Konkurencja na rynku usług transportowych

Transkrypt

1 Grażyna Rosa Konkurencja na rynku usług transportowych

2 Konkurencja na rynku usług transportowych

3 LOGISTYKA

4 Grażyna Rosa Konkurencja na rynku usług transportowych Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2013

5 Wydawca: Dorota Ostrowska-Furmanek Redaktor merytoryczny: Joanna Perzyńska Projekt okładki i stron tytułowych: GRAFOS Zdjęcie na okładce: Ralf Hettler/iStockphoto.com Seria: Zarządzanie Podseria: Logistyka Recenzenci: prof. zw. dr hab. inż. Janusz Dyduch prof. zw. dr hab. Krzysztof Marecki Publikacja dofinansowana przez Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiego Wydawnictwo C.H. Beck 2013 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: IGAWA Ireneusz Gawliński Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN ISBN e-book

6 Spis treści Wstęp... 9 Rozdział 1. Konkurencja na rynku systematyka zagadnień Koncepcje konkurencji w ekonomii Próba zdefiniowania zależności pojęć: konkurencja, konkurencyjność, potencjał konkurencyjny, pozycja i przewaga konkurencyjna Konkurencyjność ex post i ex ante w kontekście stosowanych strategii konkurencyjnych Rozdział 2. Usługi transportowe na tle przeobrażeń współczesnego rynku usług Relacja między pojęciami: usługa a usługa transportowa Współczesny rynek usług w Europie Współczesny rynek usług w Polsce Miejsce usług transportowych na współczesnym rynku usług Rozdział 3. Rynek usług transportowych systematyka zagadnień Pojęcie, cechy, funkcje rynku usług transportowych Elementy rynku usług transportowych w aspekcie ekonomicznym Podaż na rynku usług transportowych Popyt na rynku usług transportowych Ceny na rynku usług transportowych Segmentacja rynku usług transportowych Badanie i analiza rynku usług transportowych Rozdział 4. Rynek usług transportowych w krajach Unii Europejskiej Europejska polityka transportowa Przeobrażenia i struktura rynku usług transportowych w krajach Unii Europejskiej Przewozy ładunków Przewozy pasażerów Ceny usług transportowych w UE Uwarunkowania i kierunki rozwoju rynku usług transportowych w Unii Europejskiej Rozdział 5. Rynek usług transportowych w Polsce Polityka transportowa Polski Przeobrażenia i struktura rynku usług transportowych w Polsce

7 6 Spis treści Przewozy ładunków Przewozy pasażerów Ceny usług transportowych w Polsce Uwarunkowania i kierunki rozwoju rynku usług transportowych w Polsce Rozdział 6. Determinanty rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych Uwarunkowania rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych Interwencjonizm państwa na rynku usług transportowych Istota konkurencji wewnątrzgałęziowej i międzygałęziowej w odniesieniu do rynku usług transportowych Rozdział 7. Konkurencja na rynku usług transportu samochodowego Charakterystyka rynku Przewozy ładunków Przewozy pasażerów Ceny w transporcie samochodowym Konkurencyjność ex post na rynku usług transportu samochodowego Konkurencja w przewozach ładunków Konkurencja w przewozach pasażerów Konkurencyjność ex ante na rynku usług transportu samochodowego Rozdział 8. Konkurencja na rynku usług transportu kolejowego Charakterystyka rynku Przewozy ładunków Przewozy pasażerów Ceny w transporcie kolejowym Konkurencyjność ex post na rynku usług transportu kolejowego Konkurencja w przewozach ładunków Konkurencja w przewozach pasażerów Konkurencyjność ex ante na rynku usług transportu kolejowego Rozdział 9. Konkurencja na rynku usług transportu lotniczego Charakterystyka rynku Przeobrażenia rynku usług lotniczych Struktura rynku transportu lotniczego Konkurencyjność ex post na rynku usług lotniczych Konkurencja między liniami lotniczymi Konkurencja między lotniskami Konkurencyjność ex ante na rynku usług lotniczych Rozdział 10. Konkurencja na rynku usług transportu morskiego i wodnego śródlądowego Charakterystyka rynku transportu morskiego Konkurencyjność ex post i ex ante na rynku usług transportu morskiego Konkurencyjność przewoźników w transporcie morskim Konkurencyjność portów Charakterystyka rynku transportu wodnego śródlądowego Konkurencyjność ex post i ex ante na rynku usług transportu wodnego śródlądowego

8 Spis treści 7 Rozdział 11. Konkurencja wewnątrzgałęziowa i międzygałęziowa na rynku usług transportowych w ujęciu ex post i ex ante Konkurencyjność wewnątrzgałęziowa ex post i ex ante na rynku usług transportowych Konkurencyjność międzygałęziowa ex post i ex ante na rynku usług transportowych Kierunki rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych Podsumowanie Bibliografia Indeks

9

10 Wstęp Koniec XX i początek XXI w. to okres wielu zmian i pojawiania się nowych zjawisk w gospodarce europejskiej i światowej. Należą do nich m.in.: rozwój procesów gospodarczych, intensyfikacja obrotów towarowych zarówno między poszczególnymi krajami, jak i kontynentami, przyspieszenie tempa wdrażania osiągnięć nauki i techniki do działalności gospodarczej, a dla Polski dostosowanie wielu dziedzin gospodarki, w tym również transportu, do wymogów Unii Europejskiej oraz stopniowy proces ujednolicania zasad działania podmiotów na tym rynku. Są to przyczyny istotnych zmian sposobu postrzegania konkurencji na rynku usług transportowych i konkurencyjności w obrębie poszczególnych gałęzi transportu. Celem naukowo-badawczym tej pracy jest określenie warunków występowania, zakresu przemian i kierunków rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych. Zamierzeniem autorki jest zbadanie, jak przeobraża się rynek usług transportowych w Polsce i w Unii Europejskiej, jak kształtuje się konkurencja w kontekście współczesnych uwarunkowań, jakie instrumenty są wykorzystywane w konkurencji wewnątrzgałęziowej, jakie zaś w międzygałęziowej na rynku usług transportowych, przede wszystkim zaś w jakim kierunku rozwija się konkurencja na rynku usług transportowych. W celu osiągnięcia przyjętych zamierzeń: przedstawiono przeobrażenia zachodzące na współczesnym rynku usług transportowych w kontekście krajowym i międzynarodowym; zrealizowano podstawowe problemy badawcze w ujęciu teoretycznym i empirycznym, odnoszące się do konkurencji na rynku usług transportowych, zarówno w ujęciu wewnątrzgałęziowym, jak i międzygałęziowym (ex post); wskazano kierunki rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych (ex ante). Aby przejrzyście i rzetelnie przedstawić podjęty temat, książka została podzielona na jedenaście rozdziałów. Na postawie rozważań teoretycznych na temat

11 10 Wstęp konkurencji, usług transportowych i rynku usług transportowych, omówiono rynek usług transportowych w Unii Europejskiej i w Polsce. W dalszej części pracy wskazano determinanty rozwoju konkurencji w poszczególnych gałęziach rynku usług transportowych. W konstrukcji kolejnych rozdziałów przyjęto dwa główne podziały: 1) wyróżniający konkurencyjność ex post i ex ante; 2) wyróżniający konkurencję wewnątrzgałęziową i międzygałęziową. W rozdziale pierwszym zawarto rozważania teoretyczne, obejmujące jedną z podstawowych kategorii ekonomicznych konkurencję. W rozdziale zawarto przede wszystkim systematykę zagadnień dotyczących konkurencji na rynku. Przedstawiono koncepcje konkurencji w ekonomii, zdefiniowano podstawowe pojęcia, takie jak: konkurencja, konkurencyjność, potencjał konkurencyjny, przewaga i pozycja konkurencyjna, oraz podstawowe instrumenty konkurencji. Zdefiniowano również ujęcie konkurencji w aspekcie czasowym, omawiając konkurencyjność ex post i ex ante w kontekście stosowanych strategii konkurencyjnych. Podział ten ma zasadnicze znaczenie dla konstrukcji pracy, znajduje bowiem odzwierciedlenie w strukturze kolejnych rozdziałów. W rozdziale drugim omówiono i umiejscowiono usługi transportowe na tle przeobrażeń współczesnego rynku usług. Scharakteryzowano relacje między pojęciami usługa a usługa transportowa. Przeprowadzono analizę rynku usług w Europie, wskazując miejsce Polski na tle usług europejskich, oraz szczegółowo scharakteryzowano rynek usług w Polsce. Na podstawie przeprowadzonej analizy, wskazano miejsce usług transportowych na współczesnym rynku usług. W rozdziale trzecim dokonano systematyki zagadnień dotyczących rynku usług transportowych. Omówiono pojęcie, cechy i funkcje tego rynku oraz zachodzące na nim relacje ekonomiczne. Systematyzując rynek usług transportowych, wykorzystano istotne kryteria oraz wskazano istotę, celowość i główne metody badań. W rozdziale czwartym scharakteryzowano rynek usług transportowych w Unii Europejskiej. Przedstawiono główne założenia europejskiej polityki transportowej, omówiono przeobrażenia i strukturę rynku usług transportowych w Unii Europejskiej oraz uwarunkowania jego rozwoju. W rozdziale piątym scharakteryzowano rynek usług transportowych w Polsce. Przedstawiono główne założenia polityki transportowej Polski, omówiono przeobrażenia i strukturę rynku usług transportowych oraz uwarunkowania jego rozwoju w Polsce. Rozdział szósty poświęcono analizie determinant rozwoju konkurencji na rynku usług transportowych. Omawiając uwarunkowania rozwoju konkurencji na tym rynku, szczególny nacisk położono na zagadnienie interwencjonizmu państwa

12 Wstęp 11 jako czynnika determinującego ten rozwój. Zdefiniowano również i określono istotę zagadnienia konkurencji wewnątrzgałęziowej i międzygałęziowej na rynku usług transportowych. Podział ten ma zasadnicze znaczenie dla konstrukcji pracy, znajduje bowiem odzwierciedlenie w kolejności i strukturze kolejnych rozdziałów. Kolejne rozdziały (7 10) przedstawiają analizę konkurencji wewnątrzgałęziowej poszczególnych gałęzi transportu. Każdy z tych rozdziałów zawiera charakterystykę podstawowych elementów danego rynku podaży, popytu i cen, a następnie próbę analizy występującej na nim konkurencyjności w ujęciu ex post i ex ante. Rozdział siódmy poświęcono problematyce konkurencji na rynku usług transportu samochodowego. Rozdział ósmy zawiera analizę konkurencji na rynku usług transportu kolejowego. Rozdział dziewiąty przedstawia konkurencję na rynku usług transportu lotniczego. Rozdział dziesiąty poświęcono zaś problematyce konkurencji na rynku usług transportu wodnego zarówno morskiego, jak i żeglugi śródlądowej. W rozdziale jedenastym dokonano analizy konkurencji międzygałęziowej na rynku usług transportowych. Na podstawie analizy wewnątrzgałęziowej, wyłoniono podstawowe instrumenty konkurencji i podjęto próbę przedstawienia konkurencyjności ex post i ex ante. Analiza konkurencji zarówno w ujęciu wewnątrzgałęziowym, jak i międzygałęziowym, z uwzględnieniem dwóch segmentów przewozu ładunków i przewozu pasażerów umożliwiła przeprowadzenie syntetycznej analizy konkurencji na rynku usług transportowych. W procesie badań i przygotowania publikacji wykorzystano dane pierwotne i wtórne. Źródła pierwotne stanowiły wywiady indywidualne oraz informacje uzyskane bezpośrednio u przewoźników reprezentujących poszczególne gałęzie transportu bądź pochodzące z ich stron internetowych. Źródła wtórne stanowiły publikacje naukowe i specjalistyczne, do których należą: opracowania książkowe, czasopisma, raporty, roczniki statystyczne, materiały Ministerstwa Infrastruktury, Generalnej Dyrekcji Dróg i Autostrad, Urzędu Transportu Kolejowego, Urzędu Lotnictwa Cywilnego, Krajowej Izby Gospodarki Morskiej, Eurostatu, Głównego Urzędu Statystycznego oraz Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Szczecinie. Publikacja przeznaczona jest przede wszystkim dla ekonomistów oraz innych przedstawicieli środowiska nauki, zainteresowanych problematyką konkurencji na rynku usług transportowych, oraz dla praktyków działających na tym rynku.

13

14 Rozdział 1 Konkurencja na rynku systematyka zagadnień 1.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii Termin konkurencja pochodzi od łacińskiego słowa concurrentia, co oznacza biec razem w rozumieniu współzawodnictwa. Pojęcie to jest nierozerwalnie związane z ekonomią jako nauką. Idea konkurencji, czyli rywalizacji wielu jednostek czy grup o osiągnięcie tego samego celu, zajmowała w literaturze ekonomicznej poczesne miejsce od samych jej początków [Gorynia, 2002, s. 26]. Traktowanie i postrzeganie konkurencji ulegało zmianom wraz z ewolucją poglądów czołowych myślicieli poszczególnych szkół i kierunków w kolejnych okresach historii. Do najbardziej charakterystycznych i przełomowych poglądów można zaliczyć m.in.: postrzeganie konkurencji jako pewnego stanu, traktowanie konkurencji jako procesu, wyodrębnienie konkurencji cenowej i innowacyjnej [Rosa, 2006, s. 74]. Sposób postrzegania konkurencji ulega ewolucji ze względu na zmiany zachodzące zarówno po stronie podaży, jak i popytu. W wielu krajach można dostrzec narastającą barierę popytu, na wielu rynkach występuje nacisk o różnej sile, który powoduje skracanie cyklu życia poszczególnych produktów, znaczne zmiany w otoczeniu technicznym i technologicznym oraz skracanie okresu, jaki upływa między pojawieniem się wynalazku a możliwością jego wdrożenia do praktyki [zob. Szymański, 1995, s. 19]. Pierwsze teorie konkurencji zostały sformułowane na przełomie XVII i XVIII w. i od tej pory stale ulegały różnym modyfikacjom. Ewolucję poglądów na temat konkurencji można przedstawić w odniesieniu do poszczególnych szkół i teorii ekonomicznych. 1. Szkoła klasyczna: Adam Smith (analiza funkcjonowania rynków konkurencyjnych, niewidzialna ręka rynku );

15 14 1. Konkurencja na rynku systematyka zagadnień David Ricardo (założenie konkurencji doskonałej, teoria kosztów komparatywnych); Thomas Malthus (teoria ludnościowa walka o byt); John Stuart Mill (sprawiedliwość społeczna). 2. Teoria Karola Marksa marksowski model gospodarki; konkurencja jest jednym z elementów walki klas o przetrwanie. 3. Neoklasyczne koncepcje konkurencji: teoria konkurencji doskonałej (Antoine Augustin Cournot); statyczna teoria konkurencji; optimum Pareta; Alfred Marshall (podwaliny teorii konkurencji monopolistycznej); teoria konkurencji niedoskonałej: Joan Robinson (monopol przestrzenny i monopson); Edward Chamberlin (konkurencja monopolistyczna); John Marice Clark konkurencja zdolna do działania, przewaga różniczkowa wynikająca z innowacji, jako konkurencja efektywna i konkurencja defensywna; Wroe Anderson teoria zachowania rynkowego: teoria rynków kwestionowanych; monopol (czysty, absolutny, warunkowy) oligopol (duopol, kartele). 4. Teoria gier John von Neumann i Oskar Morgenstern, wykorzystywana w analizie wzajemnych zachowań konkurentów. 5. Keynesizm i postkeynesizm: konkurencja z udziałem państwa, konkurencja z udziałem polityki fiskalnej; konkurencja monopolistyczna; nawiązująca w swych podstawach do koncepcji Michała Kaleckiego; 6. Szkoła austriacka konkurencja jako proces, idea subiektywizmu, nurt zasobowy umiejętne wykorzystanie właściwej kompozycji zasobów w konkurowaniu. 7. Ekonomia ewolucyjna: nurt schumpeterowski oparty na koncepcji twórczej destrukcji, przedsiębiorczości i innowacyjności; nurt instytucjonalny konkurencja jako mechanizm selekcji rynkowej; subiektywiści austriaccy (Friedrich von Hayek) konkurencja jako proces przyczyniający się do dyfuzji wiedzy; rutyna organizacyjna (kompetencje lub wyróżniające zdolności). 8. Ekonomia menedżerska: koncepcje zachowań strategicznych: ekonomia branży i nurt zasobowy: model: struktura zachowanie rezultat Joego Baina jako podstawa teorii strategii konkurencji M. Portera: przywództwa kosztowego, dyferencjacji i koncentracji na wybranym segmencie rynku; model konkurencji w branży M. Portera pięciu sił konkurencyjnych;

16 1.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii 15 nowa teoria konkurencji oparta na przewadze zasobowej R-A theory Shelby ego D. Hunta innowacje i uczenie się organizacji, niedoskonała informacja, przedsiębiorczość, instytucje i polityka państwa wpływają na wynik ekonomiczny; konkurencja jako proces odchodzenia od równowagi; podstawowe założenia teorii konkurencji opartej na przewadze zasobowej: cechy popytu, gra rynkowa, przewaga zasobowa, dynamika konkurencji, innowacje (proaktywne i reaktywne). W tabeli 1.1 przedstawiono w syntetyczny sposób ewolucję poglądów na temat istoty i znaczenia konkurencji w ekonomii. Konkurencja jest także definiowana jako rywalizacja między konkurentami, polegająca na dążeniu do zdobycia jak najlepszej pozycji na rynku, wykorzystując w tym celu konkurencję cenową, wojnę reklamową, wprowadzanie nowych wyrobów, zwiększonego zakresu obsługi klientów, gwarancji itp. Z rywalizacją mamy do czynienia wtedy, gdy jeden lub większa liczba konkurentów albo podlega naciskom innych, albo widzi okazję do poprawienia własnej pozycji [Porter, 1994, s. 34; 2001, s. 26]. Odnosząc się do definicji M. Portera, w której uwzględnił wojnę reklamową, można dostrzec bardzo wąskie ujęcie tego zagadnienia. Znacznie korzystniej byłoby szerzej postrzegać ten instrument jako wojnę promocyjną lub jeszcze szerzej jako komunikację marketingową. Zdaniem współczesnych ekonomistów konkurencja to proces, za pomocą którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk, wpływających na decyzję zawarcia transakcji. Konkurencja zachodzi zarówno między kupującymi, jak i między sprzedającymi. Wszystkie możliwe formy konkurencji można podzielić na dwie główne kategorie: konkurencję cenową i pozacenową [Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, 1991, s ]. W literaturze przedmiotu pojawiają się też poglądy, że konkurencja jest procesem odkrywania nieznanych okazji i możliwości produkcyjnych 1. Gdyby nie istniała, wówczas wiele możliwości nigdy nie zostałoby ani ujawnionych, ani tym bardziej wykorzystanych. Konkurencja skłania również do takiej alokacji ograniczonych zasobów między różne zastosowania, by możliwie najlepiej odpowiadała preferencjom konsumentów. Najważniejsze jednak, że przyczynia się do odkrywania nieznanych dotychczas możliwości produkcyjnych i nowych okazji zarówno dla producenta, jak i dla konsumenta, przyczyniając się tym samym do rozwoju gospodarczego. 1 Jako pierwszy zauważył tę prawidłowość F. von Hayek.

17 16 1. Konkurencja na rynku systematyka zagadnień Tabela 1.1. Ewolucja pojęcia konkurencja w historii myśli ekonomicznej Teoria Konkurencja Poziomy konkurencyjności Konkurencyjność ex ante a ex post Strona rynku Konkurencyjność międzybranżowa a wewnątrzbranżowa Teoria klasyczna Teoria Karola Marksa Teoria neoklasyczna Siła regulująca (ordering force) poczynania uczestników procesów wymiany przedsiębiorców i konsumentów, dzięki jej działaniu zasoby trafiają do najbardziej produktywnych zastosowań, a egoistyczne poczynania jednostek służą wzrostowi dobrobytu w skali całej gospodarki Rywalizacja określonych uczestników życia gospodarczego Rywalizacja między kapitalistami uczestnikami tej samej branży prowadzi do ustalenia się ceny rynkowej określonego dobra Rywalizacja między kapitałami ulokowanymi w różnych branżach kształtuje poziom rentowności tych branż Proces prowadzący do koncentracji poszczególnych branż, których struktura przyjmuje cechy rynku oligopolistycznego i monopolu Stan na rynku sytuacja idealna, charakteryzująca się atomizmem po stronie podaży Przeciwieństwo monopolu Makroekonomiczny Mezoekonomiczny Mikroekonomiczny Mezoekonomiczny Mikroekonomiczny Makroekonomiczny Mezoekonomiczny Konkurencyjność ex post Konkurencyjność podażowa Międzybranżowa Wewnątrzbranżowa

18 1.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii Teoria gier Konflikt, kooperacja i zmowy między uczestnikami życia gospodarczego Współzawodnictwo między graczami rynkowymi Struktura rynku tło dla wyjaśnienia rzeczywistych zachowań firm John Maynard Keynes, postkeynesiści Koncepcje zachowań strategicznych Szkoła austriacka Nie jest siłą regulującą, wykazującą optymalizujące działanie z punktu widzenia dobrobytu społecznego Jej działaniu musi towarzyszyć aktywność państwa Może prowadzić do umacniania się silnych, dużych przedsiębiorstw i monopolizowania branż Nie tylko struktura branży, ale przede wszystkim zachowania przedsiębiorstw Zaangażowanie firm w walkę konkurencyjną dla jednych oznacza przetrwanie, a dla innych, słabszych, wyginięcie, wyparcie z rynku Proces odchodzenia od równowagi w wyniku dążenia firm (czyli ludzi, którzy je tworzą) do osiągnięcia coraz lepszej dotychczasowej pozycji rynkowej, a co za tym idzie finansowej W zależności od poziomu umiejętności dopasowania oferty do potrzeb, nie zawsze precyzyjnie określonych i wyartykułowanych, firma wygrywa lub przegrywa walkę konkurencyjną Mezoekonomiczny Mikroekonomiczny Makroekonomiczny Konkurencyjność międzybranżowa Mikroekonomiczny Konkurencyjność wewnątrzbranżowa Mikroekonomiczny Konkurencyjność ex ante Konkurencyjność ex post Konkurencyjność podażowa

19 18 1. Konkurencja na rynku systematyka zagadnień Ekonomia ewolucyjna: nurt schumpeterowski instytucjonaliści subiektywiści austriaccy Nowa teoria konkurencji teoria zasobowa Podstawowy mechanizm selekcji w środowisku rynkowym Proces selekcji, w którym podmioty (przedsiębiorstwa) rywalizują między sobą za pomocą innowacji Mechanizm selekcji firmy podejmują różne działania, ale tylko te bardziej skuteczne mają szansę na przetrwanie Przetrwają nie tyle najlepiej przystosowani, ile przystosowani przynajmniej lepiej niż inni Proces przyczyniający się do dyfuzji wiedzy, a tym samym do rozwoju gospodarczego przedsiębiorstw i krajów Proces odchodzenia od równowagi, który opiera się na ciągłej walce między firmami Przedsiębiorstwa poszukują źródeł przewagi komparatywnej w obrębie zasobów Firmy dążą do zajęcia korzystnej pozycji na rynku i pozyskania przewagi konkurencyjnej w wybranych segmentach rynku, dzięki czemu zamierzają odnotować lepsze wyniki finansowe niż uzyskane przez innych Mikroekonomiczny Konkurencyjność ex ante Konkurencyjność ex post Konkurencyjność podażowa Konkurencyjność wewnątrzbranżowa Źródło: na podstawie pracy: Gorynia, Łaźniewska (red.) [2009, s ].

20 1.1. Koncepcje konkurencji w ekonomii 19 Biorąc pod uwagę ewolucję pojęcia konkurencja, można je zdefiniować jako zespół działań tworzących proces realizacji zamierzonych przez uczestników rynku celów, polegający na integracji instrumentów konkurencji umożliwiających: stworzenie najbardziej korzystnej oferty, zapewnienie usług dodatkowych dzięki dołączeniu do oferty usług towarzyszących, atrakcyjnych cen przez różnicowanie ich wysokości, form i warunków płatności, odpowiedniej dystrybucji przez doskonalenie form, kanałów dystrybucji oraz obsługi klientów, komunikacji dzięki zapewnieniu szybkiej i rzetelnej informacji. Tak postrzegana konkurencja prowadzi do partnerstwa i korzystnych interakcji z otoczeniem, innowacyjności oferty, udziału klientów w jej tworzeniu oraz wykorzystania potencjału wiedzy pracowników [Rosa, 2002, s. 23]. Zmiany, jakie zachodzą w gospodarce XXI w., prowadzące do ewolucji i rozszerzenia oddziaływania poszczególnych instrumentów konkurencji, skłaniają do ich rozwinięcia lub wyodrębnienia dodatkowych, w postaci: 1) rozszerzenia zagadnienia komunikacji poza informację, uwzględniającego komunikację formalną (promocję) i komunikację nieformalną (związaną z kontaktem klientów z organizacją, odnoszącą się do całościowej identyfikacji, wizerunku, wielkości, sposobów zarządzania itp.); 2) wiedzy pracowników (podnoszącej sprawność zarządzania, szybkość i sprawność procesów oferowania produktów); 3) procesu oferowania dobra lub świadczenia usługi (wykorzystania nowych technologii, szybkości, sprawności, reakcji na reklamacje); 4) świadectwa materialnego (spójności elementów wizualnych, dbałości o wrażenia wizualne, ubioru i zachowań pracowników). W literaturze pojawia się również pojęcie hiperkonkurencji [Gołembska, 2010, s. 16]. Odnosząc się do etymologii słowa konkurencja 2, hiperkonkurencję można zdefiniować jako: biec razem, ale szybciej niż inni [ibidem]. Można też rozumieć to pojęcie jako: szybciej biec razem, co wydaje się bardziej oddające istotę problemu. Szybsze tempo konkurowania można zauważyć w powszechnym stosowaniu wszystkich możliwych strategii konkurencji, takich jak strategie niskich kosztów, cen czy nisz rynkowych, można przyjąć, jak proponuje E. Gołembska [ibidem], że wyznacznikiem hiperkonkurencji jest szybkość dostępu do informacji. Zjawisko to podlega stałej ewolucji w czasie i przestrzeni. Rozwój teorii konkurencji wyłonił dwa główne podejścia do analizy problemu: 1) wpływ konkurencji na całą gospodarkę aspekt równowagi makroekonomicznej; 2) wpływ konkurencji na branżę i pojedynczą firmę aspekt równowagi mezoekonomicznej i mikroekonomicznej. 2 Zob. początek tego rozdziału.