plataus masto ðvietëjiðkà darbà. Jø buvimà Dûkðtose, paskatinusá, beje, didelá tikinèiøjø dëkingumà liudija graþus bûtent savo paprastumu, lyg ið didþiuliø akmenø sukrautas, paminklas. Jo centre iðkalti tokie þodþiai: Ðiose kapinëse ávairiais metais amþinojo poilsio atgulusiems pijorams Vilniaus universiteto profesoriui F. N. Golanskiui, Sieradzkiui, R. Danilevièiui, Glogovskiui bei daugeliui kitø atminti jø nuopelnus bei dorybes vertinantys akmená ðá padëjo. Ið tikrøjø auksinis amþius Dûkðtø baþnyèiai truko iki 1832 m., iki kol caro valdþia panaikino pijorø kongregacijà, o jø turtai tapo valstybës nuosavybe m. buvæs pijoras, kunigas Joachimas Dembinskis, gavæs caro valdþios pritarimà, pradëjo ið plytø ir akmenø statyti naujà baþnyèià. Kun. J. Dembinskiui aktyviai renkant aukas ðventyklai, áspûdingø Dievo namø statyba buvo baigta jau po ðeðeriø metø. Jos konsekracija ávyko 1856 m. spalio 23 d. Taèiau vietos gyventojai neilgai dþiaugësi naujai pastatyta baþnyèia m. spalá caro valdþia atëmë jà ið tikinèiøjø ir po metø pavertë cerkve. Nepaisant èia skiriamø popø dvejinimosi ir trejinimosi, vis dëlto staèiatikybë Dûkðtose neprigijo. Vietos gyventojø primygtinus praðymus gràþinti uþgrobtà baþnyèià patenkino Maskvos priespaudà pakeitæ vokieèiai tik aisiais. Buvusiose ribose Dûkðtø parapijà 1919 m. vasario 13 d. dekretu patvirtino vyskupas Jurgis Matulaitis. Klebonu buvo paskirtas kunigas Kazimieras Zachaþevskis. Pagal architektø Gustavo Ðachto ir Tomaðo Tyðeckio projektà pastatyta baþnyèia turi ryðkiø neogotikos bruoþø. Jos fasadà puoðia reljefiniai ornamentai, o visumà sudaro áspûdingas bokðtas. Ðventyklos viduje gausu paveikslø. Dar neseniai èia buvo ir italø dailininko Sasso Ferrati nutapytas su Dievo Motinos atvaizdu. Sakoma, tai buvæs mëgstamiausias paties Adomo Mickevièiaus paveikslas. Po didþiojo poeto mirties já neva Paryþiaus aukcione ásigijo viena lenkø dama ir per poeto bièiulá Antanà Edvardà Odyniecà perdavë Dûkðtø baþnyèiai. Prieð keliolika metø, ðioje baþnyèioje klebonaujant kunigui Janui Charukevièiui, ðis paveikslas neaiðkiomis aplinkybëmis dingo. Akivaizdþiai sunykusià ðventyklà m. ið vidaus ir iðorës ið pagrindø suremontavo kunigas klebonas Henrikas Naumovièius, èia ganytojiðkas pareigas pradëjæs eiti 2006 m. rugsëjá. 15

16 16

17 Przykoœcielny pomnik duksztañskich pijarów Paminklas broliams pijorams prie Dûkðtø baþnyèios 17

18 Koœció³ pw. œw. Antoniego z Padwy w Jêczmieniszkach Po³o one nad rzeczk¹ Niemencz¹ Jêczmieniszki przez d³ugi czas by³y czêœci¹ sk³adow¹ dóbr Purnuszki. Jako osobny maj¹tek wy³oni³y siê w po³owie XVII wieku, a w drodze kupnasprzeda y czêsto zmienia³y swych gospodarzy. W roku 1685 dwór jêczmieniski zosta³ nabyty przez biskupa wileñskiego Aleksandra Kotowicza, który w tym e roku opisa³ go dla zakonu ojców misjonarzy. Zacz¹wszy rezydowaæ w Jêczmieniszkach mnisi niebawem wybudowali przy swoim dworze niedu ¹ murowan¹ kaplicê. Bez w¹tpienia pomocny okaza³ siê im specjalny fundusz w tym celu, poczyniony przez biskupa Aleksandra Kotowicza, a nastêpnie hojnie zasilony przez mo ne rody. W roku 1842 w³adze carskie przeprowadzi³y konfiskatê wszelkich dóbr koœcielnych i zakonnych, skasowano te zakony. Maj¹tek Jêczmieniszki sta³ siê w³asnoœci¹ skarbu pañstwa i zosta³ oddany w dzier awê dla nadwornogo sowietnika Krawkowa. W roku 1865, po krwawym zd³awieniu Powstania Styczniowego, kaplicê w Jêczmieniszkach zamkniêto, a bêd¹c bezpañsk¹ szybko popad³a w ruinê. Po I wojnie œwiatowej, która dla Wileñszczyzny znaczy³a wyzwolenie spod jarzma rosyjskiego i niemieckiego, wierni z Jêczmieniszek i okolic postanowili wskrzesiæ pomisjonarsk¹ kaplicê. Budowa nowego domu Bo ego, zdolnego pomieœciæ wszystkich wiernych, stanê³a na ostrzu no a. Tym bardziej, e na mocy dekretu z dnia 7 grudnia 1922 roku biskup wileñski Jerzy Matulaitis-Matulewicz utworzy³ parafiê z centrum w Jêczmieniszkach, a jej pierwszym proboszczem zosta³ ks. Stanis³aw Mo ejko. Budowê nowej œwi¹tyni z drewna rozpoczêto w roku 1924 (kamieñ wêgielny zosta³ poœwiêcony 13 czerwca), a zakoñczono w 1930 roku. W tej postaci po starannych remontach s³u y ona wiernym do dnia dzisiejszego. Eitminiðkiø Ðv. Antano Paduvieèio baþnyèia Prie Nemenèios ásikûrusios Eitminiðkës ilgà laikà buvo sudëtinë Purnuðkiø dvaro dalis. Kaip atskiras dvaras susikûrë XVII a. viduryje, o dël pirkimø ir pardavimø sandoriø savininkai daþnai keitësi m. Eitminiðkiø dvarà ásigijo Vilniaus vyskupas Aleksandras Kotovièius ir tais paèiais metais uþraðë já misijonieriø kongregacijai. Pradëjæ reziduoti Eitminiðkëse, netrukus ðalia dvaro vienuoliai pastatë nedidelæ mûrinæ koplyèià. Neabejotinai padaryti tai jiems padëjo specialiai tam tikslui vyskupo Aleksandro Kotovièiaus ásteigtas fondas, kurá vëliau dosniai papildë kitos turtingos giminës m. caro valdþia konfiskavo visus baþnyèiø bei vienuolynø turtus, panaikino kongregacijas. Eitminiðkiø dvaras atiteko valstybei ir buvo perduodatas nadvornomu sovietniku Kravkovui aisiais numalðinus 1863 m. sukilimà Eitminiðkiø koplyèia uþdaroma. Bûdama niekieno, ji greitai sunyko. Po Pirmojo pasaulinio karo, kuris Vilniaus kraðtui reiðkë iðlaisvinimà nuo rusø ir vokieèiø jungo, Eitminiðkiø bei apylinkiø tikintieji nutarë atgaivinti buvusià misijonieriø koplyèià. Visus tikinèiuosius sutalpinti galinèiø naujø Dievo namø statybos klausimas buvo tikrai pribrendæs. Juo labiau kad 1922 m. gruodþio 7 d. Vilniaus vyskupas Jurgis Matulaitis savo dekretu ásteigë Eitminiðkiø parapijà, o pirmuoju jos klebonus buvo paskirtas kunigas Stanislovas Maþeika. Naujos medinës baþnyèios statyba pradëta 1924 m. (kertinis akmuo paðventintas birþelio 13 d.), baigta 1930 metais. Ir tokia po kruopðèiø remontø veikia iki ðiø dienø. 18

19 19

20 20