ROZWÓD I JEGO KONSEKWENCJE PRAWNE - PRZEWODNIK STRONY POSTĘPOWANIA

Transkrypt

1 Gdańsk, październik 2011 r. ROZWÓD I JEGO KONSEKWENCJE PRAWNE - PRZEWODNIK STRONY POSTĘPOWANIA Niniejsze opracowanie porusza temat postępowania rozwodowego, jego podstaw prawnych oraz związanych z nim konsekwencji prawnych dotyczących rozwiedzionych małżonków. Celem opracowania jest umożliwienie stronom postępowania rozwodowego lepszego poznania ich praw i obowiązków, a także zorientowania się w często, zdawałoby się, zawiłej i niejasnej procedurze sądowej. Kancelaria Adwokacka Adwokat Krzysztof Bigoszewski ul. Targ Drzewny 3/ Gdańsk tel./faks tel. kom kancelaria@bigoszewski.pl NIP REGON Alior Bank SA

2 1. Prawo 1.1 Podstawa prawna wystąpienia z pozwem rozwodowym Podstaw prawnych żądania rozwiązania małżeństwa przez sąd poprzez orzeczenie rozwodu szukać należy w regulacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz.U. z 1964 roku, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.), zawartej w przepisie art. 56. Art Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód. 2. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. 3. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 12 lutego 1997 r. II CKN 76/96: Dobro dziecka - jako przesłanka orzeczenia rozwodu - wymaga uwzględnienia, obok predestynacji do wykonywania władzy rodzicielskiej, także dotychczasowego osobistego udziału rodzica w procesie wychowawczym. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 14 grudnia 1984 r. III CRN 272/84: Krótki upływ czasu od daty zawarcia związku małżeńskiego przez osoby w młodym wieku i krótki stosunkowo okres rozkładu pożycia nie wyłączają same przez się orzeczenia rozwodu z uzasadnieniem, że rozkład pożycia z tych względów nie jest zupełny i trwały, jeżeli poza tym nie wchodzi w grę żadna z negatywnych przesłanek rozwodu. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 22 listopada 2002 r. III CKN 665/2000: Nie zasługuje na aprobatę odmowa zgody na rozwód, która służy tylko chęci zamanifestowania przewagi nad małżonkiem domagającym się orzeczenia rozwodu i przeszkodzeniu w ułożeniu sobie przez niego życia osobistego (art kro). 1.2 Wina w rozkładzie pożycia Kodeks rodzinny i opiekuńczy, poza określeniem podstaw żądania orzeczenia przez sąd rozwodu, normuje również inne związane z rozwodem kwestie, jak choćby ustalenie winy małżonka lub małżonków w rozkładzie pożycia małżeńskiego. Art Orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. 2. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 24 maja 2005 r. V CK 646/2004: Jeśli druga strona choćby w niewielkim stopniu przyczyniła się w sposób zawiniony do rozkładu pożycia małżeńskiego, nie można mówić o wyłącznej winie jednego tylko małżonka. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 21 marca 2003 r. II CKN 1270/2000:

3 Zachowania małżonków w okresie, w którym rozkład pożycia małżeńskiego był już zupełny i trwały, choć nie mogą mieć wpływu na ocenę ich winy za rozkład, nie pozostają jednak bez znaczenia dla oceny przesłanek rozwodowych określonych w art. 56 kro. Jeżeli małżonek, który nie wyraża zgody na rozwód i któremu w myśl art w zw. z art kro nie można przypisać winy rozkładu pożycia, po wystąpieniu rozkładu pożycia zachowuje się w stosunku do drugiego małżonka w sposób niewłaściwy i naganny, to należy rozważyć, czy w tych okolicznościach jego odmowa zgody na rozwód nie powinna być oceniona jako sprzeczna z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art kro. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 5 grudnia 1997 r. I CKN 597/97: Opuszczenie przez żonę wraz z dziećmi wspólnego domu, stanowiące reakcję na poważne zagrożenie ze strony męża bezpieczeństwa osobistego i wspólnych dzieci, nie jest moralnie naganne, i nie może być uznane za zawinione spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 25 kwietnia 2003 r. IV CKN 94/2001: W procesie rozwodowym w zakresie wykazania winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego służyć może także nagranie magnetofonowe rozmów prowadzonych przez strony, nawet jeżeli tych nagrań dokonano bez wiedzy jednej z nich i w okresie trwania małżonków w faktycznej separacji. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 5 stycznia 2001 r. V CKN 915/2000: Choroba psychiczna małżonka nie wyklucza przypisania mu winy trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 8 grudnia 2000 r. I CKN 1129/99: O winie w rozumieniu art kro świadczy nie tylko naruszenie któregokolwiek z obowiązków małżeńskich wymienionych w art. 23 kro, ale również zachowanie będące wyrazem rażącego braku lojalności wobec drugiego małżonka. 1.3 Władza rodzicielska Istotną kwestią procesu rozwodowego jest także ustalenie przez sąd sposobu dalszego wykonywania władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi przez rozwiedzionych małżonków. Art W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. 1a. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom na ich zgodny wniosek, jeżeli przedstawili porozumienie, o którym mowa w 1, i jest zasadne oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 8 grudnia 1997 r. I CKN 319/97: Powierzenie w wyroku rozwodowym władzy rodzicielskiej nad dzieckiem stron następuje na podstawie ustaleń faktycznych, charakteryzujących kwalifikacje rodziców oraz stan więzi emocjonalnej pomiędzy nimi i dzieckiem, a także ustaleń odnoszących się do dziecka, które wskazują jego wiek i stopień osiągniętego rozwoju umysłowego i emocjonalnego. Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 13 lipca 1987 r. III CZP 40/87: Na zmianę nazwiska dziecka w trybie administracyjnym potrzebna jest zgoda ojca mimo ograniczenia jego władzy rodzicielskiej bez względu na zakres obowiązków i uprawnień określonych w wyroku rozwodowym w trybie art zdanie drugie kro. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 25 sierpnia 1981 r. III CRN 155/81: Sąd rozstrzygając o władzy rodzicielskiej powinien kierować się przede wszystkim dobrem dziecka oraz interesem społecznym, a nie interesem jednego czy obojga rodziców.

4 1.4 Wspólne mieszkanie W czasie postępowania rozwodowego może się okazać, że koniecznym jest, w przypadku braku porozumienia między małżonkami w tym zakresie, ustalenie przez sąd również sposobu korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania. Art Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe. 4. Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 2 czerwca 2000 r. II CKN 670/2000: Eksmisja małżonka ze wspólnego mieszkania może być orzeczona bez względu na tytuł do jego zajmowania. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 11 sierpnia 1998 r. II CKN 329/98: Wypadek wyjątkowy, o jakim mowa w art zdanie drugie kro, może wystąpić również w sytuacji, gdy rażąco naganne zachowanie się małżonka wobec drugiego małżonka, uniemożliwiające dalsze wspólne zamieszkiwanie rozwiedzionych małżonków, wprawdzie już ustało, jednak w dalszym ciągu istnieje zagrożenie wystąpienia takiego zachowania. 1.5 Podział majątku Wyjątkowo, przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dopuszczają możliwość dokonania przez sąd rozwodowy jednocześnie podziału majątku wspólnego rozwodzących się małżonków. Art Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 15 października 1991 r. III CZP 96/91: Niedopuszczalne jest dochodzenie jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną. Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 10 lutego 1982 r. III CZP 62/81: Uprawomocnienie się wyroku orzekającego rozwód wyłącza dopuszczalność orzekania przez sąd na podstawie art kro o ustaniu wspólności majątkowej z mocą wsteczną. 1.6 Nazwisko po rozwodzie Obowiązujące przepisy dają również możliwość powrotu rozwiedzionego małżonka do jego poprzedniego nazwiska i wskazać tu należy, iż regulacja ta dotyczy tak kobiet, jak i mężczyzn, którzy przy ślubie wzięli nazwisko żony lub połączyli swoje dotychczasowe nazwisko z nazwiskiem małżonka. Art. 59 W ciągu trzech miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko, może przez oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.

5 Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 21 marca 1996 r. III ARN 78/95: Oświadczenie małżonka rozwiedzionego o powrocie do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa musi być złożone osobiście przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego (art. 59 K.r.o.). 1.7 Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami Alimenty, choć zazwyczaj kojarzone są z obowiązkiem utrzymywania dzieci przez rodziców, nie są jedynie instytucją związaną z relacjami rodziców z dziećmi, gdyż obowiązek ich uiszczania może zaistnieć również między rozwiedzionymi małżonkami. Art Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. 2. Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. 3. Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni. Art. 61 Z zastrzeżeniem przepisu artykułu poprzedzającego do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków rozwiedzionych drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy o obowiązku alimentacyjnym między krewnymi. Odwołanie zawarte w przepisie art. 61 K.r.o. każe sięgnąć przede wszystkim do przepisu art. 135 K.r.o., który określa podstawy, na których powinien oprzeć się sąd przy ustalaniu wysokości ewentualnie zasądzanych alimentów między małżonkami. Art Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r. III CZP 91/86: Przez usprawiedliwione potrzeby uprawnionego rozumieć należy potrzeby, których zaspokojenie zapewni mu - odpowiedni do jego wieku i uzdolnień - prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy. Możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego określają zarobki i dochody, jakie uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych, nie zaś rzeczywiste zarobki i dochody. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 11 lipca 2000 r. II CKN 1015/2000: Usprawiedliwione potrzeby rozwiedzionego małżonka pozostającego w związku nieformalnym (faktycznym) podlegają ocenie z uwzględnieniem także możliwości zarobkowych i majątkowych partnera rozwiedzionego małżonka w tym związku. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 5 lipca 2000 r. I CKN 226/2000: O stanie niedostatku w rozumieniu art kro decyduje nie tylko brak jakichkolwiek środków utrzymania, ale także niemożliwość

6 pełnego zaspokojenia przez uprawnionego jego usprawiedliwionych potrzeb. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 19 maja 1975 r. III CRN 55/75: Niedostatek w rozumieniu art kro nie wiąże się z zupełnym niezaspokojeniem usprawiedliwionych potrzeb. Stan niedostatku zachodzi już wtedy, gdy uprawniony nie ma możliwości zarobkowych i majątkowych pozwalających na pełne zaspokojenie jego usprawiedliwionych potrzeb, a jeżeli uprawniony jest chory, to do potrzeb tych należą i lekarstwa. 2. Praktyka 2.1 Podstawa prawna wystąpienia z pozwem rozwodowym Analizując podstawy do żądania rozwiązania przez sąd związku małżeńskiego przez rozwód, na uwadze należy mieć przede wszystkim wymóg wystąpienia zupełnego i trwałego rozpadu pożycia małżeńskiego w trzech podstawowych płaszczyznach: 1. więzi emocjonalnej ustanie związania uczuciowego małżonków, 2. więzi fizycznej ustanie związania intymnego i cielesnego małżonków, 3. więzi gospodarczej ustanie związania małżonków wspólnym budżetem, zerwanie wspólnoty stołu. Jedynie wystąpienie wszystkich trzech przesłanek pozwala na skuteczne wystąpienie z pozwem rozwodowym, przy czym należy raz jeszcze podkreślić, iż rozpad pożycia musi być zupełny i trwały, a to oznacza, że uzyskanie rozwodu staje się realne tylko w sytuacji, gdy małżonkowie w zasadzie nie widzą już możliwości powrotu do siebie, a stan ich faktycznej separacji emocjonalnej, fizycznej i gospodarczej trwa już od dłuższego czasu. 2.2 Wina w rozkładzie pożycia Kwestia ustalenia ewentualnej winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego bywa najczęstszym przedmiotem sporu między rozwodzącymi się małżonkami oraz stanowi nierzadko jeden z najistotniejszych elementów procesu rozwodowego. Od ustalenia winy jednego lub obu małżonków w rozpadzie pożycia zależy bowiem zasadność ewentualnego przyznania alimentów małżonkowi, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozpadowi małżeństwa, od małżonka winnego. Najczęstszą i być może najbardziej rozpowszechnioną przyczyną rozpadu małżeństwa spowodowaną zawinionym działaniem jednego z małżonków jest zdrada małżeńska. Jednakże należy mieć na uwadze to, że nie jest to jedyna podstawa orzekania o winie, a mogą nią być także inne okoliczności, jak np. notoryczny brak wsparcia ze strony winnego małżonka, jego nałogi lub lekceważące czy też poniżające zachowanie względem drugiego małżonka. Katalog tych okoliczności nie jest zamknięty i ustalenie ewentualnej winy zależy zawsze od indywidualnych okoliczności każdej konkretnej sprawy. 2.3 Władza rodzicielska Zasadą w praktyce sądowej stało się to, że sąd rozwodowy powierza władzę rodzicielską jednemu z rodziców, ograniczając te prawa przysługującego drugiemu małżonkowi (rodzicowi). Wyjątkiem od tej zasady jest przedstawienie przez rozwodzących się małżonków porozumienia małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli porozumienie to spełnia ustawowe przesłanki i zostanie przez sąd zaakceptowane. Na uwadze należy mieć to, że zasadą naczelną prawa rodzinnego jest ochrona dobra dziecka, co oznacza, że sąd dążył będzie do tego, aby dziecko po rozwodzie miało zapewniony prawidłowy rozwój i opiekę, a także w zależności od okoliczności sprawy, aby miało kontakt z obojgiem rodziców. Oczywiście, także i w tym zakresie podobnie, jak w sprawie ustalenia winy w rozkładzie pożycia, poczynienie przez sąd konkretnych ustaleń zależy zawsze od indywidualnych okoliczności każdej sprawy.

7 2.4 Wspólne mieszkanie Jeżeli małżonkowie posiadają wspólne mieszkanie (spółdzielcze, własnościowe, czy też wynajęte), sąd może ustalić w wyroku rozwodowym sposób dalszego z niego korzystania przez rozwiedzionych małżonków. W praktyce polega to na tym, że sąd określa, które z pomieszczeń takiego mieszkania służą wyłącznemu użytkowi każdego z małżonków, a które z nich mają służyć im wspólnie (najczęściej są to łazienka, kuchnia itp.). Sąd, w wyjątkowych sytuacjach może również orzec o eksmisji jednego z małżonków i to nawet, jeżeli jest on współwłaścicielem takiego mieszkania. Rozstrzygnięcia takie najczęściej zapadają w sprawach, w których jedno z małżonków np. nadużywa alkoholu i tym samym uniemożliwia spokojne zamieszkiwanie drugiemu małżonkowi. 2.5 Podział majątku W sprawach rozwodowych, mimo że jest to dopuszczalne, bardzo rzadko dokonuje się podziału majątku wspólnego małżonków. W praktyce sądy wyrażają zgodę na taki podziała w zasadzie jedynie w sytuacjach, gdy małżonkowie są co do sposobu podziału zgodni, a samo to postępowanie nie spowoduje nadmiernego przedłużenia się trwania postępowania rozwodowego. W innych wypadkach niestety koniecznym jest wystąpienie w odrębnym postępowaniu przez małżonków lub któregokolwiek z nich z odpowiednim wnioskiem o podziała majątku wspólnego po ustaniu małżeństwa. Wskazać także należy, iż ustanie małżeństwa powoduje również ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej. Oznacza to, że od tej chwili tak nabywany przez każdego z małżonków majątek, jak i zaciągane zobowiązania obejmują już tylko majątek osobisty tego małżonka. 2.6 Nazwisko po rozwodzie Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód powoduje, że każde z rozwiedzionych małżonków staje się uprawnione do powrotu do swoje nazwiska sprzed małżeństwa. Stosowny wniosek należy w tym przedmiocie skierować do właściwego względem miejsca zameldowanie osoby chcącej zmienić nazwisko urzędu stanu cywilnego, przy czym pamiętać należy, iż złożenie takiego wniosku możliwe jest dopiero od chwili uprawomocnienia się wyroku rozwodowego i może nastąpić w terminie 3 miesięcy od uprawomocnienia się tego wyroku. 2.7 Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami Ustalenie ewentualnego obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami zależy od kilku podstawowych kwestii. Przede wszystkim alimenty takie nie przysługują z faktu samego rozwodu, gdyż podstawą ich zasądzenia może być jedynie znalezienie się byłego małżonka wskutek rozwodu w stanie niedostatku (w sytuacji, gdy małżonek ubiegający się o alimenty nie został uznany za wyłącznie winnego rozpadu pożycia), bądź też, gdy sytuacja materialne byłego małżonka ulegnie w wyniku rozwodu znacznemu pogorszeniu względem jego sytuacji materialnej w czasie trwania małżeństwa. Co istotne zarazem, w drugim z powyższych przypadków nie jest konieczne wystąpienie niedostatku, a wystarczającą okolicznością może być jedynie konieczność prowadzenia przez niewinnego rozpadu pożycia małżonka bardziej oszczędnego życia niż to, które prowadził w czasie trwania małżeństwa. Treść niniejszego opracowania nie stanowi porady ani opinii prawnej, mając jedynie charakter informacyjny.