Temat czwarty: sztuka wczesnochrześcijańska i Bizancjum. 1. Warunki rozwoju sztuki

Transkrypt

1 Temat czwarty: sztuka wczesnochrześcijańska i Bizancjum 1. Warunki rozwoju sztuki Religia chrześcijańska (liturgia, doktryna, motywy, tematy, symbolika, jak również artyści) dotarła ze Wschodu do Rzymu, kiedy antyk święcił jeszcze triumfy, a cesarze rzymscy fundowali kolejne wspaniałe obiekty architektoniczne i rzeźby. Dwa światy antyczny i chrześcijański zaczęły się przenikać a twórczość pierwszych chrześcijan jest mocno związana ze sztuką starożytnego Rzymu. Do ich dzieł przenikały motywy antyczne, często istniejące przedstawienia obdarzano nowymi znaczeniami. Ponieważ sztuka wczesnochrześcijańska początkowo nie miała własnego języka artystycznego, często jest nazywana chrześcijańskim antykiem. Czas trwania sztuki wczesnochrześcijańskiej określa się na II VII wiek. W Rzymie początkowo sztuka wczesnochrześcijańska pozostawała w ukryciu (do 313 roku, kiedy cesarz Konstantyn podpisał w Mediolanie słynny edykt, na mocy którego uznał chrześcijaństwo za równoprawną religię). Jej poziom artystyczny był skromny w porównaniu ze sztuką ówczesnego społeczeństwa rzymskiego. Jednymi z najstarszych zabytków w Rzymie są malowidła i rzeźby w katakumbach, za przykład może służyć malowidło z przedstawieniem Dobrego Pasterza 1. Jego wizerunek jest przykładem zapożyczeń z antyku, ten typ wywodzi się ze starożytnej Grecji, gdzie podobnie wyobrażano boga Hermesa jako krioforosa, czyli niosącego jagnię. Rzeźby to głównie ozdoby reliefowe sarkofagów. Nie zachowały się z tego czasu monumentalne zabytki architektoniczne. W najdawniejszej epoce wspólnoty wiernych użytkowały do liturgii niewielkie budynki, przeważnie prywatne domy. Wyjątkowe znaczenie ma tutaj dom kościoła odkopany w niewielkim mezopotamskim mieście Dura Europos, blisko pustynnej granicy między Syrią i Mezopotamią wymieniany jako pierwszy zachowany przykład architektury chrześcijańskiej. Innym ciekawym przykładem może być memoriał św. Szymona Słupnika w Syrii. Święty spędził tam ostatnie czterdzieści cztery lata życia na szczycie kolumny, wokół której zaczęto od 459 roku wznosić ogromny zespół architektoniczny 2. Od VI w. datuje się początek ustroju feudalnego na terenie Bizancjum i Europy Zachodniej. Na samej górze drabiny społecznej stali władcy, książęta, wyższe duchowieństwo, rycerze, rzemieślnicy i chłopi. Ścisły związek władzy świeckiej i religii osiągnął najwyższą pozycję w Bizancjum, gdzie cesarz był władcą absolutnym reprezentującym państwo i wiarę. Mecenasem sztuki był dwór, a sztuka pełniła funkcję religijną, dekoracyjną i chwalącą władzę. Wędrówki ludów w IV i V wieku przyspieszyły upadek cesarstwa rzymskiego, a jego wcześniejszy podział na wschodnie i zachodnie zapoczątkował rozwój bizantyjskiego wschodu. Bizancjum (dawna kolonia grecka nad Bosforem) zajmowało Półwysep Bałkański, Syrię, Egipt oraz Azję Mniejszą rozwijając się na gruncie kultury greckiej i rzymskiej. Religia chrześcijańska, będąca religią państwową, scalała różnorodne wpływy w jednolitym światopoglądzie. Konstantynopol 1 Dobry Pasterz, malowidło w katakumbach Priscilli, III w. 2 Memoriał św. Szymona Słupnika w Syrii. 1

2 (wówczas Bizancjum) był niezwykłym centrum myśli greckiej, wpływów wschodu i kultury wczesnochrześcijańskiej. W tym samym czasie, Rawenna w płn. Italii prezentowała podobne poglądy na gruncie kultury łacińskiej. Religia W Bizancjum Boga pojmowano jako najwyższego władcę, Jedynego Prawodawcę, Potężnego Sędziego, Króla wszechświata, którego wyrazicielem woli był cesarz. Bóg w sztuce bizantyjskiej często jest władcą o surowej, majestatycznej twarzy. Mistycyzm, wyrażający się m.in. w istnieniu dużej liczby klasztorów współistniał z przekonaniem o pięknie stworzonego świata, w dziełach sztuki przedstawiał uduchowione postaci z rozbudowaną symboliką oraz bogactwem drogocennych materiałów, jak również wielobarwnością i różnorodnością form. Dostojne wyobrażenia świętych, z gestami pozbawionymi emocji przywodzą na myśl zasady etykiety dworskiej i reprezentują zamiłowania do niezmiennych kanonów życia i sztuki. Pozycja artysty W Europie do XII w. artystami byli przede wszystkim zakonnicy. Pracowali jako architekci, ozdabiali rękopisy, malowali obrazy. W rękach świeckich rzemieślników pozostawało jedynie rzemiosło artystyczne. Szczególnie poważani i cenieni byli artyści pochodzący z Bizancjum i Rusi. W sztuce bizantyjskiej były widoczne silne wpływy Wschodu, co było skutkiem podboju miast perskich i arabskich wraz z napływem tamtejszych niewolników wyspecjalizowanych w rzemiośle artystycznym. 2. Architektura Miasta bizantyjskie budowane były na wzór rzymskich ze wszystkimi charakterystycznymi dla wiecznego miasta budowlami świeckimi wznoszonymi z kamienia i cegły. Pałace cesarskie olśniewały przepychem i były przystosowane do rozbudowanego ceremoniału dworskiego, jednak najwybitniejszymi osiągnięciami architektury były świątynie. Istnieją widoczne podobieństwa między koncepcją pałacu i świątyni ze względu na wspomniane już związki władzy cesarskiej łączącej sprawy świeckie i religijne. Bazyliki przypominały sale tronowe, gdzie w miejscu tronu stał ołtarz i odwrotnie, inspirowano się architekturą sakralną w budownictwie pałacowym. Bazyliki W Rzymie adaptowano starożytne bazyliki, zmieniając ich przeznaczenie i dostosowując wnętrze do potrzeb liturgii religii. Bazyliki wczesnochrześcijańskie 3 wznoszono na planie prostokąta. Dzielono je na nawy (trzy lub pięć podłużnych części). Nawa środkowa, zwana główną była wyższa od bocznych i dwukrotnie szersza. W wysokiej partii ścian posiadała szereg okien. Od naw bocznych dzieliły ją półkoliste łuki arkady, wsparte na kolumnach. Występowała również nawa poprzeczna, czyli transept, tworząc na planie świątyni formę krzyża. Wnętrze poprzedzał przedsionek narteks, do którego prowadziły najczęściej trzy wejścia. Ołtarz główny w części przeznaczonej dla kapłanów, zwanej prezbiterium, był podwyższony o kilka stopni i zamknięty półokrągłą dobudówką apsydą. Ten typ bazyliki chrześcijańskiej utrzymywał się przez długi czas jako podstawowy, z czasem zaczęto go modyfikować. 3 Schemat bazyliki wczesnochrześcijańskiej. 2

3 Budowle centralne Inny typ architektury chrześcijańskiej stanowiły budowle na planie centralnym: kolistym, owalnym, sześcio i ośmiobocznym. W ten sposób wznoszono najczęściej nie tylko świątynie, ale też baptysteria 4 czyli budowle wolnostojące, przeznaczone do ceremonii chrztu, z basenem chrzcielnym we wnętrzu, znajdujące się zwykle w sąsiedztwie świątyni. Przykładem centralnej budowli może być kościół Santa Constanza w Rzymie 5, jako mauzoleum Konstancji, córki cesarza Konstantyna. Do najwybitniejszych zabytków architektury sakralnej wczesnego okresu należą kościoły w Rawennie (płn. Italia): San Apollinare Nuovo, San Vitale oraz kościół Świętej Mądrości (Hagia Sophia) w Konstantynopolu. Pierwszy kościół to bazylika, natomiast kościół San Vitale jest budowlą centralną na planie wieloboku foremnego z kopułą. Typ kościoła kopułowego dostał się do Bizancjum z Syrii i rozpowszechnił się na terenie całego państwa. Kościół Świętej Mądrości 6, zbudowany w latach , stanowi połączenie dwóch koncepcji: podłużnej i centralnej. Jest uważany za wyraz estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum. Zbudowany na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, podzielony na trzy nawy o stosunku szerokości, jak w bazylice. Jednak środek świątyni jest wypunktowany dzięki wzniesionej nad nim kopule o wielkiej rozpiętości, opartej na czterech potężnych filarach. Filary są wtopione w ściany dzięki czemu nie podkreślają zbytnio 4 Baptysterium w Pizzie. 5 Mauzoleum Konstancji, ok. 351 r. 6 Kościół Hagia Sophia, VI w. przekształcony na meczet. 3

4 centralnego rozwiązana części środkowej. Po obu stronach kopuły dobudowano dwie półkopuły podkreślające podłużną oś kościoła. Nawy boczne oddzielone są arkadami, opartymi na kolumnach o podwójnym kapitelu. Niezwykle nowatorsko rozwiązano konstrukcję kopuły. Jej czasza opiera się za pośrednictwem pierścienia bębna na napiętych, wypukłych trójkątach żaglach. Naciska więc wyłącznie na naroża kwadratu, w który jest wpisana, w związku z czym tylko w tych punktach wymaga solidnej podpory. Opisane powyżej rozwiązanie konstrukcji bryły pozwoliło stworzyć wielkie przestronne wnętrze z wyraźną dominantą (kopuła), czyli akcentem głównym, stanowiącym o sensie kompozycji i jego wyrazie symbolicznym. Człowiek, choć mały w stosunku do wielkości budowli, czuje się jednocześnie ośrodkiem wielkiego obszaru, który go otacza. Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, które po raz pierwszy zostało wprowadzone do wnętrza jako element komponujący. Okna w bębnie kopuły wpuszczają światło, które unosi" ją do góry. Liczne otwory okienne równomiernie oświetlają centrum kościoła, podczas gdy nawy boczne pogrążone są w mroku. Wszystkie wrażenia widza ulegają silnemu spotęgowaniu dzięki obfitej dekoracji wnętrza. Kościoły na zewnątrz są surowe i proste, w środku oszałamiają wręcz bogactwem motywów dekoracyjnych, oraz różnorodnością jakości materiałów. Barwne marmury, mozaiki, freski pokrywały ściany niezwykłymi kompozycjami. Do koncepcji bryły architektonicznej przenika grecka logika, ład, jasność myśli podporządkowanej matematycznym wyliczeniom (kościół Świętej Mądrości jest dziełem architektów greckich Anthemiosa z Tralles i Izydora z Miletu) z rzymskim rozmachem, wynalazczością i wschodnim umiłowaniem przepychu, zmienności, różnorodności i bogactwa. Świątynia bizantyjska jest symbolicznym wyrażeniem światopoglądu: rozległy obszar stworzony dla człowieka przykrywa kopuła niebo, a olśniewająca wspaniałość wnętrza ma przywodzić myśl o raju, oderwać od przyziemnych spraw. Jest to tak zwany mistyczny materializm. Zgodnie z myślą bizantyjską ma prowadzić duszę ku Bogu poprzez wspaniałość i bogactwo estetycznych doznań. Założenia konstrukcyjne i ideowe architektury bizantyjskiej doprowadziły do ukształtowania się typu kościołów na planie krzyża greckiego (o równych ramionach) z dużą kopułą pośrodku i czterema nad każdym ramieniem krzyża. Ten centralny typ kościoła rozpowszechnił się głównie na Rusi i w krajach bałkańskich. Także kościół Św. Marka w Wenecji 7 jest jego pięknym przykładem. Wspomniany już kościół San Vitale 8 w Rawennie powstał w latach Jest przykładem najczystszej architektonicznej koncepcji bizantyjskiej na gruncie zachodnim. Ta budowla na planie ośmioboku jest kryta kopułą opartą na ośmiu filarach połączonych łukami. W ten sposób utworzył się jakby podwójny ośmiobok jeden wpisany w drugi z obejściem pomiędzy ścianami a filarami. Kościół jest piętrowy, ma prezbiterium zakończone wielobocznie. Stał się wzorcową budowlą, którą chętnie powtarzano (n.p. kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie). 7 Bazylika św. Marka w Wenecji. 8 Kościół San Vitale w Rawennie. 4

5 Kościół San Vitale jest też słynny dzięki świetnie zachowanej, wspaniałej dekoracji mozaikowej. 3. Mozaiki Najpiękniejsze mozaiki przetrwały w kościołach Rawenny. W kościele San Apollinare Nuovo 9 na ścianach nawy głównej przedstawione są w trzech równoległych pasach sceny ze Starego i Nowego Testamentu, święci oraz męczennicy. Wnętrze kościoła San Vitale 10 było zdobione wielobarwnymi mozaikami. Do najlepiej zachowanych należą te w prezbiterium, przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, niosących do ołtarza dary ofiarne. Umieszczenie portretów żywych ludzi po obu stronach ołtarza wskazuje na szczególną cześć oddawaną cesarzowi, aureole wokół głów wyodrębniają ich spośród zwykłych śmiertelników. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne, natomiast twarze są portretami wiernie odtwarzającymi rysy. Takie zindywidualizowanie dotyczy wyłącznie pary cesarskiej i najwyższych dostojników. Tłum dworzan tłoczący się na dalszym planie ma rysy ujednolicone i podobne. We wszystkich twarzach uderzają ogromne oczy, które nadają im wyraz uduchowienia. Mozaiki miały różnorodną tematykę. W absydzie często ukazywano Chrystusa jako Dobrego Pasterza lub jako władcęsędziego. Inne tematy to postaci świętych, symbole znane ze sztuki wczesnego chrześcijaństwa (ryba, paw, winna latorośl, postać oranta i orantki) 11, ornamenty o różnorodnych motywach. W mozaikach wykorzystywano różnobarwne kamyki, lśniące ceramiczne kostki, marmur, półszlachetne kamienie i masę perłową. Malutkie elementy są układane swobodnie i działają zarówno kolorem, jak naturalną jakością tworzywa i jego powierzchni. Sprawiają wrażenie czegoś szlachetnego i drogocennego. Mozaiki oddziałują podobnie jak malarstwo, wykonywane w szerokiej palecie barw zarówno nasyconych, jak wyciszonych, rozjaśnionych i ciemnych. Zestawienia barwne są ostre, kontrastowe, to znów delikatne i wyszukane. Osiągnięto tutaj wrażenie elegancji, wytworności zestawień. Zestawienia barwne tak są pomyślane, by plamy działały w jednej płaszczyźnie, zgodnie z powierzchnią ściany. Brak jest sugestii przestrzeni, jedynie twarze i ręce postaci mają delikatny modelunek światłocieniowy. Wielkie znaczenie miało płaskie złote tło, zarówno jako barwa, jak i symbol wieczności. Układy kompozycyjne są dosyć proste. Występuje symetria i zróżnicowany, choć spokojny rytm, któremu podporządkowane są pozy. 4. Ikony i freski Słowo ikon oznacza w języku greckim obraz, wyobrażenie. Ikony, obrazy o tematyce religijnej były pisane w technice temperowej przez zakonników. U źródeł ikony stoją antyczne portrety (n.p. trumienne portrety wczesnochrześcijańskie z El Fajum). 9 Mozaiki w kościele San Apollinare Nuovo w Rawennie. 10 Mozaiki w kościele San Vitae w Rawennie. 11 Postać orantki. 5

6 Ikony służyły do modlitwy. Były zazwyczaj małych rozmiarów, można je było przenosić, zabierać z sobą w podróż. Otaczano je czcią wierząc, że wizerunek jest niemal identyczny z pierwowzorem. Większe ikony umieszczano w kościołach, tworząc z nich ścianę zasłaniającą ołtarz (Ikonostas 12 ). Na współczesnego widza ikony działają przede wszystkim walorami estetycznymi. Fascynująca jest również siła wyrazu postaci pełnych powagi, dostojeństwa, o nieruchomych twarzach z ogromnymi zamyślonymi oczami. Na przestrzeni wielu wieków widać wielkie podobieństwo ikon. Kompozycja jest zawsze centralna i statyczna, postacie pisane płaską plamą barwną obwiedzioną ciemnym konturem, gesty identyczne, ruch dostojny, hieratyczny. Widoczny jest kanon przestrzegany wyjątkowo rygorystycznie: barwy powtarzają się, niezmiennie występuje złote tło. Istniały ścisłe przepisy pisania ikon. Powstały w oparciu o wyobrażenia religijne oraz typowy dla Bizantyjczyków konserwatyzm oraz niechęć do zmian. Bóg w Bizancjum był przede wszystkim władcą, panem nieba i ziemi. Nie interesowano się życiem ziemskim świętych i przedstawiano ich w chwale wiecznej. Złote tło symbolizowało świętość, oddawanie czci, nieśmiertelność, Bożą chwałę, czerwień oznaczała życie, krew, piękno. Bielą przedstawiano boskość, czystość i niewinność. Niebieski oddawał niebo, ale również duchowość i mistycyzm. Zielony to kolor życia, wieczna młodość, płodność, wewnętrzne bogactwo. Brąz był symbolem ziemi, materii, ubóstwa. Drobiazgowe przepisy dotyczyły niezmienności układów podporządkowanych myślom o wieczności, a także sprawom technicznym oraz symboliki. Ikony wykonywano w technice temperowej na desce z drewna lipowego (ewentualnie obciągniętej płótnem), pokrytej gruntem z kredy lub gipsu z wodą klejową. Malowano farbami rozprowadzonymi spoiwem z jajka kurzego (lub samego żółtka). Plamy barwne można nakładać na płaszczyznę tylko raz, bez poprawiania i przemalowywania, toteż koncepcja musiała być całkowicie gotowa przed przystąpieniem do pracy. Rysunek przenoszono na grunt za pomocą szablonów, co sprzyjało utrwalaniu się schematów. Ikony, mozaiki i freski charakteryzowały się takim samym sposobem przedstawiania. Kontynuowano symbolikę wczesnej sztuki chrześcijańskiej, ale wzbogacono ją o nowe symbole, między innymi gestów i barw, a także atrybutów przedmiotów, po których rozpoznawało się świętych. Np. wizerunek Chrystusa Pantokratora (wszechwładca i sędzia) 13 Współcześnie naukę o sposobach obrazowania w całej sztuce nazywa się ikonografią. Ikonografia bizantyjska dotarła przez Włochy (Sycylia, Wenecja, Rawenna) do Europy Zachodniej i wpłynęła na wytworzenie się tamtejszych form malarstwa. Malarstwo bizantyjskie oddziałało także o wiele silniej na Bułgarię i Ruś, gdzie przeżywało rozkwit zwłaszcza w XIV i XV w. Sławę w tym czasie zdobyło dwóch malarzy, Teofan Grek z Bizancjum, twórca fresków cerkwi Przemienienia w Nowogrodzie i zakonnik Andrzej Rublow z Rusi, który prócz innych słynnych dzieł stworzył ikonę Trójca Święta Ikonostas. 13 Chrystus Pantokrator. 14 Ikona Trójca Święta, Andrzej Rublow. 6

7 Do ikon czczonych na Rusi, pochodzenia bizantyjskiego, należała Matka Boska Włodzimierska typ ikony dodatkowo godny uwagi jako wyobrażenie matki z dzieckiem w geście czułości i głębokiej duchowej łączności. Również w Polsce mamy przykłady fresków bizantyjsko ruskich z czasów dynastii Jagiellonów. Są to polichromie ścienne w kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie, freski prezbiterium katedry w Sandomierzu, Kolegiacie w Wiślicy oraz w kaplicy Świętokrzyskiej w katedrze na Wawelu. W Bizancjum wybitne osiągnięcia ma sztuka zdobienia ksiąg. Bizantyjczycy pisali na pergaminie i papierze. Książki miały drogocenne oprawy z metalu (srebra, miedzi) ozdabiane drogimi kamieniami i emalią. 5. Rzemiosło artystyczne Najwybitniejszymi dziełami rzemiosła artystycznego są przedmioty związane z kultem religijnym, a więc wyroby z rzeźbionej kości słoniowej, złota, srebra, drogich kamieni, szlachetnych gatunków drewna. Należą do nich relikwiarze o różnych kształtach, krzyże, oprawy ksiąg, modlitewniki (z przykładem malarstwa miniaturowego), czary, kaganki oliwne, kielichy, małe dwuskrzydłowe obrazy, ceramiczne naczynia. I tutaj, podobnie jak w całej sztuce bizantyjskiej, splatają się wpływy antyczne widoczne w motywach z ornamentyką typową dla sztuki islamu i innych kultur wschodu. Techniki złotnicze, znane już w starożytności również tutaj osiągnęły szczyty mistrzostwa. Są to techniki repusowania, niella, granulacji, filigranu, emalii, itp. Bizancjum było bezpośrednim kontynuatorem tradycji sztuki antycznej greckiej i rzymskiej. Oddziałało najsilniej na sztukę włoską, a poprzez Italię oraz kontakty z Irlandią i dworem Karola Wielkiego na sztukę Europy Zachodniej. Bardziej bezpośrednio oddziałało na kraje bałkańskie i Ruś. Ikonografia sztuki bizantyjskiej była kontynuowana i rozwiana w średniowiecznym malarstwie europejskim. Sztuka samego Bizancjum odznaczała się jednolitością i schematyzmem form powtarzanych niezmiennie przez wieki. U jej podstaw stała logika i doskonałość proporcji sztuki greckiej, bogactwo estetycznych doznań zmysłowych Wschodu, mistyka i symbolika religii chrześcijańskiej. 6. Sztuka Egiptu i Nubii Egipt, schrystianizowany już w czasach apostolskich (przez św. Marka), wytworzył począwszy od III wieku specyficzną sztukę, określaną jako koptyjską. Terminy kopt, koptyjski wywodzą się z czasów arabskich, kiedy najeźdźcy arabscy nazwali Qibt Koptami miejscową ludność, czyli potomków starożytnych Egipcjan (po grecku Aigyptoi). Sztuka koptyjska wyraża estetyczne smaki i dążenia ludności Egiptu u schyłku starożytności i w okresie wczesnego średniowiecza, do czasu zepchnięcia jej na margines przez islam. Aleksandria, wielki port i brama Egiptu, była od swych początków greckim, a później hellenistyczno rzymskim miastem. Warsztatom aleksandryjskim przypisuje się większość wyrobów z kości słoniowej z IV VI wieku rozproszonych po największych muzeach świata, jak również malarstwo miniaturowe (np. iluminowany kodeks z V w., tzw. Aleksandryjskie kroniki świata, przechowywany obecnie w Muzeum Puszkina w Moskwie). Z malarstwa monumentalnego z wczesnego okresu zachowały się nieliczne fragmenty zabytków malarstwa naściennego i znamy je jedynie z relacji odkrywców. Pierwsze zachowane malowidła pochodzą z grot zaadoptowanych na potrzeby kościoła koło osady Deir Abu Hennel i przedstawiają sceny z Nowego Testamentu, a dekoracja roślinna jest inspirowana sztuką hellenistyczną. 7

8 W dziedzinie architektury tego okresu dominuje typ bazylikalny inspirowany architekturą z terenów obecnej Syrii i Palestyny, np. bazylika w Aszmunein oraz Biały i Czerwony Klasztor z IV V w. w Sohag. Najważniejszym zespołem architektury sakralnej Egiptu jest kompleks budowli wzniesiony ku czci męczennika Menasa. Znajduje się on na pustyni zachodniej, w miejscu gdzie wg. legendy zatrzymały się wielbłądy niosące relikwie świętego. Dlatego te zwierzęta w sztuce koptyjskiej stanowią nieodłączny atrybut tego świętego. Największy rozkwit sztuki koptyjskiej przypada od V do VIII wieku, kiedy w Egipcie kwitnie życie klasztorne sprzyjające rozwojowi sztuki rodzimej. Po soborze chalcedońskim, w 451 mnisi odrzucają wszystkie konwencje sztuki klasycznej i kanony klasycznego piękna, na których opierała się sztuka greckiej Aleksandrii. Odtąd tworzą własną estetykę opartą o wpływy późnego hellenizmu syryjskiego zmieszaną z lokalną tradycją egipską. Inspirują się Pismem Świętym, bujną roślinnością doliny Nilu są to wici, girlandy roślinne, wyimaginowane pejzaże, krzyże adorowane przez najróżniejsze zwierzęta, jak również wizerunki mnichów. W dekoracji malarskiej, wykonywanej wyłącznie techniką al secco, posługiwano się najczęściej barwnikami mineralnymi i operowano czystymi, nasyconymi kolorami, przeważnie czerwonym, niebieskim i żółtym, w ikonach i miniaturach często używano złota. Przestrzeń obrazu jest szczelnie wypełniona, a modelunek postaci jest niezwykle płaski, wręcz linearny. W sztuce koptyjskiej nie ma portretu, jest tylko konwencjonalne przedstawienie ludzkiej twarzy o wielkich migdałowych oczach, stanowiących dominantę całej postaci. Cechuje je ponadto frontalność, symetria, statyka i jednoplanowość 15. W klasztorach św. Apollona w Bawit (w miejscu gdzie Święta Rodzina miała znaleźć schronienie) z przełomu V i VI wieku i św. Jeremiasza w Sakkara z V VII wieku występuje specyficzna kompozycja w niszy wschodniej (ku który zwracali się modlący mnisi) przedstawiająca Wniebowstąpienie Chrystusa. W centrum znajduje się stojąca z uniesionymi w geście oracji rękoma lub siedząca na tronie Maria z Dzieciątkiem, czasem ukazana jako Karmiąca mlekiem. Po obu jej stronach święci Piotr i Paweł, ukazani zgodnie z ich wypracowaną w IV wieku ikonografią, prowadzą pozostałych apostołów. W górnej strefie widać Chrystusa unoszonego na tęczy przez cztery żywe istoty. Ta specyficzna scena Maiestas Domini zostanie później rozbudowana jeszcze bardziej w sztuce nubijskiej. Koptyjskie malarstwo ikonowe wywodzi się z portretów mumiowych powstałych w okresie od połowy I do IV wieku, znanych z egipskich nekropoli z okresu rzymskiego. Malowano je na cienkich deseczkach kładzionych na twarzy mumii, stosując technikę enkaustyki, bądź używając tempery. Niestety, poza Bawit, skąd pochodzi ikona przedstawiająca Chrystusa biorącego pod swą opiekę Menasa, przeora klasztoru św. Apollona 16 oraz Sakkara nie znamy prawie wcale wczesnych ikon koptyjskich. Tematyka tych obrazów odbiega czasem od ikonografii scen sakralnych znanych ze sztuki Bizancjum, gdyż zawierają one często treści znane i zrozumiałe tylko na terenie Egiptu. Na przykład w zbiorach Muzeum Koptyjskiego w Kairze znajduje się ikona przedstawiająca dwóch świętych o głowach szakali. Jest to ilustracja jednej z wersji koptyjskiej legendy o św. Merkuriuszu, ale to przedstawienie wyraźnie nawiązuje do pogańskich jeszcze, egipskich malowideł sepulkralnych, ukazujących boga Anubisa o głowie 15 Święta Anna, I poł. VIII, katedra w Faras. 16 Ikona przedstawiająca Chrystusa biorącego pod swą opiekę Menasa. Luwr, Paryż. 8

9 szakala, prowadzącego dusze zmarłych do krainy śmierci. W koptyjskim malarstwie miniaturowym w IV i V wieku dominuje dekoracja o charakterze czysto geometrycznym. Inicjały są bogato zdobione plecionką. W późniejszym okresie zaczną się pojawiać całostronicowe, przedstawienia figuralne, sceny biblijne i ilustracje do koptyjskich żywotów świętych, pisanych od XI wieku głównie po arabsku. Architektura sakralna tego okresu nabiera cech standardowych: podobne plany cel mniszych powielane są w monastycznych osadach. Kościoły miejskie mają nadal absydy, w dekoracji architektonicznej zanika stosowanie kamienia; zastępuje się go malowaną imitacją na tynku i reliefami z drewna. Współcześnie, możemy podziwiać zachowane niezwykłe zabytki architektury sakralnej w Starym Kairze, dzielnicy chrześcijańskiej. Na uwagę zasługuje kościół na kolumnach 17. Ceramika tego okresu jest niezwykle dekoracyjna dzięki bogactwu motywów roślinnych i zwierzęcych, a czasem nawet figuralnych. W sztuce chrześcijańskiego Egiptu pod panowaniem Arabów od IX wieku widać ponownie w malarstwie silne wpływy syryjskie, a w XII i XIII wieku muzułmańskie. 18 Koptyjski kościół NMP w Kairze znany także pod nazwą Wiszący Kościół lub Kościół Zawieszony jest jednym z najstarszych w Egipcie, którego historia datowana jest na koniec III wieku. Nazwa Wiszący (Zawieszony) wzięła się z umiejscowienia nawy nad przejściem przez bramę, wiodącej do Fortecy Babilońskiej, rzymskiej fortecy w starym koptyjskim Kairze. Do świątyni wchodzi się przez dwadzieścia dziewięć stopni, stąd w dawnych czasach była też nazywana przez odwiedzających Kair Kościołem stopni. Przyjmuje się, że kościół jest pierwszą świątynią koptyjską, zbudowaną w formie bazyliki, za patriarchatu koptyjskiego papieża Izaaka z Aleksandrii ( ). Jest siedzibą papieża Aleksandrii, przywódcy duchowego chrześcijan koptyjskich. Wejście prowadzi po schodach do przedsionka, wzniesionego w XIX wieku. Nad korytarzem zlokalizowane są pomieszczenia dla mnichów. Nawa główna oddzielona jest kolumnami od naw bocznych, które dawniej zdobiły wizerunki świętych. Za XIII wieczną marmurową amboną znajdują się trzy prezbiteria. Przed amboną wznosi się trzynaście kolumn, reprezentujących Jezusa i dwunastu apostołów. Typowy dla kościołów koptyjskich jest fakt, że jedna z kolumn, reprezentująca Judasza, jest czarna, zaś inna (reprezentująca św. Tomasza) jest szara. 17 Kościół NMP w Starym Kairze 18 pl.wikipedia.org hasło Wiszący Kościół. 9

10 Osobną dziedzinę sztuki koptyjskiej stanowią tkaniny. Dobrze zachowane dzięki sprzyjającemu klimatowi, są do dnia dzisiejszego odkrywane w nekropoliach, gdyż od IV w. zanika w Egipcie zwyczaj mumifikowania zwłok, a zmarłych grzebie się w ich codziennych ubraniach. Egipcjanie znali tkaniny lniane, sztukę sporządzania przędzy, barwienia nici barwnikami mineralnymi i tkania wełny. Z barwnych nici tkano pasy, tonda, czy też znaki przypominające greckie litery i naszywano na lniane tuniki. Tematyka to zgeometryzowane motywy zwierzęce, postaci ludzkie i roślinne oraz ornament geometryczny 19. Sztuka koptyjska nie pozostała wyizolowana. Silnie oddziałała na sztukę chrześcijańską Nubii i Etiopii, a jej wpływ na sztukę dalekiej Irlandii potwierdzają szlaki biskupów egipskich zsyłanych wyrokami cesarzy czy soborów na krańce ówczesnego Imperium Romanum. Nubia, schrystianizowana dopiero w czasach cesarza Justyniana w połowie VI wieku, dzieliła się na trzy królestwa: Nobadii ze stolicą w Faras, Makurii ze stolicą w Starej Dongoli oraz Alodii ze stolicą w okolicach Chartumu, po której nie zostały żadne ślady. W Faras, starożytnym Pachoras, polscy archeologowie odkopali w latach ruiny katedry, której pierwotne założenie pochodzi z końca VII wieku. Była ona parokrotnie niszczona i rozbudowywana. Miała plan trójnawowej bazyliki z absydą na wzór syryjski włączoną w prostokątny korpus świątyni. Posiadała ponadto narteks. Na jej ścianach odkryto ponad 120 malowideł w stylu bizantyjsko koptyjskim, wykonanych techniką al secco, pochodzących z okresu od VIII do XII wieku. Obok tematów religijnych, takich jak Boże Narodzenie, Golgota, Trzech młodzianków w piecu ognistym, Madonn, Chrystusa, świętych i aniołów, wielkie znaczenie historyczne mają portrety królów i biskupów nubijskich 20. Oprócz malowideł znaleziono elementy rzeźbiarskiej dekoracji architektonicznej, chrzcielnice, unikatowe terakotowe kraty okienne i motywem ryby oraz sprzęty liturgiczne, w tym kielich z purpurowego szkła. Na terenie katedry znaleziono również ceramikę dekorowaną ptakami, w tym przedstawieniem strusia trzymającego w dziobie kadzielnicę, oraz magiczne cegły z inskrypcjami. Niezwykle interesujące budowle zostały odkryte w Starej Dongoli. Spośród budowli sakralnych szczególnie ważny jest tak zwany kościół o kolumnach z granitu: plan bazyliki pięcionawowej został w nim połączony w końcu VII wieku z planem krzyża równoramiennego. Z budowli świeckich najważniejszy jest pałac władcy, przekształcony na meczet w 1317 roku. Jest to jedyna tego typu budowla bizantyjska zachowana do naszych dni, gdyż o jej prototypie, Wielkim Pałacu w Konstantynopolu, wiemy tylko ze źródeł literackich. Sztuka chrześcijańskiej Nubii wpłynęła w sposób znaczący na rozwój sztuki chrześcijańskiej Etiopii Tkanina koptyjska, Muzeum Tkanin, Tarrasa. 20 Biskup Marianos pod opieką Marii z Dzieciątkiem z katedry w Faras. Muzeum Narodowe, Warszawa. 21 Opracowanie na podstawie: Sztuka świata, wydawnictwo Arkady 1989, B. Osińska Sztuka i czas, WSiP Ilustracje i rysunki zaczerpnięte z Internetu. 10