Mariusz Jędrzejko Danuta Morańska. Cyfrowi Tubylcy. (socjopedagogiczne aspekty nowych technologii cyfrowych)

Transkrypt

1 Mariusz Jędrzejko Danuta Morańska Cyfrowi Tubylcy (socjopedagogiczne aspekty nowych technologii cyfrowych) Digital Natives (social and behavioral aspects of new digital technologies) Cnotą kluczową jest cnota długomyślności Dąbrowa Górnicza - Warszawa 2013

2 Manuelowi Castellsowi i Darinowi Barney z wdzięcznością za naukową inspirację

3 Recenzenci: prof. zw. dr hab. Stanisław Kawula prof. ndzw. dr hab. Mirosław Kowalski Uniwersytet Zielongórski prof. dr hab. Maciej Tanaś Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie Projekt okładki: Zbigniew Pindor Wydawcy: Oficyna wydawnicza ASPRA-JR Centrum Profilaktyki Społecznej Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej ISBN: Opracowanie objęte jest ochroną praw autorskich przynależnych Mazowieckiemu Centrum Profilaktyki Uzależnień Centrum Profilaktyki Społecznej. Powielanie materiału w jakiejkolwiek formie jest możliwe jedynie za zgodą Autorów. Kontakt z autorami: Mariusz Jędrzejko edu@mcpu.edu.pl mariusz@cps.edu.pl Danuta Morańska:

4 Spis treści Rzeczywistość (1) Reality (1) Rzeczywistość (2) Reality (2) Rzeczywistość (3) Reality (3) Wprowadzenie Introduction Część I Od Cro Magnon do facebooka - Mariusz Jędrzejko, Danuta Morańska 1.1. Fenomen przekazu informacyjnego 1.2. Cyfrowe zmiany i dylematy 1.3. Fenomen sieci i społeczeństwa informacyjnego Część II 21 faktów na progu XXI wieku - Mariusz Jędrzejko, Danuta Morańska Część III Człowiek i kultura wobec mediów cyfrowych Mariusz Jędrzejko, Danuta Morańska 3.1. Nowa kultura@ - konteksty i pułapki 3.2 Wokół cyfrowych rewolucji szanse i dylematy 3.3. Czy jest się czego bać? Część IV Mózg (człowiek) a nowe technologie cyfrowe Mariusz Jędrzejko 4.1. Co mówią współczesne badania obalamy mity. 100 za, 100 przeciw Część V W cyfrowej sieci Mariusz Jędrzejko, Danuta Morańska 5.1. Specyfika przekazu i treści w sieci 5.2. Sieć jako część nowej epoki ekonomicznej 5.3. Media cyfrowe, jako źródło wzorów 5.4 Wyzwania dla praktyki pedagogicznej Część VI Uzależnienie czy zaburzenie Mariusz Jędrzejko 6.1. Podejścia naukowe i emocjonalne 6.2 Cyber wpływy 6.3. Teorie uzależnień a cyberzaburzenia 6.4 Zaburzenia infoholiczne co się dzieje z dzieckiem? 6.5. A może PUI? I co z tego wyniknie? Próba podsumowania z nutą optymizmu Mariusz Jędrzejko

5 Bibliografia Indeks nazwisk

6 Rzeczywistość (1) Spośród ponad siedmiu miliardów mieszkańców naszego globu więcej niż dwa miliardy ma stały dostęp do Internetu, a pięć posiada własny telefon komórkowy. Telefon komórkowy jest najbardziej masowym medium cyfrowym na Ziemi. Dzięki upowszechnieniu tych dwóch technologii oraz potencjałałowi jakim dysponuje Google i facebook (ma już blisko miliard użytkowników) możliwości dostępu do informacji, rynków, usług sieciowych i wiedzy stają się rzeczywiście globalne. *** Nowe techniki gromadzenia i przesyłania informacji (wirtualne serwery, światłowody, droga radiowa) powodują, że w ciągu kilku sekund możemy otrzymać pliki, przeczytanie których zajmie nam wiele tygodni i wszystko to niemal za darmo. Tym samym możliwości technologiczne i szans poznawczych są wielokrotnie większe niż możliwości percepcyjne człowieka. W XXI wieku na indywidualne potrzeby (nie przemysłowe i wojskowe) kupujemy i instalujemy urządzenia przekraczające nasze potrzeby, czekając niecierpliwie na ich nowe modele. Rzeczywistość (1) Spośród ponad siedmiu miliardów mieszkańców naszego globu więcej niż dwa miliardy ma stały dostęp do Internetu, a pięć posiada własny telefon komórkowy. Telefon komórkowy jest najbardziej masowym medium cyfrowym na Ziemi. Dzięki upowszechnieniu tych dwóch technologii oraz potencjałałowi jakim dysponuje Google i facebook (ma już blisko miliard użytkowników) możliwości dostępu do informacji, rynków, usług sieciowych i wiedzy stają się rzeczywiście globalne. *** Nowe techniki gromadzenia i przesyłania informacji (wirtualne serwery, światłowody, droga radiowa) powodują, że w ciągu kilku sekund możemy otrzymać pliki, przeczytanie których zajmie nam wiele tygodni i wszystko to niemal za darmo. Tym samym możliwości technologiczne i szans poznawczych są wielokrotnie większe niż możliwości percepcyjne człowieka. W XXI wieku na indywidualne potrzeby (nie przemysłowe i wojskowe) kupujemy i instalujemy urządzenia przekraczające nasze potrzeby, czekając niecierpliwie na ich nowe modele.

7 Rzeczywistość (2) 24 kwietnia 2013 roku o godz w Bibliotece Akademickiej Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, realizującej od kilku miesięcy ideę biblioteki otwartej, przy komputerach siedzi dwóch młodych kawalerów, z których jeden ma mniej niż 10-11, a drugi najpewniej lat. To czas nauki i godziny, w których z pewnością powinni przebywać w szkole, zdobywając wiedzę i szanse na przyszłe życie. Tymczasem młodzieńcy, z szybkością trudną do dorównania, pokonują kolejne zakręty rajdu na komputerowym torze ulubionej gry niech żyje GTA. Obok krzeseł stoją dwie litrowe butelki napoju energetyzującego BE (w prostym przeliczeniu zawierające kofeinę odpowiadająca ok. 10 kawom), znacząco opróżnione. Chłopcy pytani, co tu robią przez chwilę są zamieszani, po czym młodszy odpowiada w szkole są egzaminy gimnazjalne. Od pań pracujących w bibliotece słyszymy, że przychodzą tu od kilku dni, spędzając przed monitorami bez żadnej przerwy 4-5 godzin. Tego samego dnia w setkach tysięcy polskich domów młodzi fani gier, portali społecznościowych i kolorowych informacji zasiądą popołudniem lub wieczorem przed swoimi PC-tami, laptopami, tabletami i smartfonami rozpoczynając kolejną sieciową przygodę. Ich poprzednicy z dekady lat 80. i 90. XX wieku w tym samym czasie grali w piłkę, bawili się w Indian i kowbojów, pokonywali kolejne górki na ulubionych rowerach, zeskakiwali z drzewa, by wskoczyć na następne. Świat się zmienił, a powyższe uwagi wcale nie oznaczają, że komputer i Internet to dzieła szatana. W niespełna lat dokonała się w naszym otoczeniu wielka przemiana przypisywana czwartej rewolucji, jaką stało się upowszechnienie komputera. Czy to epoka ostatnia, czy też wprawka do kolejnej, w której urządzenia cyfrowe i nowe technologie całkowicie zdominują nasze życie, w tym relacje międzyludzkie? Do tej pory baliśmy się totalnej wojny, konfliktów zbrojnych, wielkich zawirowań ekonomicznych, a współcześnie największe zagrożenia znajdują się bardzo blisko nas. Skłaniają one do refleksji, że w świecie niezwykłych przeobrażeń technologicznych i organizacyjnych stajemy przed nowymi wielkimi wyzwaniami oraz kluczowym pytaniem: jak wielki postęp technologiczny wykorzystać dla dobra kolejnych pokoleń. O ile wyzwanie jako zjawisko społeczne jest charakterystyczne dla każdej epoki, o tyle te współczesne mają zupełnie nową jakość, choć także zdominowaną przez technologie. Jest godz , wychodzimy z biblioteki, młodzieńcy zapatrzeni w komputerowe monitory surfują dalej. Młodszy nadal na cyfrowym torze pędzi po wirtualną nagrodę, starszy przegląda strony o samochodach, które być może są jego marzeniem. Tyle tylko, że spełnianiu marzeń sprzyjają nauka, praca, systematyczność. Ale on jest przecież w sieci, a ta otwiera kolejne bramy, kanały, wejścia przyjemniejsze od jego szarej rzeczywistości.

8 Reality (2) 24 kwietnia 2013 roku o godz w Bibliotece Akademickiej Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, realizującej od kilku miesięcy ideę biblioteki otwartej, przy komputerach siedzi dwóch młodych kawalerów, z których jeden ma mniej niż 10-11, a drugi najpewniej lat. To czas nauki i godziny, w których z pewnością powinni przebywać w szkole, zdobywając szanse na przyszłe życie. Tymczasem młodzieńcy, z szybkością trudną do dorównania, pokonują kolejne zakręty rajdu na komputerowym torze ulubionej gry niech żyje GTA. Obok krzeseł stoją dwie litrowe butelki napoju energetyzującego BE (w prostym przeliczeniu zawierające kofeinę odpowiadająca ok. 10 kawom), znacząco opróżnione. Chłopcy pytani, co tu robią przez chwilę są zamieszani, po czym młodszy odpowiada w szkole są egzaminy gimnazjalne. Od pań pracujących w bibliotece słyszymy, że przychodzą tu od kilku dni, spędzając przed monitorami bez żadnej przerwy 4-5 godzin. Tego samego dnia w setkach tysięcy polskich domów młodzi fani gier, portali społecznościowych i kolorowych informacji zasiądą popołudniem lub wieczorem przed swoimi PC-tami, laptopami, tabletami i smartfonami rozpoczynając kolejną sieciową przygodę. Ich poprzednicy z dekady lat 80. i 90. XX wieku w tym samym czasie grali w piłkę, bawili się w Indian i kowbojów, pokonywali kolejne górki na ulubionych rowerach, zeskakiwali z drzewa, by wskoczyć na następne. Świat się zmienił, a powyższe uwagi wcale nie oznaczają, że komputer i Internet to dzieła szatana. W niespełna lat dokonała się w naszym otoczeniu wielka przemiana przypisywana czwartej rewolucji, jaką stało się upowszechnienie komputera. Czy to epoka ostatnia, czy też wprawka do kolejnej, w której urządzenia cyfrowe i nowe technologie całkowicie zdominują nasze życie, w tym relacje międzyludzkie? Do tej pory baliśmy się totalnej wojny, konfliktów zbrojnych, wielkich zawirowań ekonomicznych, a największe zagrożenia znajdują się bardzo blisko nas. Skłaniają one do refleksji, że w świecie niezwykłych przeobrażeń technologicznych i organizacyjnych stajemy przed nowymi wielkimi wyzwaniami. O ile wyzwanie jako zjawisko społeczne jest charakterystyczne dla każdej epoki, o tyle te współczesne mają zupełnie nową jakość, choć także zdominowaną przez technologie. Jest godz , wychodzimy z biblioteki, młodzieńcy zapatrzeni w komputerowe monitory surfują dalej. Młodszy nadal na cyfrowym torze pędzi po wirtualną nagrodę, starszy przegląda strony o samochodach, które być może są jego marzeniem. Tyle tylko, że spełnianiu marzeń sprzyjają nauka, praca, systematyczność. Ale on jest przecież w sieci, a ta otwiera kolejne bramy, kanały, wejścia przyjemniejsze od jego szarej rzeczywistości.

9 Rzeczywistość (3) Madera (Portugalia) kawiarenka internetowa obok biura informacji turystycznej w Camara de Lobos, rybackiej osady liczącej może 3-4 tysiące mieszkańców. Przy komputerze siedzi rześka 70-latka i zapałem przegląda kolejne strony Internetu w poszukiwaniu tańszego biletu na podróż do Fatimy. Kiedy odejdzie od Internetu jej miejsce zajmuje rączy starszy ( a przynajmniej tak wyglądający) mężczyzna, od niechcenia przeglądający strony cenami na rynku rybnym. Internet przy zatoczce rybaków, gdzie tradycyjne znane od setek lat metody suszenia ryb mieszają się z superszybkimi technologiami cyfrowymi jest tu czymś normalnym. Reality (3) Madera (Portugalia) kawiarenka internetowa obok biura informacji turystycznej w Camara de Lobos, rybackiej osady liczącej może 3-4 tysiące mieszkańców. Przy komputerze siedzi rześka 70-latka i zapałem przegląda kolejne strony Internetu w poszukiwaniu tańszego biletu na podróż do Fatimy. Kiedy odejdzie od Internetu jej miejsce zajmuje rączy starszy ( a przynajmniej tak wyglądający) mężczyzna, od niechcenia przeglądający strony cenami na rynku rybnym. Internet przy zatoczce rybaków, gdzie tradycyjne znane od setek lat metody suszenia ryb mieszają się z superszybkimi technologiami cyfrowymi jest tu czymś normalnym.

10

11 Wprowadzenie Od czasu, gdy na rynku komputerowym masowo pojawiły się Atari i Commodore minęło niespełna 30 lat. Przez te trzy dekady byliśmy świadkami i uczestnikami wielkiej rewolucji technologicznej, która wprowadziła do powszechnego użytku, produkcji i zarządzania technologie cyfrowe, a na ulice wywiodła miliony rodaków nieustannie rozmawiających prze telefony komórkowe. Ten proces zapoczątkowany w połowie lat 70. XX wieku, kiedy w amerykańskich dowództwach wdrożono pierwsze zintegrowane sieci komputerowe będzie ulegał dalszemu rozwojowi w kierunkach i przestrzeniach trudnych do przewidzenia. Nie wiemy jak zostaną nazwani następcy smartfona, tabletu, jak będzie wyglądał komputer trzeciej dekady XXI wieku. Zdecydowanie łatwiej jest określić, co dzięki technologiom cyfrowym będziemy mogli robić w życiu zawodowym i osobistym niemal wszystko. Zastrzegamy że niemal wszystko, bo na szczęście człowiek nadal będzie niezbędny.od masowego czytania agzet, człowiek przeszedł do nieustannego czytania na cyfrowych ekranach, co jednej z najlepszych na swiecie badaczy cyberświata Manuel Castells opisuje tak: Mamy do czynienia z coraz dalej idącym wzajemnym przenikaniem się tradycyjnych mediów masowych i sieci komunikacyjnych opartych na Internecie zachodzi proces konwergacji rodzący nową rzeczywistość medialną, o której zarysach i skutkach będą będą w ostatecznym rozrachunku decydować walki sił politycznych i biznesowych, ponieważ właściciele sieci komunikacyjnych dążą do kontroli dostępu i ruchu w sieciach ze względu an swoich partnerów biznesowych i prefeoranych klientów. 1. Uwaga Castellsa jest o tyle ważna, że wolność w sieciach cyfrowych jest złudna, a mechanizmy kontroli i inwigilacji, oceniania, podglądania, ważenia zainteresowań są dosłownie masowe 2. Nieprzypadkow też rozwój aplikacji stosowanych w urządzeniach cyfrowych i infrastruktury pod sieci cyfrowe jest jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin współczesnego rozmysłu, a bogactwa pochodzące z gospodarki związanej z nowoczesnymi technologiami zdecydowanie przewyższają tradycyjne dziedziny przemysłu. Badacze nowych dziedzin i rynków związanych z cybertechnologiami zauważyli jeszcze jedną istotną prawidłowość bogacenie się na nich jest zdecydowanie szybsze, niż budowanie fortun opartych na takich działach rolnictwo, przemysł wydobywczy czy maszynowy. Największe polskie, europejskie i światowe fortuny ostatnich lat związane są zawsze z rynkiem nowych technologii cyfrowych. Najbogatsi Polacy Jak Kulczyk, Zygmunt Solorz-Żak, Michał Sołowow i Leszek Czarnecki zgromadzili wokół siebie nie tylko kreatywnych menadżerów ale także wielkie 1 M. Castells (2010), Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydanicywo Naukowe PWN, s M. Castells (2010), dz. cyt. tamże..

12 zespoły młodych ludzi biegłych w technologiach cyfrowych. Uwaga ta powinna być dostrzeżona przez młodych ludzi, bowiem bez względu na obrany kierunek kształcenia od medycyny, przez nanotechnologie i energię odnawialną, aż po socjologie i pedagogikę korzystanie z nowoczesnych urządzeń, programów, aplikacji i technologii jest czymś więcej niż tylko wymogiem czasu. Nie wszyscy te wymogi i procesy rozumieją, co jest krzywdą dla ludzi wchodzących na rynek edukacyjny i zawodowy, a kwintesencją konsekwencji opóźnień w edukacji do nowych nie są słowa polskiej przedstawicielki wielkiego niemieckiego koncernu: największe firmy z kluczowych działów nowych technologii nie otwierają nowych programów w Polsce, bo nie miałyby kogo zatrudnić. Nie ma już nowych, młodych, wykształconych i kreatywnych pracowników 3. Kluczowe fortuny XXI wieku i największe sukcesy ekonomiczno-finansowe ostatnich dekad związane są z nowymi technologiami cyfrowymi. Są one wynikiem kreatywność twórców oraz autentycznego zapotrzebowania rynnowego, a także umiejętnym technikom marketingowym. W procesach globalizacyjnych nowe technologie cyfrowe będą odgrywały coraz większą rolę, bowiem stanowią fundament sukcesów globalizacyjnych. Jeśli na rynku nowych technologii jest tak mało polskich twórców i projektantów, nie powinniśmy się temu dziwić, bowiem jest to pochodna nieadekwatnego do potrzeb poziomu informatycznej edukacji na poziomie podstawowycm, gimnazjalnym i średnim, a także kształcenia na poziomie wyższym. Potwierdzeniem tego stanu niech będzie wniosek płynący z odbytego w kwietniu 2013 roku spotkania pedagogów, psychologów, nauczycieli i władz samorządowych dużego podwarszawskiego miasta: goszczący na nim wojewódzki kurator oświaty, adresując do uczestników myśli zawierające jego zdaniem kluczowe problemy współczesnej szkoły, nawet jednym zdaniem nie podjął kwestii programów i planów jej cyfryzacji. Dla jego pokolenia cyfrowy świat jest mentalnie i intelektualnie obcy, niemal zbędny dla realizacji celów zawodowych i osobistych. Sygnalizujemy ten problem, bowiem polska oświata jest dramatycznie opóźniona we wdrażaniu nowych technologii edukacyjnych i dydaktycznych. Byłoby jednak wielkim nadużyciem twierdzenie, że kluczem do rozwoju jest maksymalizacja technizacji i cyfryzacji naszego życia, jak również nie jest prawdą, że życie ekologiczne, w homeostazie jest możliwe po odrzuceniu nowoczesnej techniki i technologii. Gdzieś między komputerami, serwerami, portalami zawsze będzie człowiek, jako twórca komputera, jego oprogramowania, i ten, który będzie wyznaczał granice wpływu najnowszych technologii na swoje życie. O ile ten postulat pozostaje w powszechnej pedagogicznej refleksji, o tyle w praktyce spotykamy się coraz częściej z sytuacjami i produktami, które go podważają. Uznajemy takie zastrzeżenia za niezwykle istotne, bowiem w świecie coraz bardzie nasyconym nowinkami zauważymy zanikanie człowieka przytłoczonego nadmiarem danych, informacji, korzystającego z mediów cyfrowych do granic psychofizycznej wytrzymałości możliwości, 3 Wypowiedź na antenie Polskiego Radia Program III, 9 maja 2013.

13 przeskakującego z portalu na program, z kanału na kanał, wyłączającego smartfona aby przejść na stacjonarnego PC-ta. Refleksja nad ciemniejszą stroną rozwoju technologicznego, a może bardziej kanalizowaniem człowieka, w dobie intensywnego łączenia nowych technologii z kulturą masową, w takich aspektach jak uniformizm, homogenizacja kultury, standaryzacji wszystkiego co możliwe, unifikacja wzorów społecznych, konsumpcjonizm, została wyśmienicie dostrzeżona przez R Lintona i Adam Lepę, którzy ujęli to następująco: Uniformizm będący następstwem funkcjonowania kultury masowej jest zjawiskiem, które zagraża indywidualności człowieka. Stanowi to kolejny niełatwy problem dla pedagogów-praktyków. 4 Homogenizacja kultury nie tylko niweczy hierarchię wartości. Ona również oddala recipienata od oryginału, pokazuję jedynie kopię i imitację. Przy czym adresaci kultury masowej (homogenizowanej) przeżywają na ogół odbieraną imitację jako oryginał. 5 Połączenie, a wręcz integrowanie się świata hipertechnologii oraz kultury masowej nie jest przypadkowe. Dostrzec powinniśmy ścisłą zależność zachodzącą między tymi dwoma obszarami, których rozwój jest ze sobą nie tylko połączony, lecz także wzajemnie determinujący. W takim ujęciu będziemy widzieli Internet nie tylko jako środek dostępu do informacji, ale także Internet jako przekaźnik określonych, kanalizowanych, pozycjonowanych i wszelkich możliwych informacji. W tym samym ujęciu komputer stanowi rewelacyjne narzędzie zwiększające nasze moce obliczeniowe, ale również urządzenie absorbujące czas w magicznych grach. Podjęta przez autorów problematyka szeroko poruszana w polskiej literaturze pedagogicznej wychodzi poza ramy tej dziedziny nauki. Posługując się odniesieniami socjologicznymi i ekonomicznymi, a także medycznymi pragniemy na ile to będzie możliwe pokazać zjawisko w perspektywie socjopedagogicznej, uwzględniającej takie aspekty jak inżynieria społeczna, zmiany w o mózgach osób nadużywających nowych technologii, działanie pamięci poddanej informatycznej melasie, modelowanie relacji dziecko technologie cyfrowe. Dodajmy w tym miejscu, ze jesteśmy wielkimi zwolennikami cyfryzacji polskiej szkoły, upowszechniania nowych technologii, wyposażania w nie dzieci już od początku szkoły podstawowej. Ale dodajemy, że owo wyposażanie musi mieć inny przebieg, niż ten jaki obecnie obserwujemy i charakterystyczny dla pokolenia ludzi dorosłych. Chodzi zatem o edukację do mediów, edukację z mediami i edukację przez media, w modelach, zakresach i przestrzeniach (treściach) ściśle dostosowanych do rozwoju dzieci i młodzieży. Mówimy zatem nie tylko o wprowadzaniu nowych technologii do codziennego życia człowieka oraz procesów produkcyjnych i zarządzających, co wydaje się być oczywiste, ile o modelowanym wpływie cyfrowego świata na rozwój człowieka osobowego, interakcje społeczne, relacje rodzice dzieci, nauczyciele uczniowie, instytucje państwowe i korporacje obywatele i 4 Por. R. Linton (1975), Kulturowe podstawy osobowości, Warszawa:., s A. Lepa (1998), Pedagogika mass mediów, Łódź: Wydawnictwo Archidiecezjalne, s. 55.

14 pracownicy. Problemy te podejmiemy w zakresie, jaki odpowiada przyjętym przez nas celom pracy. Jako badacze problemów wpływu nowych technologii na życie człowieka dostrzegamy wielkie udogodnienia związane np. z dostępem do informacji oraz cyfrowymi zasobami wiedzy, możliwością zdalnego konsultowania trudnych przypadków medycznych, jak również możliwość połączenia się z niemal dowolnym obszarem naszego globu. Dostrzegamy, że technologia cyfrowa pozwala na operowanie stacją badawcza zmierzającą na Marsa, jak i podsłuchiwanie obywateli oraz zamieszczanie pod fałszywymi danymi informacji nieprawdziwych. Znajdujemy dowody, że te same cyfrowe technologie chroniące zasoby ekonomiczne i finansowe firm i obywateli są narzędziem, jakimi posługują się hakerzy. Rodzi to określone pedagogiczne i socjologiczne pytania, nie wspominając już o kwestiach prawnych, moralnych, kryminologicznych. Z perspektywy analiz prowadzonych nad światem cyberprzestrzeni oraz najnowszymi technologiami wiemy już, że tworzą one wielkie szanse, jak i mogą generować wielkie zagrożenia, powtarzając już raz sformułowana myśl, że o ostatecznym wyniku decyduje nie komputer, lecz człowiek. W przedkładanej czytelnikowi rozprawie podejmujemy więc problemy znane i dobrze opracowane ale często w odmiennej interpretacji jak i zagadnienia zupełnie nowe w literaturze pedagogicznej. Odwołujemy się także do klasycznej polskiej i zagranicznej literatury tematu, konfrontując zawarte tam poglądy i stanowiska z naszymi spostrzeżeniami oraz cytowanymi w pracy badaniami, które w latach były prowadzone równolegle w dwóch wielkich aglomeracjach warszawsko-mazowieckiej i śląskiej. Badania te początkują rozłożony na 3 lata program realizowany przez Katedrę Pedagogiki Wyższej Szkoły Biznesu oraz Mazowieckie Centrum Profilaktyki Uzależnień Centrum profilaktyki Społecznej. Pierwsze dane skłoniły nas do podjęcia naukowego wyzwania przygotowania publikacji Cyfrowi Tubylcy socjopedagogiczne aspekty nowych technologii cyfrowych. Jak już wspomnieliśmy termin rozwój jest integralnie połączony z nowymi technologiami cyfrowymi, a proces ten otwierać będzie kolejne drogi w zakresie programów, urządzeń oraz dziedzin ich zastosowania. Możemy zaryzykować stwierdzenie, że jeszcze za życia współczesnych latków na scenie edukacyjnej, produkcyjnej, kultury, rodzinnej i społecznej pojawi się pełnowymiarowe pokolenie ludzi rozwijających się w środowisku maksymalnego nasycenia nowymi technologiami cyfrowymi tytułowi Cyfrowi Tubylcy. Możemy sobie wyobrazić to tak: Budząca się Wella (nazwana tak przez swoją mamę na cześć kultowej farby do włosów) mama 11-miesięcznej Asuski (to z kolei pomysł taty, na cześć komputera V generacji firmy Asus) i 4- letniego Delka (oczywiście jako ukłon dla hiperaktywnego Della n generacji) wchodzi do kuchni, gdzie zaprogramowane podgrzewacze i roboty przygotowały śniadanie dla pociech, kawę dla gospodyni, a głos płynący ultra wydajnych głośników informuje o temperaturze i wilgotności powietrza, pyta o godzinę zjazdu cyfrową windą pod wyjście, gdzie cyfrowo

15 zaprogramowany pojazd odwiezie (cyber)dzieci do (realcyer)żłobka i (real-cyber)przedszkola. W tym samym czasie umieszczony w chmurze serwer zbierze dane z giełd na całym świecie i przedstawi (cyber)mamie już w roli właścicielki dobrze prosperującej (cyber)firmy kilkanaście stymulacji jak zainwestować pakiet nowych obligacji. Na tym samym 90- calowym ekranie stanowiącym, na co dzień ścianę (ze zmieniającymi się panoramami gór, jezior, lodowców ), a wieczorami kino domowe pojawi się (cyber)przypominajka informująca o kalendarzu na najbliższe 115 godzin, pytająca o nagranie filmu, łącząca przez (cyber)komórkę z kolejnymi kontrahentami. Pomińmy poruszający się po podłodze cyfrowy odkurzacz (narzędzie już realne i znane z wielu domów), okulary stanowiące jednocześnie telefon komórkowy, automapę, elektroniczny przypominacz o terminach oraz czytnik i. W bliskim już cyberświecie urządzenia zawładną znaczącą częścią naszego życia. Ale nawet przy takiej wizji nie jesteśmy w stanie nazwać nowych urządzeń ani określić ich parametrów technicznych. Jeszcze 15 lat temu twierdzono, że telefonia komórkowa zmierza ku miniaturyzacji, podczas gdy od 2-3 lat najlepiej sprzedają się duże smartfony i tablety. Być może w kolejnej dekadzie powstanie jedno urządzenie łączące dotychczasowe media cyfrowe, a może będziemy obserwowali rozwój kilku narzędzi technologii. O ile ta przestrzeń jest jedną wielką niewiadomą, o tyle o innych obszarach wiemy już znacznie więcej, co podejmujemy w skondensowanej formie w kolejnych częściach opracowania, pokazując na wstępie jego złożoność, skalę i inne cechy. Prezentowanej Czytelnikowi publikacji świadomie nadano kształt pedagogicznej, a w części socjopedagogicznej, refleksji nad podjętym tematem. Jej źródłem są wnikliwe studia literatury polskiej i zagranicznej, dorobku organizacji non-profit oraz licznych raportów z badań. Poddano je krytycznej analizie poszukując wspólnych treści odnoszących się do zaplanowanego projektu. Inspiracją dla powstania tej książki były m.in. prace Adama Lepy, Darina Barney a, Jana van Dijk a, Stanisława Juszczyka, Manuela Castellsa, Bronisława Siemienieckiego, Kimberly Young, Marka Sokołowskiego, Włodzimierza Wenty, Jadwigi Izdebskiej, Janusza Morbitzera, Barbary Szmigielskiej, Janusza Gajdy, Richarda Daviesa, Wiesławy Osmańskiej- Furmanek, Marka Furmanka, Marii Braun-Gałkowskiej, Macieja Tanasia, Włodzimierza Gogołka, Gary Small a i Gigi Vorgan, Marka Dziewieckiegooraz Tomasza Globan-Klasa. W bibliografii zamieszczamy pełne źródła, z jakich korzystaliśmy raz jako wsparcie w wyjaśnianiu zjawisk zachodzących w relacjach człowiek technologie cyfrowe, innym razem jako inspiracja do ujęć krytycznych, zwłaszcza gdy czytaliśmy o straszeniu technologiami cyftowymi.

16 Na potrzeby prowadzonych studiów i przedstawionego czytelnikowi opracowania przeprowadziliśmy szereg analiz porównujących najnowszą literaturę tematu, równolegle konsultując się z psychologami oraz pedagogami zajmującymi się m.in. problematyką pamięci, rozwoju emocjonalnego, funkcjami poznawczymi, a także prowadziliśmy własne studia i badania. Stąd praca ma charakter monograficzny i empiryczny. W wielu miejscach publikacji znajdzie również Czytelnik wyniki badań prowadzonych przez autorów, we współpracy Markiem Walancikiem z Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, w których poszukujemy m.in. odpowiedzi na pytania dotyczące rozwoju świata sieci, zachowań w cyberprzestrzeni, wiedzy o nowych mediach cyfrowych w środowisku rodziców i nauczycieli. Zgromadzone wyniki badań amerykańskich, włoskich, francuskich, japońskich, brytyjskich i polskich wykorzystujemy jako empiryczne wsparcie prezentowanych tez. Podjęliśmy także, jako jedni z pierwszych w polskich publikacjach z zakresu nauk społecznych, zagadnienia związane z wpływem nowych technologii cyfrowych na funkcjonowanie układu nerwowego człowieka, zwłaszcza ośrodkowego układu nerwowego. Wychodząc od niezwykle rzetelnego studium autorstwa G. Small i G. Vorgan Mózg staraliśmy się zebrać z kluczowej literatury światowej i krajowej te dowody, które ukazywałyby potencjały rozwojowe oraz zagrożenia (przedstawiamy to m.in. w formie tabelarycznej i komentarzach zamieszczonych w rozdziale IV). Na tyle ile było to możliwe odnosimy się także do implikacji społecznych i społecznoekonomicznych burzliwego rozwoju technologii cyfrowych oraz ich udziału w codziennym życiu człowieka, ze świadomością, iż odniesienie się do wszystkich istotnych tez w jednym opracowaniu naukowym, jest wprost niemożliwe. Najtrudniej jest nam sprecyzować odbiorcę publikacji, którymi z pewnością są badacze tych kwestii, jak również pedagodzy i psycholodzy praktycy oraz studenci. Liczymy bowiem, że to skromne dzieło znajdzie zainteresowanie tak u badaczy, jak i praktyków. *** W podsumowaniu wprowadzenia słów kilka o współautorach prezentowanego opracowania. Mariusz Jędrzejko, pomysłodawca tego projektu, jest pedagogiem i socjologiem zajmującym się od ponad dziesięciu lat problematyką zachowań ryzykownych, zaburzeń i zachowań kompulsywnych związanych z nadużywaniem niebezpiecznych substancji i nowych technologii oraz wielowymiarowymi skutkami rozwoju patologii społecznych. Pracę naukową rozpoczynał w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, a następnie kontynuował ją w Pedagogium Wyższej Szkole Pedagogiki Resocjalizacyjnej i Katedrze Pedagogiki Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, gdzie był kierownikiem Zakładu Profilaktyki Społecznej. Od 2012 roku prowadzi seminarium doktoranckie w Dolnośląskiej Szkole Wyższej we Wrocławiu. Razem z dr Danutą Morańską, doktor nauk pedagogicznych, pracują w Katedrze Pedagogiki Wyższej Szkoły Biznesu. Dr. D. Morańska to entuzjastka

17 cyfryzacji polskiego szkolnictwa i kształcenia na poziomie wyższym, znawca nie tylko teorii technologii sieciowych, ale także praktycznego wykorzystania urządzeń i technologii medialnych, badacz i metodyk. Jej inicjatywy metodyczne i edukacyjne są powszechnie znane na Śląsku i w Zagłębiu. Przygotowując pracę znaleźliśmy wielkie wsparcie w działaniach Agnieszka Taper (socjologa, absolwentki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, doktorantki na Wydziale Ekonomicznym warszawskiej SGGW; od lat zajmującej się sieciami społecznościowymi i ich rolą w rozwoju relacji interpersonalnych oraz problematyką gier komputerowych) oraz Magdaleny Weirauch (psychologa, absolwentki SWPS, rozpoczynającą karierę naukową i trenerską w Centrum Profilaktyki Społecznej). Powstanie tej pracy było możliwe dzięki wielkiemu wsparciu wielu innych osób oraz krytycznym uwagom recenzentów prof. Mirosława Kowalskiego z Uniwersytetu Zielonogórskiego, prof. Macieja Tanasia z Akademii Pedagogiki Specjalnej, prof. Stanisława Kawuli oraz prof. Lucyny Hurmo z Wyzszj Szkoły Informatyki i Zarządzania w Olsztynie. Szczególnie chcieliśmy podziękować studentom Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej i warszawskiej SGGW, którzy prowadząc badania i sondaże w środowisku nauczycieli, uczniów i rodziców dostarczyli nam ogromnego materiału empirycznego. Bez tych danych nasza publikacja byłaby niepełna.

18

19 Introdukction (wersja angielska)

20

21 Część I Od Cro Magnon do facebooka Chapter I From Cro Magnon to Facebook Mariusz Jędrzejko, Danuta Morańska Zgodnie z tezą Karla Junga człowiek jest skazany na rozwój. Progresywny kierunek naszego życia na globie ziemskim ukazuje się w perspektywie teorii ewolucji Karola Darwina, rozwoju przemysłu samochodowego, zwiększania długości życia człowieka, szybkości transmisji danych i cyfrowych kanałów telewizyjnych, rolnictwa i mechatroniki. Staliśmy się w wyniku tego rozwoju najbardziej agresywnym gatunkiem na Ziemi, a ucieczka od tego progresywności i ofensywności jest niemożliwa. Jeśli patrzymy na ów postęp szczególnie rzucają się w oczy niebywałe w ostatnich dekadach przeobrażenia w obszarze techniki i technologii, co znamionują kolejne rewolucje biegnące od upowszechnienia się koła, opanowania technik żeglowania, po statki kosmiczne i światłowody. Tak wielkie, że część z nas przestała już zwracać uwagę na coraz to nowe modele pralek, lodówek, telefonów komórkowych, samochodów i laptopów. Nie ulega wątpliwości, że tempo zmian na początku XXI wieku wyprzedziło zdolność człowieka do ich pełnego poznania i zrozumienia, co prowadzi do spektakularnego rozwoju specjalności i specjalizacji. Jak wynika z analiz rynkowych niemal każdego dnia na rynku konsumenta pojawia się coś nowego, a wielkie otwarcia marketów, lini produkcyjnych, serii nowych komputerów i limuzyn, zmasowanie promowane przez reklamę, nieustannie ekscytują potencjalnych konsumentów z wielkich bilbordów i ekranów komputerowych. Tym nowościom towarzyszy ogromny ruch produkcyjny i finansowo-ekonomiczny obrazowany m.in. takimi zjawiskami jak wzrost ofert bankowych, promocje wieloletnich systemów ratalnych na dobra materialne, pojawianie się (i znikanie) nowych tytułów prasowych, wiosenne modele sukienek i jesienne modele telefonów komórkowych. Rynki producentów i finansowe formułują coraz to nowe oferty, z których każda ma być lepsza od poprzedniej, a każdego roku tylko na rynku europejskim producenci wprowadzają ok. 30 nowych i liftingowanych modeli samochodów, niezliczoną liczbę nowych past do zębów, płynów do mycia naczyń, proszków do prania, przenośnych komputerów, telefonów komórkowych, drukarek atramentowych bądź laserowych, leków i pralek. Nie jest dziełem przypadku, ze w przypadku niektórych branż (kosmetyki, elektronika, chemia gospodarcza) reklama pochłania 30-50% zysków, każdy hit fimowy jest wielokrotnie przerywany rekalmami. Czy chcemy tego, czy nie tak zmasowane atakowanie cyfrowego odbiorcy musi w nim wywoływac określone XXI wiek - nieustanna zmiana

22 Napędzająca prosumpcja reakcje, a jeśli do działanie trwa dłużej może prowadzic do modelowania jego zachowań. Tak się dzieje z dorosłymi, a nastolatkami? Według modeli reklamowych, z których coraz więcej to kampanie adresowane do młodego odbiorcy (zwróćmy uwagę na wielkoformatowe reklamy filmów dla dzieci, nowych modeli smartfonów, wielobarwne kampanie kultowych producentów odzieży) realizowane za pośrednictwem przekazu cyfrowego, kluczowe znaczenie ma tak silne zainteresowanei odbiorcy, aby podjął oczekiwaną przez rynek decyzję. Stąd każdy z oferowanych produktów ma być rzekomo lepszy od poprzednika, a w pozyskiwaniu klienta nie liczą się niemal żadne normy etyczne. Te zjawiska są przejawem nowego modelu konsumpcjonizmu kapitalistycznego, niezwykle silnie wpływającego na indywidualnego człowieka poprzez rozbudzanie jego zainteresowań i potrzeb. Odbiorcą i uczestnikiem takiego procesu zmasowanego atakowania reklamą, przybierającą nierzadko ukryte formy są coraz częściej ludzie młodzi, w tym najmłodsi, bowiem rynek traktuje ich jako wielkiego jeszcze nie w pełni zagospodarowanego odbiorcę. Zauważmy w tym miejscu, że o ile w budownictwie, przemyśle stalowym, motoryzacji ciągle obecne są następstwa kryzysu finansowego, o tyle rynek nowych technologii i produktów bieżącego użytku (ubrań, gadżetów, muzyki, filmów) ma się dobrze. Wszyscy polscy operatorzy cyfrowi odnotowują wielkie zyski, a kluczowe marki związane z telefonami, tabletami i sieciami komórkowymi, ubraniami wykazują bilanse dodatnie. W tych obszarach trudno dostrzec kryzys Dla wielu producentów z obszaru technologii cyfrowych wprowadzanie na rynek nowości jest najlepszym pomysłem na kryzys, a obserwacja zachowań klientów generuje nowe pomysły oparte o m.in. model presumpcji, w wyniku czego, to klienci są pomysłodawcami wielu zmian w kształcie smartfonów, stosowanych aplikacjach, zasadach funkcjonowania nowych urządzeń cyfrowych. Choć tego nie dostrzegamy tak właśnie powstają wprowadzane w 2013 roku nowe modele telefonów, tabletów, laptopów. Zjawisko to jest dowodem na niezwykłe powiązanie producentów i rynku z końcowymi klientami. Pokazuje także jak bardzo w ciągu ostatnich 20 lat zmieniły się relacje między podażą i popytem, a nowe pomysły na produkty i technologie nie powstają już w zaciszu laboratoriów, lecz w wielkiej sieci oczekiwań, technicznych możliwości i innowacyjnych pomysłów. Powyższe uwagi formułowane w opracowaniu dotyczącym problemów mediów cyfrowych nie są przypadkowe, gdyż funkcjonowanie rynku cyfrowego jest ściśle powiązane z takimi procesami ekonomicznymi jak popyt, podaż, zysk. Wzajemne powiązania są aż nadto widoczne, w wyniku czego rynek elektroniczny dynamicznie się rozwija, a dla wielu producentów, marek, operatorów jest ważną pozycją w rubryce zyski. Ale jeśli mówimy o rozwoju, jako cesze życia współczesnego człowieka, warto przypomnieć tezę przedstawioną już w połowie lat 50. XX wieku przez jednego z największych socjologów współczesności. Erich Fromm bo o nim mówimy twórca psychoanalizy humanistycznej ujął to w następujący sposób: postęp jest możliwy jedynie wtedy, gdy zmiany dokonują się jednocześnie w ekonomicznej, społeczno-politycznej i kulturalnej perspektywie; że każdy postęp ograniczony

23 jedynie do jednej sfery jest destrukcyjny dla postępu we wszystkich sferach. 6 Fromm obserwujący dynamiczny rozwój społeczeństw kapitalistycznych zwrócił uwagę na stan, w którym niektóre obszary rozwojowe tworzą zburzenia w funkcjonowaniu człowieka, poprzez wywoływanie stanów napięć prowadzących do różnego typu zaburzeń, napięć, a w skrajnych przypadkach chorób psychicznych. Jeśli te analizy przeniesiemy na wiek XXI szybko zauważymy, że w okresie ogromnego postępu cywilizacyjnego, nierzadko przytłaczającego odbiorców, zatrzymaliśmy się w rozwoju kulturowym, którego rolą jest m.in. przygotowanie człowieka do korzystania do coraz szerszych wytworów cywilizacji. Tempo zmian i ofert, szybkość, z jaką rynek wprowadza nowości może z jednej strony świadczyć o wielkim postępie technologicznotechnicznym, z drugiej jednak powinno wywoływać refleksję o możliwościach człowieka przyjęcia mnogości tych ofert. Tym samym stan nieustannej zmiany z jednej strony ukazuje mobilność gospodarek i kreatywność instytucji oraz człowieka, z drugiej natomiast strony doprowadził do procesu nieustannego spóźnienia, w którym nowy produkt w chwili sprzedaży ma przed sobą jedynie kilka tygodni młodości. Wielu psychologów temu tempu przypisuje jedno z najważniejszych źródeł kluczowego problemu współczesnego człowieka, którym jest stres. Posłużmy się w tym miejscu takim porównaniem. Z jednej strony czasy współczesne wygenerowały wiele cech postępowych i prorozwojowych, a przykładami będą: powszechność edukacji oraz kształcenia, szeroki dostęp do różnorodnych ofert kultury masowej, zwiększenie liczby obiektów sportowych, powszechny dostęp do podstawowej opieki zdrowotnej oraz pełen dostęp do informacji niezbędnych dla zachowania zdrowia (media i technologie cyfrowe odegrały w ostatnich latach niekwestionowaną rolę w kształtowaniu świadomości prozdrowotnej); drugiej jednak strony przy łatwym dostępie do informacji służących dobru człowieka (zdrowie, relacje społeczne) mamy do czynienia z widocznym wzrostem zachowań ryzykownych, wzmacnianiem instytucji profilaktycznych, opiekuńczo-wychowawczych, resocjalizacyjnych, terapeutycznych w świecie rosnącego dobrobytu zapotrzebowanie na te instytucje nieustannie rośnie. Teza ta nie przeczy potrzebie unowocześniania świata i rozwoju, lecz jest pytaniem o tempo tego rozwoju i zdolność człowieka do jego sprostaniu. Zasadnym jest zatem postawienie następującej tezy-pytania: czy rozwijający się, ultranowoczesny, hiperaktywny świat XXI wieku nie prowadzi nas prowadzi do stanu nieustannego pobudzenia, uniemożliwiającym refleksję nad samym sobą, sensem istnienia, życia w nieustannym ruchu? Podkreślamy jąje, bowiem bez tej refleksji, nad człowiekiem zaczynają panować bezduszna techniczna organizacja i instytucje, a bombardujące informacje zmuszają do podejmowania szybkich wyborów i decyzji. Istota tej uwagi, związanej z przeciążeniem i nieustanną zajętością, została zauważona jeszcze w czasach, gdy nikt nie myślał o elektryczności, telefonach czy ach. Jeden z najwybitniejszych myślicieli starożytności Seneka pisał i mówił tak: Cywilizacja i kultura 6 E. Fromm (2012), Zdrowe społeczeństwo, Kraków; Wydawnictwo vis a vis, s. 8-9.

24 Człowiek zajęty najmniej jest zdatny do życia, ponieważ żadna umiejętność nie jest trudniejsza niż umiejętność życia. Biegłym w innych umiejętnościach jest wszędzie wielu, niektóre z nich nawet młodzi opanowali do tego stopnia, że i sami mogliby innych nauczać. 7 Jeśli zatem a naszym zdaniem nie ulega to wątpliwości tym, co charakterystyczne dla obecnych czasów jest nieustanna zajętość człowieka oraz konieczność uczestniczenia w coraz większej liczbie czynności, to warto szukać złotego środka w świecie przeciążonym informacjami i nasyconym technologiami. Do pedagogicznych aspektów tego problemu będziemy wielokrotnie w naszej publikacji wracali. Inżynieria informacji *** Polska i nie tylko pedagogika, teologia, psychologia oraz socjologia analizując rozwój otoczenia człowieka i jego samego w perspektywie nowych technologii oraz nowoczesnych modeli organizacji pracy, zauważają, że tempo przyspieszania jest na tyle duże, iż skutkuje koniecznością nieustannego nadążania nad coraz to nowymi urządzeniami i aplikacjami, ukazując specyficzną cechę XXI wieku (i zapewne kolejnych) ciągle musimy uczyć się czegoś nowego, a pojęcie nauka permanentna jest absolutnym wymogiem utrzymania się w nurcie życia. Nieprzypadkowo też, dostrzegając wszystkie pozytywne następstwa zmian, stawiane są liczne pytania, z których jedno zachowuje szczególną aktualność: czy charakter tego rozwoju, w jego wszystkich aspektach sprzyja człowiekowi? Mamy bowiem wszelkie podstawy do mówienia o życiu w epoce, w której cywilizacja coraz bardziej wyprzedza kulturę, a znaczna część społeczeństwa nie potrafi uczestniczyć świadomie w konsumowaniu wytworów nowej kultury technicznej, zwłaszcza cyfrowej. Nie dlatego, że byśmy tego nie chcieli, lecz z atrakcyjności ofert i ogromnego zabsorbowania, a następnie pobudzenia rosnącą liczbą czynności, jakie niemal codziennie wykonuje (musi wykonać) współczesny człowiek. Zauważmy także, że często w rękach jednego człowiek jest tak dużo technologii i narzędzi cyfrowych, bądź znajdujących się w nich aplikacji, że ma on problem w ich optymalnym i przemyślanym wykorzystaniu. Jeden z najaktywniejszych badaczy tej problematyki Jan van Dijk wskazując, że nie wszystko, co najnowocześniejsze dociera równomiernie do wszystkich ludzi, opisuje tę kwestię następująco: Nowe media pozwalają dobrze poinformowanym obywatelom, pracownikom i konsumentom na lepszą komunikację z instytucjami decydującymi o kształcie życia społecznego (oraz uczestnictwo w ich działalności). Choć teoretycznie powinno to wzmacniać demokrację, nowe technologie są do tego stopnia podatne na centralną kontrolę, że mogą wręcz stanowić zagrożenie dla demokracji. 8 7 Seneka,. 8 J. van Dijk, Społeczne aspekty nowych mediów (2010), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 12.

25 Jej celność dostrzegamy analizując takie zjawiska jak manipulowanie informacją, czynienie z informacji banalnych tematów dnia i tygodnia, krzykliwe epatowanie reklamą w nowych multimediach (powszechnie stosowane są w nich techniczne sztuczki utrudniające wyłączenie reklamy np. poprzez jej przemieszczanie się po ekranie). Są to nowe wytwory z obszaru inżynierii społecznej i informacji o ogromnej sile oddziaływania na potencjalnego odbiorcę. Istotę i wpływ tego mechanizmu prezentujemy w perspektywie danych uzyskanych w prowadzonych przez autorów badaniach. Tabela 1. Opinie respondentów o reklamie elektronicznej 9 Badany problem Osoby dorosłe Dzieci i młodzież Czy reklama zewnętrzna ma wpływ na panie decyzje o zakupie konkretnych towarów? (odsetek 39% 52% odpowiedzi twierdzących Czy zapoznaje się Pan/Pani z reklamami towarów umieszczanymi w w Internecie? (odsetek 21% 43% odpowiedzi twierdzących) Czy reklama internetowa ma wpływ na Pana/Pani decyzje o zakupie konkretnych towarów? (odsetek 18% 56% odpowiedzi twierdzących) Czy zdarzyło się w ciągu ostatnich 12 miesięcy aby reklama elektroniczna skłoniła Pana/Panią do 9% 26% zakupu konkretnego towaru? (odsetek odpowiedzi twierdzących) Czy przeglądając strony internetowe wyłącza Pan/Pani reklamy? (odsetek odpowiedzi 47% 19% twierdzących) Siła wpływu elektronicznej reklamy na młode pokolenie jest w świetle tych danych niekwestionowana, a jej potwierdzeniem mogą być badania przeprowadzone przez Monikę Franię, która w konkluzjach do nich zawarła m.in. następujący wniosek: Większość młodych ludzi przyznała, że zdarza im się rzadziej lub częściej nakłaniać rodziców do zakupu produktów marek, które wcześniej były reklamowane w telewizji. Można się tylko domyślać, że osoby, które budują swoją tożsamość przez postrzeganie świata przez pryzmat reklamy i definiują siebie przez mieć, będą robiły wszystko, żeby zgromadzić, jak najwięcej reklamowanych dóbr. Taka postawa może budować konflikty i nieporozumienia wynikające z dysonansu między tym, co chciałoby się posiadać, a tym, na co można sobie pozwolić. 10 Z kolei polski badacz Bronisław Siemieniecki wskazuje na inny niezwykle ważny aspekt związany z eksplozją technologii cyfrowych, następstwem czego Nasycenie i przesycenie informacyjne 9 Sondaż przeprowadzony w dniach marca 2013 roku na populacji 328 dorosłych i 317 młodych (14-19 lat) respondentów zrealizowane w warszawskich i śląskich centrach handlowych oraz 34 placówkach oświatowych. 10 M. Frania (2011), W pułapce reklamy wybrane aspekty funkcjonowania reklam telewizyjnych w życiu młodych ludzi. [w:] Człowiek w wielkiej Sieci, D. Sarzała, M. Walancik (red.), Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Mazowieckie Centrum Profilaktyki Uzależnień, Warszawa 2011, s. 161.

26 są zalew informacyjny oraz problem z określeniem prawdziwości treści (przekazu) w kontekście moralnym i naukowym: Informacyjna eksplozja powoduje, że gubimy istotę rzeczy. Coraz większą trudność sprawia nam odróżnienie spraw ważnych od błahych. Dostępna w Internecie wielość wypowiedzi oraz sądów na dany temat powoduje, że coraz częściej trudno nam określić własne poglądy. Tym bardziej, że każdy może publikować niekoniecznie prawdziwe informacje. Sprzyja to chaosowi i bezkrytyczności odbioru informacji. W masie wiadomości gubi się głos specjalisty, znika autorytet. 11 Polskie studia nad rzeczywistością ukazują także inne problemy, ci skłania to postawienia tezy, że wolność w Internecie jest zjawiskiem bezgranicznym, podobnie jako dostęp do wszelkich treści. Badająca to zjawisko Agnieszka Taper wysuwa cenną uwagę: Treści o charakterze erotycznym obecne są niemalże w każdym przekazie audio i wideo. Coraz bardziej niepokojącą sytuacją jest wkraczanie erotyki do sfer, które były zarezerwowane jedynie dla dzieci. ( ) Zagrożenie to szczególnie widoczne jest w grach komputerowych, a problematyka treści erotycznych w grach komputerowych drastycznie uwidacznia się w momencie, kiedy do tych gier ma dostęp młody, jeszcze nie w pełni dojrzały emocjonalnie, człowiek. 12 Na rozszerzanie się zagrożeń i istotne interakcje pomiędzy zachowaniami w sieci a tymi w życiu realnym wskazują także wieloletnie badania Jacka Pyżalskiego dotyczące agresji w sieci: Okazało się, że w większości przypadków mobbing elektroniczny był wyraźnie powiązany z tradycyjnym bullyingiem szkolnym ( ). Nierzadko sytuacje doświadczane w świecie faktycznym przenosiły się do świata online. Czasami było także odwrotnie. 13 Tak wyraźne podkreślenie zagrożeń nie pozostaje w sprzeczności z wielkimi szansami, powstającymi wraz z nowymi technologiami, zwłaszcza cyfrowymi, chodzi raczej o wskazany wcześniej problem, jaki ma człowiek z ich rozsądnym skonsumowaniem. Zauważmy już na wstępie, że kluczowe atrybuty, jakimi dysponuje nowoczesny technologiczny świat, czyli przejście od informacji segregowanej i dostępnej w zależności od pozycji społecznozawodowej, do informacji powszechnie dostępnej, doprowadziło do stanu zmasowanego zalewu informacyjnego. Proces ten je osiągnął jeszcze swojego stanu maksymalnego nasycenia i będzie się nadal rozwijał, wraz z wypełnianiem 11 B. Siemieniecki (2007), Pedagogika medialna, t 1, B. Siemieniecki (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s A. Taper (2010), Gry komputerowe nowe źródło patologii i zaburzeń wśród dzieci i młodzieży. [w:] Człowiek i zagrożenia, M. Jędrzejko, D. Sarzała (red.), Pułtusk: Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, s J. Pyżalski (2009), Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2009, s. 104.

27 luk przestrzennych i ekonomicznych specjaliści oceniają, że pełne nasycenie rynku nowymi technologiami nastąpi ok roku. Wynikiem powszechnego dostępu do technologii i informacji będzie pełnokrwiste społeczeństwo informacyjne, które będzie miało nie tylko pełen dostęp do informacji popularnych, ale także przejdzie na cyfrowe model realizacji niezliczonych ilości czynności zawodowych, edukacyjnych i komunikacji prywatnej. Będzie temu towarzyszyła masowa, na bieżąco uzupełniana digitalizacją kluczowych zasobów informacji i wiedzy 14. Tym samym osiągnięte zostaną dwa kluczowe cele najnowszej rewolucji technologicznej: całkowita cyfryzacja wszystkich kluczowych mediów oraz szerokopasmowy transfer danych. Sądzimy, że zwieńczenie tego procesu nie oznacza kresu tradycyjnych relacji oraz mediów, ale osiągniecie przez ich cyfrowe odpowiedniki zdecydowanej przewagi. Będzie to zatem świat powszechnych Cyfrowych Tubylców. Gdyby dokonać porównania różnorodności zadań, czynności i funkcji wykonywanych oraz wypełnianych przez społeczności pierwotne, elity starożytności, pokolenie lat 80. i 90. XX wieku (współczesnych młodych rodziców) i drugiej dekady XXI wieku (ich dzieci) dostrzeżemy ogromne różnice. Nasi prapradziadowie realizowali kilkaset zadań i funkcji stanowiących całość ich życia społecznego i indywidualnego. Wraz z przemieszczaniem się poszerzali swoją wiedzę o świecie przyrody, a po nadejściu epoki osadnictwa zaczęli mnożyć czynności w wyniku czego pojawiły się garnki, uprawy, mosty, rzemiosło. Kolejne epoki poszerzały umiejętności manualne, a grecka filozofia wprowadziła do życia człowieka zupełnie nowy pierwiastek analizowania świata poprzez myślenie rozumowe. Jednak dopiero technologie przemysłowe i rewolucje technologiczne doprowadziły prawdziwej rewolucji. Jednym z jej przejawów jest stan, w którym współczesny nastolatek wykonuje w ciągu doby wielokrotnie więcej czynności niż jego mama i tata, przy czym znacząca część z nich jest czasem pustym. Pustka nie oznacza oczywiście nicości. Otrzymując nieporównywalnie więcej informacji (najczęściej skrótowych), wykonując też ogromną liczbę czynności manualnych (pisanie sms, odbieranie i nadawanie i, klikanie na kolejne strony internetowe, prowadzenie bohatera w grze), poznawczych i analitycznych mózg dziecka i nastolatka funkcjonuje w znacząco innym środowisku niż jego rodziców, gdy byli w jego wieku. Stan ten implikuje reakcje, którymi są nie tylko procesy przetwarzania uzyskanych informacji, ale także konieczność odpowiadania na nie, czyli wchodzenia w różne, często złożone interakcji tej kwestii poświęcimy w pracy wiele uwagi. W świetle współczesnych badań uzasadnionym jest postawienie tezy, że nowe technologie cyfrowe mają wpływ na sposób funkcjonowania mózgu człowieka. Ta kwestia będzie szerzej omówiona w dalszej części pracy. W tym miejscu skupmy się na konsekwencjach zmasowanego ataku informacyjnego realizowanego niemal 14 Zob. Z. Dacko-Pikiewicz, M. Chmielarska (2005) (red.), Rola biblioteki w tworzeniu społeczeństwa wiedzy, Dąbrowa Górnicza: Wydawnictwo WSB.

28 bez żadnych barier wiekowych (świat medialny nastolatka niewiele różni się od świata medialnego jego rodziców patrz tabela poniżej). Tabela 2. Opinie respondentów dostępności przekazu medialnego 15 Badany problem Osoby dorosłe Dzieci i młodzież Czy segregujecie (modelujecie) Państwo telewizyjny przekaz medialny oglądany przez 75% - wasze dzieci? (odsetek odpowiedzi twierdzących) Czy możecie oglądać w telewizji te same programy i filmy, jakie oglądają wasi - 68% rodzice? (odsetek odpowiedzi twierdzących) Czy w oglądanych przez was filmach 98% 96% występują sceny zabijania i przemocy fizycznej? Czy tego typu filmy oglądacie często? 72% 69% Powszechny dostęp do mediów, technologii i urządzeń cyfrowych stał się faktem w ciągu ostatniej dekady. Polskie badania wskazują na 90-95% nasycenie gospodarstw domowych telewizorami i 70-80% wyposażeniem w komputery. Liczba ponad 40 milionów telefonów komórkowych (z aktywnymi kartami) w społeczeństwie liczącym 38 milionów obywateli jest dopełnieniem poziomu upowszechnienia nowych technologii. Społeczeństwo, w którym informacja i wiedza stają się powszechne, łatwo dostępne, stymulowane przez nowoczesne systemy edukacyjne oraz gospodarkę wrażającą to wszystko, co najnowsze przechodzi w społeczeństwo wiedzy i informacji, co jest synonimem społeczeństwa informacyjnego Immanentną częścią tego społeczeństwa są nowe modele komunikacji, o charakterze masowym, nieograniczonym, opartym o technologie cyfrowe. Badacze tej problematyki wskazują na specyficzne cechy nowych modeli komunikacyjnych i relacji interpersonalnych, wśród których wymienić można 16 : nowe granice dla tego, co intymne i poszerzanie się obszarów samoobnarzania się; zanik prywatności oraz nowe podejście do publiczności (upublicznienie informacji w sieci czyni ją nieśmiertelną); nowe funkcje interpersonalne technologii cyfrowych; preferowanie zapośredniczonych form kontaktów interpersonalnych (wysłanie sms jest łatwiejsze niż pójście do kolegi mieszkającego w sąsiednim bloku); presja technologii cyfrowych (konieczność bycia w stałym kontakcie lub gotowości do kontaktu); 15 Sondaż przeprowadzony w dniach marca 2013 roku na populacji 328 dorosłych i 317 młodych (14-19 lat) respondentów zrealizowane w warszawskich i śląskich centrach handlowych oraz 34 placówkach oświatowych. 16 Bardzo interesująco problemy te analizuje Sherry Turkle (2013) w pracy Samotni razem, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

29 sieć jako pierwsze (nierzadko zasadnicze) źródło informacji o innym człowieku (co generuje ogromny potencjał naznaczania i etykietyzowania). Gdybyśmy na polskie społeczeństwo spojrzeli od strony statystycznej, mierząc je dostępem do Internetu, poziomem posiadania telefonów komórkowych i komputerów, odsetkiem osób posiadających wykształcenie wyższe, upowszechnieniem oświaty, będziemy bliscy stanu modelowego społeczeństwa wiedzy. Jak zauważa badacz tej problematyki Stanisław Juszczyk: Społeczeństwo wiedzy charakteryzuje się wysokim stopniem skomplikowania procesów społecznych i ekonomicznych, wymagających umiejętnego wykorzystania technik gromadzenia, przetwarzania i przesyłania oraz korzystania olbrzymiej, nieustannie rosnącej liczby informacji, generowanej w trakcie wymienionych procesów. W takim społeczeństwie informacja, konstruowana z niej w sposób aktywny przez uczących się, wiedza oraz technologie informacyjno-komunikacyjne (TIK) stanowią podstawowe czynniki wytwórcze. 17 Jak się wydaje człowiek współczesny opanował stronę technologiczną przekazu informacyjnego i wiedzy w sposób zmierzający do ich masowego upowszechnienia i zastosowania we wszystkich dziedzinach życia. Innymi słowy nie mamy dzisiaj problemu z dostępem do technologii, informacji i wiedzy, dużo trudniej jest jednak z ich/jej wykorzystaniem, umiejętnością segregacji w kategorii prawda i fałsz oraz odpowiedniego wykorzystaniem w realnym życiu. Jeśli bowiem aplauz rodziców wzbudza posiadanie przez nich dzieci tabletu i stałego podłączenia do Internetu a sama fakt jest nadal uznawany jako przejaw dobrobytu materialnego to rzadziej przychodzi im refleksja, na ile prorozwojowo urządzenia te są przez uczniów właściwie wykorzystywane. Te kwestie będziemy szeroko podejmowali w różnych miejscach tej publikacji. Podejmijmy jeszcze sygnalnie jeden problem. Wraz z upowszechnianiem się technologii cyfrowych, obok realnego świat ich wykorzystania szybko rozbudowuje się świt cyberzeczywistości, w którym realność zamazuje się z fikcją, a część użytkowników ma coraz większy kłopot z odróżnieniem tych obszarów. Badacz tego zjawiska Jean Baudrillard pisząc o idei hiper-rzeczywistości, która znajduje się poza realną rzeczywistością wskazuje, iż stałą się ona ubocznym, nie zaplanowanym skutkiem świata nasyconego mediami 18. W tych przestrzeniach mamy do czynienia z niezwykłym zjawiskiem psychologicznym i socjologicznym: ludzie konstruują wiele wariantów samego siebie, które pojawiają się czasem w niespójnych i sprzecznych Zalew czynności i informacji 17 S. Juszczyk (2007) Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, (w:) Dziecko w świecie wiedzy, Informacji i komunikacji, red. S. Juszczyk, I. Polewczyk, Toruń: Wydawnictwo Adam marszałek, s Zob. Baudrillard J. (1983), Simulations, New york: Semiotexst(e).

30 zestawieniach, zależnych od kontekstów, które często same na siebie zachodzą lub są pozornie niewymierne. 19 Obraz człowieka i jego wytworów w technologii cyfrowej jest tym samym daleki od rzeczywistości, tak w sensie wizualnym (vide okładki kultowych pism kobiecych, gdzie cyfrowo przerobione 45-latki wyglądają jak 18-latki, a samochody są większe, dłuższe ; proszki piorą wszystko, a leki bezreceptowe). Na nowe obrazy uzupełniane są o ogromne ilości (często powtarzających się) informacji i znaków, co wymaga reakcji, przeglądania, otwierania, przewijania. Cechą informacyjnych technologii cyfrowych, zwłaszcza na portalach informacyjnych i społecznościowych, jest zasada: otwarcie jednej informacji tworzy pole (ścieżkę) do niemal nieograniczonej liczby informacji kolejnych (odebrany sms stymuluje wysłanie odpowiedzi; informacja o koncercie piosenkarki generuje przejście na jej portal, sklep z płytami, listę przebojów ). Wszystko po to, aby użytkownik pozostał jak najdłużej w nowych portach. W opisywanym tutaj aspekcie mnogości informacji i czynności ujawnia się zjawisko prezentowane w poniższej tabeli. Obrazuje ona wyniki sondażu przeprowadzonego na grupie 208 nauczycieli ze szkół mazowieckich, podlaskich i łódzkich oraz 414 uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych z tych trzech regionów. Respondenci wypełniali opracowaną przez zespół badawczy Kartę dziennych czynności i informacji, w której zaznaczali każdą nowa czynność oraz każdą nową informację napływającą w godz (lub obudzenia się) Tabela 3. Porównanie liczby czynności i informacji w populacjach nauczycieli i uczniów 20 Badany problem Nauczyciele Uczniowie szkoły Uczniowie gimnazjum podstawowej Średnia liczba wysłanych informacji w sieciach cyfrowych ( , sms, rozmowa telefoniczna, informacja wysłana przez inny komunikator) Średnia liczba informacji odebranych z sieci cyfrowych ( , sms, rozmowa telefoniczna, informacja z innego komunikatora) Średnia liczba czynności wykonanych z użyciem technologii cyfrowych w dniu badania* * Np. otwarcie nowej strony internetowej, przejście na nowy kanał telewizyjny, wysłanie odebranie sms, odebranie - wykonanie rozmowy telefonicznej 19 D. Barney (2008), Społeczeństwo sieci, Warszawa; Wydawnictwo Sic!, s Sondaż przeprowadzony w okresie w ramach działań profilaktycznych realizowanych w mazowieckich, podlaskich i łódzkich placówkach oświatowych: populacja badawcza 307 nauczycieli i 328 uczniów, z 29 miejscowości.

31 Przyjmując, że dobowa aktywność życiowa dzieci jest krótsza (idą spać wcześniej, śpią dłużej) niż osób dorosłych dysproporcje te są jeszcze większe, ukazując nasycenie młodego pokolenia informacjami i czynnościami. Kwestię tę w tym miejscu tylko sygnalizujemy, bowiem wielokrotnie do niej powrócimy w dalszej części publikacji. Mnożenie czynności i zwielokrotnienie informacji odbieranych i wysłanych ma oczywisty wpływ na aktywność psychofizyczną dziecka (zobacz kolejne rozdziały). W cyklu dobowym ma ono coraz mniej czasu na realizowanie czynności wymagających większej refleksyjności i analizowania, natomiast wykonuje coraz więcej czynności pozornie prostych, ale zajmujących duże ilości czasu. Zmienia się także treść ich przekazu formułowanego z pomocą technologii cyfrowych, bowiem zamiast Spotkajmy się o godzinie 14 przy McDonaldzie piszą 2PMMD, w miejsce złożonego, ciepłego emocjonalnie Dziękuje bardzo za spotkanie było niezwykle miłe, aż się śmieję dostajemy T. Jeszcze innym zjawiskiem jest przyspieszenie narracyjne, cecha szczególna technologii cyfrowych. Dzieje się to sytuacji, gdzie teoretycznie media te dają możliwość interakcji z zapewnieniem większej kontroli, wyznaczanej przez jej jedną z kluczowych cech mediów cyfrowych technologii komunikacji. Zauważmy bowiem, że kontakty realizowane za pomocą środków cyfrowych nie zmuszają nas do natychmiastowej odpowiedzi (sms, e), a mimo to młodych użytkowników sieci cechuje skłonność do udzielania szybkich odpowiedzi, wręcz natychmiastowych, co z kolei wywołuje falę interakcji i kontaktów poprzez medium cyfrowe. Niektóre z komunikatorów tworzą także możliwość równoległego kontaktowania się wielu użytkowników, a aplikacje komputerowe pozwalają na obserwowanie na monitorze wielu kanałów informacyjnych i obrazowych. W psychologicznej analizie tego problemu przyjmuje się, że tendencja do interakcji szybkich wyklucza refleksyjność, analizę, spokojne rozważenia pytania lub tezy, w wyniku czego odbiorca lub nadawca może utracić kontrolę nad poziomem emocjonalnym, rytmem i przebiegiem cyfrowej interakcji. W jednym z kolejnych rozdziałów zagadnienie to będziemy analizowali w perspektywie wpływu wielu kanałów informacyjnych (kilka słuchowych, kilka wzrokowych, kilka czuciowych manualnych) na zdolność do funkcjonowania w środowisku wielozadaniowym. Nowe zjawiska obserwowane w relacjach człowiek technologie cyfrowe sprzyjają formułowaniu postulatów pedagogicznych i edukacyjnych związanych m.in. z potrzeba budowania wielostopniowych programów edukacyjnych i profilaktycznych. Nieprzypadkowo też coraz liczniejsze grono pedagogów opowiada się za koniecznością wdrożenia szerokiego programu edukowania do mediów, którego celem nie jest ograniczenie kontaktu człowiek nowe technologie, lecz takie z nich korzystanie (co do metod i treści), aby służyły one dobru człowieka. Znany badacz tej problematyki Maciej Tanaś zwracając uwagę na trójpoziomowy model życia współczesnego dziecka świat rzeczywisty, medialny i wirtualny wskazuje na wielką siłę oddziaływania przestrzeni wirtualnej na wyobrażenia młodego człowieka o świecie realnym. Jego zdaniem nowe technologie tworzą nie tylko cyberjasia, ale całkowicie zmieniają Przyspieszone narracje Cyberświat wiedza bez ograniczeń

32 możliwości poznawcze nastolatków, otwierając przed nimi wszelkie obszary wiedzy i informacji. Cytowany powyżej autor pisze o tym tak: Bagatelizowanie faktu, że wkraczający do izby lekcyjnej mały Jaś jest widzem telewizyjnym o doświadczeniach sięgających kilku do kilkunastu tysięcy godzin obejrzanych programów, czy też brak zrozumienia konsekwencji, jakie dla tego rozwoju i wychowania człowieka niesie fakt, ze statystyczny Polak spędzi w swym życiu przeciętnie dziesięć lat przed telewizorem i co najmniej drugie tyle przed monitorem komputerowym jest symptomem zadziwiającej niefrasobliwości naukowej i izolacji w imię złudzeń co do niepodatności dziecka na wpływy owych światów. 21 Cyfrowi Tubylcy na zakupach Uwaga tego pedagoga jest o tyle istotna, że wpływ sfery medialnej, zwłaszcza tej budowanej dla specyficznego świata dzieci i młodzieży, generuje określonego typu zachowania, presje, potrzeb, a nierzadko jest źródłem napięć emocjonalnych. Nie jest też dziełem przypadku fakt, że gazetki adresowane do 10., 13. i 15. latków zawierają ogromną liczbę reklam oraz opracowań quasi reklamowych, promujących ubrania, gadżety, kosmetyki, słodycze, napoje oraz określone zachowania. Podobnie jak ma to miejsce w reklamach poprzedzających filmy dla dzieci. Ta sfera jest powszechnie niedostrzegana przez rodziców, którzy kupując określony tytuł prasowy lub włączając określony program telewizyjny adresowany do dziecka, nie zwracają uwagi na zamieszczane w nich reklamy. Czyniona tu uwaga nie jest przypadkowa. O ile do tej pory w relacjach producent, sprzedawca klient kluczowym był odbiorcą był dorosły, o tyle współcześnie narasta zjawisko ofensywy informacyjnej i reklamowej adresowanej bezpośrednio do młodych odbiorców, którzy coraz częściej posiadają samodzielnie wydawane środki finansowe. Zjawisko pewnej samodzielności finansowej młodzieży i dzieci jest w Polsce cechą ostatnich 20 lat, ale w krajach bogatych demokracji zachodnich oraz szybko bogacących się gospodarkach wschodzących oraz bogatych monarchiach naftowych było znane już w latach 80. XX wieku (jest to z jednej strony wynik bogacenia się ich rodziców, z drugiej zaś strony podejmowania przez nastolatków i młodzież pracy zawodowej). Co to implikuje obecnie i zmieni w przyszłości? Po pierwsze będziemy świadkami i uczestnikami rynku, na którym młody (nastoletni) konsument będzie odgrywał coraz większą rolę, bowiem w jego zasobach będą znajdowały się ilości środków finansowych. Choć ich wielkość będzie zdecydowanie niższa niż osób pracujących, to jednak będą to środki w swojej ogólnej masie znaczące, zwłaszcza, że ich zmaterializowanie obywać będzie się w tylko w kilku ściśle określonych obszarach (produkty spożywcze, media cyfrowe, gadżety, kultura). Tym samym powiązania rynku producentów i oferentów tych produktów i usług z młodym konsumentem będą coraz silniejsze. W tym obszarze obserwujemy już nowe zjawiska i trendy: 21 M. Tanaś (2004), Wstęp, w: środki informatyczne i media, Warszawa-Kraków: Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Oficyna Wydawnicza Impuls, s. 9.

33 powstawanie produktów i usług adresowanych tylko do młodego odbiorcy; reklama (często pełnowymiarowe kampanie) adresowana kierunkowo do grup dziecięcych i młodzieżowych; funkcjonowanie zespołów marketingowych obserwujących zachowania młodego klienta i prosumpcja. poszukiwanie nowych produktów i obszarów zagospodarowania środków ekonomicznych najmłodszych klientów. Po drugie kanały materializowania zasobów finansowych Cyfrowych Tubylców będą dokonywały się w dwóch ścieżkach: w realnych sklepach i na e- zakupach. Tendencje te wzmacniać będą ekonomiczne procesy i zjawiska globalizacyjne, które promując określony produkt na największym rynku świata w Stanach Zjednoczonych natychmiast rozpoczynają stymulację odbiorców w innych regionach (ma to formę stymulowanego napięcia, podobnie jak przypadku zapowiedzi kolejnych filmów, koncertów). Rola rynku amerykańskiego jako stymulatora i pola inauguracji wszelkich kluczowych nowych technologii cyfrowych jest jedną z cech cywilizacji cyfrowej. To tempo narzucania nowych rozwiązań, nowe wielkie otwarcia i inauguracje mają swój wpływ na zachowania i postawy młodych ludzi, budząc emocje, oczekiwanie, kumulując w programowany sposób wielkie wybuchy globalnego rynku. W opinii cytowanego już D. Barneya konsekwencje kulturowej globalizacji zaczynają budzić coraz większy sprzeciw, bowiem globalna kultura prowadzi do zaniku lub znaczącego ograniczenia kultur lokalnych. Autor ten pisze następująco: Z jednej strony pojawiają się argumenty, że globalizacja stanowi punkt kulminacyjny współczesnej formy wykorzenienia, oderwania od pierwotnego środowiska, końcowy etap postępującej homogenizacji znaczących kulturowych rozróżnień, tworzącej pojedynczego, masowego konsumenta kultury wypływającej z konglomeratu ponadnarodowego imperium medialnego Stanów Zjednoczonych Z innej perspektywy obraz jest mniej ponury. Tutaj globalizacja oznacza zjawisko kulturowej różnorodności i hybrydyzacji 22 Problem reklamy adresowanej za pomocą przekazu cyfrowego do młodego odbiorcy jest zjawiskiem wieloaspektowym i złożonym. Dostrzeżenie przez rynek, którego integralną częścią są media, młodego odbiorcy nastąpiło to w gospodarkach Zachodu na przełomie lat 70. i 80 XX wieku a rozwinęło się w ostatniej dekadzie XX wieku, natomiast w Polsce jest dziełem ostatnich lat - ma swoje następstwa w modelach reklamy, w których nie tylko wyłoniono młodego odbiorcę jako celowa grupę, ale w jej ramach buduje się strategie adresowane do młodzieży starszej (smartfony), dziewczynek (lalki i gadżety), chłopców (elektroniczne zabawki). Przyjęte w ramach tych modeli kampanie, 22 D. Barney (2008), dz. cyt., s. 35.

34 metody, techniki są ukierunkowane na wywołanie silnych emocji oraz rozbudzanie potrzeby posiadania. Badający te trendy Krzysztof Albin pisze tak: Powstaje wiec pytanie, co koncentruje jego [odbiorcy - MJ] uwagę na tyle długo, by treść przekazu mogła dotrzeć w swych najbardziej interesujących fragmentach. Jeśli tak się stanie następne emisje przekazu mogą być odbierane dokładniej i z większym zainteresowaniem. Jednak nawet przy coraz większym zainteresowaniu przekazem, komunikacja poprzez reklamę z reguły nie osiąga jakości, która jest standardem w formach komunikacji opartych na kontaktach bezpośrednich. Jego naturalnej elastyczności nie zastąpią żadne formy komunikacji masowej. 23 Nieprzypadkowo zatem wszelkiego rodzaju promocje połączone z konsumpcją, wypróbowaniem określonego produktu są coraz częściej stosowane w oddziaływaniu na młodego odbiorcę, a producenci podejmują zmasowane działania marketingowe w kierunku obecności w konkretnym przedszkolu, szkole, na imprezach środowiskowych. Ustawienie konkretnej samoobsługowej szafy z napojami i słodyczami w jest szansą na stworzenie specyficznej więzi konsumenta z produktem. Obecność tych produktów w reklamie poprzez media cyfrowe umacnia wtedy przekonanie, że jest to mój produkt, znam go. Takie modele są niczym innym jak formą komunikacji instrumentalnej zorientowanej na osiągnięcie określonego celu 24. Nieprzypadkowo też w działaniu reklamowym poprzez technologie cyfrowe na młodego odbiorcę stosuje się metodę wielokrotnego, powtarzającego się w różnych źródłach eksponowaniu wiadomości zawierających obraz reklamowanego obiekt (np. kampania bilbordowa, połączona z zapowiedziami reklamowymi w kinach przed głównym seansem, spoty reklamowe na najpopularniejszych portalach i w telewizji, reklama uliczna, sms reklamowe, obecność na wielkich imprezach kulturalnych). Kiedy dochodzi do przetwarzania tych informacji przez odbiorcę konsumenta na poziomie semantycznym oraz pojawienia siew indywidualnego doświadczenia wobec głównego desygnatu przekazu informacyjnego, pojawiają się u niego sądy wartościujące. To one mają decydujący wpływ na pojawienie się decyzji wyboru. Podkreślmy także, ze pojedynczy sygnał reklamowy (konkretnego produktu) skierowany do potencjalnego konsumenta zderza się natychmiast z sygnałami konkurencyjnymi, co powoduje, że przestrzeń publiczna i handlowa jest wielkim pasmem reklam (cechą polskich miast i dróg prowadzących do aglomeracji i miasteczek jest zmasowany atak reklamą wizualną). Wynikiem konkurencji reklamowej jest poszukiwanie nowych kanałów jej dystrybucji, które zapewniłyby szybsze i efektywniejsze dotarcie do młodego odbiorcy 25. Podajmy kilka przykładów takich strategii: 23 K. Albin (2002), Reklama. Przekaz odbiór interpretacja, Warszawa-Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, s Tamże, s Szersze analizy tych problemów znajdzie Czytelnik m.in. w pracach S. Britt (1978) Psychological principles of marketing and consumer behaviour, Lexington: Lexington Books; J. Kall (1994), Reklama, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne; W. Smidt (2011), Reklama. Teoria projektu, Warszawa: Wydawnictwo Dr Lex.

35 umieszczanie produktów spożywczych adresowanych dla dzieci na wysokości ich wzroku; umieszczanie produktów dla małego odbiorcy przy kasach hipermarketów (długie oczekiwanie na opłacenie towarów kieruje naturalne zainteresowanie na produkty); intensywne kampanie reklamowe przed, w trakcie i po programach telewizyjnych dla dzieci; prasa dziecięca; specjalna konstrukcja przestrzenna działów w wielkich sklepach z produktami dla dzieci. *** Cyfrowy świat tworzy niezwykłe możliwości spotkań, w tym różnych kultur, postawa, opinii, poglądów. Wynik końcowy będzie wypadkową wielu procesów, wśród których edukacja do mediów, ale przede wszystkim edukacyjna obecność w mediach cyfrowych będą miały duże znaczenie dla osiągania optymalnych rozwiązań. Jak się wydaje uruchomienie takich pełnowymiarowych programów jest wyzwaniem czasu, ze względu na zmasowane zaczadzanie informacyjne młodego odbiorcy. Kwestia ta jest szeroko związana z problematyką dorastania dziecka w środowisku nasyconym mediami i technologiami cyfrowymi, bowiem znacząco zmieniają one środowisko socjalizacji i sposoby wychowania dziecka. Przypomnijmy w tym miejscu, że proces dorastania, stanowiąc integralną część wrastania człowieka w dorosłość, ma swoje prawidłowości i wymogi, wśród których na szczególną uwagę zasługuje odpowiednia edukacja (przypisujemy jej rolę kluczową w procesie stawania się człowiekiem, sposobach bycia człowiekiem oraz jakości życia 26 ). Jak się wydaje do rangi problemu kluczowego dojrzewa kwestia modeli wychowania i edukacji w świecie zdominowanym procesami hipermediami, technologizacji oraz nowych trendów kulturowych, gdzie takie zjawiska jak konsumpcja, wizualizacji, życie na najwyższych obrotach, konieczność wykonywania bardzo dużej liczby czynności z użyciem technologii cyfrowych, tasiemcowe telenowele, urastają do ikon współczesnej kultury. Tym samym przestrzeń życia dziecka ulega niezwykłemu poszerzeniu o obszary, które nawet dla części rodziców są niezrozumiałe. Eugenia Iwona Laska, analizując problematykę dzieciństwa w świecie mediów ujmuje to następująco: Współcześnie zmienia się i poszerza przestrzeń życia dziecka, zmieniają się obszar i rodzaj jego kontaktów (poznawczych, społecznych, emocjonalnych, kulturalnych), pojawiają się nowe źródła o wielce zróżnicowanym charakterze. [ ] Dziecko przy telewizorze, dziecko przy komputerze, dziecko przy Internecie, w wielu przypadkach często zamyka się w swoim świecie 26 A. Bogaj (2000), Kształcenie ogólne. Między tradycją a nowoczesnością, Warszawa, s

36 dziecięcej recepcji, dziecięcych prób odczytywania, interpretowania obrazów, akcji przeżywania. 27 Interesujące odniesienie do tej problematyki znajdujemy także w publikacjach Bronisława Siemienieckiego, który pisze m.in. tak: Argument powszechnej dostępności do informacji jest jednym z zasadniczych, na które wskazują entuzjaści wykorzystania komputerów w szkole. Tymczasem tu także mamy złożony, wielowarstwowy problem. Wynika to stąd, ze dostęp do informacji jest tylko pierwszym krokiem na drodze do osiągnięcia korzycie, ponieważ wymaga to spełnienia dodatkowego warunku, jaki jest posiadanie umiejętności poruszania się wśród informacji. 28 Jeszcze innym zagadnieniem jest dorastanie dziecka w przed telewizorem, co jest masową praktyką w polskich domach. W badaniu realizowanym na Mazowszu i Śląsku uzyskaliśmy bardzo wysokie wskaźniki systematycznego wykorzystywania telewizji o: zajmowania dziecka, gdy rodzic (rodzice) wykonują inne obowiązki, socjalizacji dziecka przed telewizorem w domach gdzie opiekę nad nim sprawują niewykwalifikowane opiekunki, wykorzystania telewizji do usypiania dzieci. Na interesujący aspekt tego zjawiska w przypadku dzieci kilkuletnich wskazują badania zespołu L. S. Pagani: Po wzięciu pod uwagę dużej liczby potencjalnych zmiennych towarzyszących ustalono, że każda godzina dziennie spędzona przed przez sześcioletnie i młodsze dzieci na oglądaniu takich programów wiązała się z ponad 10 procentowym wzrostem wskaźnika masy ciała po upływie 5 lat.każda godzina telewizji oglądanej przed ukończeniem 3 lat zwiększa o 10% ilość śmieciowego jedzenia (napoje gazowane, Fast fordy) pochłanianego przez dziecko w wieku 10 lat. 29 Problem ten szeroko prezentujemy w zestawieniu tabelarycznym w Części III opracowania. Jak wskazaliśmy wcześniej media cyfrowe są nie tylko źródłem zmasowanego przekazu informacyjnego, ale również przekazu o określonych treściach, wśród których te o agresywnym, ostrym i bezwzględnym przebiegu mają częste zastosowanie. Uwagi autorów zajmujących się tym aspektem oddziaływania mediów cyfrowych zainspirowały nas do eksperymentu pedagogicznego zrealizowanego z 15 uczniami szkół gimnazjalnych, wskazanymi przez pedagogów z mazowieckich (8) i śląskich (7) szkół jako fani agresywnych gier komputerowych. Uczestniczyła w nim także grupa 16 pedagogów i psychologów szkolnych uczniowie otrzymali do przegrania 27 E.I. Laska (2007), Dzieciństwo w świecie mediów szanse i zagrożenia (wybrane problemy), w: Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, red. S. Juszczyk, I. Polewczyk, Toruń: Wydawnictwo Adam marszałek, s B. Siemieniecki (2007), Technologia informacyjna zagrożeniem czy wsparciem dziecka?, w: Dziecko w świecie dz.cyt. s L. S. Pagani (at al.) (2010), Prospective association beetwen early childhood television exposure and academic, psychological, and psychical, well-beiing by middle choldhood, Arch. Pediatr.Adolesc. Medicine np. 164/2010, s. 425 i dalsze.

37 klasyczną strzelankę Postal 2, nauczycielom zaprezentowano fragmenty tych gier. Obie grupy były obserwowane, nagrywane bez jakiejkolwiek ingerencji. Otrzymany obraz analizowano pod kątem wypowiedzi oraz zachowań niewerbalnych. Tabela 4. Wybrane reakcje respondentów oraz słowne opinie uczniów, pedagogów i psychologów o fragmencie gry komputerowej Postal 2 Fragment gry Wybrane zachowania i Zachowania nauczycieli wypowiedzi uczniów (chłopców) Kierowany przez gracza Chłopiec (14lat) Ale siara, Nauczycielka języka bohater z pomocą karnistra oblewa dziewczynkę paliwem a następnie ją podpala. ty dopiero za czwartym [śmiech, szybsze uderzanie w klawiaturę]; Bohater gry strzela do dziewczynki, zabija ją a następnie kopie ciało. Próbuje wybrać nowe narzędzie zbrodni, decyduje się na łopatę, za pomocą której obcina głowę ofiary i kopie ją. Chłopiec (15 lat) To frajerskiej, ją w to grałem w piątej (klasie), gó..o, daj coś innego [próba obejścia fragmentu gry] Chłopiec (13 lat) j.bana, zrób to szybciej [bardzo gwałtowne uderzanie w klawiaturę, chłopiec odpycha kolegę chce to sam zrobić szybciej; śmiech] Chłopiec (14 lat) milczenie [wszystkie czynności wykonuje z kamienną twarzą jest precyzyjny, na twarzy widać silne napięcie]. Chłopcy (13 i 15 lat) Weź jej łeb odetnij, hewee, o tak, dawaj dalej, bummm. Kokos ty patrz p dolony, p jeb mu. Jeszcze raz. Ale siara. Szybciej, no mówię ci szybciej. Jest, dalej następnego. Ale siara. [silne podniecenie, bardzo mocne uderzanie w klawiaturę, śmiech]; Chłopiec (12 lat) E to wal, wal. Gdzie się pchasz No to poszła Glina już nie żyjesz angielskiego (9 lat stażu zawodowego) Jezus Maria, to niemożliwe [przerażenie na twarzy, odwraca się od ekranu]; Pedagog w szkole podstawowej (11 lat stażu zawodowego) Tylko szaleniec może coś takiego kupić dziecku. To nieodpowiedzialne. Ja się nie dziwię, że mamy taki problem z agresją dzieciaków. To naprawdę jest gra dla dzieci? [kobieta kreci głową, z niedowierzaniem patrzy na ekran]; Nauczyciel, dyrektor szkoły podstawowej (28 lat stażu zawodowego) Można się załamać. Kto daje zezwolenie na robienie takich gier, w jakim świecie wyżyjemy [wyraźne podniecenie; po chwili spuszcza głowę i nie ogląda dalszej części gry]. Nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej (8 lat stażu zawodowego) Co to jest, kto na to pozwala. To dramat, że są ludzie zarabiający na takich grach. Nie dziwie się, zż kibole tak traktują policjantów, co wyrośnie z tych graczy [podniecenie, zdenerwowanie]; Psycholog szkolny (7 lat stażu zawodowego, dodatkowo pracuje w poradni) ciągle mówimy

38 Bohater strzela do policjanta [zachowuje się jak automat, jest precyzyjny, działa bez reakcji na twarzy] Chłopcy (14 lat, 15 lat) - wal go pies, łeb odstrzelić [podniecenie, bardzo szybkie uderzanie w klawisze, śmiech]. rodzicom o tych grach a oni nic. Jejku, to niemożliwe, on jej obciął głowę oczywiście policjant trzeba go zabić nie ma się co dziwić, że dzieci nie mają coraz częściej szacunku do niczego i nikogo. Przecież to jest zwykłe barbarzyństwo. Takie fragmenty należy pokazywać rodzicom [wyraźnie przejęta, obserwuje wszystkie sceny]. Dyrektor szkoły podstawowej (22 lata stażu zawodowego) Nic nie zrobimy, jeśli nie zrozumieją tego rodzice. Zaproponowałem Radzie Rodziców, aby dzieci nie przynosiły telefonów komórkowych, mp-3 do szkoły. Wniosek nie przeszedł. Pedagog szkolny (9 lat stażu zawodowego) Widziałam to już na warsztatach. Zrobiliśmy spotkanie z rodzicami, przyjechała prelegentka z Fundacji Dzieci Niczyje, każde dziecko otrzymało indywidualne zaproszenie. I co, i na spotkanie przyszło niespełna 30 rodziców. Jak mamy do nich dotrzeć [emocjonalna wypowiedź]. * Fragment gry przedstawiał metody zabijania dziewczynki z pomocą karnistra z paliwem (podpalanie), zabijania z użyciem karabinu maszynowego, kopania zwłok, obcinania głowy za pomocą łopaty oraz zabijania policjanta. Fragment stanowił integralną całość gry. Uczestnicy eksperymentu byli nagrywani kamerą wideo (bez obecności w sali osób realizujących eksperyment). Zachowania dzieci analizowane były na podstawie zachowań przed monitorem oraz wygłaszanych wypowiedzi. Uczniowie grali w grę bezpośrednio, nauczycielom odtworzono ten fragment gry na ekranie monitora (ekranu) z zachowaniem oryginalnego dźwięku. Eksperyment przeprowadzono w dniach lutego 2013 roku. Jeśli przyjmujemy co odpowiada wiedzy psychologicznej i pedagogicznej że odbiór sygnałów zewnętrznych przez dziecko jest przez nie konfrontowany z nabytymi zasobami wiedzy, umiejętnościami oraz kształtującym się systemem wartości, to oczywistym się staje, iż nie każda informacja i nie każda wiedza może zostać przez to dziecko właściwie zinterpretowana, zwłaszcza taka, która wymaga refleksji moralnej. Gra dostarczając wskazówek o technikach zabijania, traktowania ofiary jako pola do zadawania kolejnego bólu stanowi przykład szczególnie brutalnego przekazu informacyjnego, który jest popularnym scenariuszem tzw. strzelanek. W

39 literaturze zajmującej się problematyką powielania wzorów agresywnych, w tym także tych odbieranych w przekazie cyfrowym znajdujemy szerokie wyjaśnienie tych kwestii. Ponieważ ten aspekty nie będzie przedmiotem naszych dalszych analiz wspomnijmy tylko, że tak w teorii instynktów, teorii frustracji, teorii socjobiologicznej, teorii (społecznego) uczenia się, teorii catarsis oraz teorii kognitywistycznej podejmuje się studia wyjaśniające powielanie wzorów medialnych oraz siłę, z jaką przekaz ów medialny kształtuje zachowania młodego odbiorcy. Oczywiście nie jest tak, że każdy przekaz cyfrowy będzie automatycznie generował podobne zachowania odbiorcy. Choć ostateczna reakcja człowieka także dziecka ma złożone źródła, to z praktyki własnej związane z pracą z dziećmi o zaburzonych relacjach z technologiami cyfrowymi (gry komputerowe i sieciowe) wyprowadzamy trzy kluczowe wnioski: chłopcy w wieku 9-14 lat często grający w agresywne gry akcji przejawiają tendencję do ograniczania relacji społecznych rodzicami oraz zwiększania izolacji we własnym pokoju; sprzeciwy chłopców wobec rodziców ma ostrzejszy przebieg słowny, a nierzadko wzmacniany jest oporem fizycznym; próby ograniczenia kontaktu z grą wywołują ostre słowno-fizyczne reakcje dzieci. *** Nie ulega wątpliwości, że cyfryzacja przestrzeni funkcjonowania życia człowieka ma zalet (zob. tabela 100 za 100 przeciw w rozdz. IV), które moglibyśmy analizować m.in. w perspektywie technicznej, ekonomicznej, nauk o zarządzaniu, socjologicznej, pedagogicznej, etyczno-moralnej. Jednym z kluczowych czynników wpływających na rozwój i popularności sieci jest fakt, że wchodząc w do niej jesteśmy nie tylko odbiorcą, ale w każdej chwili możemy stać się nadawcą, jednym z kreatorów. Dostęp do software skutkuje także możliwością naszego odtworzenia jako software 30. Od strony psychologicznej zauważenia wymaga również proces wyrównywania poziomów i szans, co jest następstwem niemal równego startu w karierach sieciowych. Opanowanie podstawowych umiejętności posługiwania się technologiami cyfrowymi co ma już miejsce na poziomie nastolatków powoduje, ze w wielu sytuacjach wirtualnych stają się oni równymi, bez względu na takie kategorie jako pochodzenie społeczne, status ekonomiczny, kolor skóry, miejsce zamieszkania. Jeśli przeanalizujemy kariery w sieci czy to te związane z portalami społecznościowymi, grami sieciowymi szybko dostrzeżemy, że cyberświat był i jest źródłem wielkich awansów oraz sięgania po wysokie statusy w takich obszarach jak popularność, dostępność, akceptacja. Z badań prowadzonych w wielu krajach wiemy już, że wyposażenie instytucji i ludzi w narzędzia oraz technologie cyfrowe przyspiesza i poszerza dostęp do informacji i wiedzy, a w odniesieniu do najmłodszej części społeczeństwa jest czynnikiem rozwojowym w wielu zakresach szybciej Informacja a wiedza 30 Zob. M. McLuhan (2001), Wybór tekstów, red. E. McLuhan, F. Zignore, Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 404.

40 wybierają abonenta z pamięci telefonu komórkowego, szybciej piszą na klawiaturze (wszak nie ma znaczenia który czy ktury), lepiej radzą sobie z wielozadaniowością, szybciej wyszukują informacje w zasobach cyfrowy, potrafią szybciej przypisać obrazy do treści lub wzbogacić opracowanie interesującą grafiką ale na poziomie racjonalności myślenia i postępowania, zamienienia większej liczby informacji na wiedzę rozumową, oczekiwanych zmian nie dostrzegamy. Czy zaznaczona na końcu teza różnica wskazywałaby na szkodliwość procesów masowego utechnicznienia i cyfryzacji życia człowieka? Nie, ale zasadnym jest poszukiwanie granicy, po której korzystanie z technologii cyfrowych przechodzi w zaburzenia i zachowania kompulsywne. Także tę kwestię podniesiemy w dalszej części pracy. O ile problem interakcji społecznych z pośrednictwem technologii cyfrowych budzi wiele kontrowersji i dyskusji, o tyle ekonomiczna strona wykorzystania nowych technologii jest powszechnie akceptowana, choć jej ubocznym skutkiem jest wielka reorganizacja rynku pracy w dziedzinach, gdzie komputer i programy zastępują nie tylko pojedynczego człowieka, ale często wieloosobowe zespoły. Ponieważ na etapie tytułowej drogi od Cro Magnion do facebooka, technologie cyfrowe odegrały wiele ważnych ról, niektóre z nich wymagają podniesienia. Zauważmy zatem, że pojawienie się technologii cyfrowych zbiegło się z kryzysem kapitalistycznych form produkcji i organizacji pracy. Badający te procesy Manuel Castells konkluduje, że rozwój społeczeństwa sieci (informacyjnego) bedący następstwem upowszechnienia technologii cyfrowych jest: związany z ekspansją i ożywieniem kapitalizmu, podobnie jak industrializm był związany z ustanowieniem go jako sposobu produkcji. 31 Jaki to ma związek z tytułowymi Cyfrowymi Tubylcami? Otóż jest on oczywisty. W nowoczesnych społeczeństwach demokratycznych produkt narodowy i udział w obrocie towarowo-finansowym i materialnym był udziałem przede wszystkim osób dorosłych. Technologie cyfrowe to całkowicie zmieniły, ponieważ doszła licząca setki milionów grupa młodych odbiorców, która (jak już sygnalizowaliśmy) wydaje określone środki (na technologie, urządzenia, zakup poprzez sieć), uczestniczy w tworzeniu nowych technologii i aplikacji oraz jest populacją wokół której dynamicznie rozwijają się nowe rynki (muzyczny, żywności, napojów, ubrań, kosmetyków itd.). Uznajemy też, że wzajemne relacje, a może bardziej związki pomiędzy dziećmi i młodzieżą a urządzeniami cyfrowymi będą się umacniać. Zatem traktując media cyfrowe co wielokrotnie powtórzymy w tej pracy jako jedno z najważniejszych narzędzi czyniących nasze życie, edukację, pracę zawodową, kontakty interpersonalne łatwiejszym i sprawniejszym, uznajemy za zasadne przywołanie ważnej pedagogicznie myśli Mieczysław Plopy: Rewolucja informatyczna Internet niezwykle podziwiane dziecko współczesnej myśli technicznej stwarza jednocześnie 31 M. Castells (2001), The Internet Galaxy: reflections on the Internet, Oxford: Oxfrord University Press, s. 35.

41 niemożliwe do przewidzenia konsekwencje w dziedzinie rynków pracy, edukacji, masowej indoktrynacji, stylów życia, międzynarodowej przestępczości. Widoczne jest zjawisko dysonansu między szaleńczym tempem przemian cywilizacyjnych a przypisanym człowiekowi rytmem rozwoju osobniczego dysharmonia między sztywnym, ukształtowanym w toku antropogenezy, zaprogramowanym genetycznie rytmem rozwoju osobniczego a gwałtownymi zmianami w otoczeniu technicznym i społeczno-kulturowym. 32 *** Informacja i wiedza od wieków były towarami budzącymi niezwykłe pożądanie, a kluczowe informacje miały decydujące znaczenie o istnieniu Imperiów (np. o zbliżających się hordach barbarzyńców, czy pladze szarańczy), co generowało poszukiwanie jak najskuteczniejszych sposobów ich przekazywania i chronienia. Gdzieś trzy tysiące lat temu w obiegu powszechnym pojawiło się powiedzenie, że informacja to pieniądz, a jego aktualność przetrwała do dzisiaj z jedną wszakże różnicą, zmieniło się pojęcie czasu, choć doba ma ciągle 24 godziny, 1440 minut i sekund. Zmieniała się także zdolność posiadania przez pojedynczego człowieka określonych zasobów informacji, co prezentujemy graficznie Nowe pojęcie czasu Grafika 1. Zmiana pojemności informacyjnej człowieka na przestrzeni dziejów Zdolności pamięciowe licealisty technicznie nieograniczone Pamięć studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego i zbiory dzieł akademickiej biblioteki z XVI wieku zwielokrotnienie starożytnego poprzednika Pamięć starożytnego filozofa i jego kamienne (gliniane księgi) kilkaset tysięcy znaków Zdolności pamięciowe praczłowieka kilkaset narracji i informacji Uwaga ta ma wielkie znaczenie pedagogiczne i społeczne, bowiem technologie cyfrowe całkowicie zmieniają pojęcie i rozumienie czasu, przestrzeni, pojemności, co można ująć w trzech następujących tezach: urządzenia cyfrowe skracają czas niezbędny dla odszukania, zachowania i przekazania informacji (wiedzy); 32 M. Plopa (2005), Wprowadzenie, w: Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia, Elbląg: Wydawnictwo Elbląskie Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, s

42 technologie cyfrowe zniosły znaczenie takiego terminu jako pojemność informacji, gdyż nowe rozwiązania (chmury) dają możliwość gromadzenia nieograniczonych (teoretycznie) ilości informacji; dla przekazu cyfrowego nie istnieją bariery w postaci odległości, warunków geograficznych, klimatycznych, administracyjnych. O ile wiedza w dawnych czasach przeszłych była wielopłaszczyznowo limitowana jeszcze w pierwszej dekadzie XVI wieku rocznie powstawało niespełna 1500 książek (obecnie ukazuje się ich dziennie ok. 10 tysięcy tytułów dziennie), niespełna 3-4% populacji posiadało umiejętność czytania (współcześnie w krajach rozwiniętych populacja analfabetów wynosi ok. 5% i jest to raczej analfabetyzm wtórny lub wynikający z chorób), odsetek scholaryzacji sięgał 4-6% i dotyczył klasy wyższej (obecnie edukacja na poziomie wyższym w krajach rozwiniętych wynosi od 30-70%, a na poziomie podstawowym i średnim jest powszechna i obowiązkowa), to współcześnie dostęp do niej jest możliwy bez większych ograniczeń. Zwiększanie się liczby wiedzy i informacji, zbiorów je gromadzących a także umiejętności ludzi ich przyswajania doprowadziło do zmian cywilizacyjnych, bowiem zawsze nowe technologie pobudzały cywilizację do rozwoju, a klasycznymi przykładami są koło, pismo, pismo drukowane, maszyna tkacka, silnik parowy, telewizja. Ale cechą współczesnych modeli dostępu do informacji i wiedzy jest ich dychotomiczne podawanie albo jest są one podawane bez żadnych ograniczeń, albo ściśle limitowane i chronione. Moglibyśmy to ująć w następujących przykładach: młodzi ludzie mają nieograniczony dostęp do wiedzy i informacji mogących stanowić zagrożenie dla ich zdrowia psychicznego i somatycznego np. sposoby uprawy i zażywania marihuany, sposoby narkotycznego używania leków bezreceptowych z kodeiną, dostęp do portali pornograficznych, dostęp do gier komputerowych przesyconych agresją; firmy i właściciele projektów chronią je mając na uwadze jedynie własne partykularne (czyt. ekonomiczne) interesy np. patent na żarówkę mająca wytrzymałość kilkudziesięciu lat jest zastrzeżony i nie dopuszczany do produkcji, ze względu zyski uzyskiwane z produktów mających krótką wytrzymałość lub wyższą cenę. O ile sieci informacyjne są polem nie spotykanego do tej pory w świecie upowszechniania i wymiany informacji, to te same sieci są przestrzenią specyficznego ich modelowania, do czego odniesiemy się w kolejnych rozdziałach. Analizująca omówione wyżej problemy Maria Ledzińska wskazuje na ogromne tempo przyspieszenia zmian i pisze tak: Akcelerację stwierdza się we wszystkich dziedzinach życia, a gwałtowny zryw do przodu jest możliwy, dlatego że technika działa zasilająco; na bazie starej techniki rodzi się nowa technika. Obecnie to komputer jest nieustannie źródłem nowych

43 pomysłów i koncepcji, a leżąca u jego podstaw technika bywa motorem napędowym zmian. 33 Tym samym w XXI wieku już nie dyliżans czy posłaniec jadący dziesiątki kilometrów z największą możliwą prędkością, czy gołąb pocztowy, a kliknięcie myszką decyduje, jak szybko informacja dotrze od nadawcy do odbiorcy. Ta pozornie niewielka różnica ma znaczenie epokowe, wręcz rewolucyjne, stając się motorem napędowym kolejnych zmian i przyspieszeń. Badacz tej problematyki Jan van Dijk uważa, że w procesie przechodzenia od wspólnot pierwotnych do nowoczesnego społeczeństwa informacyjnego dokonaliśmy kilku rewolucji. Najprawdopodobniej pierwszą z nich była umiejętność kontaktowania się za pomocą słowa, co doprowadziło do nowych sposobów zorganizowania i funkcjonowania w świecie nieprzyjaznej przyrody ożywionej i nieożywionej. Kolejną rewolucją stała się umiejętność porozumiewania się za pomocą znaków, gestów, co zmieniło sposób panowania nad przestrzenią (znak dymny czy ogień dawały możliwość uprzedzenia o grożącym niebezpieczeństwie). Z kolei pojawienie się znaków graficznych malowanych w jaskiniach i grotach otworzyło pole kultury twórczej oraz pozostawiało przekaz dla kolejnych pokoleń. Od tych pierwszych grafik do pisma i słowa drukowanego oraz zapisu binarnego pojawiały się nowe niezwykłe możliwości rozwoju człowieka, w tym także kształtowania się jego tożsamości grupowej i kultury. Kluczowe znaczenie, jaki powinniśmy przypisywać technologiom cyfrowym powstałym w oparciu o zapis binarny jest skokowy wzrost możliwości ilości i jakości dostępu do zasobów informacyjnych oraz kontaktów interpersonalnych. Przywołajmy w tym miejscu jeszcze raz van Dijk a, który analizując potencjały pozytywne i zagrożenia konkluduje swoje rozważania tak: Ilość i jakość relacji społecznych może się zwiększyć, jako że technologia komunikacyjna umożliwia nam łatwe nawiązanie kontaktu z Aniami każdym człowiekiem na dowolnie dużą odległość. Niemniej jednak mogą się one pogorszyć, ponieważ niektórzy ludzie ograniczają się do komunikacji za pośrednictwem komputerów i funkcjonują wyłącznie w bezpiecznych, wybranych przez siebie środowiskach społecznych. 34 We współczesnym świecie zmieniły się nie tylko techniki, ale powstały zupełnie nowe technologie komunikacyjne, a równolegle do nich możliwości zdobywania informacji. Wielkiemu przeobrażeniu uległy także zakres, źródła wiedzy i sposoby ich gromadzenia. Jeszcze na początku XX wieku internauci przesyłali każdego dnia około 180 petabitów dziennie (to liczba niewyobrażalna, bo gdyby złożyć zbiory największej biblioteki współczesnych czasów Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych w jeden plik to potrzymamy ok. 10 terabitów, a jeden petabit zawiera tysiąc terabitów), a obecnie przekaz dzienny w Internecie wynosi od 1500 do 2000 petabitów. Tym samym ilość Rewolucje informacyjne Bezgraniczne obszary poznania 33 M. Ledzińska (2006), Kult informacji jako wyzwanie edukacyjne, w: Dzisiejsze czasy edukacja wobec przemian w kulturze współczesnej, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls, s J. van Dijk (2010), dz. cyt., s. 12.

44 informacji krążącej w sieciach internetowych jest już niemożliwa do rozważnego i analitycznego przyswojenia przez ponad 7 miliardów ludzi. Tym samym osiągnęliśmy już stan bezgranicznych obszarów poznania, w wyniku czego pojedynczy naukowcy nie są w stanie dokonać krytycznego porównania nowych wyników badań w niemal każdej dziedzinie wiedzy (nie przypadkowo też większość współczesnych zachodnich badań nad cyberprzestrzenią to wyniki prac wieloosobowych zespołów). Poszerzanie się zasobów informacji i wiedzy implikuje istotne następstwa edukacyjne i społeczne, zwłaszcza dla młodych ludzi, wśród których kluczowe znaczenie mają: trudność w dokonaniu selekcji informacji trafnych oraz problemy z wyłonieniem z ogromnej masy wszelkich informacji, tych które są empirycznie prawdziwe. Także do tej kwestii będziemy w dalszej części pracy kilkukrotnie powracali, bowiem problem jak to określa Ryszard Tadeusiewicz zaczadzenia danymi i informacyjnego smogu ma ogromne znaczenie dla procesu rozwoju społecznego edukacji. 35 W tym miejscu przywołajmy kolejne wyniki autorskich badań: Źródła w e Tabela 5. Źródła wiedzy i informacji we wskazaniach respondentów: nauczyciele i uczniowie Badany obszar Nauczyciele Uczniowie Proszę o wskazanie trzech wiodących źródeł, z jakich - książki 84% - źródła internetowe Studenci - książki 62% przygotowujesz się do 49%** - źródła internetowe 98% zajęć - opracowania - notatki z wykładów opracowania akademickich/lekcyjnych* metodyczne 43% 82% - notatki kolegów/koleżanek 19% - opracowania metodyczne 11%. Szkoły ponadgimnazjalne - książki 71% - źródła internetowe 98% - notatki z lekcji 86% - notatki kolegów/koleżanek 23% Szkoły gimnazjalne - książki 69% - źródła internetowe 99% - notatki z lekcji 88% - notatki kolegów/koleżanek 24% Szkoły podstawowe - książki 91% - źródła internetowe 38% - notatki z lekcji 94% - notatki kolegów/koleżanek 19% - opracowania metodyczne 11%. Które z tych źródeł w przygotowaniu się do zajęć jest dla Pana/Pani/Ciebie najważniejsze*** - książki 74% Studenci - Internet 65% Szkoły ponadgimnazjalne - Internet 53% Szkoły gimnazjalne - Internet 59% Szkoły podstawowe 35 Zob. R. Tadeusiewicz (2000), za:

45 Ile książek naukowych i popularno-naukowych przeczytał/eś Pan/Pani/ w ciągu ostatnich 12 miesięcy (bez lektur)*** - książki 56% Studenci - 3,7 Szkoły ponadgimnazjalne -2,8 Szkoły gimnazjalne - 2,2 Szkoły podstawowe - 3,2 * Nauczyciele i uczniowie mieli do wyboru listę 10 źródeł ** Istnieje czytelna zależność im starszy wiek nauczyciela (staż pracy) w tym korzystanie ze źródeł internetowych jest mniejsze *** Respondent mógł wybrać tylko jedną z odpowiedzi **** W odpowiedziach ujęto średnią liczba książek Otrzymane wyniki wpisują się w publikowane w Polsce badania dotyczące przewartościowania źródeł wiedzy, wśród których Internet zyskuje pozycję kluczową. Analizując te wybory możemy stwierdzić, że z jednej strony źródła elektroniczne stanowią cenne wsparcie procesu rozwoju edukacyjnego, z drugiej jednak strony modele (zwłaszcza zakres, konkretne źródła) wykorzystania tej wiedzy budzą szereg wątpliwości (np. pozostawanie na źródłach skrótowych np. Wikipedia, plagiaty w pracach licencjackich i magisterskich). Kwestie te tylko sygnalizujemy, ze świadomością ich wielkiej wagi dla przyszłości, bowiem współczesne porty wiedzy budowane są na wyjątkowych mieliznach i rafach. Powróćmy jeszcze na chwilę do naszych historycznych rozważań i porównań. Jak pisze Zbigniew Bajka w swoim studium dotyczącym historii mediów, w starożytności kluczowymi miejscami dobywania i wymiany informacji były porty: Od przybywających do portu uzyskiwano informacje, później powtarzane w miejskich szynkach i na placach. Place starożytnych miast były najlepszym miejscem wymiany i informacji oraz plotek. To właśnie w ateńskiej agorze czy rzymskim forum wymieniano wiadomości, różni wędrowcy opowiadali sio innych krajach, różnych ciekawych wydarzeniach, wtrącając uskrzydlone słowa, które przenosiły się z ust do ust W Atenach rozwinęły się też pierwsze salony polityczne prowadzone przez hetery mądre i piękne kobiety 36 Dzisiaj porty Grecji, Imperium Rzymskiego i Azji Mniejszej zamieniły się w portale internetowe i kultowe programy telewizyjne oraz agencje informacyjne. Znaczenie Pireusu jest nie mniejsze niż Agencji Reutera, a salon heter zamienił się w Czarno na białym lub poranną Kawę i herbatę. Współczesne place to Onet.pl i Pudelek, gdzie informacje ważne mieszają się z informacyjnym chwastem. Jest jednak kluczowa różnica między Aleksandrią z czasów Kleopatry żony Filipa II Macedońskiego (IV wiek p.n.e.) a Yahoo z czwartku 11 kwietnia 2013 roku do portu w Aleksandrii jednego dnia wpływało większych statków i kilkaset nowych wiadomości, na portalu Porty wiedzy 36 Z. Bajka (2008), Historia mediów, Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków, s. 9.

46 Yahoo pojawia się dziennie kilkaset tysięcy nowych informacji. Podobnie jest z zakresem tematycznym, liczbą odbiorców i nadawców. Starożytny żeglarz mógł przekazać ważną informację ograniczonemu gronu odbiorców, a dzisiaj może ona trafić do całego świata trzeba było 18 minut, aby wszystkie światowe agencje podały informację o zamachu na WTC, mieszkaniec Wróblińca jest informowany o wyniku wyborów w Wenezueli. Trudno się też dziwić, ze przy modelu kultury medialnej wyjątkowo spłaszczonej intelektualnie i artystycznie, języku dzieł sztuki budowanym na zdaniach prostych i infantylnych skojarzeniach, dyskusje budzą treści takich dzieł jak M jak Miłość czy Barwy szczęścia. To spłaszczenie intelektualne, preferowanie prostych emocji oraz wzbudzanie napięć na poziomach behawioralnych ma swoje odzwierciedlenie w kształtujących się gustach, potrzebach oraz aspiracjach kulturowych. Wyjaśnić to zjawisko jest stosunkowo łatwo: w nawałnicy nieustannie zmieniających się informacji, pomieszania treści ważnych z nieistotnymi (i nadaniu im tego samego statusu informacyjnego) jakiekolwiek próby proponowania dzieł czy przekazów wybitnych, skomplikowanych narracyjnie i wymagających refleksji aksjologicznej są trudne do przyjęcia. O ile w pokoleniu osób starszych pozostaje jeszcze pamięć o wybitnych sztukach Teatru Telewizji, pełnych refleksji humanistycznych, dyskursów odzwierciedlających podejście antropologiczne, o tyle młode pokolenie pozostaje w nieustannym przekazie małych i dużych Rambo. Trend ten odzwierciedla nic innego jak tylko rzeczywistą wartość kultury masowej w dobie globalizacji. Możemy się uśmiechać czytając kolejne słowa, ale w V wieku p.n.e. ważnym miejscem, gdzie można było zdobyć nowe informacje były łaźnie i ówczesne zakłady fryzjerskie dzisiaj w łazienkach jesteśmy sami, a u fryzjerek rozmawia się nie o nowym szlaku jedwabnym, lecz o trzecim rozwodzie kultowej aktorki. Starożytny golibroda wiedział więcej niż przeciętny obywatel miasta, bo to u niego ujawniano, dyskutowano, przekazywano dalej, współczesny mężczyzna goli się ręcznym Bic iem lub elektrycznym Philips em. W kulturze zachodu silnie przesiąkniętej indywidualizmem stajemy się coraz bardziej samotni w sieci. Warto wskazać również, że w klasycznej Grecji nowa informacja przez całe dni pozostawała w jednym mieście lub porcie, a tylko informacje ważne z punktu widzenia bezpieczeństwa przesyłano szybkimi sztafetami pieszych lub konnych posłańców. Perspektywa otrzymania przez ateńskich myślicieli i rzemieślników odpowiedzi na list przesłany na Kretę dopiero za 3-4 tygodnie była zupełnie oczywista. Czy w takiej perspektywie potrafimy wyobrazić sobie przedstawiciela handlowego wielkiej korporacji lub gimnazjalistkę z IIc, czekającą tydzień na odpowiedź? Technologie cyfrowe dając nam możliwość korespondencji w czasie rzeczywistym wywołały mechanizm przyspieszonych informacji zwrotnych, w wyniku czego pewna ich część pozbawiona jest koniecznej refleksji i rozumowego namysłu. Podejmowane tu kwestie można podnieść także w innej perspektywie. Mniej więcej w cyklu lat zasoby wiedzy ulegają podwojeniu i tempo będzie przyspieszało ze względu na zwiększanie się liczby mieszkańców naszego globu (za tym także informacji, zdjęć, filmów, pomysłów umieszczanych w

47 sieci), a zatem także ludzi podejmujących badania, poszukiwania, studiowanie. Rosnące nasycenie technologiami cyfrowymi jeszcze bardziej zwiększy ten proces, gdyż nowe urządzenia będą dysponowały większymi możliwościami obliczeniowymi oraz transferu danych przykładem takiego procesu są serwery w chmurze, które eliminują problem pojemności twardych dysków na komputerze. Trend do przenoszenia opracowanych zasobów w przestrzeń wirtualną będzie ulegał przyspieszenie (także jako element bezpieczeństwa utrata laptopa czy pendrive nie staje się już naukową czy handlową katastrofą). Sprzyjać temu będą także nieznane jeszcze technologie pozwalające na odkrywanie tego, co jeszcze nie odkryte. Zapis praczłowieka w jaskiniach Cro Magnion odzwierciedlał nie tylko jego postrzeganie świata, ale także techniczne możliwości pozostawienia po sobie informacji. Z kilku rysunków ludzi i zwierząt możemy odczytać pewien fragment życia tej wspólnoty. Mały Jaś z 1 klasy szkoły podstawowej w podlaskiej Sokółce zostawia dzisiaj wielokrotnie więcej informacji o sobie, bliskich, relacjach rówieśniczych, edukacji, sporcie, kulturze Tym samym nowy technologiczny świat pozostawi kolejnym pokoleniom nieporównywalnie większe zasoby informacji i wiedzy oraz szybsze technologie jej analizowania i wdrażania. To proces nieunikniony ciekawie diagnozuje to Robert Cialdini: po erach powolnej kumulacji, wiedza ludzkości zaczęła się mnożyć i przyrastać z szybkością toczącej się kuli śnieżnej, osiągając zupełnie monstrualne rozmiary. Żyjemy obecnie w świecie, w który połowa wiedzy w niemal dowolnej dziedzinie nauki pozyskana została w ciągu ostatnich 15 lat. W niektórych zaś dziedzinach (np. w fizyce) podwojenie wiedzy następuje wręcz co osiem lat. 37 Która prawda jest prawdziwa? W przyszłości będzie jeszcze szybciej i jeszcze więcej, a taka perspektywa generuje ważne pytania pedagogiczne: czy stan powodzi informacyjnej i przeciążenia wiedzą pozwoli na jej krytyczne przeanalizowanie i zastosowanie dla homeostazy człowieka?; czy pozostaną jeszcze teorie kluczowe i kanony zasadnicze, czy może mnogość pojęć i wyjaśnień wykreuje setki prawd? czy modele zarządzania zasobami wiedzy i informacji nie stanowią pokusy dla ich pozycjonowania, rozpowszechniania albo blokowania? 1.1. Fenomen przekazu informacyjnego Przekaz informacyjny związany jest z zorganizowanym życiem człowiek, co miało już miejsce we wspólnotach pierwotnych. Każde słowo i każdy gest plemienia żyjącego na skraju puszczy lub w podgórskiej jaskini 3000 lat p.n.e miały swoje znaczenie, a szybkość ich przekazu mogła decydować o życiu lub 37 R. Cialdini (1996), Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne, s. 246.

48 zdobyciu pożywienia. Umiejętności komunikacyjne oraz opanowanie czynności wykonywanych za pomocą dłoni uczyniły człowieka panem świata przyrody ożywionej i nieożywionej, rozpoczynając wielką drogę do współczesnego tableta. Z wielkim prawdopodobieństwem można także stwierdzić, że komunikacja jest tym, co spaja nas w społeczeństwa, grupy społeczne, rówieśnicze, wspólnoty interesów, krótko mówiąc czyni nas ludźmi. Komunikacja wytwarza specyficzne języki, które mogą dotyczyć populacji narodowych (np. język polski), ponadnarodowych (np. język angielski), wspólnotowych kultur (np. język francuski), systemów religijnych (np. łacina), sieci o zasięgu globalnym (np. emotikiony, logo McDonald, Coca-Cola), grup zawodowych (np. gwara wojskowa), grup społecznych (np. grypsera), systemów ekonomicznych i prawnych (,, ). Wraz z rozwojem komunikacji interpersonalnej obserwujemy procesy umacniania niektórych języków oraz zaniku innych, czego przykładem jest światowa kariera języka angielskiego uznanego pomimo wielu oporów za język globalny, światowy. Jego znajomość czyni na współcześnie zdolnym do kontaktu z około 1/3 populacji ludzi na świecie. Współczesny przekaz informacyjny, w kształcie, zasobach i możliwościach nie byłby możliwy bez istnienia sieci. Ich strukturę i mechanizm prezentuje kolejna grafika. Grafika 2. Współczesna sieć węzły przepływy węzły powiązania węzły węzły Opracowanie własne. Węzeł jest wyraźny punkt, połączony przynajmniej z jednym innym punktem, co daje możliwość przekazu informacyjnego. Aby to było możliwe pomiędzy punktami musza istnieć powiązania (mają charakter techniczny np. światłowód lub sieć radiowa; ale mogą tez mieć równolegle charakter prawny umowa dopuszczająca do posiadania tego konkretnego połączenia). Ale węzeł i połączenie to dopiero warunek formalno-techniczny, aby sieć zadziałała musi

49 nastąpić transfer, czyli przepływ. Tak skonstruowana sieć będzie miała różne kształty i zakres, a ze względu na typy przepływów będzie jednorazowa, wielokrotnego użytku okresowa lub stała, natomiast ze względu na typy relacji silna, słaba. Ukazanie globalnej sieci będącej następstwem jak i kreatorem globalizacji jest obecnie niemożliwe. Dynamizm tego procesu powoduje, ze pomiędzy czasem jaki upłynął od napisania pierwszej litery tego zdania, do jego zakończenia, w sieci globalne przybyło u ubyło wiele jej węzłów oraz powiązań, a miedzy węzłami przepłynęły miliony informacji (przepływy). W takiej globalnej pajęczynie, dla której nie istnieje pojęcie przestrzeni, barier, granic, doba jest terminem równie abstrakcyjnym, co umownych (doba w sieci nigdy się nie zaczyna i nigdy nie kończy) tworzą się warunki do formowania się specyficznych powiązań. Zostały one określone jako społeczeństwo sieci, a zjawisko to zdaniem M. Castells a oznacza: społeczeństwo sieci [ ] składa się z sieci obejmujących sery produkcji, władzy i doświadczenia, tworzących kulturę wirtualną, kulturę przepływu globalnych trendów, przekształcających czas i przestrzeń. 38 Sieci te dysponują niezwykłą zdolnością do pączkowania oraz elastycznością, w wyniku czego istniej możliwość połączenia z każdym węzłem niezależnie od tego jaka dziedzinie reprezentuje, czy ma charakter instytucjonalny, indywidualnych, jego zasoby są mierzone terabajtami czy megabajtami. Tylko sieć daje możliwość wysłania informacji do premiera i uzyskania zwrotnej informacji od niego samego, jak również rozmowy muzycznego fana z Dąbrowy Górniczej z kultową gwiazdą pop, oraz obserwowania w czasie rzeczywistym ulicy w Tokio. W szerszym ujęciu współczesny fenomen informacyjny jest kluczowym czynnikiem zapewniającym żywotność powszechnej obecnie na świecie formacji kapitalistycznej, bez której ustrój ten wszedłby w permanentny kryzys. Choć tego w wymiarze indywidualnym nie dostrzegamy, to nasza aktywność sieciowa jest motorem napędowym wielu procesów lub decyzji zapewniających rozwój nowoczesnej formy kapitalizmu: zwiększenie zakupów plików muzycznych określonej gwiazdy, zwiększy promocje jej hitów; kurczenie się e-sklepowych zapasów gry komputerowej uruchomi proces jej dodruku; sieciowa informacja kilkunastu wielkich producentów zbóż na portalu rolniczym, o dobrych planowanych zbiorach pszenicy zmniejszy jej cenę na giełdach. Tym samym cytując D. Barneya na gruncie ekonomicznym społeczeństwo sieci jest oparte na transferze informacji 39. Tak skonstruowana komunikacja wymaga odpowiednich kwalifikacji oraz odpowiedzialności siła sieciowej plotki jest nieporównywalnie większa, a przekaz źle skonstruowany lub podany niechlujnie może wywołać zupełnie odwrotne skutki, co kieruje uwagę na taki aspekt jak etyka w sieci. Jeśli tak, to sposoby prowadzenia komunikacji w sieci i uczestniczenia w przekazie informacyjnym, umiejętności spotykania się w dyskursie komunikacyjnym będą ważnym atrybutem naszych szans edukacyjnych, Sieciowe napędy kapitalizmu 38 M. Castells (1998), End of Millenium, Oxford: Blackwell, s D. Barney (2008), dz.cyt., s. 39.

50 Gen FOXP 2 Od glinianych tabliczek do kwarcowych kryształów zawodowych, społecznych. Istotne będzie nie tylko jak szybko informacja dotrze pomiędzy nadawcą i odbiorcą, ale czy jej treść, sposób sformułowania oraz czytelność sprzyjać będą komunikacji rozwojowej, pozytywnej. Oznacza to także konieczność odpowiedniego dystrybuowania informacji i wiedzy, jak również jeśli takie są potrzeby jej chronienia. Przekaz informacyjny między ludźmi wypełnia wiele funkcji, od tej najprostszej, jaką jest informacja, do bardziej złożonych (np. określanie, umacnianie i egzekwowanie pozycji w grupie), aż po najbardziej złożone (analityczne zadania umysłowe). Nie wiemy dokładnie, kiedy zaczął się ludzki przekaz informacyjny (teoretycznie mógł być to pierwszy świadomy gest lub odgłos zawierający celową informację), wiemy jednak już, że inicjującą rolę odegrał gen FOXP2, związany z umiejętnością mówienia. To on, jego rozwój, umożliwił głośne rozprawianie o Dekalogu, a później doprowadził nas do Carmen i Pana Tadeusza oraz kabaretów i Idola w równej mierze. Na tej drodze były malowidła z położonych na terenie Francji grot Cro-Magnon (30 tys. lat p.n.e.), umiejętność pisania (najprawdopodobniej 10-7 tys. lat p.n.e.), jak i Filipinki, czyli dzieło Demostenesa skierowane przeciwko Filipowi II Macedońskiemu. Pisanie oraz gromadzenie spisanych zbiorów stało się w pewnym okresie koniecznością związaną z nowymi formami organizacji życia pojawieniem się państw, granic, umów, rozwój handlu, powstawania miast na szlakach handlowych jak i rozwojem kultury (muzyka, teatr, taniec, stroje, inne języki, poznawanie innych plemion i narodów). Właśnie to legło u podstaw znanej powszechnie łacińskiej sentencji: Verba volant, scripta manet słowa ulatują, pismo zostaje. Możemy odpowiedzialnie powiedzieć, że przekaz informacyjny to niezwykła część burzliwych dziejów człowieka. Od kluczowego dla naszej cywilizacji zapisu na kamiennych tablicach, zawierającego dekalog Dziesięć Przykazań (w świecie zalewu informacji warto pamiętać, że kluczowy dla anszej cywilizacji przekaz informacyjny ma [w polskim przekładzie].słów) do hiper aktywnych forów informacyjnych i Gogola minął zaledwie ułamek dziejów uczłowieczonej Ziemi. Ale w tym okresie następowały kolejne rewolucyjne kroki: zapiski na glinianych tabliczkach z doliny Eufratu (pozwalają nam dzisiaj zrozumieć i poznać część wielkiej kultury starożytnej Babilonii), przez papirusy egipskie (te poszerzyły naszą wiedzę o wielkiej kulturze Egiptu, w tym o kosmetykach i balsamowaniu) oraz aramejskie (wnoszące nową wiedzę o czasach poprzedzających Chrystusa i niezwykłych papirusach z Qumran), drewno, naturalne farby i wosk, jako sposób utrwalania wydarzeń w grotach i jaskiniach, pióro bambusowe i jedwab, na którym barwnie opisano czasy Konfucjusza oraz pierwsze dzieła o sztuce wojny, rewolucjonizujący przekaz informacyjny pergamin (i dziesiątki skrybów przepisujących księgę za księgą w klasztorach między Pirenejami a Górą Atos), aż po taśmowo produkowany papier, czyniący książkę i czasopisma dostępnymi dla niemal wszystkich. Później przyszedł czas na okres świetności telegrafu optycznego i elektrycznego, pojawienie się agencji telegraficznych, rozwój prasy codziennej, powstanie prasy periodycznej, reklamy prasowej, radia i telewizji. Ewolucja technik przekazu informacji i wiedzy, to także poszerzanie się grona ludzi wiedzących, a zetem

51 często i rozumiejących głęboko, zmieniała świat, zapełniając go nie tylko przykościelnymi szkołami, ale także wieżami wydobywającymi ropę naftową oraz kulturowym kodem dla kobiety z kręgi ortodoksyjnego Islamu, że jej rówieśniczy w Europie studiują i prowadzą samochody. Od pierwszych pisemnych zapisków dokonanych przez człowieka do wszechobecności Googola nie minęło wiele niespełna 10 tysięcy lat, a poprzedziło je 200 tys. lat temu uaktywnienie się genu FOXP2, 45 tys. lat p.n.e. nacięcia na kłach mamuta wykonane przez człowieka neandertalskiego oraz 30 tys. lat p.n.e. rysunki z leżących na terenie Francji i Hiszpanii jaskiń bliskiego nam praczłowieka. Zanim świat, od pierwotnych grafik skalnych, doszedł do masowej aktywności dzieci i młodzieży w cyberprzestrzeni oraz uczynienie z komputera kultowego prezentu komunijnego (patrz tabela poniżej), powstawało wiele projektów od najprostszych do wielce złożonych które zwiększały zdolność i możliwość komunikowania się. Tabela 5. Cybertechnologie jako kultowe prezenty komunijne w Polsce 40 Dziewczęta Chłopcy Komputer 14% 28% Tablet 2% 2% Telefon komórkowy 27% 26% Gra komputerowa 4% 29% PSP, XBox itp. 3% 7% Inne urządzenie oparte na technologii cyfrowej 2% 4% W 10. roku życia ponad 50% dziewcząt oraz blisko 90% chłopców stało się posiadaczami samodzielnych urządzeń i technologii cyfrowych dających im możliwość samodzielnego wchodzenia w fenomen informacyjnych XXI wieku. Znamienne jest to, że Komunia niezwykłe wydarzenie religijne jest obecnie obok Świąt Bożego Narodzenia oraz zakończenia roku szkolnego najczęstszym momentem uzbrajania dzieci w nowe technologie cyfrowe. Na podstawie dotychczas prowadzonych badań stawiamy tezę, że tylko niewielki odsetek z nich otrzymał od rodziców i w szkołach konieczne podstawy edukacji do mediów, w tym etykiety. Z pewnością bardzo szybko staną się oni sprawnymi operatorami sieci Internetu, a Facebook niebawem zyska nowe profile, poszerzając tym samym społeczność Cyfrowych Tubylców. Wskażmy zatem, że to, co dla nas jest oczywiste, a dla młodego pokolenia naturalne, czyli pisanie na komputerze, jeszcze 30 lat temu dla ogromnej liczby mieszkańców Polski było nie tyle niemożliwe, co nie pojawiało się w ich refleksji nad życiem (kto w świecie, gdzie na połączenie z miastem obok czekało się kilkadziesiąt minut, mógł pomyśleć, że powstanie smartfon). Jeśli zatem w naszych domach, na ulicach i w szkołach widzimy Digital Natives, warto skrótowo prześledzić jak do tego doszło: 41, 42 : 40 Sondaż diagnostyczny zrealizowany na terenie Warszawy, Pruszkowa, Milanówka, Katowic, Dąbrowy Górniczej, Sokółki, Maciejowic, Rawy Mazowieckiej, Legionowa, Tarnobrzegu, Sandomierza, Stalowej Woli, Wrocławia i Wołomina maj 2013 (grupa respondentów 586 rodziców). 41 Zapisy zaczerpnięto z: Z. Bajka, Historia mediów, Kraków 2008, P. Levison Miękkie ostrze naturalna historia i przyszłość rewolucji informacyjnej, Warszawa 1999, T. Goban-Klas, Cywilizacja medialna,

52 Kroki milowe przekazu informacyjnego 10-7 tys. lat p.n.e. człowiek nabywa umiejętności pisania; ok rok p.n.e. podstawy pisma chińskiego; k roku p.n.e. powstają urzędowe zasady posługiwania się chińskim pismem logograficznym; ok lat p.n.e. początki pisma ideograficznego; ok lat p.n.e. początki egipskiego pisma hieroglificznego (używano je aż do czasów rzymskich); ok lat p.n.e. pojawia się papirus; w tym samym okresie na egipskim papirusie pojawia się najstarsze znane ogłoszenie o poszukiwaniu zbiegłego niewolnika; lat p.n.e. wielki rozwój klinowego pisma sumeryjskiego; ok p.n.e. w Egipcie działa poczta faraonów; ok lat p.n.e. alfabet semicki pierwszy wielki przełom w historii pisma (ustalenie liczby liter i ułożenie w szereg zwany późnij alfabetem) 43 ; 1450 rok p.n.e. w Egipcie ukazuje się pierwsza gazeta na papirusie; ok. 600 lat p.n.e. powstaje pismo etruskie oraz alfabet rzymski (klasyczny alfabet łaciński składał się z 21 liter 44 ); ok. 550 lat p.n.e. pierwsze greckie zapiski pisane od lewej do prawej; ok. 500 lat p.n.e. najstarsze zachowane księgi pisane na bambusie; I V wiek p.n.e. greckie pisma urzędowe pisane są kursywą; IV wiek p.n.e. powstaje sieć kurierów perskich; II wiek p.n.e. Chińczycy wynajdują produkcję papieru ale być może historia papieru jest starsza o kilka tysięcy lat; III wiek p.n.e. powstaje latarnia w Faros (Pharos) koło Aleksandrii; ok. 200 lat p.n.e. na dworze chińskim ukazują się Ti-Pao, czyli dworskie biuletyny informacyjne; II wiek p.n.e. pierwsze drukowane banknoty (Chiny); Warszawa 2005, A. Briggs, P. Burke, Społeczna historia mediów. Od Gutenberga do Internetu, Warszawa 2010 oraz innych źródeł. 42 Pisząc te słowa posłużyliśmy się eksperymentem, jedno z nas dokonało przeglądu wybranych pozycji literatury poszukując kroków milowych w opisywanym procesie, drugie przekazało podobne zadanie znanym wyszukiwarkom internetowym. Realizacja pierwszego zadania zajęła dokładnie 17 godzin, drugiego (z weryfikacją i ułożeniem) 79 minut. Komentarz pozostawiamy Czytelnikowi, choć w publikacji zamieszczamy wynik pierwszych poszukiwań. 43 Studiowanie dziejów ludzkiego języka i dokonywanych przez niego zapisków przynosi ciekawe zagadki. Jednym z najbardziej znanych na świecie zapisków jest tekst Dekalogu czyli 10 Przykazań jakie Bóg przekazał Mojżeszowi. Pojawia się pytanie w jakim języku zapisał to Mojżesza, bo nie w hebrajskim, który powstał znacznie później. 44 Najstarszy zachowany napis łaciński pochodzi z z ok. 600 roku p.n.e. i jest nim inskrypcja na złotej agrafie odnalezionej w Preaneste. Natomiast najstarszy napis na kamieniu to pochodzący z ok. 500 lat p.n.e. napis z Lapis Niger.

53 II-I wiek p.n.e. w Pergamonie (Azja Mniejsza) rozwija się produkcja pergaminu powstającego ze skór zwierzęcych; około I wieku p.n.e. pierwszy katalog biblioteczny wykuty na kamiennych płytkach (świątynia Horusa w egipskim Edfu); rok 59 p.n.e. Juliusz cezar tworzy Acta Diurna Populi Romani rzymskie wydarzenia dnia ; I wiek n.e. za panowania cesarza Augusta rozpoczyna działanie poczta rzymska; rok 105 nowy wynalazek papier czerpany (Chiny); III wiek tajemnice produkcji papieru przedostają się do Azji Południowej, a w roku 794 powstaje pierwsza papiernia w na Bliskim Wschodzie; rok 886 powstaje Diamentowa Sutra, chińskie tłumaczenie sanskrytu, pierwsza w historii całkowicie wydrukowana książka; VIII wiek w państwie karla Wielkiego rozpoczyna działanie państwowa służba pocztowa; IX wiek powstają pierwsze pisma pisane minuskułą; IX-X wiek powstają gogolina i cyrylica; ok roku produkcję papieru uruchamiają Majowie; 1041 chiński drukarz wprowadza technikę drukowania pojedynczych znaków; 1120 rok w Walencji powstaje pierwsza na ternie Europy papiernia; wiek XIII przy rozwijających się we Włoszech pierwszych uczelniach powstają pierwsze poza klasztorne kopiarnie korporacje kopistów przepisujących księgi dla studentów; XIII wiek pierwsze poczty zakonne; Wiek XIV powstaje i szybko rozwija się technika drzeworytnicza (druk wypukły); wiek XIV w Europie jest nie więcej niż książek 50 lat po wynalazku Gutenberga ich liczba wzrosła niemal do 9 milionów egzemplarzy; w latach powstaje pierwsza 42-wierszowa Biblia przygotowana przez Gutenberga; rok 1464 we Francji powstaje instytucja państwowych gońców konnych; rok 1467 powstaje pierwsza drukarnia w Rzymie, rok później pierwsza drukarnia w Paryżu; rok 1473 w Krakowie rozpoczyna działanie pierwsza polska drukarnia Kaspra Straubego; z roku 1473 pochodzi najstarszy wydany na ziemiach polskich drukiem Kalendarz astronomiczny na rok 1474 ; rok 1492 najstarszy zachowany do dziś globus; koniec wieku XV rozwój słowa pisanego osłabiają działania kościoła katolickiego w roku 1487 powstaje cenzura prewencyjna Kroki milowe przekazu informacyjnego cd.

54 (w 1515 roku ukazała się bulla papieska nakazująca palenie wszystkich ksiąg, które ukazały się bez zgody kościelnej cenzury); 1491 we wsi Prądnik Czerwony pod Krakowem uruchomiono pierwsza polską papiernię: rok 1493 ukazuje się pierwsza kilkustronicowa broszura o zamorskiej wyprawie Kolumba; rok 1506 powstaje pierwsza drukowana mapa zawierająca informacje na temat Ameryki; rok 1516 powstaje pierwsza stała linia pocztowa pomiędzy Wiedniem a Brukselą; w 1574 roku na dworze indyjskiego władcy Akhbraz powołano sieć korespondentów, których zadaniem było zbieranie informacji z całego świata; około roku 1558 na dworze króla Zygmunta Augusta zapada decyzja o powołaniu poczty, czyli koni rozstawnych ; w roku 1614 Wiliam Oughtred konstruuje pierwszy suwak logarytmiczny, będący pierwszym protoplastą współczesnych komputerów; około roku 1661 w Hiszpanii wydano pierwszy na ternie Europy tygodnik ( Gaceta Nueva ); w roku 1661 w Londynie rozpoczęło działanie pierwsze biuro handlowe; rok 1665 we Francji ukazuje się naukowy periodyk Journal des Savants z opisami badań przyrodniczych i obszaru fizyki; w tym samym okresie prasie angielskiej pojawiły się pierwsze reklamy modystek; rok 1708 w Rosji urzędowo wprowadzono grażdankę, alfabet oparty na cyrylicy; w roku 1784 zaczyna działanie pierwsza w Europie regularna linia dyliżansów pocztowych (Anglia); lata 80. XVIII wieku początki The Times, kultowego dziennika; rok 1871 ukazuje się pierwsza na swiecie gazeta niedzielna The Sudany Observer ; rok 1780 pierwsza metalowa prasa drukarska; wiek XVIII w Europie (w klasztorach) zanika pisanie na pergaminie; rok 1791 prezentacja pierwszego telegrafu optycznego rok późnij pierwsza linia telegraficzna łącząca Paryż i Lille miała 225 km długości; rok 1799 we Francji powstaje maszyna wytwarzająca papier w formie taśmy; w roku 1809 w Niemczech powstaje pierwszy telegraf elektryczny; rok 1823 Charles Babbage rozpoczyna prace nad mechanicznym komputerem ;

55 rok 1827 Joseph Niepce uzyskał trwały obraz fotograficzny na płytce cynowej (chromolitografia); także w Niemczech (1814) rusza pierwsza parowa maszyna drukarska dzięki czemu nakłady stają się masowe (1100 gazet na godzinę); od roku 1829 czytelnicy francuscy otrzymują pierwsze na świecie pismo naukowo-literackie Revevue des Deus Mondes ; powstaje pierwsza maszyna do pisania rok 1830 w Filadelfii rozpoczyna się sprzedaż pierwszej masowej popularnej gazety The Cent ; w roku 1835 zaczyna funkcjonować pierwsza znana agencja informacyjna Agence Havas ; rok 1836 w Petersburgu rusza pierwszy telegraf elektromagnetyczny (od nazwiska projektanta nazwany telegrafem Schilinga) oparty o 28 liter alfabetu i 10 cyfr; rok 1838 między Warszawą a Petersburgiem powstaje najdłuższa w Europie linia telegrafu optycznego (1200 km). Utworzoną kilka lat później linie Warszawa Moskwa na 220 stacjach obsługiwało 1320 pracowników; rok 1841 Charles Wheatstone prezentuje projekt podmorskiego kabla do transmisji sygnałów elektrycznych; rok 1842 w Anglii ukazuje się pierwszy na świecie magazyn ilustrowany ( The Illustrated London News ); w roku 1844 powstaje pierwsza sieć telegraficzna (USA) oparta o alfabet Samuela Morse a; rok 1846 powstaje rotacyjna prasa drukarska; zostaje wydany The Economist ; rok 1850 morski kabel łączy Anglię i Francję. W roku 1858 połączono kontynenty amerykański i Europę (pierwsza depesza brzmiała: Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli); rok 1853 pierwsze czasopismo adresowane do rodziny niemiecki Die Gartenlaube ; rok 1865 położono pierwszy transatlantycki kabel telegraficzny; rok 1869 pojawiają się pierwsze kartki pocztowe; druga połowa XIX wieku dynamiczny rozwój prasy ilustrowanej; w roku 1874 w Stanach Zjednoczonych AP zaprezentowano pierwszą maszynę do pisania; rok 1876 Aleksander Bell prezentuje prototyp telefonu; pierwszy telefon w Warszawie zainstalowano w roku 1881; w roku 1887 powstaje pierwszy na świecie monotyp maszyna odlewnicza służącą do składu poprzez automatyczne odlewanie go w postaci pojedynczych czcionek; najprawdopodobniej w roku 1888 do powszechnej sprzedaży weszła pierwsza popularna kamera filmowa na film rolkowy;

56 Kroki milowe przekazu informacyjnego cd. rok opatentowano fotografię kolorową; Thomas Edison prezentuje publicznie pierwszą kamerę filmową; w roku 1985 bracia Lumiere uruchamiają pierwsze kino; rok 1897 włoski fizyk Guglielmo Marconi buduje pierwszą stację radiową. W roku 1901 pierwsza radiowa informacja z Anglii dociera do terytorium Stanów Zjednoczonych; na światowej wystawie w Paryżu (1900) po raz pierwszy użyto określenia television; w roku 1900 amerykański inżynier Reinald A. Fessenden jako pierwszy przesyła głos drogą radiową; rok 1902 na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku inaugurują działanie pierwsze studia dziennikarskie na świecie; pierwszy transoceaniczny kabel telefoniczny zaczyna działanie w roku 1904; w roku 1906 nadano pierwszą audycję radiową; 18 października 1918 roku (jeszcze przed ogłoszeniem niepodległości) Rada Regencyjna powołuje Polską Agencję Telegraficzną: rok 1927 pierwszy film dźwiękowy Ala Jonsona; rok 1928 John Baird zademonstrował telewizję; rok 1929 BBC realizuje pierwszą transmisję telewizyjną; rok 1937 niemiecki inżynier Konrad Zuse prezentuje pierwszy projekt kalkulatora; w roku 1944 na Harvardzie powstaje pierwszy na świecie komputer Mark-1 mnożył dwi 23 cyfrowe liczby w ciągu 5 sekund; w roku 1947 został wynaleziony tranzystor; w roku 1952 rusza pierwsza polska Doświadczalna Stacja Telewizyjna; w roku 1954 IBM uruchamia pierwszy komputer z systemem operacyjnym; w roku 1956 John Barden, William Shockey i Walter Brattain otrzymują Nagrodę Nobla z projekt tranzystorów; rok 1957 ZSRR wynosi na orbitę okołoziemską pierwszego sztucznego satelitę Ziemi przekazującego sygnały radiowe Sputnik1 w roku 1959 powstają pierwsze obwody scalone oraz pierwsze płaskie ksero; rok 1962 Amerykanie umieszczają na orbicie pierwszego aktywnego satelitę komunikacyjnego a Japończycy uruchamiają telewizję kolorową; w roku 1964 rozpoczyna funkcjonowanie międzynarodowy system satelitarny INTELSAT; rok 1969 na Uniwersytecie w Los Angeles powstaje pierwszy węzeł sieciowy oparty na wymianie pakietów, protoplasta

57 Internetu, z którego powstanie sieć ARPANET; Sony zaczyna sprzedawać kasety video; rok 1972 ARPA tworzy pocztę elektroniczną; rok 1975 wynalezienie światłowodu; od roku 1979 w Japonii działa pierwsza sieć telefonii komórkowej; od ostatnich dekad XX wieku zasoby wiedzy posiadanej przez człowieka podwajają się w cyklu około 15 lat; w roku 1980 firma Sony wprowadza do sprzedaży walkmana; od 1989 roku Internet jest przedsięwzięciem komercyjnym; w roku 1971 powstają pierwsze mikroprocesory; rok 1983 w Stanach Zjednoczonych rusza pierwsza sieć telefonii komórkowej; rok 1987 pierwsze udane próby z telewizją cyfrową; rok 1990 do języka powszechnego wchodzi termin INTERNET (zastępujący termin ARPANET); rok 1994 powstaje przeglądarka Yahoo!; CERN udostepnia wolny dostęp do World Wide Web; rok 1995 Narodowa Fundacja Nauki zezwala na komercyjne wykorzystanie Internetu; rok 1998 powstaje przeglądarka Google; rok 2007 liczba komputerów na świecie przekroczyła miliard. Fakty i liczby można mnożyć Jeśli jednak analizujemy dynamiczny rozwój zasobów wiedzy oraz technik ich gromadzenia i technologii przesyłania, dostrzegamy, że w procesie weryfikowania tych zasobów tym coraz trudniej jest wyłowić wiedzę, studia, analizy naprawdę istotne, co cytowana już M. Ledzińska ujęła następująco: Wobec narastającej kumulacji wyników badań gromadzonych w różnych dziedzinach nauki trudno niekiedy o orientację zakresie udokumentowanych stwierdzeń. Nie brakuje głosów, że coraz bardziej oddalamy się od wiarygodnych konkluzji, że dewaluują się naukowe ekspertyzy i obniża społeczny autorytet nauki. 45 Do zjawiska tego odnosi się także studium T. Białobłockiego, J. Moroza, L.W Zacher, M. Nowiny Konopki, w którym pierwszy z autorów zwracając uwagę na rzekę informacji zalewających odbiorców wyprowadza następującą uwagę: Natomiast umiejętność używania, modyfikowania i tworzenia wiedzy to mądrość. Proces ten można przedstawić schematycznie: dane informacje wiedza mądrość. 46 Obserwowany w sieci stan zamieszania potęgują publikowane przez prasę niemal każdego dnia przeróżne sondaże oraz wyniki badań realizowanych na zapotrzebowanie nie tylko ośrodków naukowych i instytucji państwowych, ale także firm, korporacji, fundacji. Przygotowując publikację odszukaliśmy w zasobach internetowych ponad 80 różnego rodzaju sondaży i badań dotyczących Ekscytowanie i pobudzanie przez informację 45 M. Ledzińska, dz. cyt., s T. Białobłocki, J. Moroz, L.W Zacher, M. Nowina-Konopka (2006) (red.), Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s. 184.

58 cybeprzestrzeni, które powstały po roku 2010, a dotyczyły nasycenia technologiami cyfrowymi gospodarstw domowych, zaburzeń i uzależnień infocholicznych, przestępczości w sieci, pedofilii internetowej, hakerstwa, obnażania się w Internecie, agresji, handlu i reklamy w sieci. Są wśród nich rzetelne studia problemów, jak i wypełniacze gazetowych stron, których intencje trudno zrozumie, a wartość dostrzec. Tam mnogość jest niczym innym jak konsekwencją rozwoju mediów cyfrowych, które codziennie potrzebują nowych i nowszych informacji, bowiem tylko niewielki odsetek z nich, naprawdę istotnych, ma szansę na utrzymanie się w przekazie cyfrowym 1-2 dni po pierwszym wydaniu. Zjawisko o którym tu mówimy zostało zauważone już w latach 60. Poprzedniego stulecia przez Edmunda Berceley a: Rozwój wielkich cywilizacji zawsze umożliwiany przez rozwój wielkiej wiedzy inżynierskiej oraz technologii i rozwój biznesu i przemysłu doprowadził do olbrzymiego wzrostu liczby informacji, jakimi trzeba dziś zarządzać. 47 Problem ten jest współcześnie jeszcze bardziej istotny ze względu na techniczne możliwości pozycjonowania określonych badań, co może sugerować (nierzadko podnosić ) ich wagę naukową lub doniosłość wniosków 48. Tymczasem rzeczywiście część z nich ma ubogie podstawy metodologiczne i była zrealizowana bardzo selektywnie. Jeszcze inną kwestią jest tworzenie ze spraw jednostkowych wydarzeń dnia, a jak pokazuje analiza topowych informacji w telewizjach i prasie, większość z nich nie zasługuje na taką pozycję. Bywa i tak, ze wydarzenia ekscytując opinię publiczną i rozbudzające emocje są sztucznie podtrzymywane, wywołując nieadekwatne dal tych zdarzeń opinie społeczne (przykładem jest tzw. sprawa Madzi z 2012 roku, kiedy to pisma brukowe i telewizje wykreowały obraz porwanego dziecka, a następnie ekscytowały odbiorców teza o jego możliwym zabójstwie przez matkę). To wydarzenie a w zasadzie fala wydarzeń medialne po raz kolejny przywołało pytanie o moralną odpowiedzialność mediów za prezentowane treści i formę przekazu 49, zwłaszcza nieustanne ekscytowanie i pobudzanie odbiorcy w imię tzw. słupków oglądalności. Zauważając to zjawisko częste choć na szczęście nie masowe powinniśmy poszukiwać w przygotowaniu dziecka do funkcjonowania w świecie mediów tradycyjnych i cyfrowych skutecznych form uczenia go odróżniania tego co istotne w bliższej i dalszej perspektywie, od tego co jest wypełnieniem przestrzeni informacyjnej. Z polskich i zagranicznych badań jednoznacznie wynika, że powszechnienie, a właściwie umasowienie technologii cyfrowych zwłaszcza telefonów komórkowych, komputerów i Internetu ma doniosłe znaczenie dla wielu dziedzin rozwoju społecznego i indywidualnego. Nieprzypadkowo też masowe używanie nowych technologii cyfrowych przez dzieci i młodzież wzbudza wielkie emocje (co do zakresu i treści, sposobów), a obserwacje tej przestrzeni 47 E. Berceley (1962), The Computer Revolution, New York: Dobleday, s Według danych Netcraft w 2011 roku na świecie było aktywnych nazw hostingowych, co wcale jednak nie oznacza, że również tyle aktywnych witryn. W 2012 roku zarejestrowano już stron www (źródło Netcraft). 49 Zob. Czarnecki P. (2008), Etyka mediów, Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin.

59 skłaniają naukowców i specjalistów do tezy o występowaniu specyficznych zaburzeń będących skutkiem kompulsywnego używania technologii cyfrowych. Takie stanowiska znajdziemy w polskich publikacjach i badaniach z ostatnich lat, m.in. w pracach Andrzeja Augustynka, Anny Andrzejewskiej, Józefa Bednarka, Bohdana T. Woronowicza, Iwony Niewiadomskiej, Barbary Szmigielskiej, Janusza Morbitzera, Tadeusza Siemienieckiego, Stanisława Juszczyka. Ich dorobek, a także prace innych autorów zagranicznych i polskich 50 skłonił nas do sformułowania własnych problemów badawczych i przestrzeni, w których będziemy poszukiwali odpowiedzi na pytania dotyczące samego zjawiska cyberzaburzeń, skali problemów i ich przyczyn. Naszym zdaniem kluczowe pytania brzmią następująco: 50 Formułując główne problemy badawcze wzięliśmy pod uwagę wyniki studiów i badań zawartych w następujących pozycjach naukowych: Anderson C.A., Bushman B.J. (2001), Effects of violent video games on aggressive behavior, aggressive cognition, aggressive affect, physiological arousal, and prosocial behavior: a meta-analytic review of thescientific literature, Psychogolical Science, no. 12/5; Augustynek A. (2005), Nadmierne używanie Internetu: uzależnienie, kompulsja czy fascynacja, Kraków: Wydawnictwo AGH; Bandura A. (2007), Teoria społecznego uczenia się, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; Batorowska H., (2009), Kultura informacyjna w perspektywie zmian w edukacji, Warszawa: Wydawnictwo SBP; Batorski D. (2006), Korzystanie z Internetu przemiany i konsekwencje dla użytkowników, [w:] W. Jonak, P. Mazurek, M. Okoń, A. Przybylska, A. Tarkowski, J. Zając, Re: Internet. Polskie konteksty i interpretacje, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne; Baran S.J., Davis K.D. (2007), Teorie komunikowania masowego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; Barani K., Rola więzi online w życiu społecznym człowieka, [w:] B. Szmigielska (2009) (red.), Psychologiczne konteksty Internetu, Kraków: Wydawnictwo WAM; Bargh J.A., McKenna K.Y.A. (2004), The Internet and Social Life, Annual Review of Psychology, no. 55; Barney D. (2008), Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo Sic!; Bednarek J., Andrzejewska A. (red.) (2009), Cyberświat możliwości, zagrożenia, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ŻAK; Bębas S., Pils J., Bednarek J. (red.) (2012), Patologie w cyberświecie, Radom: Wyższa Szkoła Handlowa; Bożejewicz W., Jędrzejko M. (2007), Gry komputerowe i sieciowe jako stymulator zachowań agresywnych dzieci i młodzieży, Pułtusk; Carson r.c., Butcher J.N., Mineka S. (2003), Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; Dyczewski L. (2005), Rodzina, dziecko, media, Lublin: Wydawnictwo Gaudium; Freeman D., Freeman J. (2010), Rusz głową. Na tropach tajemnic naszego umysłu, Warszawa: Wydawnictwo Magnum; Gała A., Ulik-Jaworska I. (2006) (red.), Czas pusty. Analiza treści programów telewizyjnych czterech nadawców polskich, Lublin: Wydawnictwo KUL; Globan-Klas T. (2005), Cywilizacja medialna, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne; Jędrzejko M., Taper A. (2009), Jak kształtować kontakt dziecka z multimediami?, Warszawa: Fundacja Pedagogium; Jędrzejko M., Taper A. (2012), Dzieci a multimedia, Warszawa Dąbrowa Górnicza: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Wydawnictwo WSB; Jędrzejko M. ( ), Karty przypadków, Milanówek: Mazowieckie Centrum Profilaktyki Uzależnień; Jonscher Ch. (2000), Życie okablowane, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA; Juszczyk S. (1999), Podstawy informatyki dla pedagogów, Kraków: Wydawnictwo IMPULS; Kandell E.R. (2001), The molecular biology of memory storage, Science, no. 294; Kiesler S., Siegel J., McGuire T.W. (1984), Social psychological aspects of computer-mediated communication, American Psychologist, no. 39; Kraut R., Kiesler S., Boneva B., Cummings J., Helgeson V., Crawford A. (2002), Internet Paradox Revisited, Journal of Social Issues, Vol. 58, no. 1; Levison P. (1999); Morbitzer J. (2003), Internet nowe szanse i zagrożenia dydaktyczne, [w:] Internet w społeczeństwie informacyjnym, Dąbrowa Górnicza: Wyższa Szkoła Biznesu; Nowakowski P.T. (2002), Fast food dla mózgu, Toruń: Saternus Media; O Shea, Mózg, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; Siemieniecki B. (2007) (red.), Manipulacja, media, edukacja, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek; Small, G., Vorgan G. (2011), imózg, Poznań: Vesper; Sokołowski M. (2006) (red.), Definiowanie McLuhana. Media a perspektywy rzeczywistości wirtualnej, Olsztyn: Wydawnictwo Algraf; Szmajdziński B. (2005), Uzależnienie od Internetu, Szmigielska B. (2009) (red.), Psychologiczne konteksty Internetu, Kraków: Wydawnictwo WAM; Woronowicz B. (2019), Uzależnienia, Warszawa: Media Rodzina; Wódz J. (2003), Wstęp, [w:] Internet w społeczeństwie informacyjnym, Dąbrowa Górnicza: Wyższa Szkoła Biznesu.

60 Dziecko i media cyfrowe kluczowe pytania czy istnieją empiryczne dowody na wywoływanie przez technologie cyfrowe zaburzeń u dzieci i młodzieży, a jeśli tak, to jakie kryteria decydują o ich wystąpieniu?; czy młode umysły są szybsze i efektywniejsze w kontakcie z technologiami cyfrowymi? czy można a jeśli tak to jak modelować bezpieczne relacje dzieci do nowych technologii cyfrowych?; czy mózgi dzieci intensywnie i długotrwało pracujących z nowymi urządzeniami multimedialnymi pracują inaczej, a jeśli tak, to jak?; czy polskie szkoły są merytorycznie i metodycznie przygotowane do realizacji edukacji medialnej i profilaktyki cyberzaburzeń? jak w pracy pedagoga szkolnego i psychologa skutecznie wykorzystywać technologie cyfrowe, zwłaszcza Internet? Konstrukcja publikacji założona świadomie zmierza do prezentacji wyników badań własnych w kontekście szerszych refleksji nad omawianą problematyką. Stąd zmuszamy niejako Czytelnika do poszukiwania ich w całej publikacji, a nie klasycznym rozdziale Wyniki badań Cyfrowe zmiany i dylematy Zarys prezentowanych Czytelnikowi rozważań powstał na początku 2013 roku 51, na prośbę stołecznych instytucji oświatowych (Biuro Edukacji m.st. Warszawy), i w pierwotnej wersji pomyślany był jako wykład dla dyrektorów, psychologów i pedagogów ze szkół gimnazjalnych, a więc tego poziomu edukacji, który sygnalizuje najwięcej problemów z kompulsywnym używaniem mediów cyfrowych. Punktem wyjście do podjętych rozważań była teza Barbary Szmigielskiej: Środowisko społeczne stanowiące ważny czynnik w rozwoju człowieka, to z jednej strony oddziaływanie społeczne innych ludzi, a z drugiej ich wytwory, które w różnej postaci oddziałują na jednostki. Wśród tych wytworów pojawił się Internet nowy środek społecznego przekazu mający ogromny wpływ na współczesnego człowieka. 52 Podobne tezy znajdziemy w wielu licznych polskich i zagranicznych publikacjach wprowadzających do dyskursu pojęcia fenomenu społeczeństwa informacyjnego 53. Studia zawartych w bibliografii opracowań skłoniły autorów do podjęcia próby empirycznego zweryfikowania prezentowanych w nich tez, w 51 Zob. M. Jędrzejko (2013), Dzieci i multimedia, Warszawa: Studio Poligraficzne Edytorka. 52 B. Szmigielska (2009), Internet jako środowisko edukacyjne, (w:), Psychologiczne konteksty Internetu, red. B. Szmigielska, Kraków: Wydawnictwo WAM 53 L.H. Haber (2010), Społeczeństwo informacyjne dylematy analityczne, (w:) Społeczeństwo informacyjne. Uwarunkowania społeczne i kulturowe, red. P. Setlak, P. Szulich, Tarnobrzeg : Wydawnictwo PWSZ

61 specyficznym środowisku uczniowskim, które w świetle współczesnej literatur pedagogicznej wykazuje szczególna dynamikę narastania buntów, zaburzeń, dysfunkcji oraz negatywnych narracji. Jest one także przestrzenią dynamicznego używania nowych technologii cyfrowych. W wyniku przeprowadzonej w tym środowisku ankiety uzyskaliśmy empiryczne dowody pozwalające na sformułowanie następujących uwag i tez wyjściowych: gimnazjaliści powszechnie posiadają i używają różnego typu technologii cyfrowych, mając ku temu pełne przyzwolenie rodziców; urządzenia cyfrowe są pierwszym dobrem pożądanym przez tę grupę wiekową młodzieży; wzrasta liczba uczniów, którzy są nie przygotowani do aktywnego udziału w zajęciach, jako skutek długotrwałego i kompulsywnego używania komputera, Internetu lub innych urządzeń cyfrowych (przemęczenie); szybko rośnie liczba uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych deklarujących korzystanie z technologii cyfrowych w godzinach późnowieczornych i nocnych; nastolatkowie poruszają się po pełnej przestrzeni Internetu, nie napotykając barier koniecznych ze względu na ich potencjały intelektualne i emocjonalne; wysoki odsetek uczniów używa telefonów komórkowych (sms, mms, Internet) w trakcie lekcji oraz bardzo wysoki w trakcie przerw, w drodze do i ze szkoły; próby wprowadzenia ograniczenia używania telefonów komórkowych w szkole spotykają się ze zdecydowanym sprzeciwem uczniów i wyraźnym oporem dużej części rodziców; ponad 1/5 respondentów nauczycieli orzekło, że znajdują w sieci zdjęcia lub filmy zrobione w szkołach; niemal 2/3 pedagogów szkolnych uznaje, ze zdjęcia prezentowane przez uczniów na ich profilach społecznościowych (na które pedagodzy zostali zaproszeni) nudzi wątpliwość estetyczną, a nierzadko moralną; rośnie odsetek uczniów, dla których kontakty przez technologie cyfrowe są podstawową formą komunikacji społecznej z rówieśnikami; tylko niewielka część rodziców stosuje zabezpieczenia komputerów swoich dzieci w postaci filtrów rodzicielskich; tylko w części szkól wdrożono wieloletnie programy profilaktyki sieci, a wykorzystywanie portali społecznościowych przez szkolnych pedagogów i psychologów pozostaje w sferze marzeń i oczekiwań; gwałtowny wzrost nasycenia przestrzeni życiowej dziecka technologiami cyfrowymi rozpoczyna się na przełomie 2-4 klasy Nastolatek w cyberświecie

62 szkoły podstawowej (jest szybszy w wielkich miastach oraz rodzinach o wyższym standardzie materialnym); znacząca część pedagogów i psychologów szkolnych, a także nauczycieli nie dostrzega możliwości jakie cyberprzestrzeń daje w obszarze wychowania dzieci oraz ich edukacji; im starszy wiek nauczyciela tym odrzucanie cyberwychowania i cyberedukacji ten jest większy; rodzice z dużym oporem przyjmują zaproszenia do udziału w zajęciach dotyczących kultury korzystania z mediów cyfrowych przez dzieci 54. Zaprezentowane powyżej trendy i preferencje oraz zjawiska są pochodną wielkich procesów społeczno-ekonomicznych, a w ich tle odnajdujemy takie jak: istotną poprawę ekonomicznych warunków życia ludzi, co pozwala na zakup nowych technologii; narastanie technologicznej przepaści pomiędzy młodym pokoleniem a częścią ich rodziców, dla których nowe urządzenia i technologie pozostają wielką tajemnicą (co implikuję potrzebę ich medialnej edukacji); zanik celowych, planowanych i trwałych procesów wychowania dziecka w oparciu o klasyczne metody oddziaływania, z kluczową rolą dialogu rodzice dziecko; nieustanne przyspieszanie kontaktu coraz to młodszych dzieci w świat technologii cyfrowych (z naszego rozeznania wynika, że wchodząc w życie gimnazjalne nastolatkowie biegle posługują się podstawowymi urządzeniami i technologiami związanymi z Internetem). Implikacje tego stanu są wieloaspektowe, bowiem będą miały wpływ na na model życia społecznego, wiedzę, inicjowanie zachowań, sposoby postrzegania i oceniania rzeczywistości przez młodych ludzi wychowanych przez cyfrowy świat. Sądzimy także, że implikacje będą znacznie szersze skutkując głębszymi przemianami kulturowymi z wpływem na takie sfery ja: tożsamość kulturowa i narodowa, duchowość, aksjologiczne podejścia do życia jako wartości i zadania, udział w życiu ekonomicznym. Na podstawie dotychczas sformułowanych wniosków oraz tez moglibyśmy stan, w jakim się znajdujemy ująć w następujący sposób: 54 Na sfinansowanych przez władze samorządowe Wyszkowa warsztatach pedagogicznych poświęconych m.in. zagrożeniom w sieci (szkoły podstawowe i gimnazjalne kwiecień-maj 2013) frekwencja wyniosła od 8-14%, pomimo skierowania do nich indywidualnych zaproszeń. Na podobnych zajęciach w Milanówku (wrzesień-październik 2012) frekwencja wynosiła od 20-30%, a w szkołach Żyrardowa (majczerwiec 2013) od 15-35%. Co ciekawe na spotkaniach w ogóle nie było rodziców dzieci problemowych, sprawiających kłopoty wychowawcze i uzyskujących najniższe wyniki edukacyjne.

63 Cyfryzacja życia gospodarczego i społecznego, będąca integralną częścią procesów globalizacyjnych, których tendencje, wiodące idee są konstruowane w przestrzeniach ponadpaństwowych i ponadnarodowych, najczęściej indyferentnych (czasami przeciwnych) wobec kluczowych systemów aksjologicznych, prowadzi do stworzenia globalnego społeczeństwa informacyjnego, w których będzie coraz więcej strategii (a tym samym i procesów) opartych o inżynierię społeczną. Cyfryzacja nadając kapitalistycznej formie gospodarki i społeczeństw nowy rytm i żywotność ekonomiczną i funkcjonalną, czyniąc z człowieka obywatela świata (+) i człowieka w samotnym tłumie ( ), jest procesem, który w wieloletniej perspektywie będzie się dynamicznie rozwijał, w wyniku czego zbliżamy się do modeli organizacyjnych i funkcjonalnych, w ramach których decyzje będą podejmowane nie w płaszczyźnie homeostazy człowieka, lecz potrzeb nowe rynku i nowe porządku. Społeczeństwo informacyjne i społeczeństwo wiedzy będą niosły poprawę opieki zdrowotnej (+), eliminowanie dziur edukacyjnych (+) i wymieszanie kultur oparte o dialog (+) i konfrontację ( ). Społeczeństwo rozwiniętego dostępu wiedzy redefiniuje współczesne pojęcie szkoły oraz wprowadzi doniosłe zmiany w takich strukturach jak rodzina, społeczeństwo, naród. Wskażmy zatem na kilka implikujących kolejne tezy faktów oraz procesy będące w dynamicznej fazie rozwojowej: Fakt 1 młode pokolenie wyprzedziło swoich rodziców oraz znaczącą część nauczycieli umiejętnościami różnorodnego wykorzystania technologii i mediów cyfrowych oraz szybkością opanowania i wprowadzania nowych aplikacji informatycznych. Zdecydowanie lepiej porusza się w środowisku wielozadaniowym, a zatem takim, gdzie w jednym czasie dociera do nich wiele informacji oraz istnieje konieczność wykonywania złożonych czynności równolegle. Mając niemal nieograniczony dostęp do przestrzeni informacji cyfrowych, korzystając z nich na niemal każdym etapie doby jest ono ofiarą informacyjnego błota, które podawane jest w formach ekscytujących, nieadekwatnych do faktycznego znaczenia oraz nieustanną powtarzalnością. Mówimy o nich Cyfrowi Tubylcy, rozumiejąc przez to stan, w którym technologie cyfrowe są ich naturalnym środowiskiem socjalizacji oraz relacji społecznych, a poziom integracji z nimi jest na tyle wysoki, że w sytuacji braku urządzeń cyfrowych ujawnia się u nich wysokie napięcie emocjonalne, problemy z wykonaniem zadań, a także trudność wypełnienia wielu czynności życiowych i edukacyjnych. Dla tego pokolenia cyfrowy świat jest naturalny i niezbędny. Cyfrowi Tubylcy Liczne badania wskazują, że dzieci socjalizujące się przy nieustannym zmasowanym przekazie medialnym (wielozakresowy głos i obraz) bardzo szybko przyzwyczajają się do funkcjonowania w stanie przeciążenia i szumu informacyjnego. Ich mózgi są silnie pobudzone, tworząc nowe połączenia międzyneuronalne. Niemal automatycznie uczą się operowania urządzeniami multimedialnymi (np. pilotami od TV), nierzadko szybciej niż opanują sprawną mowę, czytanie i pisanie. Brak obrazu i dźwięku wywołuje u nich silne reakcje psychofizyczne, odmawianie jedzenia, płacz, agresję. Kiedy stają się uczniami w procesie edukacyjnym, nauczone poszukiwania informacji w sieci w przypadku braku dostępu do Internetu mają problem z ich odnalezieniem w źródłach klasycznych za jakie ciągle uważa się książki i czasopisma.

64 Dysproporcje szans i zagrożeń Jak wynika z licznych badań i refleksji naukowych współczesne cywilizacje osiągają nie tylko stan szerokiego nasycenia technologiami ułatwiającymi nasze funkcjonowanie (co samo w sobie jest pozytywne), ale także modyfikuje nasze podejście do oceny rzeczywistości i celów. Analizujący te kwestie Janusz Królikowski stawia tezę następującą: Nie można zapomnieć, że w następstwie dokonujących się osiągnięć, technika nie ogranicza się do modyfikacji naszej wizji świata i naszego w im działania przez wzmacnianie zdolności naszych zmysłów; ona działa na głębszym poziomie, ponieważ wyraźnie modyfikuje nasza epistemologię, a przez to także nasza ontologię. Każda wpływowa technologia nie tylko wzmacnia możliwości naszych zmysłów, ale także je filtruje, niektóre zmysły podnosząc na poziom wyższy, a inne ograniczając, a tym samym wpływa na duchową strukturę człowieka. 55 Posiadane przez młodych ludzi urządzenia multimedialne są rzeczywiście aktywne (w całym cyklu dnia, a nierzadko doby), stanowiąc uzupełnienie a często wymóg dla skutecznego zrealizowania takich procesów jak nauka, kontakt interpersonalny, rozrywka, pierwsze decyzje ekonomiczne. Dodajmy również, ze wyprzedzenie operacyjne i funkcjonalne rodziców i nauczycieli przez nastolatków jest na tyle duże, że w ogromnej (przeważającej?) części utraciliśmy kontrolę nad tym, co młodzież i dzieci robią w wielkiej sieci (patrz prezentowane poniżej wybrane wyniki badań realizowanych w ramach programu Zjawiskowe formy zachowań ryzykownych wśród dzieci i młodzieży na Górnym Śląsku i Zagłębiu. Efektywność profilaktyki ). Tabela xxxx. Wiedza rodziców i nauczycieli o obszarach aktywności sieciowej dzieci/uczniów 56 Badany problem Rodzice Nauczyciele Proszę o wskazanie najpopularniejszych stron 37% 19% internetowych odwiedzanych przez wasze dzieci/uczniów w waszej klasie (1) Czy Pani dziecko/uczeń ma konto ma facebooku lub 71% 61% innym portalu społecznościowym? (2) Proszę o podanie nazw najpopularniejszych wg 11% 12% waszego dziecka/ucznia gier komputerowych Proszę o podanie nazw najpopularniejszych wg 5% 5% waszego dziecka/ucznia gier sieciowych Czy wykorzystuje Pani/Pan kontakty internetowe do - 17% edukacji i pracy wychowawczej z dzieckiem? (3) Czy komputer Państwa dziecka ma włączony filtr 9% 18%(8) rodzicielski? (4) Czy rozmawiacie Państwo z dziećmi/uczniami o ich aktywności internetowej? 37% 22% 55 J. Królikowski (2012), Cywilizacja techniczna i pedagogia chrześcijańska, (w:) Komunikacja w cyberświecie, red. S. Bębas, J. Pils, J. Bednarek, Radom: Wydawnictwo WSH, s Zob. M. Walancik, M. Jędrzejko, D. Morańska, Zjawiskowe formy zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży na Górnym Śląsku i Zagłębiu. Efektywność profilaktyki. Raport z badań wstępnych, Wyższa Szkoła Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2013.

65 Czy posiada Pan/Pani profil na facebooku? (5) - 31% Czy zaprasza Pan/Pani uczniów na swój profil na - 28% facebooku? (6) Czy odpowiada Pani/Pan pozytywnie na zaproszenia - 28% uczniów na ich profile na facebooku? (7) (1) odsetek odpowiedzi zgodnych ze wskazaniami uczniów (jako poziom zgodności przyjęto pow. 50%); (2) odsetek odpowiedzi twierdzących; dotyczy rodziców realizowano z grupami rodziców, których uczniowie uczestniczyli w badaniu, w trakcie zebrań okresowych w szkołach; (3) pytanie adresowane tylko do nauczycieli i pedagogów szkolnych; (4) pytanie adresowane tylko do rodziców; (5) pytanie adresowane tylko do nauczycieli; (6) pytanie adresowane tylko do pedagogów i psychologów szkolnych; (7) pytanie adresowane tylko do pedagogów i psychologów szkolnych. Do zaprezentowanych powyżej wyników powrócimy w dalszej części pracy, ale już wstępny ich ogląd pokazuje ogromne dysproporcje pomiędzy potrzebami a rzeczywistością. Fakt 2 o ile lata 80. i 90. XX wieku i początek XXI wieku dedykowały nowe technologie dla odbiorcy instytucjonalnego lub grupowego (kino, telewizja), to ostatnia dekada jest przewartościowaniem adresata w kierunku masowego odbiorcy indywidualnego (równolegle rośnie także liczba przekazów grupowych np. poprzez portale społecznościowe), ze szczególnym naciskiem na odbiorcę młodego (producenci urządzeń i oprogramowania cyfrowego będą dążyli do objęcia technologizacją cyfrową ostatnich dwóch wolnych grup uczniów klas I-III szkół podstawowych 57 oraz dzieci młodszych przedszkole). Konstrukcja nowych technologii cyfrowych oraz ich aplikacje sprawiają ich nieustanną przydatność dla indywidualnego odbiorcy w całym cyklu dobowym (budzik, pamięć zewnętrzna, telefon, aparat fotograficzny, przeglądarka internetowa ). Tym samym najnowsze technologie typu smartofon i tablet będę zyskiwały coraz więcej młodych odbiorców dominując rynek nowych multimediów cyfrowych. Jak zauważają analitycy tej części rynku projektanci i producenci prześcigają się w oferowaniu coraz to nowych aplikacji, z których większość powstaje jako wynik obserwacji zachowań internautów (presumpcja), liczba ofert elektronicznych, jak tradycyjnych (kino, telewizja) jest większa od zdolności ich przyswojenia (operatorzy oferują już po kanałów telewizyjnych) oraz poddania refleksyjnemu oglądowi. Procesy te mają już charakter globalny, a możliwości rozwojowe są ogromne np. w obszarze handlu w sieci 58. Fakt 3 informatyzacja wszelkich (wszystkich) przestrzeni i etapów życia człowieka od wieku przedszkolnego aż po późną starość skłania do otwartego pytania o rolę przyszłej szkoły i nauczyciela w społeczeństwie informatycznym, które cechować będzie powszechny dostęp do informacji i wiedzy. Tak sformułowane pytanie ma kluczowe Indywidualizacja odbioru 57 Trendy i zwyczaje związane z tradycją odnoszącą się do Komunii św. spowodowały upowszechnienie komputerów i Internetu wśród dzieci w wieku pow. 10 lat. Kultowym prezentem dla dzieci przystępujących do komunii są komputery stacjonarne i laptopy patrz tab.. Z badań własnych wynika, że dzieci potrzebują miesięcy na pełne opanowanie tych urządzeń. 58 Handel w sieci rośnie w tempie ducyfrowym o ile w roku 2002 wartość rynku e-commerce wynosiła 200 milionów złotych, to w roku 208 już ponad 8,1 miliarda złotych a w roku ubiegłym 21,7 mld zł (za forsal.pl dostęp ).

66 znaczenie w procesie poszukiwania skutecznych metod, technik i narzędzi prowadzących do sukcesu edukacyjnego oraz zdolności kolejnych pokoleń do funkcjonowania w społeczeństwie całkowicie utechnicznionym oraz spełnienia roli transformatora kultury. Jest to także pytanie aksjologiczne dotyczące duchowości człowieka oraz oparcia jego życia o czytelne wartości moralne. Umasowienie informacji oraz wiedzy a także nieograniczony dostęp do nich w chmurze, w połączeniu z powstawaniem dziesiątków tysięcy portali quasi wiedzy wskazuje na niebezpieczeństwo jej hierarchizacji w perspektywie naukowej powagi, ważności i wiarygodności. 59, 60 Fakt 4 o ile obecnie żyjemy w społeczeństwie o skrajnie różnym poziomie znajomości i wykorzystania nowych technologii cyfrowych (moglibyśmy wyróżnić, co najmniej 4 różne grupy odbiorców i użytkowników (patrz grafika poniżej, o tyle za lat będziemy funkcjonowali w społeczeństwie jednorodnym informatycznie, bowiem stworzą je osoby, dla których funkcjonowanie z technologiami cyfrowymi i nowymi multimediami będzie oczywiste (życiowo i funkcjonalnie) i wymagane (zawodowo). 59 Przy tak ogromnym tempie rozwoju technologii cyfrowych i dostępu do nich przez dzieci i młodzież oczywistym wydaje się poszerzanie sfery oddziaływań wychowawczych także na Internet. Tymczasem w autorskich sondażach prowadzonych na Mazowszu i Górnym Śląsku co drugi pedagogii i psycholog szkolny nie ma konta na facebooku i nie analizuje treści portali społecznościowych. W tej grupie co trzeci kategorycznie odmawia aktywności w sieci (dotyczy to głównie osób w wieku średnim i starszym, co wiążemy z barierami umiejętności i psychologicznymi). 60 Problem mnogości informacji ma wielkie znaczenie dla procesu edukacji i kształcenia. Z jednej strony jest wielkim kapitałem (wnioski wyprowadzona na postawie większej liczby danych są zawsze trafniejsze), z drugiej jednak strony to nie świat nauki panuje and współczesnym zasobami informacyjnymi, co prowadzi do stanu, w którym informacyjne błoto współwystępuje obok rzetelnej wiedzy naukowej. Wybór jest często pochodna pozycjonowania informacji, co z kolei informację umieszczoną najwyżej umacnia na pozycji Lidera wiarygodności.

67 Grafika xxxxxxxx. Współcześni odbiorcy technologii cyfrowych 61 (3)Cyfrowi imigranci (4)Cyfrowe dzieci (2)Cyfrowi tubylcy (1)Cyfrowi profesjonaliści Przedstawiona powyżej autorska struktura użytkowników mediów cyfrowych wymaga szerszego komentarza. W 2013 roku do grupy pierwszej (1) zaliczymy z pewnością osoby, dla których media cyfrowe są niezbędnym narzędziem pracy, raz jako wielofunkcyjne urządzenie wspomagające różnorodne procesy decyzyjne, organizacyjne, obliczeniowe, edukacyjne i projektowe, innym razem jako narzędzie szybkiej komunikacji to niemal cała sfera gospodarki, administracji, finansów i bankowości, handlu i usług, transportu, bezpieczeństwa, obronności, telekomunikacji, informatyzacji, i coraz częściej rolnictwa. Tym, co charakterystyczne dla profesjonalistów jest nieustanne obniżanie się średniej wieku tej grupy współcześnie wejście na rynek pracy na ogół wymaga profesjonalnego posługiwania się standardowymi narzędziami informatycznymi, co pokazujemy świetle sondaży przeprowadzonego wśród ponad 100 mazowieckich i śląskich państwowych, samorządowych i prywatnych pracodawców (dodatkowo dokonaliśmy analizy 76 ogłoszonych w Internecie i prasie konkursów na stanowiska w instytucjach państwowych, samorządowych oraz oświatowych i edukacyjnych w 71 specyfikacjach konkursowych zawarto wymagania umiejętności informatycznych). Cyfrowi odbiorcy początku XXI wieku 61 Źródła grafik: Interaction.jpg

68 Tabela XXXX. Wymagania wiedzy i umiejętności informatycznych pracodawców wobec potencjalnych pracowników 62 Obszary problemowe i badawcze Czy w Państwa instytucji/firmie wymagacie znajomości od pracowników podstawowych programów i aplikacji komputerowych? Jaki odsetek pracowników w państwa instytucji/firmie realizuje zadnia z wykorzystaniem różnych urządzeń i technologii? Czy Państwa instytucja/firma finansuje lub współfinansuje szkolenia informatyczne dla pracowników korzystających zawodowo z technologii cyfrowych? Czy w Państwa instytucji/firmie wykorzystywane są inne poza Office profesjonalne oprogramowania komputerowe? Instytucje państwowe i spółki skarbu państwa Instytucje samorządowe Firmy prywatne 100% 92% 83% 85% 80% 72% 100% 100% 100% 100% 100% 91% Likwidacja wykluczenia cyfrowego Sądzimy, że zaprezentowane dane są obrazem wymownych zmian technologicznych, jakie zaszły w Polsce w ostatnich dekadach. Jak wynika z analizy literatury prezentowanego tematu oraz opracowań naukowych, pod koniec XX wieku grupę profesjonalistów systemowo korzystających z technologii cyfrowych stanowili absolwenci studiów wyższych i osoby w średnim wieku, natomiast dzisiaj tworzą ją coraz częściej osoby starsze (zwłaszcza pracujące w sektorach finansowo-bankowym, administracji, nowoczesnym przemyśle, handlu) oraz nastolatkowie podejmujący aktywność ekonomiczną i zawodową w sieci (obecność w zespole pracowniczym 19- letniego programisty i 18-letniej cyfrowej graficzki nie jest czymś niezwykłym w wielu firmach z obszaru IT, reklamy, nowych mediów, e-handlu i e-usług). Jeśli szukamy obszarów kluczowych zmian, o najszerszym zakresie i największej głębokości, w relacji człowiek nowe technologie, to w polskiej perspektywie jest nią przestrzeń wiejska, w której realizowana jest rzeczywista likwidacja wykluczenia cyfrowego 63. W ujęciu socjologicznym grupę kolejną, czyli cyfrowych tubylców (2) tworzą młodzi ludzie w okresie edukacyjnym (gdzieś od połowy szkoły 62 Sondaż przeprowadzony na terenie Warszawy, Mazowsza oraz Górnego Śląska i Zagłębia w dniach maja 2013 roku grupa respondentów 135 firm i instytucji. 63 W poddanych badaniu trzech wiejskich miejscowościach - Leszczydół Stary (k. Wyszkowa), Belsk Duży (k. Grójca) oraz Wróbliniec (Dolny Śląsk) 53% rolników posługuje się systematycznie, a 19% okresowe Internetem w działalności rolniczej (zamówienia, przelewy, wypełnianie dokumentów, poszukiwanie ciekawych wiadomości). Sondaż przeprowadzony w okresie maj-czerwiec % uczniów ze szkół w tych miejscowościach ma stały dostęp Internetu., a 83% posiada w domu własny komputer.

69 podstawowej do okresu studenckiego), dla których sieć jest ważną, nierzadko kluczową przestrzenią socjalizacji, a media cyfrowe podstawowym narzędziem komunikacji i poznawczo-informacyjnym. O tej części społeczeństwa możemy powiedzieć, że ich biologiczne i społeczne dorastanie oraz wrastanie w kulturę odbywa się w nieustannym towarzystwie mediów cyfrowych (jedzą i uczą się przy włączonych multimediach, komputery wyłączają krótko przed snem, telefony postawiają włączone na całą noc). Ale konieczne jest też wskazanie, że w omawianej grupie mamy do czynienia ze zjawiskiem ważnym psychologicznie, pedagogicznie i społecznie właśnie w tej części użytkowników sieci dostrzegamy liczne przypadki stanu, w którym kultura użytkowania nie dorasta do poziomu oferowanej im cywilizacji technicznej. To ludzie, dla których świat cyberprzestrzeni ze swoją kolorystykę i treściowym przepychem jest spełnieniem wszelkich ambicji edukacyjnych, zawodowych i społecznych, a ich bogactwo wewnętrzne sprowadza się do przeżywania tego, co nierzeczywiste, lub rzeczywiste i nieosiągalne. Marząc, snując wizje często nie rozumieją kluczowej zależności wiedza + praca = dobrobyt. Pasuje do nich idealnie określenie wprowadzone przez Alberta Schweitzera neoprymityw czyli stan wskazujący na ubogość, nie pozwalającą na racjonalne i zgodne z dobrostanem człowieka korzystanie z nowych narzędzi i technologii 64. Tak sformułowane określenie nie jest obraźliwe, lecz wskazuje na braki edukacyjne, niski poziom potencjałów, umiejętności analitycznych i wartości moralnych, brak szacunku dla jednorazowego wymiaru życia oraz odróżniania rzeczywistości od fikcji, zdolności logicznego rozumowania oraz dostrzegania granic wolności, jaką oferuje cyberprzestrzeń. Z kolei grupa trzecia jest niejednorodna, ale wiekowo oscyluje wokół najstarszej części społeczeństwa, z której coraz większa część podejmuje wielkie wyzwanie związane z wejściem w cyberświat (kapitalnym obszarem obserwacji cyfrowych imigrantów są polskie Uniwersytety III wieku). Zauważmy w tym miejscu, że cechą ostatnich lat jest wyraźne zwiększanie się liczby aktywnych uczestników cyberświata, należących do niedawna do cyfrowych imigrantów, co prezentujemy w badaniu przeprowadzonym na grupie uczestników Uniwersytetu III wieku przy Wyższej Szkole Biznesu (Dąbrowa Górnicza i Czeladź). Cyfrowy prymityw Cyfrowi imigranci Tabela XXXX. Umiejętności informatyczne i dostęp do wybranych technologii cyfrowych wśród osób starszych 65 Zakres problemowy/płeć* Kobiety Mężczyźni Czy potrafi Pani/Pan obsługiwać komputer 39% 43% (odsetek odpowiedzi twierdzących) Czy potrafi Pani/Pan obsługiwać Internet? 39% 43% Czy posiada Pani/Pan własny telefon 28% 25% komórkowy? Czy w domu posiada Pani Pan/stały dostęp do Internetu? 19% 21% 64 Por. R.M. Leszczyński, Etyka czci dla życia Alberta Schweitzera, za: (dostęp ) 65 Sondaż przeprowadzony w okresie luty kwiecień 2013 na grupie 203 uczestników Uniwersytetu Trzeciego Wieku w czeladzi i w Dąbrowie Górniczej.

70 Czy posiada Pani/Pan własny komputer? 16% 15% Czy brał/a Pan/Pani udział w szkoleniu 38% 47% informatycznym * Odsetek odpowiedzi twierdzących Chociaż ludzie starsi mają problemy w opanowaniu nowych technologii cyfrowych, a zadania realizowane za pomocą komputera i Internetu wykonują wolniej, to ich mózgi szybko przyzwyczajają się do nowego środowiska pracy. W ich mózgach tworzą się nowe powiązania neuronalne pozwalające na skuteczne opanowanie urządzeń cyfrowych. Zasadnym jest wspieranie osób starszych w uczeniu się korzystania z takich narzędzi jak komputer, Internet, telefon komórkowy, aplikacje sieciowe, bowiem ograniczy to problem wykluczenia informacyjnego i technologicznego. Aktywność tych osób w Sieci może być dla nich źródłem wielu nowych satysfakcji i niezwykle potrzebnych w tym wieku radości i przyjemności emocjonalnych. Cyfrowi odbiorcy przyszłości - Digital Natives. Analiza czwartej grupy jest niezwykle trudna, bowiem jesteśmy świadkami procesu jej powstawania to pokolenie obecnych uczniów szkół podstawowych, przedszkolaków, żłobkowiczów i niemowlaków urodzili się przy mediach cyfrowych, a cyberświat towarzyszy im w każdym momencie życia są karmione przy telewizji, usypiane na kolanach taty przeglądającego www, przyzwyczajone od urodzenia do wielokanałowych przekazów fonicznych i obrazowych. Digital Natives do kwadratu, niezwykłe pokolenie, które jeszcze szybciej niż ich letni bracia i siostry opanuje technologie informatyczne i urządzenia cyfrowe, a ich mózgi będą ewoluowały zupełnie inaczej niż ich rodziców. Już teraz neurolodzy dostrzegają różnice w aktywności funkcjonowania poszczególnych części mózgu u osób dorosłych i dzieci, poddanych intensywnemu działaniu mediów cyfrowych (piszemy o tym szerzej w dalszej części pracy) 66. Wiemy o nich jeszcze jedno nigdy nie będą cyfrowymi imigrantami, a świat ich codziennej kultury w okresie adolescencji i dorosłości będzie w dużej części tworzony przez urządzenia i technologie, których jeszcze nie wymyślono. Stworzą także zupełnie nową kulturę cyfrową, nowe struktury i treści, której autorzy nie potrafią z wysokim prawdopodobieństwem zarysować. *** Jak się wydaje najbliższe dwie dekady doprowadzą do głębokich przewartościowań w opisanych powyżej grupach, jako skutek coraz większego nasycenia multitechnologiami życia człowieka oraz wprowadzania do sprzedaży narzędzi i urządzeń przeznaczonych dla coraz to niższych grup wiekowych. Sądzimy, iż realną jest perspektywa lat dla pełnego cyfrowego nasycenia wszystkich sfer funkcjonowania człowieka, a może także ich zintegrowania. Zapowiedzi tego procesu są już widoczne, bowiem w sklepach pojawiły się pierwsze quasi komputery dla 4-5-latków, telewizory z funkcją odbioru Internetu oraz wysoko zasobnymi twardymi dyskami. Te przyspieszenia będące skutkiem rewolucji technologicznej wymuszą zmiany w polityce oświatowej oraz 66 Zob. G. Vorgan, G. Small (2011), imózg, Poznań: Vesper.

71 modelach edukacji, zmierzając do szerokiej cyfryzacji polskiej szkoły. Chociaż sygnalizowany w tym miejscu proces jest przewidywalny i nieodwracalny, z wielkim trudem przebija się do świadomości części technokratycznych menadżerów oświatowych (nie należą do progresywnych grup rozwijających swoją wiedzę i umiejętności cyfrowe). Taki stan opóźnia nie tylko przygotowanie młodego pokolenia do efektywnego i zrównoważonego korzystania z cybertechnologii, ale skutkuje rozwojem różnego typu zaburzeń. Mimo widocznych i ukrytych barier sygnalizowane w tej części pracy procesy są nieodwracalne, a część z nich wprost nieprzewidywalna. Jeszcze inną jakże istotną kwestią jest integralny związek rozwoju nowych technologii z wielkimi procesami ekonomicznymi i społecznymi, zwłaszcza globalizacją. Ich dynamiczny i wielokierunkowy rozwój (prosumpcja, konsumpcja i konsumeryzm, presja reklamowa, zmienność rozwiązań i modeli, marketyzacja, kult logo) oparty przede wszystkim o wykorzystanie możliwości reklamowych i informacyjnych technologii cyfrowych powoduje, ze chcąc nie chcąc niemal wszyscy stajemy się uczestnikami procesu, o którym McLuhan pisał blisko 30 lat temu media przekształcają nas całkowicie. W wyniku rozwoju tych zjawisk w realnej perspektywie, bo około dwóch dekad, zniknie grupa cyfrowych imigrantów oraz cyfrowych dzieci, a pozostaną cyfrowi tubylcy, płynnie przechodzący w cyfrowych profesjonalistów. Tym samym cyfrowe wykluczenia będą coraz mniejsze i wiązać będziemy je głównie z samodzielnymi decyzjami (samowykluczenie zawsze będzie istniała grupa ludzi, którzy świadomie zrezygnują z udziału w cyberświecie) lub różnego typu niepełnosprawnościami 67. Analizując te problemy jesteśmy już w stanie wskazać kluczowe różnice pomiędzy cyfrowymi tubylcami i imigrantami. Grafika xxxx. Cyfrowi tubylcy i imigranci kluczowe różnice Cyfrowi imigranci: tekst, jako podstawowe źródło poznawania; jednozadaniowość; pojedyncze cele; ograniczone zasoby; myślenie sekwencyjne; preferowanie zadań pojedynczych; wolniejsze wchodzenie w nowe technologie. Tubylcy i imigranci Opracowanie i grafika własne. Cyfrowi tubylcy: wielozadaniowość; kluczowe znaczenie obrazu i tekstu połączonego z obrazem; wieloobrazowość i wielokanałowy przekaz dźwiękowy; umiejętność pracy w złożonym środowisku informacyjnym; multimedialność; myślenie równoległe; wiele umiejętności i zasobów funkcjonalnych; szybkie opanowanie nowych technologii. 67 Problem niepełnosprawności w polskim społeczeństwie ulega ciągłemu poszerzaniu, stąd rosła będzie rola narzędzi i mediów cyfrowych w wyrównywaniu szans edukacyjnych i zawodowych tych osób. Jak wskazuje w swojej najnowszej pracy J. Śledzianowski polska populacja niepełnosprawnych stanowi blisko 5,5 miliona osób tj. ponad 14% społeczeństwa (w całej Unii Europejskiej odsetek ten jest znacznej niższy i wynosi ok. 10%) zob. J. Śledzianowski, Niepełnosprawność i pełnosprawni, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2012, s. 5 i 33,

72 Prorozwojowe cechy technologii i mediów cyfrowych W świecie szybko rosnącej liczby ludności, wobec konieczności zapewnienia skutecznego wdrożenia do gospodarki nowych technologii, zwiększenia produkcji żywności, objęcia edukacją coraz liczniejszych młodych pokoleń (o ile w Polsce mamy niż demograficzny, o tyle w gospodarkach wschodzących przyrost naturalny ma zawrotne tempo) a także gromadzenia nowej wiedzy, niezbędność nowych technologii nie podlega dyskusji. Równocześnie procesom o charakterze globalnym towarzyszą także te odnoszące się do charakteru i nowych modeli interakcji społecznych, pracy oraz uczenia się. Co poprzez taka tezę rozumiemy? O ile jeszcze lat temu posiadanie telefonu było przejawem statusu społecznego, o tyle dzisiaj dysponowanie telefonem komórkowym jest uwarunkowane jedynie opłacaniem abonamentu. Co więcej, to nie posiadanie telefonu budzi zdziwienie, a wielu zawodach jest po prosu standardowym wymogiem. Dzieje się to na rynku, gdzie powszechna mobilność telefoniczna jest pochodną ostro rywalizujących operatorów a nie przychylności urzędnika, co było cechą okresu sprzed lat (brak znajomości wykluczał szybkie podłączenie telefonu) 68. Telefon, jako atrybut ludzi dorosłych i osób funkcyjnych (tak było jeszcze w latach 80. XX wieku) jest standardowym wyposażeniem premiera, nauczyciela, rolnika, szewca i nastolatka. Ponieważ żyjemy w epoce realnie dokonującej się rewolucji technologicznej nie dostrzegamy już jego rewolucyjności. A przecież jeszcze dwie dekady temu nikt nie pomyślałby, że komputer i tablet można będzie kupić przez Internet, a telefon doładować w kiosku z gazetami. Marzenie o tablicy interaktywnej w klasie nie funkcjonowało w przestrzeni edukacyjnej, bo nikt nie znał takiego terminu. Dziś to nie tylko możliwe, ale dla wielu osób to codzienność. Co więcej organizatorzy oświaty i pedagodzy amerykańscy przewidują, że wkrótce tablet będzie powszechnym narzędziem wspomagania procesu nauki od co najmniej 7-8 lat w Stanach Zjednoczonych AP prowadzone są pilotażowe kursy i programy, a niektóre szkoły wyposażyły uczniów w te urządzenia. 69 Każda kolejna dekada, a może okresy krótsze, będzie wnosiła nowe wynalazki związane z mediami cyfrowymi, w wyniku czego gospodarka, handel i usługi będą dostawały kolejnych kół napędowych 70, a indywidualny odbiorca zyska na tym funkcjonalnie i finansowo. 68 Nie zmienia to jednak faktu, ze niektóre procesy związane z przekazem informacyjnym między ludźmi podlegają podobnym działaniom infiltracyjnym i kontrolnym. O ile jednak lat temu podsłuchiwanie telefonów związane było głównie z zajmowaną funkcją oraz poglądami politycznymi (ideowymi), o tyle współcześnie podsłuchiwany jest cały świat, w sposób jeszcze bardziej systemowy i ukryty przykładem jest amerykański system PRISM. Jego ujawnienie dało dowody społeczności międzynarodowej, że władze USA podsłuchują nie tylko potencjalnych terrorystów ale także swoich międzynarodowych partnerów. 69 Zob. D. Berque, J. C. Prey, R. H. Reed, The Impact of Tablet PCs and Pen-Based Technology on Education: Vignettes, Evaluations, and Further Directions, Purdue University Press Technologie cyfrowe są zdecydowanie pro-kosztowne. Chociaż niektóre urządzenia tanieją, to narasta liczba programów i aplikacji jakie można do nich dokupić. Większość komputerów posiada tylko zawężone aplikacje Office, co zmusza użytkownika do ich zakupu co ciekawe instytucjonalne programy są droższe od indywidualnych. Także solidne programy antywirusowe wymagają znacznych

73 1.3. Fenomen sieci i społeczeństwa informacyjnego W polskiej literaturze dotyczącej problematyki cyberprzestrzeni i funkcjonowaniu człowieka w świecie przepełnionym nowymi technologiami termin sieci odnosi się najczęściej to aspektu technologicznego (system połączeń pomiędzy urządzeniami i technologie transferu co opisaliśmy wcześniej) lub aspektu społecznościowego (łączenie się ludzi za pomocą Internetu). Wyjaśniając wcześniej strukturę sieci i ideę jej działania zwróciliśmy uwagę na fakt jej nieustannego rozwoju jest to proces progresywny, narastający w tempie trudnym do ogarnięcia, co znamionują dane dotyczące abonentów Internetu, sprzedaży tabletów i komputerów, telefonizacji społeczeństwa, rozwój e- commerce. Ten rozwój determinowany jest nie tylko przez wzrost podaży nowych technologii, ale bardzo szybkie zwiększanie się ludności świata, zwłaszcza w takich krajach i regionach jak Chiny, Indie, Ameryka Południowa, co rodzi jeszcze większe zapotrzebowanie na urządzenia cyfrowe oraz poszerza związane z nim rynki 71. Tym samym procesy technologiczne są sprzęgnięte z wielkimi procesami ekonomicznymi i demograficznymi, co wynika z wielu czynników (potęga koncernów cyfrowych i ich modle ekonomiczne sytuują je w strukturach ponadpaństwowych i ponad narodowych; skala nasycenia technologiami cyfrowymi jest ciągle nierównomierna - białe plamy Internetu co powoduje, że branża technologii cyfrowych ma przed sobą jeszcze wiele lat prosperity). Niemniej jednak za rozwojem sieci podążają nowe procesy, których kształt, przebieg i charakter powinien budzić szersze refleksje natury pedagogicznej, psychologicznej i moralnej. Jeśli zatem wskazujemy na fenomen społeczeństwa informacyjnego, to zasadnym jest wskazanie, że sieciom towarzyszy zanik tożsamości jednostkowej lub jej wyraźne osłabienie. Najbardziej znany na świecie badacz tej problematyki M. Castells pisze wręcz tak: Kiedy sieć (the Net) wyłącza self, jednostkowe lub kolektywne self konstruuje swój sens bez globalnych instrumentalnych odniesień 72. Tymczasem rzeczywiście coś takiego, jak pełnowymiarowe społeczeństwo w sieci nie istnieje, ze względu na wielką jednostkową różnorodność, odmienność kulturową, duchowość i wiele innych czynników. A mimo to jest oczywistym, że coś istnieje, że jest realnym (choć cyfrowym) bytem prowadzącym niezliczone dyskusje, poszerzającym zasoby chmury, prowadzącym dyskusje i realizującym transakcje, mającym cechę wielkiej otwartości. Możemy zatem z jednej strony powiedzieć, że społeczeństwo informacyjne, to raczej sposób komunikacji i bytności, gdzie kluczowe znaczenie Co wywrócił Internet? Cechy społeczeństwa w sieci nakładów. Sprzedaż licznych urządzeń IT realizowana jest według metody pułapki na klienta. Początkowa niska cena (przysłowiowy 1 zł, związana jest z długą umową, w ramach której abonament zapewnia sprzedawcy szybkie odzyskanie promocyjnej ceny. Jest to jedno ze źródeł ogromnych zysków na rynku telefonii komórkowej. 71 Wielu badaczy sieci cyfrowych opisuje ich pozytywny wpływ na rozwój ekonomiczny, w tym zmniejszanie bezrobocia. W wielu rozwiniętych krajach już co 4-5 nowa firma skupia się na działalności w sieci. Wydaje się, że ta tendencja niedługo obejmie także Polskę, co jeszcze wyraźniej wskazuje na potrzebę edukacji do mediów i edukacji przez media. 72 M. Castells (2008), Społeczeństwo sieci, Warszawa:.s. 40.

74 Cyberświat plusy i minusy ma sposób wymiany informacji i kontaktów, z drugiej zaś strony to przestrzeń w której ludzie: więcej o sobie mówią i piszą; częściej są prawdomówni; poszukują osób o podobnych poglądach i zainteresowaniach; szukają rozwiązania spraw realnych i te rozwiązania znajdują u realnych ludzi; dokonują realnych czynności. Warto także zwrócić uwagę na kolejną cechę sieci, co opisuje Daniel Markowski wskazując na zasadniczy atrybut the Net, jakim jest sieć poziomych powiązań pomiędzy ludźmi, dodając: ale również pomiędzy instytucjami i organizacjami, dysponując pożądanymi informacjami 73. Taki układ powiązań poziomych i pionowych generuje rozwój nowego systemu relacji między ludźmi, między instytucjami oraz pomiędzy ludźmi i instytucjami (np. klasyczne e-okienko), przy czym implikacje tego procesu są daleko szersze niż tylko ułatwienie kontaktów. Jeśli bowiem w 2005 roku możliwość kontaktowania się przez telefony komórkowe miało 1,8 miliarda ludzi, to w roku 2010 już o miliard więcej, co tworzy zupełnie nową jakość 74. Technologie tworzą teoretyczne nowy wymiar wolności człowieka, choć niektórzy ludzie władzy również za pomocą technologii nieustannie próbują je wykorzystywać do kontroli człowieka (np. cytowany już PRISM 75 ). Podobnie rzecz ma się z dostępem do Internetu, który w prostej ocenie daje możliwość dostępu do informacji i kontaktów przez sieć, ale w głębszych analizach taki potencjał daje możliwość masowego, długofalowego i celowego oddziaływania na miliony ludzi, w tym jako psychomanipulacje oraz strategie kierunkowego oddziaływania informacyjnego w celu wywołania określonych reakcji społecznych (taki efekt osiągnięto w społecznych reakcjach wobec terroryzmu, a niemal całkowicie wygłuszono miliony corocznych ofiar głodu w Afryce). Klasycznym przykładem instrumentalizmu w sieci jest również manipulowanie danymi ekonomicznymi, wzbudzanie emocji inwestorów, jak również oddziaływanie na młodego klienta poprzez zmasowane kampanie reklamowe. Podobnie jak w przypadku poprzednich wielkich wynalazków wielkie PLUSY nieustannie ścierają się z wielkimi MINUSAMI. Istota tego sporu ma kontekst moralny. 73 D. Markowski (2010), Społeczeństwo sieci i netokracja. Możliwe zależności i prognozy, (w:) Społeczeństwo informacyjne. Uwarunkowania społeczne i kulturowe, red. P. Setlak, P. Szulich, Tarnobrzeg: Wydawnictwo PWSZ, s Zob. A. Siwek (2007) (red.), Od społeczeństwa industrialnego do społeczeństwa informacyjnego: Kraków.. 75 Warto w tym miejscu przytoczyć wypowiedź człowieka, który ujawnił funkcjonowanie tego systemu, Edwarda Snowedena. Który na spotkaniu z dziennikarzami w czerwcu 2013 roku mówił tak: Nie jestem przeciwko państwu, nie mam specjalnych zdolności, jestem zwykłym gościem, który siedzi dzień w dzień w biurze Nawet jeśli nic nie robisz, jesteś szpiegowany i nagrywany. Możliwości tego systemu rosną z roku na rok. Jeśli chcialbym zbadać twoje e lub zawartość telefonu twojej żony, mógłbym to zrobić, mógłbym zdobyć twój adres, hasła, bilingi i numery kart kredytowych (za Gazeta Wyborcza z dn ).

75 Grafika xxxx. Cyberprzestrzeń kluczowe szanse i zagrożenia Nieustanna dostępność Potęga bazy danych Wielofunkcyjność (+) Cyberprzestrzeń ( ) Rozwój cyberpatologii i cyberzaburzeń Wysokie niebezpieczeństwo manipulacji danymi i informacjami Niskie koszty Kontrola człowieka Istnieją oczywiście inne czynniki prorozwojowe związane z siecią, wśród których wymienia się wielką dynamikę powstawania nowych projektów technicznych i technologicznych, w wyniku czego branża elektroniczna i IT dostarczają blisko połowę nowych patentów na świecie. Jeśli dodamy do tego kluczowe znaczenie technologii cyfrowych dla rozwoju takich dziedzin jak nauki techniczne, astronautyka, telekomunikacja i łączność, systemy finansowobankowe, przemysł zbrojeniowy i systemy bezpieczeństwa, edukacja, badania analityczno-medyczne, perspektywy tej przestrzeni są jeszcze czytelniejsze. Pierwszym dowodem na to niech będą nieustannie wysokie notowania spółek giełdowych branży IT i ogromny sukces debiutu giełdowego facebooka. Jeśli jednak z zafascynowaniem patrzymy na rozwój technologii, konieczną staje się humanistyczna refleksja nad nią i zależnościami człowiek (osoba) społeczeństwo IT. Definiując na poprzednich stronach istotę społeczeństwa informacyjnego wskazaliśmy na ścisły związek jego rozwoju z technologiami cyfrowymi, globalizacją oraz konsumpcyjnym modelem życia. Nie sposób wskazać, który z czynników jest sprawczy pierwszoplanowo, bowiem wszystkie tworzą gęstą sieć zupełnie nowego modelu funkcjonowania społeczno-ekonomiczno-technologicznego. Do tych kwestii będziemy jeszcze wracać. Grafika XXXIX. Zmiana społeczno-technologiczna Procesy i trendy globalizacyjne: - wzrost oczekiwań od technologii - nowe modele organizacji społeczeństwa - promocja kultury globalnej - ponadpaństwowe i ponadnarodowe strategie rozwoju Technologie i urządzenia cyfrowe: - cywilizacja przed kulturą (wyprzedzenie technologiczne) - zalew informacyjny - lawinowy rozwój technologii - prosumpcja Zmiana społeczna: - nowe typy relacji społecznych i interpersonalnych - społeczeństwo informacyjne i technologizacja życia - konsumpcjonizm i indywidualizm - zmiana aksjologiczna i rewolucja obyczajowa

76 Społeczeństwo informacyjne implikacje Jeśli w takiej perspektywie popatrzymy na dokonującą się zmianę, której jesteśmy uczestnikami (aktywnymi i biernymi często niezależnie od woli uczestniczymy w tych procesach, a do niektórych z nich jesteśmy wprost przymuszani chcąc się utrzymać w nurcie nowoczesności), to zależności pomiędzy trzema przedstawionymi na grafice procesami wydają się być czytelniejsze. Choć społeczeństwo informacyjne jako wynik procesów globalizacyjnych i rewolucji technologicznej jest tym, któremu zapewniono masowy dostęp do komputerów i Internetu (technologii, komunikacji i wiedzy), to przejście od społeczeństwa klasycznego do informacyjnego skutkuje zjawiskami o bardzo złożonej strukturze i jest częścią wielkich przeobrażeń zachodzących od kilkudziesięciu lat w życiu społecznym, ekonomicznym oraz strukturach organizacyjnych. Tym samym rozpatrywanie Internetu, jako bramy do świata informacji i wiedzy oraz nowych technik komunikacji, jedynie w kategorii fenomenu technologicznego, bez zrozumienia szerszych implikacji jego upowszechnienia dla funkcjonowania człowieka (np. sposoby posługiwania się wiedzą i informacją; wpływów na motywacje i decyzje; przeciążenia informacyjne) jest zawężeniem analitycznym. Powtórzmy zatem impuls, jakim było skonstruowanie komputera oraz powstanie Internetu jest dopiero początkiem wielkich przeobrażeń w formacji kapitalizmu, jako modelu funkcjonowania społeczno-gospodarczego, ze szczególnym naciskiem na młode pokolenie. Zauważa to jeden z największych socjologów XXI wieku George Ritzer: W charakterze konsumentów uczestniczy coraz więcej nastolatków i dzieci niż kiedykolwiek indziej Weźmy McDonald sa i Disneya i rolę, jaką wspólnie lub z osobna odgrywają w uzależnieniu dzieci od konsumpcji Dzieci uzbrojone w niedawno skonstruowane ręczne skanery wędrują między półkami i odczytują kody kreskowe na zabawkach, które budzą ich zainteresowanie 76. Cały ten mechanizm usidlania nastolatków i dzieci nie byłby możliwy bez technologii cyfrowych. Formułując tezy, że żyjemy w społeczeństwie informacyjnym nie tylko zwracamy uwagę na wysoki stopień nasycenia komputerami, telefonami komórkowymi, obecność nowych technologii w handlu, usługach, gospodarce, czy też powszechny (niemal) dostęp do Internetu, ale także na zrewolucjonizowania społeczno-technologicznego kontekstu relacji społecznych oraz spełnienie idee wolnego dostępu do wiedzy, jako kluczowego prekursora społeczeństwa wiedzy. Podejmując refleksję nad tymi problemami uważamy również za zasadne dyskutowanie kwestii wolności (jako prawa i zobowiązania), jaką poszerzają nowe technologie. Okazuje się bowiem, że Internet jako przestrzeń nieograniczonej wręcz wolności (jako bezgraniczna, globalna) generuje coraz więcej zagrożeń dla wolności człowieka, co może (i ma) postać: naznaczeń, upowszechniania informacji nieprawdziwych lub częściowo 76 G. Ritzer (2012), Magiczny świat konsumpcji, Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, s

77 zafałszowanych, prowadzenie działań przestępczych, rozbudzania emocji, jak i kierowania ich przeciwko konkretnym ludziom (vide wpisy na portalach informacyjnych i społecznościowych). W interesującej pracy Patologie w cyberświecie jej redaktorzy naukowi i autorzy specyfikują następujące zagrożenia związane z tym obszarem funkcjonowania człowieka: demoralizujące treści obecne masowo w Internecie (Tadeusz Sakowicz); zaburzenie okresu dzieciństwa, przesyt informacyjno-technologiczny (Anna Andrzejewska); cyberzaburzenia (Andrzej Kobiałka, Sylwester Bębas, Jerzy Pils, Grzegorz Kudlak, Mariusz Jędrzejko, Janusz Ropski, Irena Motow); zaburzenia inteligencji emocjonalnej (Iwona Błaszczak); cyberprzestępczość (Zdzisław Majchrzyk, Małgorzata Gruchoła); modelowanie zachowań agresywnych (Grażyna Durka, Alina Maria Basak, Wanda Grelowska); cyberprzemoc (Renata Kowal, Konga Przybyszewska) 77. Lista problemów ujawnianych w związku z sieciową aktywnością człowieka jest zdecydowanie dłuższa, a nowa kultura technologiczna związana z maksymalizacją nasycenia nowymi technologiami generuje także: zmianę czasu pracy oraz przenoszenie pracy do domu (biur w komputerze); zmniejszenie osobistych relacji rodziców z dziećmi (jedni i drudzy w warunkach domowych przeznaczają coraz więcej czasu na korzystanie z technologii cyfrowych. Choć technologie cyfrowe są stosunkowo młode, aktywnie znane przez najwyżej trzy pokolenia, to ich wpływ na zmiany społeczne jest niekwestionowany przez przedstawicieli wszelkich nauk. Analizując literaturę tematu, dostępne studia i badania moglibyśmy wskazać na niektóre zmiany widoczne w tworzącym się społeczeństwie informacyjnym: zmiany społeczne: rozwarstwienie społeczne polegające na powolnym, ale systematycznym zanikaniu klasycznych relacji społecznych w rodzinach na rzecz indywidualizmu technologicznego (życie we własnych światach); ułatwienie kontraktów interpersonalnych na duże odległości; zwiększenie interakcji społecznych 78 ; zjawisko zewnętrznej sterowalności i samotnego tłumu 79 ; nowe modele funkcjonowania małżeństw i rodzin (cybermałżeństwa, cyberseks w przypadku długotrwałej rozłąki oraz jako substytut realnych kontaktów); portale randkowe; strategie informacyjne (w tym reklamowe); modele big brother ; zmiany ekonomiczne: przeniesienie znacznej części aktywności ekonomicznej i kontaktów handlowych do sieci; wymuszanie przez instytucji finansowe i bankowe kontaktów i transakcji przez sieć (karty płatnicze, transakcje elektroniczne); wirtualny pieniądz i 77 Zob. Patologie w cyberświecie (2012), red. S. Bębas, J. Pils, J. Bednarek, Radom: Wydawnictwo WSH. 78 Aktywni uczestnicy portali społecznościowych mają zdecydowanie więcej cyber znajomych w sieci niż w realnym świece. Badani prowadzone od 2011 roku przez Agnieszkę Taper z warszawskiej SGGW wskazują, że cyber znajomości są głębokie co do treści i formy, nawet jeśli ludzie nigdy nie widzieli się w realu. 79 Por. D. Riesman (2011), samotny tłum, Kraków: Wydawnictwo cis-a-vis/etiuda. Choć praca Riesmana powstała długo przed cyfrową rewolucją, jego uwagi i tezy trafnie odnoszą się do nowych mechanizmów życia społecznego.

78 Cele strategii Społeczeństwo informacyjne nowe typy ryzyka finansowego; ceberpracownicy i e-firmy (ecommerce); zmiany prawne i organizacyjne: rozwój nowych dziedzin prawa; cyberprzestępczość; przechodzenie na model e-komunikacji i e- organizacji; masowa e-infiltracja człowieka 80 ; problemy psychologiczno-somatyczne: cyberzaburzenia (cyberuzależnienia?), somatyczne implikacje kompulsywnego używania cybertechnologii (niewłaściwe modele żywieniowe, wady postawy, wady wzroku). Lista ta oczywiście nie zamyka wszystkich zdefiniowanych w tym obszarze problemów jak dopiero powstających problemów. Kwestia, która tutaj podnosimy jest diagnozowana przez wielu znanych (głównie zagranicznych) badaczy, a kluczowe wnioski znajdziemy u takich autorów jak M. Castells, D. Barney, G. Ritzer, czy R. Barbrook. Zaletą ich analiz jest wieloaspektowe spojrzenie na problem społeczeństwa informacyjnego oraz człowieka cyberprzestrzeni, w tym podkreślanie, ze kluczowa idea związana z ułatwianiem kontaktów i dostępu do wiedzy jest nieustannie zaburzana poprzez cyberstymulowanie i cyberaminipulowanie człowiekiem. Richard Barbrook określa to wprost cybernetyczna supremacją 81. Strategie ku społeczeństwu informacyjnemu konstruowane są przez tysiące niezależnych jak i powiązanych ze sobą ośrodków. Znamiennym dla XXI wieku jest konstruowanie strategii w tym zakresie przez wielkie organizacje międzynarodowe (np. Unia Europejska społeczeństwo informacyjne jest jedną z części polityki horyzontalnej), jak i rządy poszczególnych krajów. W polskiej pespektywie w tym obszarze generowane są następujące strategie i cele 82 : praca na odległość tworzenie, nowych globalnych możliwości zatrudnienia; zwiększenie dostępności usług specjalistów poprzez Internet; zmniejszenie kosztów związanych z tworzeniem miejsc pracy i dojazdem do miejsca pracy; tworzenie warunków, w których aktywna praca zawodowa nie osłabia więzów rodzinnych (np. praca matek wychowujących małe dzieci); tworzenie sytuacji, w których atrakcyjne miejsca pracy nie wiążą się z koniecznością mieszkania w dużych aglomeracjach; nauczanie na odległość podwyższenie poziomu nauczania; obniżenie kosztów powszechnej edukacji; dostęp do atrakcyjnych w formie materiałów dydaktycznych; zwiększenie możliwości samokształcenia; zdalna opieka medyczna tworzenie zaplecza dla konsultacji medycznych; podwyższenie poziomu opieki medycznej, szczególnie poza dużymi aglomeracjami; zmniejszenie kosztów specjalistycznej opieki medycznej; 80 Systemy cyfrowe dają możliwość nieustannego śledzenia człowieka, jego preferencji, wydatków, miejsc pobytu. Wejście w świat cybertechnologii jest w zasadzie zgodą na masowe podglądanie. 81 R. Barbrook (2009) Przyszłości wyobrażone. Od myślącej maszyny do globalnej wioski, Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, s Zob. Założenia Strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata , Polska Agencja Rozwoju przedsiębiorczości, Warszawa 2006.

79 handel elektroniczny tworzenie dostępu do globalnych rynków dla małych i średniej wielkości przedsiębiorstw; ułatwienie konsumentom wyboru najlepszych ofert; obniżenie kosztów dystrybucji i promocji; organizacja działalności gospodarczej usprawnienie obrotu i obiegu informacji między przedsiębiorstwami i wewnątrz przedsiębiorstw o wielu rozproszonych geograficznie oddziałach; obniżenie kosztów działalności gospodarczej; wyrównanie szans małych i średniej wielkości przedsiębiorstw w stosunku do tzw. gigantów rynkowych; ułatwienie i przyspieszenie rozliczeń, możliwość zdalnego zarządzania środkami finansowymi w bankach; administracja państwowa zdalny dostęp do aktów prawnych, informacja o realizowanych przedsięwzięciach, przetargi organizowane przez administrację, plany legislacyjne, elektroniczna wymiana korespondencji. Realizacja tych strategii jest daleka od potrzeb, a ewidentnym przykładem porażki są wyniki cyfryzacji polskiej szkoły, na co wskazują programów pilotażowych dokonane przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji oraz Instytut Badań Edukacyjnych 83. *** Jak pamiętamy początki boomu komputerowego miały miejsce pod koniec lat 70. XX wieku w Japonii i Stanach Zjednoczonych i na początku lat 80. w Europie Zachodniej. Te same procesy rozpoczęły się naszym kraju z dekadowym opóźnieniem, co związane było przede wszystkim z uwarunkowaniami politycznymi (ograniczenie kontaktów ludzi oraz kontrola tych kontaktów były cechą ustrojową) oraz ekonomicznymi (blokada dostępu nowych technologii do państw socjalistycznych - COCOM). Pojawienie się nowych urządzeń zbiegło się z kryzysem dotychczasowych form ekonomicznej organizacji społeczeństwa kapitalistycznego, w którym modele produkcji i organizacji nie były w stanie nadążyć za potrzebami rozwoju (koniec fordyzmu). Nowoczesne postindustrialne społeczeństwa, a dokładnie ich klasy menedżerskie dostrzegły, że dalszy rozwój w modelu fordyzmu (nawet najnowocześniejszego) nie jest już możliwy. Wobec rosnących potrzeb konsumpcyjnych, a także społecznego oczekiwania na dalszy rozwój, w kilku krajch rozpoczęły się debaty nad dalszymi modelami i kierunkami rozwoju technologicznego i organizacyjnego. Inicjatorami tego procesu okazali się naukowcy japońscy (nieprzypadkowo w tym właśnie kraju w latach 70. i 80. XX wieku powstały pierwsze przełomowe technologie związane z cyfryzacją). Służyło temu kilka czynników wśród których warto wymienić: pracowitość, wysoki poziom organizacji, umiejętność pracy zespołowej, wsparcie państwa dla rozwoju technologicznego, innowacyjność. Badający te procesy i zjawiska Darin Barney opisuje to tak: Mniej więcej w tym samym czasie naukowcy i politycy japońscy rozpoczęli nakreślanie konturów modelu społeczeństwa i gospodarki, który koncentrował się szczególnie wokół bardziej elastycznej zdolności Początki cyfrowej rewolucji 83 Zob. ( )

80 Joho shaki Dlaczego cyfrowy świat? do wypełniania zapotrzebowania na elektronikę i komputery osobiste. Nazwą, jaką wybrano dla tego modelu, była joho shaki, co można w przybliżeniu przetłumaczyć jako społeczeństwo informacyjne. 84 Dodajmy, że wśród wielu propagatorów nowego modelu pojawiały się konstrukty zakładające, że kluczowym produktem nowoczesnych społeczeństw jest informacja. Tezy te nie były przypadkowe, bowiem już w latach 70. XX wieku w najbogatszych krajach Zachodu niemal połowa produktów narodowych poszczególnych gospodarek byłą wynikiem obrotu informacją, a liczba osób pracujących w sektorach zajmujących się tą problematyka oscylowała od jednej trzeciej do połowy takie trendy widoczne były szczególnie w Stanach Zjednoczonych AP, Francji Wielkiej Brytanii. Jako pierwszy te zależności dostrzegł M.U. Porat, co znalazło odzwierciedlenie w jego studium The Information Economy. 85 Zakładano także (idealistycznie), że nowe technologie doprowadzą do budowy relacji społeczno-ekonomicznych likwidujących dysproporcje społeczno-ekonomiczne, zapewniające demokrację uczestniczącą oraz warunki sprzyjające homeostazie życia człowieka. Takie cele rewolucji w kierunku społeczeństwa informacyjnego znajdujemy w kultowej pracy Yoneji Marudy, autora cytowanego powyżej terminu joho shaki 86. Idealizm pierwszych koncepcji i ocen był owocem nadziei związanych z możliwością dalszego dynamicznego rozwoju ekonomicznego, czego doświadczały liczne społeczeństwa zachodnie, a także ówczesnych modeli informacyjnych, w których przeciętny obywatel nie dostrzegał, że wysoki dobrobyt tych społeczeństw był nie tylko wynikiem innowacyjnych gospodarek i kreatywnych menadżerów, ale także rabunkowej eksploatacji zasobów w innych krajach. Jeśli czynimy taki wywód, to nie jest on przypadkowy. Analiza literatury i badań związanych z początkami społeczeństwa informacyjnego wskazuje, że od pierwszych utopijnych wizji autorzy nowych koncepcji szybko przeszli do bardziej realistycznych pomysłów, opartych na empirycznych wynikach wdrażania nowych technologii, do których zaliczono przede wszystkim: zwiększenie efektywności produkcji nowe maszyny oparte o technologie cyfrowe pracowały szybciej i dokładniej niż klasyczny, nawet najlepiej przygotowany robotnik; produkcja oparta o nowe technologie mogła być realizowana w cyklu całodobowym co zmniejszało ogólne koszty produkcji, efektywność i wydajność, przekładając się na zysk; technologie cyfrowe pozwoliły na opracowanie dokładniejszych projektów i planów, w zdecydowanie krótszym czasie; w rozwiniętych gospodarkach ludzie mieli więcej czasu dla siebie, co z kolei kierowało ich uwagę na większa konsumpcję; 84 D. Barney (2008), Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo Sic!, s Zob. Porat M.U. (1977), The Information Economy: Definition and Measurment, vol. 1, DC: US Department of Commerce/Office of Telecommunication. 86 Zob. Masuda Y. (1981), The Information Society as Post-Industrial Society, Washington Word Future Scoiety.

81 rozpoczął się boom edukacyjny związany ze znaczącym poszerzeniem liczby młodych ludzi studiujących na wyższych uczelniach, niezbędnych dla innowacyjnych gospodarek; nowe technologie znacznie zmniejszyły koszty biurokracji. Na podstawie analizy kluczowej literatury tematu uznajemy, że te tezy są kluczowe dla odpowiedzi na pytanie: dlaczego cyfrowy świat tak szybko i skutecznie podbija rzeczywistość? Dodajmy także, że pojawienie się w masowej sprzedaży komputerów i innych urządzeń cyfrowych doprowadziło do rewolucyjnych zmian w technologiach ich produkcji oraz intensywnego poszukiwania nowych technik zapisu oraz materiałów używanych do półprzewodnictwa. W obowiązującym do połowy lat 70. modelu fordowskim masowo produkowano podobne towary, dla zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych bogacących się społeczeństw. Komputer był jednym z pierwszych produktów, którego konstrukcja i możliwości dostosowane były do potrzeb indywidualnego odbiorcy PC dla biura konstrukcyjnego różnił się zdecydowanie od Atari dla nastolatka, czy urządzenia dla wojska. Jednocześnie upowszechnienie technologii cyfrowych miało wpływ na niemal wszystkie dziedziny życia, co syntetycznie ujął Nick Dyer Witheford, przypisując nowej doktrynie następujące cechy 87 : (1)świat człowieka wkroczył w etap gwałtownych zmian, a rozpoczęte przekształcenia nie mają jednorazowego charakteru; (2)najważniejszymi zasobami przyszłych społeczeństw będą wiedza i informacja; (3)kluczowym czynnikiem napędzającym rozwój będą nowe technologie, a szybkość rozwoju będzie zależała od tempa ich rozpowszechniania; (4)dobrobyt społeczny będący pochodną wdrażania modelu społeczeństwa informacyjnego będzie nieporównywalnie większy tego, jaki jest wynikiem gospodarki materialnej; (5)docelowe wyniki przeobrażeń społecznych będących konsekwencją cyfryzacji i nowej ekonomii będą pozytywne; (6)rewolucja technologiczna będzie miała wymiar globalny i jest procesem nieodwracalnym oraz niemożliwym do zatrzymania. Będzie też nieustannie przyspieszała, co Jan van Dijk opisuje następująco: W 1965 roku Gordon Moore zaobserwował ogólną prawidłowość, nazwaną później prawem Moore a: pamięć i moc układów scalonych podwaja się co 18 miesięcy W końcu dotrzemy do bariery wyznaczanej przez rozmiary ładunków elektrycznych, które musza zmieścić się w najmniejszych elementach używanych do budowy chipów, później jednak może 87 Por. N. Dyer-Witheford (1999), Cyber-Marx: Cycles and Circutis of Struggle in High Technology Capitalism, Urbana: University of Illinois Press, s. 22 i dalsze.

82 Pierwsze wyniki Zderzenie kultury i cywilizacji się pojawić komputer optyczny, w którym zamiast elektryczności wykorzystywane będą maleńkie wiązki światła. W jeszcze odleglejszej przyszłości możemy się spodziewać integracji nanotechnologii, nauki zajmującej się konstruowaniem urządzeń w skali molekularnej i atomowej. 88 (7)procesy rewolucji technologicznej nie tylko tworzą podstawy do nowej fazy ludzkiej cywilizacji, ale także są ewolucyjnym krokiem na rzecz życia samego w sobie. Zastanówmy się zatem, czy tezy te znalazły odzwierciedlenie w rzeczywistości ostatnich lat, i spróbujmy na nie odpowiedzieć: (1 ) Nie ulega wątpliwości, że zmiany weszły w fazę permanentnego procesu, w którym każde kolejne pokolenie będzie świadkiem mniejszych lub większych rewolucji oraz kroków milowych związanych z technologiami cyfrowymi. Będzie to miało wpływ nie tylko na sferę technologiczną, ale także prawną, społeczną, kulturową oraz ekonomicznofinansową. Jednym z najważniejszych następstw wielkich zmian jest przeniesienie kluczowych (być może przełomowych w sensie cywilizacyjnym czy ekomomicznym) procesów decyzyjnych do instytucji ponadpaństwowych i ponadnarodowych, a części nawet poza instytucje międzynarodowe. (1 )Nie znamy podstaw metodologicznych, aksjologicznych, kluczowych celów i strategii, które będą określały kolejne zmiany, co rodzi obawy, że w coraz większym stopniu człowiek będzie sterowalnym elementem wielkiej inżynierii społecznej np. nie wiemy jakimi strategiami oraz podstawami moralnymi kierują się kluczowi gracze informacyjni w cyberświecie; Na tej płaszczyźnie rodzą się pytania o rolę państw narodowych i kultur, które do tej pory scalały społeczeństwa; (1 ) technologie cyfrowe ze swoimi wielkimi potencjałami prorozwojowymi są kluczowym narzędziem powstawania kultury globalnej, której modelu i kształtu nie znany, jak i nie wiemy, kto będzie w niej wielkim reżyserem ; (2 ) poszerzenie dostępu do informacji i wiedzy skutkuje potrzebą podjęcia wielkiej edukacji do mediów i edukacji przez narzędzia cyfrowe, której idee powinny być związane nie tylko z opanowaniem przez człowieka jak najszerszej wiedzy, ale także moralnych kwalifikacji je rozumnego wykorzystania; Tymczasem pierwsze doświadczenia wdrażania cyfrowych technologii do edukacji nie napawają optymizmem, bowiem podnoszeniu jakości technologicznej nie towarzyszą zmiany mentalne zderzenie cywilizacji i kultury; (2 ) Dostrzegamy zjawisko przesycenia informacyjnego oraz ekspozycji wiedzy, która nie ma żadnego znaczenia dla rozwoju intelektualnego; w 88 J. van Dijk (2010), Społeczne aspekty nowych mediów, Warszawa; Wydawnictwo PWN, s. 87.

83 zalewie błota informacyjnego coraz trudniej jest oszukać wiedze znaczącą, rozwojową, ważną; (2 ) Umasowienie dostępu do informacji, związane z powszechnym kształceniem na poziomie wyższym doprowadziło je go krytycznego stanu produkcji magistrów a nie generując ich awansu intelektualnego i moralnego; Informacja i wiedza, które miały produkować dobro są nader często filarami zła; (3 ) imperatyw cyfryzacji świata oraz wchodzenia na nowe poziomy technologiczne jest absolutnie zasadny, podobnie jak rosnące wyzwania wobec technologii w świecie wymagających coraz szybszych odpowiedzi i działań w zakresie ochrony zdrowia, ochrony środowiska, produkcji żywności, poszukiwania nowych źródeł energii; (3 )technologie cyfrowe będą determinowały nasze przetrwanie jako gatunku oraz wywrą kluczowy wpływ na takie makro zadania jak zapewnienie żywności oraz energii dla świata, który niebawem przekroczy 10 miliardów mieszkańców; (3 ) regulując, cyfryzyjąc i utechniczniając świat coraz bardziej go niszczymy, a gatunek ludzki jest najbardziej destrukcyjny dla przyrody i środowiska naturalnego (idea raju jako przestrzeni wspólnego życia człowieka i świata przyrody ożywionej coraz bardziej się oddala); Ale być może jest to okres przejściowy; (3 ) współczesny obraz i kształt technologii cyfrowych wcale nie jest ostateczny, ani też modelowy jest wielce prawdopodobne, że dopiero wkraczamy w erę nowych technologii; Na początku 2013 roku rozpoczęto testowanie Google Glass, elektronicznych okularów spełniających funkcje wielu urządzeń cyfrowych, dających szybkie połączenie z Internetem, pełniące funkcje wielofunkcyjnego ekranu idąc droga można na realny widok ulicy nałożyć mapę z opisem obiektów, wyświetlić mapę pogody lub połączyć się telefonicznie z inną osobą; Japoński Sony SmartWatch to ręczny czasomierz cyfrowym ekranem wyświetlającym e, sms oraz wiadomości komunikatorów pozwala także na słuchanie muzyki, zapisywanie danych, ustalanie drogi; MOTOACTV, nowy gadżet Motoroli zaplanuje trening, prześledzi trasę biegu, przygotuje model treningu oraz pokaże liczbę spalonych kalorii, zbada puls i temperaturę; Toshiba przygotowuje się do wprowadzenia na rynek urządzenia z 6- calowym ekranem, które jednocześnie mierzy tętno, ciśnienie, temperaturę ciała i wykonuje EKG. Ma zapewniać ciągły monitoring podstawowych funkcji zdrowia. (4 ) technologie cyfrowe doprowadziły do widocznego wzrostu dobrobytu nie tylko w krajach wysoko rozwiniętych, ale także prowadzą do jakościowej zmiany w coraz liczniejszej grupie krajów rozwijających się. Ostatnie dekady ujawniły wielkie gwiazdy gospodarek wschodzących (Brazylia, Indie, Korea Południowa), co będzie prowadziło do wielkich zmian geopolitycznych i społecznych, w związku z rosnącymi aspiracjami elit oraz społeczeństw tych krajów; (4 ) choć

84 większość nowych technologii powstaje w klasycznych potęgach (Stany Zjednoczone, Japonia, Francja, Niemcy i Wielka Brytania), to udział takich krajów jak Korea Południowa, Indie, Chiny, Rosja we wdrażaniu nowych patentów technologicznych szybko rośnie; (4 ) nowe społeczeństwa informatyczne przeskakują etapy pośrednie przechodzenia do nowoczesnego kapitalizmu czyniąc to z wielka efektywnością i dynamiką; Tym samym oś nowoczesnego świata Stany Zjednoczone Europa Zachodnia Japonia jest coraz bardziej zagrożona, co będzie miało także implikacje cywilizacyjne; (5 ) słusznym jest założenie, że wynikiem tych zmian będą społeczeństwa bardziej otwarte kulturowo, o lepszych systemach edukacyjnych i ochrony zdrowia cyfryzacja świata zbliża społeczeństwa i narody, choć proces ten przebiega wolniej niżbyśmy tego chcieli. W ostatnich latach Internet odegrał ogromną rolę w w rozwoju rewolucyjnych ruchów społecznych w Tunezji, Egipcie, Libii; (5 ) potęga ekonomii cyfrowej będzie szybko rozwijała społeczeństwa konsumpcyjne, w tym w ich skrajnych postaciach m.in. w szybkie przenoszenie produkcji do nowych regionów w oparciu o proste kalkulacje koszt efekt, bez uwzględniania kosztów społecznych, co już obserwujemy; Ubocznym skutkiem może być także wzrost rynku ryzyka, czemu sprzyjają ryzykowne operacje cyfrowe; (6 ) nawet kraje totalitarne oraz ortodoksyjne religijnie dążą do pozyskiwania najnowszych technologii cyfrowych i o nie opierają rozwój kluczowych dziedzin swoich gospodarek. O ile jednak w demokracjach służą one całemu społeczeństwu, to w systemach totalitarnych są źródłem eskalowania napięć (np. północnokoreański program jądrowy); (6 ) obserwujemy także próby wykorzystywania technologii cyfrowych do celów jawnie sprzecznych z zasadami współpracy międzynarodowej, czego ewidentnym przykładem jest ujawniony w czerwcu 2013 roku amerykański program PRISM. Pokusy masowego szpiegowania i inwigilacji ludzi są dzięki nowym technologiom jeszcze większe; (6 ) jeśli w ciągu ostatnich lat powstały tak rewolucyjne technologie, to możemy zakładać, że jesteśmy przed odsłoną kolejnych wielkich odkryć, w tym takich, które dotyczą kluczowych problemów życia człowieka (np. jesteśmy u progu odkrycia kodu DNA lub zbadania tajemnic najmniejszych cząstek świata); (7 ) coraz więcej procesów i decyzji jest wypracowywanych przez maszyny cyfrowe, co rodzi pytanie, o jakość kontroli człowieka nad nowymi super komputerami.

85 Jeszcze 50 lat temu niektóre projekty uznawano za utopijne, a przecież filmowe Gwiezdne wojny, w niektórych epizodach są już rzeczywistością (np. lasery kosmiczne). W dziedzinie komunikacji osiągnęliśmy optimum dające możliwość połączenia z dowolnym zakątkiem świata, a technologie cyfrowe pozwalają na wykonanie zdjęć warstw ziemi na głębokości ponad 3 kilometrów. Te same technologie wykorzystano w czerwcu 2013 roku do hackerskich akcji informujących o podłożeniu bomb w ponad 20 obiektach szpitalnych, użyteczności publicznej i firmach, podobnie jak do setek plagiatów w pracach licencjackich i magisterskich. Ale to nie technologie są sprawcą, lecz operujący nimi ludzie. Jak zauważa Zdzisław Majchrzyk ciemna strona Internetu zaburzając pożądany porządek normatywny nabiera skali i znaczenia, a czyni zabronione w sieci stanowią coraz większe wyzwanie dla prawa i edukacji. Autor ten pisze o tych problemach m.in. tak: Ostanie lata to intensywny wzrost agresji ukierunkowanej na bazy informacji amerykański Senat, CIA, serwery firm: Sony, Google, Fox ataki te, jak twierdza sami hakerzy, nie były wcale dla pieniędzy. Ich motywem jest satysfakcja, jaka daje pokonanie zabezpieczeń i pochwalenie się tym w sieci. 89 O ile takie motywacje mogą być adekwatne dla włamań na strony rządowe i firmowe, to zupełnie inne intencje przyświecają niszczeniu w sieci konkretnych ludzi, najczęściej pod przykryciem anonimowości. Do tej, jakże ważnej społecznie i moralnie kwestii powrócimy w dalszej części pracy. 89 Z. Majchrzyk (2012), Cyberprzestępstwa aktywność poznawcza czy przyjemność, (w:) S. Bębas, J. Pils, J. Bednarek (red.) Patologie w cyberświecie, Radom: Wydawnictwo WSH, s. 173.

86 Część II 21 faktów na progu XXI wieku Chapter II 21 faktów na progu XXI wieku Mariusz Jędrzejko, Danuta Morańska 1. TELEWIZOR MEDIUM CIĄGLE KLUCZOWE. W 2012 roku na świecie sprzedano ponad 233 miliony telewizorów LCD i plazmowych, w tym samym okresie w Polsce nabywców znalazło 2,4 miliona nowych odbiorników telewizyjnych. Rok miniony przyniósł ponad 40 nowych modeli TV wyprodukowanych przez 3 czołowych producentów: Samsunga, LG i Sony. Badacze rozwoju rynku nowych multimediów podkreślają jednak, że powoli zmniejsza się zainteresowanie tradycyjną telewizją. Jak wynika z analiz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji na 2011 rok, obserwowany w ostatnich latach dynamiczny rozwój sektora telewizji satelitarno kablowych i wzrost ich udziału w 2011 roku do poziomu 32% (prawie jedna trzecia rynku), dokonywał się przede wszystkim kosztem programów uniwersalnych (w przypadku naszego kraju kosztem telewizji publicznej). Poprzedni rok był kontynuacją spadkowej tendencji dla ogólnopolskich programów publicznych TVP 1 i TVP 2 (zwierających najwięcej programów edukacyjnych, historycznych i wysokiej jakości kultury), odwrotnie dzieje się natomiast w przypadku programów komercyjnych takich jak TVN czy Polsat, których pozycja rynkowa rośnie. 90 Eksperci rynku mediów uważają, że trend ten w kolejnych latach będzie się nasilał, co oznacza zwiększenie przekazu informacyjnego oraz prostej w odbiorze kultury popularnej. Prawdopodobnie dojdzie do tego jeszcze mniejsze zainteresowanie telewizją na rzecz mediów cyfrowych i nowych technologii audiowizualnych. Zjawisko takie obserwujemy już w Stanach Zjednoczonych AP, Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach rozwiniętych technologicznie. Nieprzypadkowo też wielcy producenci z nadzieją szukają nowych rozwiązań, dzięki którym pozyskają różne grupy widzów stąd tak szybki rozwój programów tematycznych, bowiem wielokanałowe platformy dają im nowe możliwości, w tym kanałów przeznaczonych dla młodego odbiorcy. Obecnie takie poszukiwania stały się głównym rozwiązaniem na przetrwanie wielkich stacji telewizji komercyjnej, a cyfrowa telewizja czy telewizja IP (Internet Protocol Television) 91, to główne trendy w technologicznych 90 Rynek telewizyjny w 2011 roku analiza. Udziały, czas oglądania, struktura widowni programów telewizyjnych, Departament Monitoringu, Warszawa Technika umożliwiająca przesyłanie sygnału telewizyjnego w sieciach szerokopasmowych opartych na protokole IP (np.: internet lub intranet)

87 mocarstwach azjatyckich takich jak Chiny, Tajwan, Korea Południowa, czy Japonia. 92 *** 2. TABLETYZACJA ŚWIATA. Pomimo kryzysu ekonomiczno-finansowego, wzrostu bezrobocia, polski rynek IT nieustannie się rozwija w 2011 roku sprzedano na nim urządzenia za wartości blisko 27,9 miliarda złotych. Tylko w I kwartale 2012 roku na świecie wyprodukowano 89 milionów komputerów typu PC, ale ich rynek szybko się kurczy przejmują go komputery przenośne i tablety. Rok temu na świecie sprzedano 122 miliony tabletów. O ile w 2011 roku w Polsce nabywców znalazło nieco ponad 100 tysięcy takich urządzeń, to w roku 2012 roku już prawie 350 tysięcy. Kluczowym odbiorcą tabletów są ludzie młodzi w wieku lat oraz kadra menadżerska. Rynek IT zakłada, że w roku 2013 sprzedaż tabletów może wzrosnąć nawet o %, a wciągu 2-3 lat będzie to najpopularniejsze, obok smartfonów, urządzenia IT nowej generacji. Na świecie będzie przybywało rocznie milionów użytkowników tego urządzenia. Tabletyzacji sprzyjać będzie prawdopodobnie proces cyfryzacji szkoły jeśli takie plany zostaną zrealizowane. *** 3. INTERNET DOSTĘPNY DLA KAŻDEGO. Mobilny Internet będzie w najbliższych 4-5 latach wzrastał w Polsce w tempie 10-30% rocznie, a około 2015 roku osiągnie ponad 30% wszystkich użytkowników Internetu. Najważniejszym odbiorcą tej usługi będą ludzie młodzi. Dostęp do Internetu w małych urządzeniach przenośnych będzie stymulował ich rozwój, w kierunku coraz wszechstronniejszych, wykonujących niemal wszystkie funkcje komputerów przenośnych. *** 4. JESZCZE SZYBCIEJ. Najszybszy komputer świata działa w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i jest nim Sequoia korzystająca z 100 tysięcy 18-rdzeniowych procesorów BlueGene/Q. Jej moc obliczeniowa jest równa pracy 6,7 miliarda ludzi wyposażonych w nowoczesne kalkulatory pracujących przez 320 lat. Moce obliczeniowe komputerów dostępnych dla przeciętnego odbiorcy będą się podwajały co 2-3 lata, choć już dzisiaj ponad połowa użytkowników komputerów nie wykorzystuje ich obecnych mocy obliczeniowych. Na szczęście o tym kiedy i jak wykorzystywać komputery ciągle decyduje człowiek. *** 92 M. Keane, A. Y. H. Fung, A. Moran, New television, Globalisation, and The East Asian Cultural Imagination, Hongkong University Press 2007, str. 192.

88 5. ELEKTRONIKA DLA NAJMŁODSZYCH. Rośnie liczba elektronicznych zabawek oferowanych dla 3-4 letnich dzieci. Producenci pracują nad modelami pełnowartościowych przenośnych komputerów personalnych dedykowanych dla 5-6 latków. W świetle zebranych polskich badań blisko 12% polskich dzieci w wieku 5-6 lat potrafi samodzielnie włączyć komputer rodziców lub rodzeństwa i odszukać interesującą go stronę internetową. Wzrasta liczba 4-latków mających dostęp do komputera i korzystających z gier i zabaw edukacyjnych. Według badań przeprowadzonych przez Katedrę Pedagogiki Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej tylko co dziesiąty komputer gimnazjalisty ma włączony filtr rodzicielski. *** 6. SMARTFON staje się kluczowym modelem telefonu komórkowego, a tendencja ta będzie się dalej umacniała. Jego kluczowe multimedialne cechy oraz wielofunkcyjne możliwości stały się podstawą wielkiego sukcesu finansowego sukcesu producentów. Smartfony, odgrywające obecnie kluczową rolę w globalizacji internetowej świata, stanowią już niemal połowę telefonów komórkowych sprzedawanych na świecie, co świadczy o coraz większym kontakcie z Internetem. 7. DIGITAL BOOK. Pomimo oporu wielu księgarzy i producentów jednym z kluczowych procesów w drugiej dekadzie XXI wieku będzie digitalizacja książek. Masowa podaż czytników e-booków oraz rosnące zasoby książek w wersji to nowe wielkie trendy w świecie nowoczesnych technologii i nowoczesnej edukacji. Kluczowe amerykańskie biblioteki uniwersyteckie i miejskie dysponują już % digitalizacją swoich zasobów. Te trendy docierają także do szkół szczebla podstawowego. Można zaryzykować tezę, że niedługo będziemy świadkami natychmiastowości publikacji nawet w świecie nauki zacznie dominować publikowanie w wydaniach cyfrowych, dostępnych także w Internecie. *** *** 8. WIEK XXI WIEK CYBERPRZESTĘPCÓW. Ta nowa forma przestępczości jest jedną z najszybciej rozwijających się form patologii, a jej skala zmusiła do intensywnego działania Unie Europejską, która w ramach Europolu powołała zespół specjalistów do analizy i zwalczania problemu. Także polska policja rozbudowuje system przeciwdziałania przestępczości internetowej. Cyberprzestępczość obejmuje przede wszystkim następujące formy: hacking komputerowy 93, podsłuch komputerowy (sieciowy) 94, sabotaż 93 Uzyskanie nieautoryzowanego dostępu do zasobów sieci komputerowej lub systemu komputerowego poprzez ominięcie jego zabezpieczeń.

89 komputerowy 95, szpiegostwo komputerowe 96, bezprawne niszczenie informacji 97, zakłócenie automatycznego przetwarzania informacji związane za sprowadzeniem niebezpieczeństwa powszechnego 98, fałszerstwo komputerowe 99, oszustwo komputerowe 100. Nowe formy przestępczości w sieci związane są z cyberatakami w postaci obraźliwych słów i obrazów oraz nękania poprzez media cyfrowe. Typami przestępstw, których liczba w sieci szczególnie rośnie są: pedofilia internetowa, internetowy handel narkotykami i substancjami działającymi podobnie; oszustwa handlowe, wyłudzenie danych. Straty ekonomiczne, jako wynik działania cyberprzestępców wyniosły w 2012 roku na świecie ponad 110 miliardów dolarów w Unii Europejskiej odnotowano w ubiegłym roku ponad 550 milionów tego typu przestępstw tj, ok. 1,5 mln dziennie!!! (w Polsce straty na skutek popełnienia cyberprzestępstw wyniosły w 2012 roku ok. 5 mld złotych) 101. Edukacja w zakresie przeciwdziałania cyberprzestępczości jest jednym z kluczowych zadań edukacji prawnej dzieci i młodzieży. *** 9. HANDEL W SIECI rozwija się szybciej niż tradycyjne formy sprzedaży, obejmując już niemal wszystkie grupy towarów. Ponad 60% młodych Polaków zanim cokolwiek kupi sprawdza opinie na temat danego produktu w Internecie oraz dokonuje porównania cen. Analityce branży e-commerce zakładają dynamiczny rozwój handlu przez Internet. Jedną z jego kluczowych cech będzie powstawanie wielu nowych firm internetowych, z których większość założą ludzie młodzi. Znaczenie tego rynku doprowadziło do powołania w Polsce Izby Gospodarki Elektronicznej. *** 94 Nieuprawnione przechwycenie wszelkich informacji (obejmuje także uzyskanie danych stanowiących tajemnicę państwową lub służbową. 95 Zakłócanie lub paraliżowanie funkcjonowania systemów informatycznych o istotnym znaczeniu dla bezpieczeństwa państwa i jego obywateli 96 Polega na włączeniu się do sieci komputerowej w celu uzyskania wiadomości o charakterze tajemnicy państwowej lub służbowej, której udzielenie obcemu wywiadowi może wyrządzić szkodę RP 97 Jest to naruszenie integralności komputerowego zapisu informacji, które może nastąpić w wyniku bezprawnego niszczenia, uszkadzania, usuwania lub zmiany zapisu istotnej informacji albo udaremniania czy utrudniania osobie uprawnionej zapoznanie się z nią. 98 Ta forma przestępczości dotyczy działań wobec większej liczby osób lub mienia w znacznych rozmiarach. 99 Działanie przestępcze w tym zakresie polega na przerabianiu lub podrabianiu dokumentów (elektronicznych) w formie zapisu elektromagnetycznego przez wyspecjalizowane urządzenia (delegacja prawna stanowi, że dokumentem jest każdy przedmiot lub zapis na komputerowym nośniku informacji, z którym jest związane określone prawo albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne). 100 Przestępstwo polega na osiągnięciu korzyści majątkowej lub wyrządzeniu innej osobie szkody przez wpływ na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie albo przesyłanie informacji. Formy działania mogą być zróżnicowane i polegać na zmianie, usunięciu lub na wprowadzeniu nowego zapisu na komputerowym nośniku informacji. 101 Zob. Norton Cybercrime Report, Symantec 2012.

90 10. DEKADY CYBERATAKÓW. Według najnowszego raportu Deloitte, coraz więcej instytucji państwowych i firm prywatnych pada ofiara cyberataków, a jednym z kluczowych celów cyberhackerów jest wykradanie danych. Na każde 100 cyberataków ponad 70 jest udanych. Najczęściej dokonuje się ataków typu APT (ang. Advanced Persistent Threats), które są złożonymi, długotrwałymi i wielostopniowymi działaniami kierowanymi przeciwko konkretnym osobom, organizacjom lub firmom. Najczęściej są one prowadzone przez atakujących, którzy miesiącami zbierają informacje o pracownikach danej organizacji, aby dopiero po jakimś czasie przystąpić do planowanego ataku. Wykorzystywane przez nich programy i narzędzia są tworzone i użytkowane w sposób minimalizujący szansę wykrycia niepożądanej aktywności przez atakowaną organizację. Metodą ATP można bez żadnych przeszkód wykradać informacje tygodniami, a nawet miesiącami 102. Ataki typu APT różnią się od spotykanych dotychczas gwałtownych i szybkich rajdów na organizacje właśnie trudnością w wykryciu oraz szerokim zasięgiem. *** 11. WIĘCEJ, WIĘCEJ, WIĘCEJ Jak wynika z informacji publikowanych przez ten portal, w każdej minucie na You Tube pojawia się nowe godzin nagrań video, czyli co dwie sekundy publikuje się nowy godzinny zapis video. Każdego dnia na portalu odbieranych jest około 4 miliardów filmików!!!. Portal działa już w ponad 50 językach, a w roku 2011 miał trylion odwiedzin. Dynamika rozwoju portalu pokazuje prawdziwe tempo rozchodzenia się informacji w sieci internetowej. *** 12. FACEBOOK. W świecie liczącym już ponad 7 miliardów ludzi ponad 900 milionów posiada swoje konta na facebooku. Tempo zwiększania się liczby kont a tym polu wyprzedza przyrost ludzkości. Nowe technologie kontaktów przez Internet zmieniają przekaz informacyjny pomiędzy ludźmi i instytucjami w sposób niewyo brażalny każdego dnia generujemy dziesiątki miliardów i oraz sms, a rynek reklamy cyfrowej dla wielu produktów ma kluczowe znaczenie w poszukiwaniu nowych klientów i umacniania kontaktu z już pozyskanymi dodatkowo technologia cookies pozwala na dobór odpowiednich reklam dla danego użytkownika w ułamku sekund od odpalenia konkretnej strony. 13. TABLETYZACJA SZKÓŁ. Amerykańscy pedagodzy przewidują, że do 2020 roku tablet będzie powszechnym narzędziem nauki w szkołach. W niektórych juz odbywają się kursy pilotażowe i testy. 103 W 2011 w stanie Indiana 102 Zob. Raport Cyber Espionage - The harsh reality of advanced security threats, Deloitte Zob. D. Berque, J. C. Prey, R. H. Reed, The Impact of Tablet PCs and Pen-Based Technology on Education: Vignettes, Evaluations, and Further Directions, Purdue University Press 2006.

91 tamtejszy Departament Edukacji zezwolił szkołom na wybór między nauką pisania odręcznego a nauką pisania na klawiaturze. 14. YOU TOBE. W każdej minucie na You Tube pojawia się nowe sześćdziesiąt godzin nagrań video, czyli co dwie sekundy publikuje się tam nowe godzinne wideo! 15. SIECI SPOŁECZNOŚCIOWE (Social Networking) z psychologii wiemy, że dla dzieci i młodzieży budowanie relacji społecznych to jedno z ważniejszych zadań życiowych. Etap dzieciństwa i dorastania polega bowiem na nauce zachowań, stąd od najwcześniejszych chwil życia przykłady zachowań wobec osób, rzeczy i zjawisk czerpiemy głównie od osób bliskich (rodzice, rodzeństwo). Jednak coraz silniejszym czynnikiem modelującym zachowania nastolatków są multimedia, stające się specyficznym opiekunem i modelatorem reakcji wobec otaczającego nas świata. W sondażu przeprowadzonym na Mazowszu pytanie Skąd czerpiesz podstawowe informacje niezbędne w nauce? ponad 72% gimnazjalistów warszawskich odpowiedziało ( Z Internetu ) 104. W tej samej grupie respondentów dla 71% z nich kluczowym sposobem porozumiewania się z rówieśnikami ą Internet oraz telefony komórkowe 105. Co ciekawe bliskość zamieszkania nie zmienia preferowania drogi sieciowej do kontaktów interpersonalnych, a w refleksji pedagogicznej zwrócenia uwagi wymaga fakt, ze coraz częściej młodzi ludzie preferują kontakty z wieloma osobami naraz (w cytowanym badaniu dotyczy to już 18% respondentów), co kieruje nasza uwagę na interesujące badania i analizy J. Cotterel 106. Na problematykę tą zwracają również uwagę badania W.D. Rook, która pisze tak: Brak wystarczającej stymulacji rówieśniczej i aktywności grupowej może narażać na poczucie osamotnienia i problemy psychiczne. 107 Autorka ta sugeruje na podstawie prowadzonych badań i obserwacji, że wsparcie przyjaciół nie tylko redukuje stres, a nawet ma wpływ na poczucie humoru, okazywanie uczuć, czy odprężenie dziecka. Zważywszy na ograniczanie klasycznych kontaktów interpersonalnych jej sugestia o negatywnym wpływie kompulsywnego (przesadzonego) używania multimediów wydaje się być naukowo zasadną 104 M. Jędrzejko Dzieci w wielkiej sieci, sondaż społeczny listopad Tamże. 106 Jak zauważa J. Cotterel Relacje z innymi to najważniejszy aspekt doświadczeń życiowych młodzieży. Młodzi ludzie dbają o budowanie i podtrzymywanie przyjaciół, zatem inwestują większość swej energii w życie społeczne i grupowe. Wielka wagę przywiązują do przynależności, do bycia częścią grupy. Przynależność do grupy bowiem nie tylko buduje poczucie bezpieczeństwa, ale także wspiera rozwój poczucia tożsamości, samoocenę i system motywacyjny. Zatem grupowy charakter relacji społecznych zajmuje bardzo ważne miejsce w rozwoju osobowości w czasie dorastania. (za: J. Cotterell, Social Networks and Social Influences in Adolescence, Routledge, Londyn 1998, s. 1). 107 D. W. Rook, The Buying Impulse, Journal of Consumer Research, tom 14(2)/1987, s

92 16. TECHNOPOLIZACJA. Ten termin wprowadzony do języka powszechnego przez N. Postmana staje się częścią składową życia współczesnego człowieka. Jej cechami szczególnymi są: kult informacji i wielka pogoń za danymi; nadawanie informacji tej samej wartości jaką ma wiedza; załamanie się mechanizmów ochrony społeczeństwa (zwłaszcza ludzi młodych) przed informacjami nieporządanymi. 17. STRUŚ PĘDZIWIATR coraz bardziej masowe zjawisko związane z pogonią za newsami, szybkimi informacjami i ciekawostkami, tworzącymi zalew informacyjny. Młodzi ale nie tylko ludzie przyswajają codziennie ogromne ilości informacji zalewających ich pamięć krótkotrwałą. Nowe media cyfrowe, zwłaszcza informacyjne lubują się w tego typu przekazie. Najczęściej są to jednodniowe newsy, bez większego znaczenia społecznego, ekonomicznego i edukacyjnego. Ten model jest konsekwencją nieustannego życia technologii cyfrowych, których sens istnienia polega na generowaniu jak największej liczby informacji. Wspierane jest to przez style działania współczesnych mediów ponieważ życie nie dostarcza zbyt wielu hitów informacyjnych, są one samodzielnie generowane przez dziennikarzy i operatorów serwisów informacyjnych. Tak powstają informacje dnia, które poprzez wielokrotne podawanie są wzmacniane do poziomu informacji ważnej. Epatowanie informacją, podsycanie jej ora stymulowane poddawanie staje się także istotną częścią przekazu społecznego i politycznego, a informacyjny wyścig szczurów jest częścią rynku informacyjnego. 18. BIZNES. Cztery na 10 polskich firm ma już strony internetowe. To zdecydowanie mniej niż w Japonii czy Niemczech, ale jeszcze 10 lat temu strony takie posiadało jedynie 5% polskich firm. 19. E-COMMERCE. Handel sieciowy to przyszłość polskiego i światowego handlu. Choć nie znikną klasyczne spożywczaki i sklepy obuwnicze, to udział e-sklepów w ogólnym obrocie towarami będzie nieustanni rósł. Polski rynek e-commerce w 2002 wyniósł niespełna 300 milionów złotych, w roku 2004 osiągnął prawie 2 miliardy, a w roku ,6 miliarda złotych. Według publikowanych badanych w 2012 roku Polacy kupili w e-sklepach towary za 21,7 mld złotych. W tym samym roku niemal 72% dorosłych Polaków kupiło co najmniej jeden raz jakiś produkt lub usługę przez Internet. Dominujące produkty pochodzą z obszarów: dom i ogród, sport i hobby, odzież i obuwie oraz RTV, AGD i FOTO (forsal.pl ( ); DGP Ekstra rzeczpospolita ). 20. MINUTA W INTERNECIE. W ciągu jednej minuty w globalnej sieci Internetu w 2012 roku przesyłanych było ponad 639 tysięcy gigabajtów informacji to więcej niż zapisano we wszystkich książkach na świecie do jest 1900 roku. W ciągu każdych 60 sekund internauci pobierali około 47 mobilnych aplikacji, 320 zakładało konta na Twitterze, odtwarzano około 1,3 miliona filmów, 20 użytkowników sieci padało ofiara kradzieży danych

93 prywatnych, na serwisie Flicker przeglądano 20 milionów zdjęć, pojawiło się około 1300 nowych użytkowników sieci komórkowych ( dostęp ). 21. CORAZ GĘSTSZA SIEĆ. Żaden nowy produkt technologiczny na świecie nie rozwija się tak szybko jak Internet i tendencja ta utrzyma się przez kolejne lata, a może i dekady. W każdej godzinie w sieci pojawia się ponad 1,2 miliarda i, a w okresie ilość urządzeń podłączonych do Internetu zwiększy się dwukrotnie. Najprawdopodobniej liczba urządzeń podłączonych do Internetu wyniesie pod koniec 2013 roku tyle ile liczy ziemska populacja.

94

95 Część III Człowiek i kultura wobec mediów cyfrowych Chapter III Człowiek i kultura wobec mediów cyfrowych Mariusz Jędrzejko, Danuta Morańska W części I podjęliśmy niektóre kwestie związane z relacjami człowiek nowe technologie cyfrowe, akcentując, iż żyjemy w czasach charakteryzujących się problemem nie nadążenia kultury za wielkimi zmianami cywilizacyjnymi (technologicznymi). W tej części zagadnienie to będziemy chcieli zgłębić, nadając tej refleksji nie tylko wymiar pedagogiczny i socjologiczny, ale także, na ile to potrafimy odniesienia etyczne. Rewolucja technologiczna, jakiej jesteśmy świadkami, uczestnikami a często i kreatorami (choćby prowadząc własne www lub profil na Facebooku) jest częścią współczesnej kultury ta zaś jest nierozerwalnie związana z życiem społecznym. Nie będziemy w tym miejscu poszukiwali definicji kultury a niż życia społecznego, zaznaczając jedynie, że jest ona czymś więcej niż skaczące po ekranie ludziki, zespoły rockowe, wystawy w muzeach i grafit na ścianach. To także nasza wiedza o otaczającym nas świecie, prawo, moralność, obyczaje, nawyki i zdolności człowieka, jako istoty społecznej 108. Wybitni badacze kultury A.I. Kroeber i T. Parsons podpowiadają nam, że jedną z kluczowych wartości kultury jest jej sfera oceniająco-normatywna, w wyniku czego pozwala ona widzieć ją jako: przekazanie i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów będących czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania. 109 Jeśli tak, to także kultura@ cyfrowa winna spełniać te same funkcje, które będą zmierzły do osiągniecia kantowskiej wizji, jaka jest wyrobienie zdatności istoty rozumnej do dowolnych celów w ogóle (a zatem w jej wolności) 110. Wywody powyższe przypominamy, bowiem w refleksji nad pędzącą technologią winniśmy zadawać sobie ważne pytania pedagogiczne: dostrzegając ogromne prorozwojowe cechy technologii cyfrowych pytać należy jakiego ona kreuje człowieka, czy bezgraniczne przestrzenie poznania, podawane na skróty i w ekspresowym tempie rozwijają go? czy autokreatywność w sieci powinna mieć jakieś granice (etycznomoralne), czy bezgraniczność sieci oznacza bezgraniczność publikacji? czy i jak do tej nowej kultury przygotowywać młodych ludzi? 108 S. Kowalczyk (1996), Filozofia kultury, Lublin:., s Cytat za: A. Kłoskowska 2007) Socjologia kultury, Warszawa:.s, I. Kant (1964), Krytyka władzy sądzenia, Warszawa:.., s. 424.

96 Jeśli za Bogdanem Nawroczyńskim będziemy uznawali, że u finału swoich dzieł kultura ma służyć człowiekowi 111, zasadnym będzie poszukiwanie granic w jakich człowiek w tej kulturze powinien się poruszać. *** Epoka nowych odbiorców od elitarności do masowości Proces nabywania kultury nie jest aktem jednorazowym ani pojedynczym. Oznacz to, że ludzkość jako całość oraz poszczególne jednostki przyjmują i współtworzą cechy specyficznie ludzkie, całkowicie różne od innych uczestników cyklu przyrody. Taką cechą wyróżniającą nas od innych gatunków są m.in. sposoby przetrwania 112, powodujące, że poddani zostajemy regulacji kulturowej oraz zyskujemy kompetencję kulturową 113, a także pozostawiamy po sobie dzieła niezwykle złożone oraz twory społeczne i techniczne zdolne do funkcjonowania. Jednym z nich są komputer, Internet, technologie cyfrowe. Analizują prace z obszaru historii kultur i antropologii zauważymy, że przez setki, jeśli nie tysiące lat kultura tworzyła w miarę trwałe twory, funkcjonujące w przestrzeni i odbiorze społecznym przez wiele lat, dekad a nierzadko wieków (np. budowle religijne, akwedukty, pałace, sieci kanałów wodnych, rzeźby, księgi, obrazy), a grono twórców kultury tworzyło elity społeczne pieśniarzy i tancerzy, aktorów, poetów, rzeźbiarzy i malarzy, architektów, prozaików i kompozytorów. Nieliczni z nich byli multiinstrumentalistami pozostawiając po sobie dzieła wybitne, ponadczasowe, czego przykładami w kręgu naszej cywilizacji są Michał Anioł i Leonardo da Vinci. Znacząca część z dzieł kultury klasycznej (greckiej, rzymskiej) oraz ich wielkich poprzedniczek i następczyń było wynikiem prac wielu pokoleń tak powstawały Akropol, Wielki Mur Chiński, Koloseum i Bazylika św. Piotra. Współczesne wytwory kultury są dziełami szybkimi, powstającymi w godziny, a nierzadko minuty, niezwykle często z udziałem technologii cyfrowych. Z ponadczasowości weszły w rytm krótkiego żywota. Również przez wieki grono odbiorców kultury było elitarne na cesarskich i królewskich dworach, w pałacach szachów i kościelnych dostojników. Wielkie dzieła starożytności za wyjątkiem budowli znane były nielicznym. Nawet wielki teatr grecki ze sztukami miał wąskie grono odbiorców tworzony przez ludzi wolnych. Z czasem, wraz z rozwojem sztuk teatralnych, pojawienia się wodewili, burlesek, operetek do grona odbiorów dzieł kultury dołączali kolejni obywatele ze wschodzących stanów mieszczańskich. Równolegle rozwijała się kultura ludowa oparta o pieśni, piosneczki, występy wędrujących trup artystów i tańce (często powiązane z cyklami, jakie wyznaczały przyroda siewy, zbiory zbóż, winobrania oraz religia), aż do czasu, kiedy pojawiło się obwoźne kino. Jeszcze znaczniejszym czynnikiem umasowienia kultury były procesy związane z powstawaniem wielkomiejskiej klasy robotniczej pod koniec XIX wieku oraz rewolucjami przemysłowymi w 111 B. Nawroczyński (1947), Życie duchowe. Zarys filozofii kultury, Kraków-Warszawa:, M. Golka (2007), Socjologia kultury, Warszawa: s P. Szulich, Spotkanie z kulturą, Tarnobrzeg: Wydawnictwo PWSZ, s. 25.

97 poszczególnych krajach starego i nowego świata. To rewolucje przemysłowe legły u zarania rozwoju subkultur, kontrkultur oraz współczesnej muzyki młodzieżowej. Internet, komputer i urządzenia cyfrowe nadały tym procesom elektronicznego napędu Nowa kultur@ - konteksty i pułapki Od czasu rozwoju multitechnologii cyfrowych zmieniło się pojęcie twórcy, jak i odbiorcy kultury odbiorca i twórca, to współcześnie pojęcia masowe, obejmujące już dzieci młodsze. Odważylibyśmy się także na postawienie tezy, że świat technologii cyfrowych zmienia zakres pojęciowy i pojemność kultury. Przypomnijmy zatem, że o ile klasyczna kultura rozumiana była jako proces zmierzający do przekształcania sfery ludzkiego myślenia, jako proces doskonalenia, czy kształtowania w człowieku ideału człowieczeństwa 114, o tyle współczesna kultura uległa dramatycznemu spłyceniu i skróceniu, a jej zasadniczym celem jest zaspokajanie bieżących potrzeb masowego odbiorcy. Zmieniło się także pojęcie i forma kultur elitarnych, które z kolei dla szerokiego kręgu są często niezrozumiałe (np. nowe malarstwo, rzeźba, niektóre rodzaje muzyki). Wskażmy również jak wiele zmieniło się w grupie odbiorców to już nie tylko przedstawiciele klas wyższych, rządzących, powołanych do kierowania, ale świat wielu miliardów ludzi, reprezentujących różne narody, kultury i religie, co z jednej strony sprzyja rozwojowi poszczególnych kultur i ich popularyzacji, ale z drugiej strony jest czynnikiem rozwoju kulturowego błota. Ta teza nie oznacza sprzyjaniu jedynie kulturom elitarnym, ale refleksji pedagogicznej, w świetle której powinniśmy wnikliwiej analizować treści wielu współczesnych przekazów generowanych przez tzw. new culture (teksty piosenek, zachowania na scenie, scenariusz filmowe, a w odniesieniu do cyberświata gdy sieciowe i komputerowe). Gdy zastanawiamy się na kierunkami rozwoju naszej kultury narodowej, warto pamiętać, że w promieniu 100 km od Szanghaju mieszka więcej ludzi niż w Polsce, a populacja odbiorców tamtej kultury już wiele lat temu przekroczyła miliard osób, co sprzyja wzrostowi zapotrzebowania na kulturę masową. Hinduska widownia kinowa to z kolei ok. 3,6 mld widzów rocznie i blisko 900 tytułów wprowadzanych każdego roku. Ogromną liczbę odbiorców przyciągają filmiki, klipy i newsy w Internecie, co jest zasługą You Tube (zamieszcza się tam codziennie ponad 80 tysięcy filmików). Pisząc te słowa mamy świadomość, że bez mediów i technologii cyfrowych umasowienie kultury byłoby o wiele trudniejsze. A jeśli tak, to współczesne media cyfrowe są potężnym czynnikiem oddziaływania na człowieka, kształtowania jego postaw oraz poglądów. Refleksja nad współczesną kulturą w epoce cyfrowej nasuwa także uwagę o jej wielości jej form i wątków, szybkość zmian i rosnącym zapotrzebowaniu odbiorców na dzieła nowe. Tym, co charakterystyczne dla zjawiska określonego w podtytule rozdziału jako nowa kultur@, jest niezwykła 114 H. Batorowska (2009), Kultura informacyjna w perspektywie zmian w edukacji, Warszawa: Wydawnictwo SBP, s. 31.

98 dynamika zmian oraz przemijanie tego, co jeszcze kilka dni temu było hitem. Stan ten jest pochodną ogromnej podaży produktów kultury oraz ostrej rywalizacji o odbiorcę, zwłaszcza młodego. Sygnalizujemy te zjawiska wskazując na ogromne ilości przekazów adresowanych do masowego odbiorcy, już od 4-5 roku życia, będące częścią szerszych procesów społeczno-kulturowoekonomicznych, które cechuje m.in.: zwiększenie zawodowej i zmiana społecznej roli kobiety (jej pożądanej emancypacji i udziałowi w różnych formach aktywności, towarzyszy zmniejszenie ilości czasu jaki może poświęcić na kształtowanie rodziny, zwłaszcza dzieci nie towarzyszy temu odpowiednie w skali włączenie się mężczyzn w różne sfery funkcjonowania rodzin); zmiana modeli pracy, które w krajach nowoczesnych i szybko rozwijających się cechują m.in. wydłużenie czasu pracy i jego przesuniecie do godzin późno popołudniowych, a nierzadko wieczornych, migracje ekonomiczne; dynamiczne zwiększanie różnego rodzaju ofert gospodarujących i tak niewielką ilością czasu wolnego (np. cyfryzacja telewizji zwiększyła liczbę kanałów z 2-3 do kilkuset 115 ); komercjalizacja i marketyzacja życia połączone z trendami konsumpcyjnymi, co skutkuje zmniejszeniem dzietności; zmiana obyczajowa (często wzmacniane czynnikami ekonomicznymi) skutkująca zwiększeniem liczby rozwodów, presją na legalizację par seksualnych oraz innymi rewolucjami obyczajowymi (technologie cyfrowe są kluczowym obszarem ich propagowania) ; wyraźne zmniejszenie ilości czasu, jaki rodzice poświęcają na wychowanie dzieci. W tak rozwijających się procesach obecność technologii cyfrowych staje się istotnym substytutem braków dostrzeganych przez młodych ludzi. W kulturze konsumpcjonizmu i kultu pracy Internet oraz komputer stają się wypełnieniem luki po nieobecnej zawodowo mamie lub rozwodowo tacie. Podkreślmy także, że dotychczasowe ujęcie kultury i jej formy czyniły ją niezwykle silnym i kreatywnym czynnikiem wpływającym na zachowania i postawy ludzi, wyposażało bowiem pojedynczego człowieka i całe grupy społeczne w kanon pozwalający na wspólne postępowanie w szerszych zbiorowościach. Kultura umacniała zatem tradycje regionalne jak i narodowe, sprzyjała rozwojowi języka, nierzadko była także spoiwem w okresach trudnych (np. w okresie niewoli). O ile jednak kultura niedawna dawała wspólne wzorce i modele interakcji 116, o tyle kultura epoki cyfrowej, będąc odmianą kultury hiper masowej, ze względu na swoją multikulturowość i multiwzorcowość ma 115 Choć większość kanałów w telewizjach satelitarnych jest nadawanych w językach niezrozumiałych dla polskiego odbiorcy, są one standardowo pozycjonowane na odbiornikach. Nowy model TV jest istotnym złodziejem czasu. 116 A. Kłoskowska (1980), Klutura masowa, Warszawa: Wydawnictwo PWN, s. 40.

99 ogromny problem aby sprostać temu zadaniu. Jest to zbiorowisko wielkiej ilości kultur, kulturek, wydarzeń wielkich i małych, których hierarchię jest coraz trudniej budować i odczytać. O tym co jest popularne, kultowe, godne obejrzenia decydują mechanizmy dalekie od kryterium wartości. Większe znaczenie mają moc nadajnika i reklama. Jeśli dokonujemy oceny zjawiska nowa kultur@, to ma ono jednak pewne wspólne cechy: dynamika rozwoju, nieustanna zmienności, szybkość rozprzestrzeniania się, specyficzne grupy odbiorców oraz charakter powszechny. Żadne dotychczasowe narzędzie nie było w stanie tak szybko rozpowszechniać różnych postaci dzieł kultury jak Internet: zdjęć, filmów, klip muzyczny, nowy model ipada, książek, artykułów naukowych, obrazów, dźwięków. Spróbujmy sobie wyobrazić Konfucjusza przeniesionego do XXI wieku z możliwością głoszenia swoich dzieł w populacji miliarda ludzi, podczas gdy w okresie jego życia krąg znających dzieła wybitnego chińskiego myśliciela był kilkadziesiąt razy mniejszy. Tymczasem tylko w Polsce jest obecnie aktywnych 54,9 miliona kast SIM, z których coraz większy odsetek ma dostęp do elektronicznych wersji kultury, poprzez Internet, czytniki dźwięku i obrazu 117 (na 100 mieszkańców przypadają 143 karty SIM). Kultura wielkiej sieci, kultura Internetu, kultura mediów cyfrowych są bardzo trudne do jednoznacznego zdefiniowania, będąc złożonym mechanizmem nakładających się na siebie telewizji, Internetu, portali społecznościowych i branżowych, tradycyjnych mediów prasowych podawanych w formie on-line, ekonomicznego obszaru sieci oraz narzędzi komunikowania. Często ten obszar jest utożsamiany z WWW, która jest niczym innym jak siecią komunikacyjną wykorzystywaną do publikowania i wykorzystania dokumentów (pod wieloma ich postaciami, jeśli tylko dają się zdygitalizować). Badający te problemy w wielu aspektach w tym organizacji życia człowieka, relacje ekonomicznych, wpływu na stosunki społeczne Manuel Castells pisze o tym m.in. tak: Jak pokazuje znaczna liczba badań, Internet i zróżnicowany zakres jego zastosowań stanowi komunikacyjną osnowę naszego życia służącą pracy, związkom osobistym, informacji, rozrywce, usługom publicznym, polityce i religii. Internet jest coraz częściej wykorzystywany w celu uzyskiwania dostępu do mediów masowych (telewizji, prasy, radia) 118 Jak zauważają inni badacze przechodzenie przez średnie i młode pokolenia na cyfrowe źródła informacji będzie ograniczało korzystanie z prasy codziennej, czasopism i tradycyjnych książek (być może ze wzrostem czytelnictwa e-booków). Jednak ci sami badacze wątpią w całkowity zanik czytelnictwa źródeł pisanych, bowiem w naszej cywilizacji urosło to do rangi zachowania kulturowego. Możliwe jest jednak wraz z kształtowaniem się pokolenia Cyfrowych Tubylców istotne zmniejszenie tradycyjnego czytelnictwa w młodym pokoleniu, co już widać (substytutem lektury szkolnej 117 B. Czechowicz (2013), Ile jest telefonów komórkowych w Polsce? (dostęp ) 118 M. Castells, Społeczeństwo sieci, dz.cyt. s. 17.

100 e-ofensywa stają się internetowe skróty, filmy, opracowania). Te tendencje zauważyli na początku obecnej dekady najwięksi wydawcy dzienników i tygodników oferujący wydania on-line oraz operatorzy największych portali publikujący elektroniczne wersje prasowych newsów i publikacji. O ile jeszcze 5-6 lat temu zapowiadano masowy krach prasy w wydaniach papierowych, o tyle obecnie dostrzegając rozwój prasy podawanej widzimy, że jej tradycyjna forma wcale nie zamiera. Wielcy operatorzy podpisując porozumienia o zasadach publikacji artykułów z gazet i czasopism uznali, że oba rynki będą jeszcze długo współistnieć. Przy omawianiu tego problemu zwrócenia uwagi wymagają jednak następujące fakty: pod naciskiem wydawców prasy operatorzy on-line godzą się na opłaty za wykorzystywanie źródeł pisanych; coraz częściej wydawcy wersji klasycznych i on-line publikują tylko okrojone wersje artykułów, warunkując uzyskanie pełnego tekstu opłatami (jednorazowymi lub abonamentowymi); kluczowe uczelnie wyższe na świecie równolegle do wersji drukowanych wprowadzają do swoich zasobów wersje PDF oraz e-booki; najważniejsze nowe dzieła naukowe nadal w pierwszej kolejności ukazują się jako wersje drukowanej, ale ofensywa publikacji on-line jest wyraźna. Istota tej uwagi jest niezwykle ważna. W początkowym okresie przejmowania przez Internet roli wiodącego narzędzia kultury (był to przełom XX i XXI wieku) mieliśmy do czynienia z masowym piractwem 119, udostępnianiem informacji i wiedzy, bez poszanowania praw autorskich, co wygenerowało swoistą kulturę piractwa. Jak sądzimy ta część aktywności internetowej nigdy nie zaniknie, ale nadawanie cywilizowanych norm funkcjonowania Internetu będzie trendem coraz wyraźniejszym i szerszym. Zmiany w formach przekazu informacyjnego są na tyle widoczne, że generują wyraźne trendy w marketingu i reklamie, które nie tylko są coraz powszechniejsze on-line, ale generują coraz to nowe, często zaskakując projekty np. w postaci utrudnień możliwości szybkiego wyłączenia określonych reklam, specjalnych ścieżek poruszania się reklamy po ekranie, ukrywania reklam pod tekstami informacyjnymi. W świecie rosnącej roli internetowego przekazu informacyjnego realizowana jest strategii zagospodarowywania każdego pola informacyjnego. 119 Jeszcze w 2005 roku według danych BSA (Business Software Alliance) około 60% stosowanego w Polsce oprogramowania było zainstalowane nielegalnie. Polskie ustawodawstwo nie wypracowało jeszcze pełnej definicji piractwa komputerowego. Jedną z najpopularniejszych definicji spotykanych w literaturze tematu jest opracowana przez B. Fischera, który twierdzi iż piractwo komputerowe obejmuje kopiowanie, reprodukowanie, używanie i wytwarzanie bez zezwolenia produktu chronionego przez prawo autorskie". Zgodnie z tą definicją najczęstsze formy piractwa obejmują obrót nielegalnymi programami, ściąganie muzyki i filmów z Internetu bez zgody autora. W świetle rozwiązań prawnych uzyskiwanie cudzego programu komputerowego, bez zgody osoby uprawnionej stanowi kradzież. Zgodnie z art k.k. kto bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje cudzy program komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat".

101 Trend na digitalizację informacji, widoczny szczególnie od lat, wywołał tezy o powolnym upadku prasy drukowanej. Okazuje się jednak, że te zapowiedzi nie spełniły się, choć wielu nawet tym najbardziej znanym tytułom jest coraz trudniej utrzymać się na rynku. Wielcy operatorzy podpisując porozumienia o zasadach publikacji artykułów z gazet i czasopism w sieci uznali, że oba rynki będą jeszcze długo współistnieć. Kluczową rolę w toczącej się rywalizacji odegra końcowy konsument a wynik pozostaje otwarty. Podkreślamy ten fakt także z tego powodu, że zdecydowana większość źródeł drukowanych jest pełniejsza treściowo od źródeł elektronicznych, choć proporcje te będą się zmieniać na skutek rozwoju e-czasopism naukowych oraz digitalizacji bibliotek. Analiza tej przestrzeni kieruje uwagę wielu badaczy na pytanie: co sprawia, że przekaz elektroniczny jest coraz bardziej popularny? Czy jest to tylko (aż) połączenie obrazu, treści i dźwięku. Czy może skrótowa forma i wielość treści, a może multitematyczność. Jak piszą bowiem Asa Briggs i Peter Burke: Żadna teoria nie zapewnia pełnego zrozumienia współczesnej rzeczywistości >>technologii komputerowych, które cechują się wysoką rozdzielczością, interaktywnością i konwergencją<<, gdzie indywidualne, społeczne, lokalne i globalne relacje nieustannie podlegają zmianom. 120 Być może kolejna teza ta jest błędna nie znamy przecież wyniku ostatecznego zmiany kulturowej i cywilizacyjnej ale czynione obserwacje skłaniają do uwagi o wielkiej płynności, nieustannej zmienności i trwałościnietrwałości nowej kultury. Co zatem cechuje kulturę doby cyfrowej: po pierwsze, wielość i równoległość czytników przekazu; po drugie, wysokie prawdopodobieństwo powtarzalności i kampanijności treści; po trzecie, masowy odbiorca; ukierunkowanie świat cyberprzestrzeni na takiego odbiorcę widać najlepiej na matrycach portali informacyjnych, gdzie wiadomości ważne dla ekonomistów (ruchy na giełdach) mieszają się ze sportem, technikami makijażu, pogodą i upojnym wieczorem znanego celebryty. Tym samym popularne określenie dla każdego coś miłego znalazło w dobie Internetu prawdziwe zmaterializowanie; po czwarte, medium w ruchu; mobilność oznacza przede wszystkim nieustanne zmienianie i uzupełnianie informacji, z tą różnicą, że informację starą (a więc wczorajszą) można w każdej chwili (coraz częściej odpłatnie) odszukać w archiwum; po piąte, multitematyczność i kierunkowe (poprzez wyszukiwarki) ujmowanie informacji i wiedzy, co ma ogromne znaczenie dla nauki i ekonomii; po szóste, jest to kultura wielu kultur, tworząca nowe zjawiska globalne, gdzie część treści (np. Wikipedia) jest tworzona przez przedstawicieli różnych narodowości, grup wiekowych, obu płci, a 120 A. Briggs, P. Burke (2010) Społeczna historia mediów. Od Gutenberga do Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 26.

102 Świat realny i cyberword ich wynikiem dzieła opracowane przez ludzi, którzy być może nigdy nie spotkają się w realnym życiu. Warto jak sądzimy zwrócić uwagę na jeszcze jedną cechę kultury świata cyfrowego, widoczną najbardziej przez życie społeczności sieciowych jest to równoległe występowanie świata realnego i nierealnego (przykładem tego ostatniego może być Second Life). W analizach tego problemu formułowano wiele uwag i zastrzeżeń, w tym i tą, że wobec realnego, często przerażającego kształtu realnej rzeczywistości, świat relacji sieciowych nabierze wymiaru cyfrowej Utopii. Jak wiadomo nic takiego się nie stało do życia sieciowego przeniesiono wszelkie cechy realnych interakcji społecznych, w tym takie jak agresję, przestępczość, kłamstwo. Ten obszar problemowy został dostrzeżony przez wielu badaczy sieci, którzy podkreślają, że jej powszechna dostępność powoduje, ze niedoświadczony młody internauta trafia na ocean i tor wyścigowy. Jeden z analityków cyberprzestrzeni Józef Bednarek opisuje to tak: Dzieci i młodzież mają stosunkowo najmniejszą świadomość zagrożeń w cyberprzestrzeni. Ich rodzice zaś, jako pierwsze i najważniejsze środowisko wychowawcze, w zakresie nowych możliwości multimedialnych i funkcjonowania informacji w cyberprzestrzeni, nie mają orientacji w zakresie ewentualnych negatywnych konsekwencji stosowania najnowszych technologii. 121 Zmasowany atak informacją Do uwagi tego pedagoga należy dodać jeszcze jedną kultur@ internetowa, pomimo ogólnych zasad i zaleceń nie stosuje ograniczeń, stąd młody internauta otrzymuje na starcie ogromną liczbę informacji (treści i obrazów) do których nie jest przygotowany emocjonalnie. Tymczasem korzystanie z zasobów sieci wymaga od użytkownika dysponowania szeroką wiedzą, kompetencjami informacyjnymi oraz systemem aksjologicznym, na który oparta jest etyka korzystania z zasobów wiedzy i informacji 122. Rozwijając te myśl należy powiedzieć, że tym, co niepokoi wielu pedagogów, dostrzegających edukacyjne i poznawcze walory mediów cyfrowych niosących ogromne ilości informacji w wielu postaciach są następujące procesy i zjawiska: zanikania kultury przez duże K, zmuszającej do głębszej refleksji i odnoszącej się do kluczowych pytań związanych z egzystencją człowieka w dobie ogromnego przeciążenia informacyjnego ma on coraz większy problem w znalezieniu chwili wytchnienia na refleksję nad samym sobą i sensem swojego życia; przeciążenie i nasycenie informacyjnego uniemożliwiającego lub co najmniej utrudniającego odróżnienie tego, co ważne od tego, co miałkie, chwilowe, bez szerszego znaczenia (problem w odróżnianiu dotyczy szczególnie ludzi młodych poddanych zmasowanemu atakowi informacyjnemu oraz tzw. pseudo wiedzy). 121 J. Bednarek (2012), Pedagogiczny wymiar cyberprzestępstw dzieci i młodzieży, w: S. Bębas, J. Pils, J. Bednarek, Patologie w cyberświecie, Radom: Wydawnictwo WSH, s Batorowska H. (2009), dz. cyt., s. 78.

103 Liczba podawanych informacji i ich równoznaczność, co do wagi lub świadome podnoszenie informacji mało znaczącej do rangi nawet kilkudniowego tematu dnia, utrudnia nadania im odpowiedniej hierarchii, także w perspektywie ocen moralnych i oceny rzeczywistej skali problemu; bełkot informacyjny, w tym masowe falsyfikacje, których szczególnym przejawem jest tworzenie i podsycanie nowych symboli popkultury w oparciu o ich istnienie (byt informacyjny np. obecność na balu, ekstrawaganckie zachowanie skutkujące serią fotek w prasie brukowej, zachowania nieobyczajne) a nie realne dokonania artystyczne, społeczne, twórcze. Nowa kultura potrafi z niczego zrobić coś a z nikogo kogoś. Ta pułapka jest jednym z motorów napędowych walki o sukces zaistnienia, co stało się jedną z cech kultury epoki cyfrowej. Jest to w dużej części kultura ludzi obecnych na cyfrowych ekranach 123. Ale mimo tych krytycznych uwag nowa kultur@ jest czynnikiem sprzyjającym rozwojowi społecznemu i edukacyjnemu. Jeśli analizujemy przebieg zmian jakie dokonały się w ostatnich dwóch dekadach, pomimo wielu sprzeczności, dychotomii i rozwarstwień, obserwowanych patologii społecznych i konfliktów, współczesny świat jest bardziej przyjazny człowiekowi niż 200 czy 500 lat temu. Myślimy także, że jest też bardziej humanistyczny niż złote wieki epoki greckiej i tryumfów Imperium Rzymskiego, a przecież te dwie wielkie kultury dały jedne z najważniejszych podstaw cywilizacji współczesnej Europy i obu Ameryk. Jeśli dzisiaj przywołujemy myśl wskazującą na filozofię grecką i prawo rzymskiej, jako jedne z kluczowych filarów naszej cywilizacji, to pamiętamy jednak, że tamte demokracje były dla wybranych, a potęgę starożytnych Greków i Rzymian budowały setki tysięcy niewolników. Tymczasem nowa kultura@ zwiększa nie tylko poziom uczestnictwa, ale eliminuje elitarność oraz zamknięcie kultury dla wybranych. Te czynniki generują ogromną aktywność ludzi w sieci. Aby stało się DZIŚ było wiele WCZORAJ potwierdzając prawdziwość tej tezy dodajemy od razu, że cyfrowa kultura@ skróciła żywoty dzieł, choć z drugiej strony poprzez ich digitalizację zapewniła im wieczność. Dostrzegając wpływ cyfryzacji na rozwój kulturowy skłaniamy się do jeszcze jednej refleksji. Współczesny humanizm nieustannie wskazujący na wartość życia, stymulujący badania nad chorobami, wyznaczający nowe standardy opieki na osobą niepełnosprawną i starszą, przekonywujący do pokojowych metod rozwiązywania konfliktów oraz dialogu kultur, jest zwieńczeniem oczekiwania na epokę człowieka osobowego, tzn. takiego, który rozumie wielowymiarowy, wielobarwny, ale jednorazowy i niepowtarzalny byt, tu na ziemi. Zauważmy Porządkowanie informacji 123 Idole mediów cyfrowych nieustannie eksploatujący swój głos i ciało w przeróżnych formach nie mogą mieć czasu na refleksję, analizowanie, studiowanie. Odbiorca widzi bohatera, nie wiedząc, że pracuje na niego sztab ukrytych ludzi, co rodzi wiarę w ich niezwykłe możliwości oraz nadprzyrodzone zdolności. Obraz multimedialny jest również często zafałszowany ukazywaniem tylko wizualnej części kreowanych bohaterów, często poddanych wielkim retuszom (dotyczy to szczególnie telewizji).

104 jednak, że rozważania dotyczące tej kwestii mają duży problem na przebiciem się w świecie, w którym informacja żyje najwyżej jeden dzień, bo przecież jutro zastępowana jest kolejną sensacją, ważnym doniesieniem lub wydarzeniem. Przy ponad 7 miliardach ludzi na świecie, ponad 300 kanałach telewizyjnych na platformach dostępnych w przeciętnym polskim domu, niezliczonej liczbie tytułów prasowych, kilkunastu ogólnokrajowych kanałach radiowych, gonitwie Wydarzeń, Panoram, Wiadomości, Dzienników to, co istotne często zanika w gęstwinie szumu informacyjnego, wyzwalającego stany napięcia, konieczność przebijania się przez błoto informacyjne, a nierzadko stres. Podkreślamy to bowiem, jak zauważa Marcin Koszowy: koniecznym warunkiem właściwego funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego jest uporządkowanie informacji. 124 Nie jest to współcześnie zadnie łatwe, tak ze względu na kryteria tego doboru jak i możliwości weryfikacyjne. Ten sam autor podkreśla, że znalezienie tych kryteriów może być realizowane tylko wtedy, gdy wskażemy na typy najważniejszych problemów dotyczących informacji oraz podstawy pozwalające na wybór spośród nich wszystkich informacji tych, które można wykorzystać do budowania wiedzy. Proces ten jest coraz trudniejszy, bowiem masowy przekaz kultury cyfrowej jest przepełniony informacją nic nieznaczącą, niepełną, przewartościowaną, podaną emocjonalnie. Tym samy coraz trudniej jest skonfrontować informacje z kryterium prawdy (prawdziwość tezy, zdarzenia, sądu). Chłam informacyjny otaczający młodego człowieka czyni również coraz trudniejszym ustalenie istotności informacji. Jak wiemy informacje mogą być fałszywe lub prawdziwe oraz istotne lub nieistotne. O prawdziwości decyduje zgodność z rzeczywistością, co można np. zweryfikować empirycznie, a o istotności jej związek np. przyszłością życiową, zawodową i edukacyjną odbiorcy. Tym co charakterystyczne dla kultury cyfrowej jest pomieszanie informacji prawdziwych i nieprawdziwych, istotnych i nieistotnych, pełnych i niepełnych. O ile na poważnych portalach możemy liczyć na weryfikowanie w kategorii prawda-fałsz, o tyle hierarchia istotności jest wypadkową tego, kto te informacje umieszcza lub, kto jej stratyfikuje. W tym obszarze obserwujemy następujące pułapki, co już wcześniej sygnalizowaliśmy: powtarzanie informacji nieistotnych buduje ich pozycję w odbiorze społecznym i fałszuje faktyczne znaczenie; masowe publikowanie informacji niepełnych i jednostronnych nie oddaje obrazu rzeczy i zjawisk mogą być przyczyną szkodliwych następstw (np. reklamy substancji typu Sesja, bezreceptowych leków antydepresyjnych i środków wzmacniających); propagowanie zachowań, bez ukazania konsekwencji zależnych od takich czynników jak wiek (np. publikowanie informacji, że marihuana jest lekkim narkotykiem). Uwagi te kierują refleksję na potrzebę upowszechniania znanych przecież warunków uporządkowania procesu przekazywania informacji, co wiąże się z 124 M. Koszowy (2005), Informacja prawda społeczeństwo. Próba uporządkowania problematyki, w: Ethos nr 69-70, s. 65.

105 wielokrotnie wymieniana już e-edukacją. Dodajmy jeszcze, że przekształcanie informacji w wiedzę nie kończy się na tym, bowiem cały proces wymaga, aby wiedza otrzymała postać mądrości 125, bez czego na skutek bezkrytycznego przyjmowania tworzymy śmietnik informacyjny 126. Podejmując w części dotyczącej kultury cyfrowej problem humanizmu, który jak pisze Janusz Gajda, jest poglądem na świat i postawą człowieka, a zawsze stanowi podstawę edukacji 127, warto wskazać na rewolucję technologiczną ostatnich 2-3 dekad jako czynnik dokonujący rzeczywistego przewrotu w funkcjonowaniu człowieka. Humanizm dotychczasowy (a właściwie jego potrzeba), co do swoich treści i form jego urzeczywistniania, w epoce cyfrowej nabiera zupełnie nowego wymiaru: po pierwsze wchodzimy w świat cyfrowej kultury edukacji, milionów nauczycieli i dziesiątków milionów interpretacji dostępnych tu i zaraz, a ich waga będzie coraz częściej mierzona nie znaczeniem naukowym, długimi badaniami, wytrwałym myśleniem, rzeczywistymi dowodami potwierdzającymi empiryczność i zgodność z rzeczywistością, lecz ilością kliknięć, windujących je na pierwsze miejsca Gogola ; po drugie, cyfrowy świat połączony z ideą i mechanizmem globalizacji będzie zmieniał świat człowieka jednej kultury lub wielu kultur w coraz bardziej uniwersalnego (strukturalnego, w dużym stopniu sterowalnego), ale treści i idei tego uniwersalizmu jeszcze nie znamy; bez wątpienia stawiamy jednak tezę, że kultura@ cyfrowa może odciągać od małych kultur (z drugiej jednak strony daje niezwykle szanse ich promocji np. internetowa aktywność kultury kaszubskiej i kurpiowskiej); po trzecie, kultura cyberprzestrzeni, którą wielu wyobrażało sobie podobnie jak kulturę książki, kina czy telewizji, jest czymś zupełnie innym, a kluczowe role w niej nie odgrywają największe umysły współczesności, najpiękniejsze idee humanizmu, lecz idee najbardziej przebiegłe, kreatywne, często niezwykle przewrotne; dostęp do sieci stal się kryterium kluczowym dla mocy przekazu. Niebezpieczeństwa schematów i uproszczeń Tym samym jesteśmy uczestnikami wielkiego procesu i zderzenia, które mają wszelkie cechy ku temu, aby służyć człowiekowi np. poprzez upowszechnienie edukacji, rozwijanie postaw prozdrowotnych, łagodzenie napięcia i zbliżanie ludzi. Sieci tworzą warunki do dzielenia się informacjami i wiedzą, jak żadne dotychczasowe narzędzie w wyniku czego ci lepsi mogą dopełniać tych gorszych 128. Tym samym kultura@ cyfrowa może być niezwykle ważnym czynnikiem ograniczającym wykluczenia z wiedzy. 125 Por. M. Lubański (2004), Od informacji do mądrości, w: Roczniki filozoficzne 52/ N. Postman (2001), W stronę XVIII stulecia. Jak przeszłość może doskonalić nasza przyszłość, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, s J. Gajda, Determinanty cywilizacyjne i kulturowe edukacji medialnej, w: Edukacja medialna, red. J. gajda, S. Juszczyk, B. Siemieniecki, K. Wenta, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, s M. Jędraszewski (2005), Społeczeństwo informacji społeczeństwem spotkania osób?, w: Ethos 69-70/2005, s. 149.

106 Technoelity, hakerzy, wirtualni kolektywiści, przedsiębiorcy Ale jak wiemy zderzenie (np. z nową nieznaną wiedzą, ekscytującym przekazem) nastawione jest na silne emocje, na nieustanną zmianę, na nowe i treści, style, a nierzadko także walki. W wyniku tego kultura będąc czynnikiem kreatywnym w życiu i edukacji człowieka 129 napotyka nowy na tor, który powinien służyć rozwojowi poprzez zupełnie nowe narzędzie. Niestety wielu ludzi zauroczonych pędzącym pociągiem nowych technologii oraz wizją nowego, wielkiego rozpędzenia się, styka się z pytaniem nie o to, kto jest motorniczym, a nie z pytaniem kluczowym: ale kto i gdzie kładzie te nowe tory. W takiej perspektywie ujawnia się pytanie o obecność wartości dotychczasowych, jak i wartość nowych wartości w świecie nowych technologii. Pytanie ważne m.in. dlatego, że wieloma jej działami kierują i modelują ludzie o ogromnych talentach technologicznych, ale ograniczonej refleksji aksjologicznej. Jak wiemy z analiz Castellsa w społeczeństwie informacyjnych można wyróżnić cztery specyficzne grupy: technoelity (ludzie korzystający z zasobów sieci i rozwijający swoją działalność zawodową np. nauczyciele akademiccy); hakerzy (ich celem jest penetracja wszelkich możliwych obszarów Internetu); wirtualni kolektywiści (uczestnicy sieciowych społeczności, gdzie szeroko obecny jest dialog i multidialog); przedsiębiorcy (np. analitycy rynków, osoby prowadzące e-firmy). Te dynamiczne grupy, coraz szersze nadają kluczowy rytm cyberprzestrzeni generując do niej i z niej najwięcej informacji. Wraz rozwojem procesów globalizacyjnych, dynamiką procesów ekonomicznych i demograficznych będą one powiększały się, wierząc w potęgę cyfrowej sieci, co Manuel Castells konkluduje następująco: Kultura Internetu jest kulturą zbudowaną w technokratycznej wierze w postęp człowieka dzięki technice, zasadom ustanowionym przez społeczność hakerów dążących do do swobodnej i otwartej technologicznej twórczości obecnej w wirtualnej sieci nastawionej na odtworzenie społeczeństwa i zmaterializowanej przez kierowanych pieniędzmi przedsiębiorców w pracę nowej ekonomii. 130 Uwaga tego naukowca ukazuje istotną lukę związaną z budową e-kultury w ramach społeczeństwa informacyjnego, która jest brak przystosowania systemu edukacyjnego do nowych warunków i wymagań. O ile strona technologiczna (pozostająca głównie w rękach kapitału prywatnego) rozwija się w szybkim tempie i zaspokaja rosnące potrzeby społeczeństw i gospodarek, o tyle rozwiązania edukacyjne (będące prerogatywą państwa) pozostają daleko w tyle. Dotyczy to trzech odrębnych obszarów: po pierwsze, umiejętności korzystania z technologii cyfrowych już od początków edukacji (a dalej jako proces ciągły, bowiem w kolejnych dekadach rozmyciu ulegnie ścisła granica nauka praca, przy czym ta pierwsza nabędzie charakteru nauki permanentnej); po drugie, edukacji na rzecz wzajemnego poszanowania w sieci oraz eliminowania tego wszystkiego, co określamy jako cyberagresję; po trzecie, uczenia sposobów korzystania z zasobów sieci i poszerzania ich. *** 129 Tamże, s Za: J. Mikułowski - Pomorski, Kultura wobec społeczeństwa sieci, w: Społeczeństwo informatyczne. Szansa czy zagrożenie, red. B. Chrynowicz, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, s. 63

107 Byłoby uproszczeniem i stawianiem tezy, że dotychczasowa kultura zanika, jeśli wręcz nie ginie, choć prawdą jest, że w jej łonie pojawia się coraz więcej kontrkultur i antykultury. O ile kultura dotychczasowa nie zanika, to jest jednak nadwyrężana, nieustannie szarpana i nadgryzana. Tym samym jak trafnie zauważa Zbigniew Kwieciński w dobie wielkiej zmiany, której towarzyszą nieustanne kryzysy kluczowe powołanie, jakim jest wychowanie człowieka zorientowane na wartości, napotyka różnorodne blokady 131. Niektóre z nich mają charakter ekonomiczny, błędnych rozwiązań edukacyjnych, inne społeczny, jeszcze inne dotyczą obszarów wykluczeń technologicznych (gdy w Warszawie, Krakowie, Szczecinie i Katowicach cieszymy się szerokopasmowym Internetem, to przecież istnieją jeszcze białe plamy z dostępem do niego w wielu regionach kraju). Mamy zatem wielkich beneficjentów i całe społeczności, które dokonały wielkiego awansu, jak i grupy w których deficyty zaczynają przechodzić z pokolenia na pokolenie. Wynikiem tego, trwającego już trzecią dekadę procesu, są boomy pozytywnych zmian, jak i wyraźna dehermetyzacja społeczna, dezorganizacja rodziny, kulty nowych bożków, dramatyczne przyspieszenie emocjonalnego dorastania dzieci i młodzieży, pędy komercjalizacyjne, liczne patologie społeczne i dysfunkcje relacji międzyludzkich oraz pułapki ponowoczesności. Mamy zatem do czynienia z procesami przeciwstawnymi wraz ze wzrostem szans poszerzają się zagrożenia, przy czym te drugie są przede wszystkim owocem zaniku barier moralnych, braku wiedzy oraz zaburzeń i uzależnień. *** W ciągu rozważań nad celami, ku którym powinien zmierzać człowiek, aby osiągnąć poziom homeostazy przypisuje się kulturze zadanie niezwykłe. W zgodzie z drogą paidei kluczowym celem jest kształtowanie człowieczeństwa w człowieku, poprzez kontakt z dobrami kultury, gdzie raz jesteśmy tylko wytwórcami, kreatorami, bądź twórcami, a kolejnym razem spełniamy każdą z tych ról równocześnie. Z drugiej strony kultura stała się towarem, sprzedającym się tak jak inny, co więcej generującym ogromne zyski. Ta sama kultura w ostatnich dekadach poddana została wszystkim mechanizmom globalnego rynku, w wyniku czego technologie cyfrowe stały się kluczowym środkiem jej promowania, prezentowania i wymiany. Jeśli tak to nieuniknionym stało się przeniesienie na e-kulturę licznych patologii, części z których młodzi ludzie po prostu nie rozumieją (jeśli nie prowadzimy nowoczesnej edukacji do mediów, nie istnieje edukacja etyczna 132, to trudno wymagać aby zjawisko piractwa 131 Z. Kwieciński, Sytuacja anomii społecznej, jako blokada rozwoju młodzieży, w: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Ku pedagogice pogranicza, Toruń 1990, s. 331 i dalsze. 132 Jednym z pierwszych naukowców, którzy podjęli problem etyki komputerowej jest W. Maner, który w artykule Unique Ethical Problems in Information Technology (w: Computer Ethics and Professional Responsibility, ed. T.W. Bynum, S. Rogeron, Oxford 2004: Blackwell Publishing) wskazał na sześć powodów dla, których ten obszar refleksji i edukacji powinien być rozwijany: konieczne jest rozwijanie w internautach postawy odpowiedzialnego profesjonalizmu; będzie to pomocne w unikaniu nadużyć związanych z upowszechnianiem technologii komputerowych; dynamika rozwoju technologii cyfrowych wymaga aby proces ten miał czytelną strategię, uwzgledniającą, że końcowym użytkownikiem, odbiorcą

108 Cyfrowa zła robota internetowego i plagiatowania ulegało zmniejszeniu; jeśli w polskich szkołach nie ma rozumnej edukacji seksualnej, to trudno się dziwić ogromnej popularności treści seksualnych w sieci). Objęcie kultury cyfrowej tymi samymi mechanizmami, co szeroko rozumiana gospodarka oraz niezwykłe możliwości nowych technologii, doprowadziły do wielkiego boomu, w ramach którego wzrasta liczba cyfrowych twórców, kreatorów i odbiorców konsumentów. Nierzadko jeden człowiek występuje w tych wszystkich rolach. Tym, co charakterystyczne dla kultury epoki cyfrowej wydaje się być: szybkie awanse i równie szybkie upadki nowych twórców wielkie wzloty i wielkie upadki (pytanie psychologiczne brzmi: czy takie tempo awansu i związanych z tym bonusów oraz równie wielkie upadki nie prowadzą do głębokich zaburzeń emocjonalnych, stresów, depresji i podobnych negatywnych następstw); ogromna zmienność trendów oraz ich równoległość (co ma generuje pożądanie posiadania, konieczność wydatków oraz możliwość wykluczania nie masz jesteś wykluczony); wyraźne zmniejszenie się wieku twórców kultury oraz zwiększenie ich widowni (dwadzieścia lat temu diamentową płytę otrzymywali muzycy za sprzedaż 100 tysięcy krążków w ciągu roku, dzisiaj niektóre filmiki na YouTube mają po sto tysięcy wejść w tydzień i milion w 2 tygodnie; znajdziemy klipy 14-latek i kreskówki 15-latka, które obejrzało więcej widzów niż film ze Złotą Palmą z Cannes; ale znajdziemy też wulgarne wynaturzenia 60-latki, która przez media cyfrowe stała się gwiazdą 133 ). Do destrukcyjnych kreacji będących dziełem cyfrowej kultury pasuje termin zła robota, prze co rozumieć należy cztery jej rodzaje: antyinformację, pomieszanie języków 134, informację wszelaką oraz prawo Kopernika- Greshama 135. Grafika xxx. Destrukcyjne obszary e-kultury 136 Antyinformacja emitowanie kłamstw Pomieszanie języków Informacja wszelaka emitowanie treści bez względu na ich jakość i wartość Prawo Kopernika Greshama ale i celem jest człowiek; problem własności intelektualnej; nowość technologii cyfrowych (konsekwencje zastosowania); skala i dynamika zmian w tym obszarze. 133 W polskich studiach terminu tego użyła po raz pierwszy Krystyna Daszkiewicz w pracy Traktat o złej robocie (Warszawa: Książka i Wiedza 1984). 134 Pod tym pojęciem rozumiemy emitowanie relacji (bądź narracji), w których nadawca świadomie miesza język opisu i język oceny; język postulatów i język konstatacji; język diagnozy i język normy. 135 Prawo Kopernika-Greshama w informowaniu adresowanym do masowego odbiorcy dowodzi, że przekaz tandety, treści tendencyjnych oraz ocen apodyktycznych jest łatwiej absorbowany i asymilowany, przez co ma wszelkie szanse aby wygrać z informacją rzetelną i wiarygodną. 136 Por. J. Goćkowski, K.M. Machowska (2005), Dwie kultury informowania- dwie wersje depersonalizacji przez informowanie, w: Ethos 69-70/2005, s

109 Przedstawione w punkcie 3.1 uwagi i tezy ukazują potęgę i niezwykłe możliwości oddziaływania nowej kultury, choć chciałoby się aby odbywało się to częściej poprzez edukację dla zdrowia, dialog, cyfrowe udostępnianie książek, artykułów, wykłady on-line. Te obszary też się rozwijają, czego doświadczamy pisząc tę skromną pracę nie mamy np. problemu ze zdobyciem najnowszych analiz G. Small i G. Vorgan, a jeszcze 20 lat temu czekaliśmy na nie tygodniami. Co mogą sieć oraz kultur@ sieci, udowodnili twórcy akcji protestacyjnej związanej z Acta (2012) oraz kampanii skierowanej przeciwko wielkiemu operatorowi telewizyjnemu, który jednostronną decyzją usiłował zmusić abonentów do wyboru droższych ofert programowych (2013). Jeśli patrzymy na te sukcesy dzieci sieci warto postawić pytanie: czym jest pojęcie mobilności społecznej z początku z lat. 90. XX wieku, w porównaniu z tą niezwykłą akcją Wokół cyfrowych rewolucji szanse i dylematy Nie ulega wątpliwości, że poszukując cech charakterystycznych dla wielkiej zmiany społeczno-ekonomiczno-technologicznej, jaka dokonała się na świecie w ciągu ostatnich dwudziestu lat, z pewnością wskażemy na rewolucję cyfrową, wprowadzającą nie tylko nowe narzędzia i technologie do powszechnego użytku w gospodarce, handlu, usługach i codziennym życiu człowiek, ale przede wszystkim rewolucyjne przyspieszenie możliwości docierania do informacji i z informacjami. Telefon komórkowy i Internet (ze swoimi aplikacjami) doprowadziły do rzeczywistego nowego porządku globalizacyjnego, w którym nic nie jest już daleko, niewiele można ukryć, a czas i odległość straciły swoje dotychczasowe znaczenia. Autor kultowej już pracy dotyczącej telefonii komórkowej Paul Levison ujmuje to tak: To, że te małe urządzenia odgrywają wielką rolę w komunikowaniu się, nie powinno nas dziwić nasz mózg waży w końcu około kilograma. Telefon komórkowy nie oznacza się równą mu inteligencją, ale coraz większym stopniu ułatwia nam komunikowanie się na wszelkie sposoby, jakich tylko nasz mózg zapragnie, wszędzie tam. Gdzie akurat znajdują się nasze mózgi i ciała. 137 Rewolucyjny telefon Podobnie jest z komputerem i Internetem, gdzie weryfikacja treści, obrazów, projektów, możliwości technicznych, poglądów, życiorysów, pozycji zawodowej, zdobytego wykształcenia, publikacji naukowych i twórczych dokonań odbywa się z kilkoma kliknięciami myszki. Internetowe porównywarki cenowe i parametrów wprowadziły nową jakość w handlu i usługach zmuszając producentów oraz wykonawców do odkrywania wszystkich atutów i słabości swoich produktów, dając tym samym cyfrowy impuls do poprawy kultury handlu. To w sumie proste narzędzie internetowe stało się wielkim stymulatorem kolejnych nowych projektów, bo przecież klient kupi to, co najnowsze, co oferuje nowe aplikacje, możliwości, zużywa mniej energii etc. Choć dla ludzi 137 P. Levison (2006), Telefon komórkowy. Jak zmienił świat najbardziej mobilny ze środków komunikacji, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, s. 13.

110 młodych stan ten jest czymś naturalnym (rodzą się wszakże przed Internetem, telewizorem i komputerem), to dla pokolenia osób starszych nowa rzeczywistość jest jedną z największych rewolucji w ich kilkudziesięcioletnim życiu. Technologie cyfrowe tworzą nie tylko nieograniczone zasoby informacyjne, zmieniają pojęcie handlu, dostępności, ale prowadzą także do zupełnie nowych spotkań kultur i cywilizacji. Z kolei upowszechnienie się języka angielskiego, jako podstawowego języka technologii cyfrowych oraz komunikacji w sieci, na nowo definiuje, a w zasadzie redefiniuje pojęcie granic, dając możliwość stałego kontaktu z nieograniczoną liczbą osób, o ile tylko są podłączone do sieci i znają angielski Internet uczynił granicę państwową aktualną jedynie w sensie geograficzno-administracyjnym. Łącze internetowe, komputer (smartfon lub tablet) oraz znajomość angielskiego są kluczowymi atrybutami bycia człowiekiem świata, co także zmienia podejście do uczenia się języków staje się ono oczywiste. Uznajemy to za wielką szansę, która tak sądzimy w kolejnych latach będzie wielkim polem spotkań, dialogów, rozmów, wymiany poglądów i doświadczeń kolejnych pokoleń. Zakładamy także, że w realnej perspektywie, w wyniku kolejnych zmian technologicznych i likwidowania pól wykluczenia cyfrowego, Internet stanie się stałym narzędziem w edukacji, na wszystkich jej poziomach. Jeśli przyjmujemy taką optykę (Internet i media cyfrowe, jako wielka szansa dla intelektualnego rozwoju człowieka), to koniecznym jest wskazanie, że relacja młodego człowieka do multitechnologii cyfrowych wymaga nowego spojrzenia na wychowanie, edukację do mediów i przez media. Dotyczy to przede wszystkim ich interaktywności z technicznego punktu widzenia nie ma żadnych przeszkód aby w jednej sekwencji czasowej, na jednym ekranie oglądać film Paramount Picture, przeglądać Onet.pl oraz czytać książkę w wersji elektronicznej, sprawdzając równocześnie stan poczty (vide nowe telewizory z funkcją Internetu). Zabieg taki z użyciem mediów tradycyjnych byłby trudny do zrealizowania. Rodzi to oczywiste pytanie o to jak zakwalifikować nowe technologie 138. Ponieważ świat technologii medialnych ulega nieustannemu rozszerzeniu (według agencji Netcraft w 2011 roku na świecie działało aktywnych stron internetowych, a tylko w ostatnim kwartale tego roku rozpoczęło funkcjonowanie ponad 6 milionów nowych www; liczbę domen w 2011 roku określano na ponad 255 milionów) 139 przyjąć należy, że w perspektywie dwóch dekad będziemy żyli w rzeczywistym społeczeństwie informatycznym (cyfrowym). Skalę świata sieci widać także przez liczbę 138 W świecie naukowym nie ma pełnej zgodności co do tego jak zakwalifikować nowe media. O ile w literaturze specjalistów tej dziedziny (twórców stron www. Instytucji zarządzających, portali) wskazuje się na nie jako nową generację mediów), o tyle część badaczy z obszaru nauk społecznych i humanistycznych uważa, że Internet, www oraz komunikację bezprzewodową uważać należy za środki komunikacji interaktywnej. Manuel Castellas w przedmowie do pracy Społeczeństwo sieci odnosi się do tej kwestii następująco: Internet, www i komunikacja bezprzewodowa nie są mediami w sensie tradycyjnym Jednak granice między komunikacją za pośrednictwem mediów masowych a innymi formami komunikacji są zamazane (zob. M. Castellas, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 17). 139 Za: Gazetomania.Internet.pl

111 aktywnych profili na najpopularniejszym narzędziu sieciowym facebooku, gdzie w połowie 2012 roku zalogowanych było prawie 9 milionów Polaków. W licznych pedagogicznych i społecznych diagnozach (Tadeusz Siemieniecki, Janusz Goćkowski, Katarzyna M. Machowska, Krzysztof Murawski, Grzegorz Kudla, Irena Motow, Darin Barney, Iwona Błaszczak, Zdzisaw Majchrzyk, Janusz Morbitzer, Maciej Tanaś ) podkreśla się, iż w najbliższych latach będziemy uczestnikami dalszego dynamicznego rozwoju różnych sieciowych form aktywności człowieka, w tym osób młodych, co skłania do szerszej refleksji nad ich przygotowaniem do świata bez granic. Problemy zostały już wiele lat temu zauważone przez świat nauki oraz autorytety moralne. W 2005 roku Jan Paweł II w Orędziu na XXXVIII Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu, pisał tak: Rodzice jako pierwsi i najważniejsi wychowawcy swych dzieci są też dla nich pierwszym źródłem wiedzy o mediach. Ich zadaniem jest wpojenie potomstwu umiejętności <korzystania z umiarem, krytycznie, czujnie i roztropnie z tych środków> w rodzinnym domu (por. Familiaris consortio 76) Rodzice powinni także ustalać reguły korzystania ze środków społecznego przekazu w domu. Przede wszystkim rodzice powinni dawać dzieciom dobry przykład swym rozważnym i wybiórczym korzystaniem z mediów Środki społecznego przekazu mają ogromny pozytywny potencjał, który może służyć upowszechnianiu zdrowych wartości humanistycznych, rodzinnych i w ten sposób przyczyniać się do odnowy społeczeństwa. 140 Ten sam autor w znacznie wcześniejszym orędziu z 1990 roku, a więc na początku boomu cyfrowego w Europie Zachodniej pisał z wielkim optymizmem: Z pewnością powinniśmy być wdzięczni nowej technice, która pozwala nam gromadzić informacje o ogromnych systemach sztucznej pamięci stworzonych przez człowieka, umożliwiając przez to szeroki i bezpośredni do wiedzy stanowiącej nasze ludzkie dziedzictwo Ów optymizm wydaje się oczywisty, choćby ze względu na dynamikę jaką technologie cyfrowe nadawały w tamtych latach wielu obszarom życia gospodarczego i społecznego. Dostrzeżenie przez Kościół opisywanych wcześniej zjawisk i procesów miało miejsce dużo wcześniej, bo już w trakcie II Soboru Watykańskiego (1963), gdzie zauważono, iż dynamicznie zmieniający się świat techniki, oferujący człowiekowi coraz to nowsze wynalazki tworzy niezwykłe możliwości przekazu wiedzy, informacji, wiadomości, myśli i wskazań. Z dzisiejszej perspektywy uwaga ta może być błaha, ale ukazuje ona zupełnie nową perspektywę poznania świata. Ten powoli odchodzący był światem osobowych nauczycieli, profesorów mających w pamięci całe tomy Platona, Tatarkiewicza, Villego, przestrzenią, w której nauczyciel i książka byli kluczowymi źródłami wiedzy i formowania umysłu człowieka. Co więcej przez wieki ćwiczenia umysłowe, o charakterze pamięciowym, analitycznym, 140 Jan Paweł II, Media w Rodzinie: ryzyko i bogactwo. Orędzie Papieża Jana Pawła II na XXXVIII Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu w 2004 roku 141 Jan Paweł II, Orędzie na XXIV Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu, za: L Osservatore Romano, wydanie polskie 11/1999 s. 3.

112 Nowy człowiek masowy krytycznym stanowiły znaczącą część dyskursu akademickiego oraz na poziomie szkół średnich w taki sposób dyskutowano m.in. o socjologii Roberta Mertona i Howarda Beckera oraz dziełach Juliusza Słowackiego i Kamila Cypriana Norwida. Od jakości nauczycieli i jakości literatury oferowanej uczniowi oraz studentowi w wielkim stopniu zależała ich zdolności do krytycznego myślenia, analizy, syntezy, a w konsekwencji wieloaspektowa przyszłość zawodowa (nabyta wiedza i umiejętności), społeczna (umiejętności funkcjonowania wśród innych ludzi), kulturowa (zdolność do zrozumienia swojego miejsca w narodowej kulturze oraz kontynuowania tradycji). Model edukacji oparty o wielkich nauczycieli miał jeszcze jedną ważną zaletę spod ręki Romana Ingardena, Bronisława Urbana, Zygmunta Baumana, Czesława Cekiery, Alberta Krąpca, Henryka Kieresia, Antoniny Kłoskowskiej wychodzili obywatele oświeceni. Pod tym pojęciem rozumiemy przede wszystkim ludzi zdolnych do refleksji szerszej niż jutro i weekend, zakorzeniony w tradycji i dostrzegający pełen wymiar życia (w tym takie jego cechy jako jednorazowość, szacunek dla własnego zdrowia, granice wolności). Nowe modele kultury cyfrowej generują potrzebę innego człowieka masowego do którego trafi masowy przekaz, człowieka, który zajmie ściśle określone miejsce w innych procesach współczesności globalizacji, grach rynkowych. Digital Natives są idealnym produktem na takiego uczestnika lokalnych i globalnych procesów. Jeśli zaobserwujemy działania ludzi funkcjonujących w sieci (czy będą to gry sieciowe, czy portale) zauważymy tysiące ambitnych arywistów dążących do zajęcia jak najwyższej pozycji, a urządzenia cyfrowe wprowadziły rywalizację na jeszcze wyższy poziom W tym sensie nowe modele kultury cyfrowej i społeczeństwa informacyjnego idealnie współgrają z modelem demokracji pluralistycznej. Choć współczesny człowiek masowy jest inny niż w społeczeństwie totalitarnym, to także współcześnie istnieje ogromne ryzyko powiększone o możliwości cyberprzekazu jego urabiania i sterowania 142. Ale równolegle to tych problemów dostrzegane są procesy i trendy budzące nadzieję i optymizm: osoby, które profesjonalnie opanowały nowe technologie cyfrowe są bardzo wydajne i wysoce samodzielne; będzie rosło zapotrzebowanie na kadry i pracowników o wysokich kwalifikacjach cyfrowych (to wielkie pole dla rozwoju edukacji); technologie informacyjne tworzą nowe modele pracy i zwiększają rynkową ruchliwość pracowników; kreatywność i innowacyjność będą jednymi z najbardziej pożądanych cech przyszłych pracowników, co generuje szanse na samorozwój i satysfakcje z pracy 143. Świat klasycznego przekazu, o którym pisaliśmy wcześniej, powoli zanika, nie dlatego, że był zły, lecz dlatego, że nowe technologie coraz bardziej wymykają się spod aksjologicznej kontroli człowieka, a nauczycielem, profesorem może być każdy, kto dysponuje narzędziami przekazu i zasobami wiedzy oraz informacji. O ile nowe technologie poszerzyły szanse na edukacje na odległość oraz wzbogaciły dostęp do wiedzy i możliwości jej przekazu oraz 142 Intersujące studium wpływu jednej z cyfrowych technologii telewizji na młodych odbiorców prezentuje Michael Desmurget w pracy Teleogłupianie o zgubnych skutkach oglądania telewizji, nie tylko przez dzieci, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca, Por. D. Barney (2008), Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo Sic!, s. 95.

113 transferu, o tyle nauczanie obrazkowe zmniejszyły refleksyjność i głębsze procesy analityczne. Obok grona wybitnych edukatorów i pedagogów coraz częściej nowe elity tworzy nauczyciel wyłoniony z chaosu i nadmiaru informacji, jako wynik posiadania mocnego serwera i czasu na buszowanie w sieci, oferujący wiedzę nieuporządkowaną, niepoddaną krytycznej analizie, często niezweryfikowaną oraz opartą o wątpliwe podstawy empiryczne. Informację i wiedzę rzetelną zastępują wymieniane już przeciążenie informacyjne i szum informacyjny (potwierdzeniem słuszności tej tezy są sukcesy działaczy ruchów promarihuanowych, którzy poprzez szumy informacyjne dokonali spustoszenia w wiedzy i morale tysięcy młodych ludzi nt. tego narkotyku i uzależnień). Jeśli piszemy o zagrożeniach związanych z szumem informacyjnym, zjawiskiem będącym w wielu kampaniach i mediach informatycznych kluczową metodą przekazu, to podkreślamy jednak zdecydowaną przewagę potencjałów pozytywnych, wśród których kluczową rolę odegrają: masowy dostęp do informacji i wiedzy, zmniejszający szerokie ciągle wykluczenia edukacyjne, zwłaszcza w rejonach o słabszym nasyceniu wysoką jakością edukacji szkolnej, dostępem do sieci internetowej oraz uboższych ekonomicznie; media cyfrowe będą odgrywały wielką rolę w integrowaniu ludzi, tworzeniu się społeczności tematycznych oraz kontaktach interpersonalnych 144 ; możliwość korzystania z wielu źródeł informacji i wiedzy, a zatem bardziej krytyczne i analityczne podejście do oceny wielu procesów i zjawisk (w Bibliotece Narodowej przez pełne 2 dni odszukaliśmy 34 źródła odnoszące się reakcji mózgu na przeciążenia informacyjne, natomiast przez sieć w ciągu niespełna 2 godziny odszukaliśmy ponad 40 artykułów naukowych, studiów przypadków, analiz krytycznych i opracowań koncepcyjnych poświęconych tej tematyce. Ich cyfrowe postacie pozwalają na odszukanie słów kluczy w ciągu kilku sekund); dostęp do źródeł najnowszych, publikowanych dosłownie kilka dni temu; mniejsze koszty korzystania z zasobów wiedzy oraz lepsze zarządzanie czasem (znika konieczność podróżowania do bibliotek i zmniejszają się koszty zakupu części literatury); szersza wymiana myśli (ponad 90% nowych informacji z zakresu nauk empirycznych ukazuje się najpierw w Internecie, a dopiero później w źródłach drukowanych). Wielkie e-potencjały Podejmując wątek kulturowy oraz szans i zagrożeń, związany z powszechnym utechnicznianiem świata zwróćmy również uwagę na postępującą dysproporcję w technologicznych umiejętnościach pomiędzy trzyma pokoleniami: dziadków, rodziców i dzieci. Jeszcze dzisiaj mają one charakter 144 Zob. P.T. Nowakowski (2005), Rodzina w społeczeństwie informacyjnym integracja czy dezintegracja, w; Ethos nr 69-70/2005, s. 379.

114 Przyspieszone konwersacje przepaści, zwłaszcza na linii dziadkowie wnuki, ale w perspektywie lat, jak to już sygnalizowaliśmy, ten dysonans całkowicie zaniknie w krajach roziniętych, co rodzi ważne pytanie pedagogiczne: czy opanowaniu strony technicznej narzędzi i technologii cyfrowych towarzyszyć będą także kompetencje humanistycznej refleksji nad właściwymi sposobami ich używania? To ważne pytanie, bo utechnicznieniu świata towarzyszyć będzie nadal potrzeba wychowywania i edukowania w zgodzie z kryteriami aksjologicznymi, poziomem emocjonalnego, psychicznego i fizycznego rozwoju człowieka (nawet przy większej płynności granic skrótowy podział na niemowlaki dzieci młodzież dorośli pozostanie aktualny). Ale ta pozytywna wizja zderza się z licznymi w literaturze zastrzeżeniami, wśród których D. Barney wymienia przede wszystkim wzrost cyfrowych podziałów (digital dividies) pomiędzy tymi, którzy stoją na pozycji, z jakiej wykorzystują technologie sieci, i tymi, którzy się na niej nie znajdują 145. O ile posiadanie urządzeń cyfrowych jest dzisiaj masowo dostępne, o tyle dostęp do cyfrowo zgromadzonej wiedzy, zarządzania nią, uzyskiwania informacji w szybkim czasie już nie. Powróćmy jeszcze na chwilę do naszych rozważań nad kulturą. Cytowany już II Sobór Watykański był jednym z pierwszych forów myśli, gdzie zauważono, że rozwój środków masowego przekazu nie jest tylko procesem natury technicznej (choć ta sfera widoczna jest szczególnie, np. przez pryzmat ciągle zmieniających się urządzeń, przejścia na przekaz cyfrowy w telewizji, wdrażanie nowych typów nośników muzyki, gonitwie producentów procesorów i oprogramowania), ale oznacza także gruntowne przemodelowanie metod i narzędzi za pomocą których człowiek poznaje świat. Tym samym jest to także zmiana: sposobów weryfikowania oraz wyrażania tego, co poznajemy. Część z psychologów i neurologów badających zachowania ludzi komunikujących się z technologiami cyfrowymi wskazuje np., że motywują one człowieka do działania długotrwałego i kompulsywnego (pobudzając silniej niektóre obszary mózgu), do bardzo szybkiego udzielania odpowiedzi oraz emocjonalnego wyrażania swoich stanowisk. Dodatkowy brak relacji niewerbalnych utrudnia pełne poznanie reakcji rozmówcy internetowego (np. przez różnego typu komunikatory), choćby poprzez obserwowanie mimiki twarzy 146. Wiemy już, że komunikaty wysyłane w sieci są szybciej formułowane. Kultur@ wprowadzając stan przeciążenia informacyjnego (wiele sms, e- maili, zapisów z innych komunikatorów otrzymywanych w krótkich odstępach czasu, równolegle odczyty komunikatów cyfrowych) zmusza odbiorcę do przyspieszenia i spłycania przekazu zwrotnego, bowiem w ograniczonym czasie chce on (musi) wysłać wiele informacji do różnych odbiorców. Jednym z kluczowych problemów ujawniających się w tej nowej przestrzeni są: dążenie (presja?) odbiorcy-nadawcy do jak najszybszego odebrania informacji i udzielenia odpowiedzi; 145 D. Barney (2008), dz. cyt., s Znani badacze tej problematyki G. Small i G. Vorgan piszą tak: W typowej rozmowie twarzą w twarz reagujemy natychmiast na to, co mówi rozmówca. Sygnały niewerbalne słuchacza często kształtują treść wygłaszaną przez mówiącego. Kiedy zauważamy, że ktoś reaguje na negatywnie na moje słowa, możemy złagodzić ton i formę przemowy, G. Small, G. Vorgan, Mózg, Wydawnictwo Wesper, Warszawa 2011, s. 225.

115 trudność w opanowaniu kompulsywnego posługiwania się technologiami cyfrowymi (obserwujemy np. używanie kilku narzędzi w jednym czasie); krótkie przebywanie na jednym obszarze informacyjnym (nierzadko jest to mgnienie oka ) oraz częste zmienianie tematów (pierwsze 10 sekund na informacjach krajowych, kolejne 10 na samochodach, a następne na wypowiedzi celebrytki); krótkotrwałe życie informacji; możliwość jej osobistego skomentowania (co jest niczym innym jak zachętą do dłuższego przebywania na określonej stronie www lub platformie); nieustanne atakowanie odbiorcy informacjami śmieciowymi oraz przekazem reklamowym; kultura obrazkowa. *** Będąc zdecydowanymi zwolennikami rozwoju przekazu cyfrowego (wszakże dlatego współautor założył swoją własną www) zauważamy, że masowa dostępności, treści, obrazów i różnego typu idei wymaga odpowiedniego przygotowania odbiorcy, m.in. poprzez kompetencje społeczne, wiedzę, różnego typu filtry edukacyjne i techniczne. Jeśli współczesna psychologia dostarcza nam przekonujących informacji nt. niezasadności dojrzewania niemowlaka i małego dziecka przez telewizorem oraz możliwości powielania wzorów agresywnych przez dzieci nieustannie oglądające brutalne kreskówki, to niebezpieczeństwa powtarzania zachowań szkodliwych ryzykownych będą dotyczyły także innych ludzi (zmasowany, długotrwały przekaz informacyjny i ideologiczny może formułować nastawienie do innych ludzi i świata stąd np. trudność dialogu społecznego i politycznego z ludźmi, którzy korzystają z jednokanałowych źródeł informacji; podobnie będzie ze zmasowanym oddziaływaniem reklamowym). Nowe technologie skłaniają zatem do nieustanego przywoływania pierwotnej roli kultury, jako miejsce spotkań poglądów i ludzi, nabywania wiedzy i umiejętności, co w zmasowanym i często ubogim aksjologicznie przekazie cyfrowym jest utrudnionym kulturą. Warto bowiem postawić pytanie: jakich cech nabierają odbiorcy prymitywnej rozrywki kanałów śmieciowych? Pytanie to skłania do kolejnej refleksji pedagogicznej nad kulturą cyfrową czy też technologiami cyfrowymi w kulturze rozumianej przez K. Nowoczesne technologie, a w tym media cyfrowe dokonały czegoś więcej niż tylko zmiany natury technicznej. Zwielokrotnienie odbiorców i użytkowników narzędzi cyfrowych ostatecznie likwiduje władzę opartą na posiadaniu informacji (z tej tezy wyłączone są lub ograniczone sektory, związane głównie z bezpieczeństwem, najnowszymi technologiami oraz operacjami finansowymi). We współczesnym świecie pojęcie embarga i wyłączności na informacje zostało tak znacząco ograniczone, że z punktu widzenia przeciętnego odbiorcy nie ma to większego znaczenia. Ma natomiast znaczenie fakt, że każda informacja może dotrzeć do każdego człowieka ta o pogodzie, jak i sposobach

116 produkowania narkotyków, dotycząca nowych metod leczenia, jak i kliniki aborcyjnej. Może być to informacja kreatywna, może być także zmanipulowana (np. cudowne środki na odchudzanie i odmładzanie skóry etyka współczesnej reklamy jest w kontekście tych środków antyetyką). Podsumowując tę część rozważań możemy powiedzieć, że nieograniczone zasoby informacji i wiedzy poszerzają pojęcie kultury, do której obecnie zaliczymy wiele zjawisk obecnych w cyberprzestrzeni np. You Tube, portale poetyckie, czy wirtualne wystawy, wielostopniowe gry sieciowe. Jeśli tak, to stajemy przed nowym wyzwaniem, jakim będzie kultura korzystania z zasobów informacyjnych, rozumiana nie tylko jako wzajemne relacje internautów, sposób wyrażania opinii (szczególnie gdy osoba jest ukryta pod nick iem), ale także zasady korzystania z e-zasobów i ich poszerzania. To, co pozytywne w procesie poszerzania zasobów informacyjnych oraz technologii dostępu do nich, czyli możliwość szybkiego uzyskania ważnych informacji jest z pewnością dobrem szczególnego rodzaju, o trudnych do przecenienia walorach społecznych (np. wiedza o nowych metodach leczenia; możliwość wymiany informacji o posiadanych lekach czy kontaktach do specjalistów; rekomendacje dla dobrych produktów; fora diabetyków; wiadomości o skażeniu żywności lub szkodliwym działaniu jakiegoś czynnika; opinie turystów o ośrodkach rekreacyjnych), miesza się z nowymi obszarami ryzyka, nad którymi coraz trudniej zapanować (strony internetowe oferujące dopalacze; fora homoseksualne; fora osób używających narkotyki z informacjami skutecznych sposobów odlotów ; strony pornograficzne). Dostrzegane przez wielu badaczy ukazują ciemną stronę Internetu. Poszukując odpowiedzi na pytanie jak to się dzieje, że każdemu nowemu dobru, będącemu wytworem rozumowego działania człowieka, towarzyszy zło podkreślać będziemy, iż zasadniczą przyczyną jest stan, w którym za burzliwie rozwijającą się cywilizacją nie nadąża kultur@ jej konsumowania Czy jest się czego bać? Nowe multimedia, zwłaszcza gry komputerowe i sieciowe, komputer i Internet, telewizje satelitarne (nazywane często mediami cyfrowymi) wzbudzają skrajne emocje. Dla młodych ludzi to światłość świata, narzędzia, bez których funkcjonowanie jest wprost niemożliwe, bo przecież wszystkie zwiększają szanse edukacyjne, ułatwiają kontakt, są fantastyczną rozrywką. Dla części osób starszych to diabeł rogaty odciągający dziecko od sportu, funkcjonowania rodzinnego, wprowadzający je w sfery, do których nie jest ono przygotowane emocjonalnie. Tym, co charakterystyczne dla opinii nt. nowych mediów cyfrowych, jest wielka skrajność ocen od euforii do przerażenia. Tymczasem jak to opisuje we wstępie do pracy Charles a Jonschera polski badacz problematyki sieci cyfrowych Kazimierz Krzysztofek w epoce przekazu cyfrowego otwierają się niezwykłe szanse dla człowieka, a maszyna nazywana komputerem:

117 wypycha człowieka na coraz wyższe rewiry intelektualne. 147 Bo właśnie w tej sferze, w tym czynniku powinniśmy upatrywać głównego atrybutu mediów cyfrowych choć, jak już wskazaliśmy wcześniej, a tezę tę rozwijać będziemy na kolejnych stronach, zagrożeń nie brakuje potencjały pozytywne są nieporównywalnie większe. O tym, co wybierzemy jak zawsze decyduje człowiek. A jeśli tak, to warto pamiętać tezę wypowiedzianą przez jeden z najtęższych umysłów XX wieku, Alberta Einsteina: Jest przerażająco oczywiste, że nasza technologia wyprzedziła nasze człowieczeństwo. Uwaga K. Krzysztofka, podnoszona często przez Janusza Gajdę, Jerzego Morbitzera, Macieja Tanasia i Tadeusza Siemienieckiego, ukazuje jedne z kluczowych atrybutów technologii cyfrowych, dający im przewagę nad tradycyjnymi zasobami wiedzy. Jest nią mechanizm przeglądarek internetowych segregujący zasoby wiedzy i informacji według tysięcy podziałów i haseł. Tym samym tak naukowcy, menadżerowie jak i popularni odbiorcy mogą w w szybki czasie dokonać przeglądu zasobów sieci. Takiej możliwości nie dawało żadne dotychczasowe urządzenie wiązane z nauką. Jak wielka to zmiana ukazują wyniki kolejnego sondażu przeprowadzonego w czerwcu 2013 roku na losowo wybranej grupie studentów (SGGW, WSB w Dąbrowie Górniczej, Uniwersytet Warszawski, AON, PWSZ w Tarnobrzegu), pracowników naukowych wyższych uczelni (Uniwersytet Warszawski, WSB, Dolnośląska Szkoła Wyższa, Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu), menadżerów oraz osób prowadzących małe firmy (Warszawa, Grodzisk Mazowiecki, Radom, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Wyszków) 148. Sieć jako źródło wiedzy Tab. XXX Skala wykorzystania technologii cyfrowych przez respondentów Badany problem Czy w swojej pracy zawodowej/naukowej często korzysta Pan/Pani z zasobów informacyjnych Internetu? Czy korzysta Pan/Pani z tematycznych przeglądarek internetowych? Czy informacje uzyskiwane w Internecie mają wpływ na podejmowane przez Pana/Panią decyzje naukowe/zawodowe (np. poszerzenie badań, wejście w nową sferę działalności, poznanie nowej literatury, decyzja o zakupie lub rezygnacja z niej) Czy któraś poniższych tez odpowiada Pani/Pana modelowi zachowań? opinie zamieszczone w Internecie mają duży w pływ na moje decyzje Odsetek Uwagi odpowiedzi pozytywnych 98% Dla pracowników naukowych 100% 72% Dla pracowników naukowych - 78%, dla menadżerów - 81% 67% Dla pracowników naukowych 82% 67% Dla pracowników naukowych 52%, dla studentów - 85% 147 K. Krzysztofek (2001), Wstęp do pracy Charlesa Jonschera Życie okablowane, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Liteackie MUZA SA, s Respondenci należą do przedziału wiekowego lata. Łączna grupa badawcza: 452 osoby.

118 przed ważnym zakupem dokonuję internetowego przeglądu innych ofert lub/i porównuję ceny uznaję Internet za wiarygodne źródło informacji Czy korzysta Pani/Pan z profesjonalnych naukowych (zawodowych) stron internetowych Czy w przygotowaniu zawodowych/naukowych prezentacji korzysta Pani/Pan z zasobów internetowych? 63% Dla studentów 87% 77% Dla pracowników naukowych 68% Dla studentów - 82% Dla menedżerów 71% 92% Dla pracowników naukowych 100% 97% Dla pracowników naukowych 100% Homo dialogus Choć wyniki pokazują znaczne rozwarstwienie odpowiedzi, to jednak ogólna konkluzja wskazuje na bardzo szerokie profesjonalne, a nie tylko rozrywkowe wykorzystanie zasobów sieci. Analizując dostępne polskie i zagraniczne badania dotyczące opinii o technologiach cyfrowych dostrzegamy, że w podejściu do nich utrwaliły się dychotomiczne podejścia, związane przede wszystkim z umiejętnościami operowania nimi oraz skalą wykorzystania w codziennym życiu. Mamy zatem Cyfrowych Tubylców, czyli dzieci, młodzież oraz znaczącą część średniego pokolenia (jak już napisaliśmy kolejne pokolenia będą się składały niemal całkowicie z Cyfrowych Tubylców), dla których funkcjonowanie z multimediami i w ich otoczeniu jest tak samo oczywiste, jak dla pokolenia latków zabawa w Indian i kowbojów, czy wchodzenie na drzewa. Na przeciwnym biegunie znajdziemy Cyfrowych Emigrantów, którzy wchodzą w wielką sieć z racji zawodowych obowiązków lub próbują owo medium wykorzystać do kontaktów z bliskimi i znajomymi znajdującymi się daleko, bądź wykorzystują inne narzędzia cyfrowe dla rozrywki. Jakaś część polskiego społeczeństwa w cyfrowym świecie nie uczestniczy w ogóle. Dotyczy to szczególnie osób starszych, najczęściej z regionów o słabszej infrastrukturze technologicznej i z rodzin uboższych. Dodajmy w tym miejscu, że z dekady na dekadę funkcjonowanie poza digital word będzie wyborem trudnym, brzemiennym w skutki, jeśli wręcz niemożliwym. Choć miliony, jeśli nie miliardy ludzi dostrzegają prorozwojowe atrybuty tych narzędzi, to w świecie rosnącego nasycenia technologiami cyfrowymi pojawiły się obawy dotyczące ich negatywnego wpływu na kształt i treści relacji interpersonalnych. Kiedy w 2001 roku B. Wellman opublikował badania wskazujące, iż główną przestrzenią eksploracji Internetu jest korzystanie z różnych komunikatorów, pojawiły się obawy, że ten sposób interakcji może spłycać relacje człowiek człowiek. Połączenie ich z wnioskami z badań prowadzonych kilka lat wcześniej przez R. Krauta, M. Pattersona, V. Lundmarka, S. Kieslera, T. Mukopadhayay i W. Schierlisa, sugerującymi, że nadmierne korzystanie z Internetu przekłada się na poczucie samotności, słabsze więzi z osobami bliskimi oraz niższy dobrostan psychiczny, wywołało falę publikacji sugerujących, że to cyfrowe medium ma swoją ciemną stronę. Chociaż kolejne badania wyraźnie stępiły ostrze takiej oceny, to jednak w licznych publikacjach destrukcyjna strona multimediów była i jest szeroko

119 eksponowana. Zauważmy, że interakcje między ludźmi spotkanie i dialog są immanentną częścią naszego społecznego funkcjonowania jako homo dialogus. Określenie to wprowadzone do dyskursu naukowego przez Martina Bubera, wskazuje, ze jesteśmy istotami dialogicznymi, i tylko jedynie dzięki szczególnemu rodzajowi kontaktu z innym człowiekiem, w którym pojawia się zależność ty-ja, nabieramy osobowego wymiaru i stajemy się świadomi siebie 149. Teza Bubera, którą w polskiej literaturze rozwija m.in. Andrzej Bałandynowicz kieruje naszą uwagę na niezwykle ważny aspekt spotkań ludzi formułę dialogową: Dialog między innymi w wymiarze świata wirtualnego, wymaga zwrócenia się partnerów do siebie, otwarcia, gotowości do wejścia w interakcje. Spotkanie z drugim człowiekiem, w którego centrum jest dialogiczna relacja, to sytuacja, w której jednostka zwraca się do drugiego jako do tej właśnie osoby, w jej jednorazowości, konkretności i stara się z nią porozumieć za pośrednictwem słów, odrzucając próby wywarcia na partnerze wrażenia lub zdominowania go. 150 Jeśli w perspektywie tej pedagogicznej refleksji spojrzymy na spotkania ludzi w cyberświecie szybko zauważymy dwie sprzeczne tendencje. Otóż w świetle licznych badań zauważa się, że uczestnicy cyfrowego dialogu są bardziej otwarci niż w relacjach realnych twarzą w twarz piszą o sobie więcej, otwarciej artykułują poglądy, szeroko rozbudowują sieciowe narracje. Bardzo często ich autoprezentacje są szersze niż te znane przez ich współpracowników, a nawet bliskich. Szersza wiedza ma swoje pozytywne strony, bo daje potencjalnemu odbiorcy szerszy pakiet informacji skłaniając go do spotkania w sieci lub nie podejmowania takie decyzji (także informacja negatywna jest ważna, bowiem nie wchodzimy wtedy w interakcje, które mogą potęgować złe emocje). W przypadku zbytniego odkrycia zasoby sieciowe mogą przybierać formę szkodzącą internaucie, zwłaszcza gdy jego poglądy lub obraz budzą zastrzeżenia innych osób lub pracodawcy. Z drugiej strony obserwujemy, że formuła otwarta dialogowa jako jedna z wielkich szans Internetu jest modelem mniejszościowym, zwłaszcza gdy internauci ukrywają się pod nick ami. Dotyczy to szczególnie młodych uczestników sieci, których skłonność do obrażania, naznaczania, wyszydzania jest szczególnie wysoka. Sytuacje mają również miejsce, gdy mamy do czynienia z osobami o niskiej samoocenie, kompleksach, lub wprost kierujących się złą wolą. Ukazujemy to w kolejnym sondażu zrealizowanym przez studentów Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej pod naszym kierunkiem, na grupie dorosłych uczestników sieci pracujących w korporacjach oraz instytucjach samorządowych lub państwowych. Cyber agresorzy Tab. XXX Ofiary agresji i agresorzy negatywne zachowania w sieci M. Buber (1992), Ja i Ty, Wybór pism filozoficznych, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, s A. Bałandynowicz (2012), Pedagogiczne aspekty komunikowania siew w świecie wirtualnym, w: Komunikacja w cyberświecie, red. S. Bębas, J. Pils, J. Bednarek, Radom: Wydawnictwo WSH, s Badaniem objęto 140 respondentów z rejonu Górnego Śląska, Zagłębia i Mazowsza badanie przeprowadzono w listopadzie i grudniu 2012 roku.

120 Badany problem Czy zna Pan/Pani osobiście osobę w swojej pracy, która byłą obiektem wyszydzania, ośmieszania lub innej formy ataku w Internecie? Czy została Pani/Pan zaatakowana/y w sieci przez nieznaną osobę? Czy posługując się nickiem (pod ukryciem) skomentował Pan/Pani negatywnie inną osobę w Internecie? Czy czyta Pan/Pani te obszary internetowe, które dotyczą plotek lub ostrych komentarzy nt. innych osób? Czy Pana/Pani zdaniem prawdziwe są następujące tezy: 1. Internet jest przestrzenią zmasowanego atakowania ludzi pod przykryciem 2. Ataków w Internecie jest tyle samo co w relacjach osobistych Korporacje - odsetek odpowiedzi twierdzących Instytucje samorządowe i rządowe 78% 41% 37% 11% 14% 6% 52% 40% 67% 61% 17% 18% Jeśli poszukujemy odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule podpunktu Czy jest czego się bać?, to odzwierciedlają go prezentowane wyniki. Jeśli znamy przy tym kluczowe źródło takich zachowań ludzi, a są naszym zdaniem nimi brak empatii (deficyt psychologiczny) oraz braki na poziomie sumienia (deficyt moralny), to zasadnym jest wskazanie na poważną skalę zjawiska. Jego przezwyciężenie będzie trudne, bowiem idea komunikacji sieciowej jest związana z anonimowością, co z kolei wskazuje na potrzebę edukacji pokoleń wchodzących do sieci, jako kluczowego narzędzia zmiany tego stanu. Ale problem ten dotyczy także innych grup wiekowych, co widać w komentarzach spraw politycznych, gospodarczych, społecznych i obyczajowych, a szczególnie na tzw. portalach plotkarskich. Zjawisko to wiąże się ze słabościami, a nierzadko brakiem aksjologicznych fundamentów społeczeństwa informacyjnego. Ten istotny wymóg został zauważony wiele lat temu przez Hansa Jonasa forsującego następująca tezę: im większa moc i zasięg działania, tym większa powinna być moralna prawość i odpowiedzialność podmiotu działającego, bowiem techniki teleinformatyczne dają tym którzy, je opanowali ową ogromną moc i zasięg działania 152. Na kwestie te zwróciła również uwagę Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji 153, ale rzeczywistość daje się przeczyć postulatom. O ile z powodzeniem realizowana jest technologiczna część projektu społeczeństwa informacyjnego, o tyle kluczowe wymogi etyczno-moralne z trudem przebijają się do projektantów, zarządców i odbiorców świata technologii cyfrowych. Rodzi to oczywiste pytanie związane z poprzednio podjętą myślą skąd skala tego zjawiska, dlaczego anonimowość generuje tak wielki poziom agresji? Czy jest on wynikiem nagromadzonych frustracji, braku empatii, nieumiejętności 152 H. Jones, za: A. lekka Kowalik, R. Lizut (2005), Aksjologiczny fundament społeczeństwa informacyjnego, Ethos nr 69-70/2005 s Zob. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (1996), Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wstęp do formułowania założeń polityki państwa.

121 zapanowania nad emocjami? Jeśli czynimy tę uwagę to zasadnym jest wskazanie, że natura sieci generuje niebezpieczeństwo agresji słownej oraz bezpardonowych ataków, co najprawdopodobniej jest pochodną niskiej kultury osobistej oraz przekonania o pełnej anonimowości. Podkreślmy zatem na wstępie, że: to nie multimedia, a człowiek decyduje o charakterze relacji z nimi oraz innymi uczestnikami sieci; ciemna strona Internetu i innych mediów cyfrowych jest niczym innym, jak niedoskonałością procesów relacji społecznych (dychotomizacji, atomizacji, konfliktów społecznych), nieskutecznego wychowania i edukacji do mediów, tak ich końcowych użytkowników (internautów), jak i tych, którzy konstruują narzędzia i treści multimedialne (jak można mieć pretensje do nastolatka, że z pasją roznosi kolejnego policjanta w ulubionej grze, jeśli produkt ten kupił mu tata, a grę zaprojektował dorosły człowiek); korzyści społeczne lub ich brak w korzystaniu z mediów cyfrowych są niczym innym niż konsekwencją funkcjonującego modelu kontaktów sieciowych, znajomości zasad netykiety, celu, w jakim korzystany z tego potężnego narzędzia. Kto? Co? Jak? To pytania definiujące szanse lub zagrożenia. Podejmując problem relacji młody człowiek nowe technologie cyfroweczłowiek, nie bez znaczenia będzie refleksja, że dorastanie (adolescencja) jest krytycznym stadium rozwoju okresem, w którym mózg dziecka przechodzi od myślenia konkretnego do myślenia abstrakcyjnego. 154 Jeśli zatem chcemy, aby młodzi ludzie opanowali myślenie abstrakcyjne w zakresie niezbędnym dla sprawnego funkcjonowania w przyszłości, zasadne jest uwzględnienie w tym rozwoju ich relacji z nowymi technologiami cyfrowymi. Otwartości i wspieraniu w uzyskaniu dostępu do nich towarzyszyć powinna także refleksja nad tym: co tam robią?, kiedy to czynią?, jak to robią? W tej perspektywie zrozumienia potęgi cyberprzestrzeni i jej wpływu na funkcjonowanie społeczne i indywidulane nie powinniśmy sprowadzać do dylematu wyboru pomiędzy dobre lub złe, bo tym podziałom media cyfrowe się nie poddają. Zatem to nie sieci internetowe alienują i oddalają ludzi od siebie, lub ich zbliżają, lecz sposób ich wykorzystania. Nie ukrywajmy tego, że w rzeczywistości realnej oddalenia i alienacje, ataki i zagrożenia są daleko większe niż w Internecie. Podejmując tę problematykę, powinniśmy również pamiętać, że rozwój mediów cyfrowych jest silnie powiązany z procesem globalizacji. Ten drugi byłby niemożliwy bez nowych technologii przekazu informacji, kontaktów interpersonalnych, operacji finansowych, zarządzania, planowania produkcji i analizy rynków. Uwaga ta jest zasadna o tyle, że na wiele zjawisk dziejących się na świecie będziemy mieli wpływ o tyle, o ile sami się w nie kreatywnie włączymy. Jeśli zatem, w świetle różnych krajowych badań społecznych i Bariery psychologiczne 154 G. Small, G. Vorgan (2011), i Mózg, Poznań: Vesper, s. 55.

122 sondaży, niemal 70% Polaków codziennie zagląda do Internetu, a w młodym pokoleniu jest to ponad 90%, to mamy dwie drogi wyboru być tam i podjąć wyzwanie edukacyjne i wychowawcze, bądź się wycofać. Tymczasem znacząca część pracowników oświaty ma ogromny problem wewnętrzny z wejściem w cyfrowy świat. Problem te pokazujemy w świetle wyników sondażu przeprowadzonego na grupie nauczycieli szkół warszawskich. Tab. XXXX Opinie nauczycieli o potrzebie aktywności sieciowej 155 Badany problem Nauczyciele odsetek odpowiedzi pozytywnych Czy uważa Pani/Pan za zasadne kontaktowanie się z uczniami poprzez Internet? Czy w procesie edukacji pozalekcyjnej uczniów wykorzystuje Pani/Pan narzędzia internetowe? Czy przyjmuje Pan/Pani zaproszenia od uczniów na ich konto facebook? Czy zapraszam pan/pani uczniów na swoje konto na facebooku? Czy szkolny pedagog/psycholog powinien pani/pana zdaniem wykorzystywać aktywność w Internecie do prowadzenia pracy wychowawczej i profilaktyki? Pedagodzy i psycholodzy szkolni odsetek odpowiedzi pozytywnych 28% 71% 17% 29% 6% 23% 4% 13% 67% 71% Cyfrowy świat - obawy W świetle tytułu podpunktu moglibyśmy powiedzieć jest się czego bać bowiem wyniki (nawet jeśli dotyczą tylko ograniczonego pola badawczego, to jednak obszaru największego nasycenia technologiami cyfrowymi) ukazują niezrozumienie przez znaczącą część środowiska nauczycielskiego znaczenia technologii cyfrowych, nie tylko do edukacji, ale również dialogu i wychowania przez dialog 156. Jeśli zatem podejmujemy próbę wybiegu w przyszłość, to rysują się następujące kluczowe obawy: nieograniczony dostęp do technologii cyfrowych i bogactwo oferty w sieci może generować ograniczenie aktywności sportowej, rekreacyjnej; brak przełomu w podejściu do technologii cyfrowych wśród nauczycieli będzie pogłębiał dysproporcje ich znajomości i umiejętności wykorzystania wobec uczniów Digital Natives; oglądanie treści i udział w cyberprzestrzeniach oferujących treści do których młodzi internauci nie są przygotowani może generować cyberzaburzenia i cyberuzależnienia; brak sukcesów w cyfryzacji polskiej szkoły zwiększy przepaść ich absolwentów wobec zagranicznych rówieśników; 155 Sondaż przeprowadzony w 29 szkołach warszawskich i mazowieckich w dniach 1-21 czerwca 2013 roku grupa respondentów 417 nauczycieli, pedagogów i psychologów szkolnych. 156 Po spotkaniu z rodzicami uczniów liceum i gimnazjum w Zespole Szkół im. Władysław IV w Warszawie, gdzie prezentowaliśmy obszary aktywności internetowej uczniów Rada Rodziców podjęła decyzję o zakupie dla szkolnego pedagoga tabletu, aby miał możliwość aktywnej pracy w sieci. Podobną decyzję podjął w maju 2013 prezydent Żyrardowa wobec wszystkich pedagogów w tym mieście.

123 utrzymanie obecnego awaryjno-pożarowego systemu edukacji do mediów i profilaktyki poszerzy ciemna stronę sieci. Oczywiście nie możemy przewidzieć, co przyniesie przyszłość, dostarczając nam coraz liczniejszych, nowych, ludzko-maszynowych połączeń w procesie przetwarzania informacji 157, jednak kluczowe znaczenie będzie miał nadal człowiek to on będzie tutaj twórczym motorem napędowym. Jeśli coś w tej przestrzeni nam współcześnie doskwiera, to stan, w którym liczne projekty w dziedzinie promocji nowych technologii oraz wypełniania sieci treścią prowadzą ludzie zdehumanizowani, zapominający o: możliwościach, granicach (psychicznych, fizycznych, finansowych), o tym, że doba ma ciągle tylko 24 godziny. Aby jednak sugerować czy jest się czego bać posłużmy się w podsumowaniu tego punktu uwagą A. Pawłowskiej: Łatwiejszy, pełniejszy i szybszy dostęp do informacji pozwala na większa samodzielność w poznawaniu środowiska naturalnego i społecznego, kształtowanie niezależnego poglądu na otaczająca rzeczywistość. Poznanie zyskuje formę uczestniczącą, gdy przedmiot poznania jest zarazem uczniem i nauczycielem stawia pytania i udziela na nie odpowiedzi; formułuje problemy i sam je rozwiązuje. Poznanie uczestniczące zmierza ku temu, by otoczenie jednostki nie było przez nią postrzegane za pośrednictwem obcych teorii i metod przekonujących podmiot w tym stopniu, w jakim jest on sprawdzić ich adekwatność do poznanej rzeczywistości. Społeczeństwo informacyjne stwarza takie warunki poznania, które eliminują prawdy dane i są wystarczające do tworzenia prawd własnych 158. W takie perspektywie obawy rysują się już zupełnie inaczej: ponieważ młodzi ludzie nie boją się cyfrowego świata, który jest dla nich środowiskiem naturalnym, potrzebują współczesnych małych i dużych Platonów i Arystotelesów, którzy poprowadzą ich do dyskursu służącego rozwojowi i ograniczającego czas pusty i stracony: dalszy strach części środowiska nauczycielskiego wobec świata technologii cyfrowych będzie pogłębiał technologiczną (i nie tylko) przepaść między nimi i uczniami; Skonkludujmy zatem przemyślenia zawarte w tym rozdziale następująco: bać się powinniśmy nie cyber świata, lecz zaniechania aktywnego, aksjologicznego udziału w nim. 157 Jonscher (2000). s A. Pawłowska (1992), Warunki zachowania wartości uniwersalnych w społeczeństwie informacyjnym, w: Społeczeństwo informacyjne. Aspekty techniczne, społeczne i polityczne, red. L. Zacher, Lublin-Warszawa: Oficyna Wydawnicza Waszgraf, s. 246.

124

125 Część IV Mózg (człowiek) a nowe technologie Chapter IV Brain (human) and new technologies W dotychczasowych rozważaniach wielokrotnie podkreślaliśmy, że consensus, jaki powinien istnieć miedzy zdolnościami człowieka do korzystania z nowych technologii a światem cyfrowym jest jednym z kluczowych warunków rozwoju. Stąd możemy wyprowadzić wniosek, że warunkiem zbudowania społeczeństwa informacyjnego są nie tylko rozbudowa infrastruktury technicznej (bezpieczne sieci, zapewnienie dostępu do nowych technologii), konwergencja telekomunikacji i informatyki z radiem i telewizją, ale także czynnik ludzki. Takim stwierdzeniem wchodzimy w dwa powiązane ze sobą obszary edukacyjne przygotowanie człowieka do korzystania ze świata technologii cyfrowych oraz ich wpływu na rozwój i zachowanie człowieka. Ta druga część wiąże się bezpośrednio z centralnym komputerem człowieka, czyli jego mózgiem. Narząd używany przez człowieka, także teraz, kiedy Czytelnik analizuje te słowa, jest przyrządem niezwykłym ważący niespełna 1,2-1,4 kg (ok. 2% masy ciała człowieka) 159 zużywa ponad 20% całej energii, jaką wykorzystuje człowiek; w trakcie czytania tego teksu nakazuje oku wykonanie niemal 500 ruchów na minutę; pozwala na rozszyfrowanie jedynie 7 8 liter jednocześnie, a jednak rozumiemy całe zdania Źródło grafiki: OTiGQRC0hwU/TyyZF4rQ4NI/AAAAAAAAAbs/lkOc8YlfMB0/ s1600/internet+addiction+scan.jpg Mózg posiadając ponad 100 miliardów neuronów, z których każdy ma około 100 aksonów 160 (!!!, czyli razem setki trylionów połączeń), wysyła impulsy z szybkością ok. 120 m/s. W samej korze mózgowej znajduje się od 19,3 miliarda (kobiety) do 22,8 miliarda (mężczyźni) neuronów mimo te różnicy sprawność mózgów kobiet i mężczyzn w niczym się nie różni a jest jedynie pochodną wielkości głowy poszczególnych płci. Kolejne neurony znajdują się w 159 M. Spitzer (2007), Jak uczy się mózg, Warszawa; Wydawnictwo naukowe PWN, s Aksony odpowiadają za przekazywanie impulsów pomiędzy poszczególnymi neuronami. Aby informacja przeszła dalej konieczny jest udział synapsy, która po dotarciu impulsu uwalnia znajdujące się w niej neuroprzekaźniki, te zaś łączą się ze ścianką synapsy, co umożliwia przejście neuroprzekaźnika do kolejnej komórki o ile wyjaśnienie tego prostego mechanizmu zajęło około minuty, o tyle sam przekaz może trwać ułamkowe części sekundy.

126 rejonach podkorowych i w móżdżku, a w ciągu życia człowiek traci ok. 10% swoich neuronów. Tym, co kluczowe dla tego niewielkiego urządzenia, jakim jest mózg staje się fakt, że potrafi przetwarzać nieprawdopodobne ilości informacji, co moglibyśmy zweryfikować na podstawie następującego eksperymentu, a potęgę tej zdolności wyjaśnia fakt, że na każde włókno wchodzące lub wychodzące z kory mózgowej przypada około 10 milionów połączeń wewnętrznych!!! 161 Potęgę tego urządzenia możemy zweryfikować w prostym eksperymencie (grafika 162 i opis poniżej) Mózg niezwykły odkurzacz Nasz wzrok rejestruje nie tylko setki postaci, jakie przed nami idą, ale także kolory, grafikę na stadionie, kolor chmur, jak i przesuwające się chmury, ruch gałęzi drzew, słowa wypowiadane przez idących obok ludzi, muzykę lub głos z megafonów, dźwięk tramwaju. To samo dotyczy dotyku przechodzącej obok osoby jak i drgania chodnika oraz jego nierówności. Gdybyśmy spróbowali opisać wszystkie impulsy jakie do ans dotarły w ciągu 5-6 sekund zajmie nam to minutę, albo więcej, a i tak po 30 sekundach znaczącej części z nich nie będziemy w stanie odtworzyć! Tymczasem wszystko, co zapiszemy w pamięci komputera, będzie można odtworzyć Niezwykłych zjawisk związanych z naszą centralą jest o wiele więcej 163. Np. ta, że im głębiej przetwarzamy jakąś treść, tym lepiej ją zapamiętujemy. Jak zauważa Manferd Spitzer: Nasze mózgi są jak niesamowicie efektywne odkurzacze, wciągające wszystkie otaczające nas informacje; nie potrafią inaczej, jak tylko odbierać wszystko, co wokół nas ważne i przetwarzać w najbardziej efektywny sposób. 164 Czy w świetle tej tezy ta centrala może zostać pokonana i zastąpiona przez cybernetyczny mózg, czyli komputery o największej wydajności? Pytanie to dla wielu Czytelników może wydać się banalnym i niedorzecznym, ale ma swoją aktualność m.in. w następujących faktach: współczesne komputery liczą szybciej niż ludzkie mózgi, ich możliwości zapamiętywania zapisanej wiedzy oraz jej przetwarzania są nieporównywalnie większe; możliwości gromadzenia wiedzy 161 Tamże, s Źródło grafiki: dostęp Czytelników zainteresowanych szerszymi informacjami na temat fenomenu naszego mózgu kieruję do przestudiowania trzech niezwykle interesujących i przystępnie podanych pozycji: Duch, W.: Działanie mózgu najprostsze teorie, Wykład dwie_polkule.htm; Duch, W.: Mózgi w liczbach i przetwarzanie informacji, Wykład Jensen, E.P.: A Fresh Look at Brain-Based Education; Kappan Delta Education; : 164 Tamże, s. 21.

127 na cyfrowym twardym dysku są wielokrotnie większe od pamięci człowieka. A mimo tych przewag ludzkiemu mózgowi nie grozi wykluczenie z procesów decyzyjnych, choć powierzamy maszynom coraz więcej funkcji nadzorczych, analitycznych, obliczeniowych i zarządzających. Do obaw o przyszłość ludzkiego mózgu w taki oto sposób włącza się Charles Jonscher: Inżynierowie informatycy mówią o dorównaniu sile mózgu. Biologowie zaś patrzą w swoje mikroskopy i zastanawiają się, czy dorównaliśmy komputerowej mocy choćby jednej komórki. Wydolność naszych mózgów równa się zaś mocy nie tylko jednego komputera; właściwym porównaniem byłoby zestawienie z liczbą przewyższającą dwadzieścia miliardów komputerów. Występujący tu stopień złożoności jest doprawdy trudny do wyobrażenia. Gdyby rozplatać sploty naszych komórek mózgowych DNA i ułożyć je stukając końcami, łańcuch ten rozciągałby się na odległość ponad 150 milionów kilometrów od miejsca, w którym siedzimy, do Słońca, przez nie, i jeszcze dalej. 165 Choć w zderzeniu bezpośrednim mózg może przegrywać z komputerem (np. w szachach czy obliczeniach matematycznych), to relacjami społecznymi, kluczowymi procesami decyzyjnymi, wprowadzaniem danych do komputerów nadal zarządza człowiek. On też jest operatorem kierującym technologie cyfrowe na realizację określonych zadań i celów. Tym, co ustanawia kluczową przewagę człowieka nad technologiami jest jego umysł oraz posługiwanie się wartościami. O ile komputer i inne urządzenia cyfrowe poruszają się w posiadanym (zapisanym) zakresie możliwości, o tyle zdolności ludzkiego mózgu są zdecydowanie szersze i wielu jeszcze obszarach niezbadane. Być może, że tym co daje nam szczególna przewagę nad urządzeniami jest pamięć tkwiąca w naszych mózgach, a związana z procesem ewolucji. O ile w zasobach serwera tkwi wiedza zapisane przez ludzi, o tyle w nas jeszcze wielki kod ewolucji, którego jeszcze długo nie poznamy w pełnym zakresie. W chwili, gdy na człowieka rozpoczynają działanie impulsy zewnętrzne (odbieramy je wzrokiem, słuchem, węchem, dotykiem) nasz mózg je rejestruje i przekształca w szereg reakcji i zmian zachodzących w całym ciele. Komórki jakie mamy umieszczone w oku, uchu, skórze, nosie i ustach ewoluowały w taki sposób aby odbierać światło, dźwięk, dotyk i temperaturę, zapach i smak, ciśnienie atmosferyczne. Dotarcie do jakiejkolwiek części ciała jednego z impulsów zewnętrznych wywołuje lawinowe przekazanie sygnału, które w nauce określa się, jako potencjały czynnościowe. Przekazanie impulsu jest procesem niezwykle skomplikowanym, bowiem dotyczy nie tylko samego sygnału, ale także jego siły i nasycenia. Ten mechanizm polegający na dotarciu impulsu (1) lub jego braku (0) jest podobnym do tego, jaki cechuje technologie cyfrowe nazywamy go ciągiem zero-jedynkowym. Piszemy o tym dlatego, że o ile człowiek podejmuje decyzje bardzo złożone (np. może odpowiedzieć niezgodnie z ciągiem 0-1), o tyle komputer podejmuje decyzje w prostej relacji, uwzględniając posiadany zapis i spectrum wynikających stąd reakcji. Ludzki mózg uwzględnia jeszcze poziomy, do których cyfrowa maszyna nie ma (jeszcze?) dostępu: sumienie, dobro własne i innych osób, normy kulturowe i 165 Ch. Jonscher (2001), Życie okablowane, Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, s. 47.

128 Wyuczenie a świadomość religijne, wyniki bliższe i dalsze w rozumieniu osobistym i społecznym. Możemy oczywiście do bazy pamięci urządzenia cyfrowego wprowadzić ogromną liczbę danych, a mimo to mozg człowieka wymyśli jeszcze taką, której PC jeszcze nie posiada. Podejmujemy te kwestie, bowiem fascynacji nowymi technologiami powinna towarzyszyć refleksja nad dalekosiężnymi konsekwencjami ich używania. Jeśli zatem rodzice są zafascynowania tym, że ich 2-letni Jasiu potrafi operować pilotem od TV oraz bez problemu wyjmuje oczekiwana przez tatę płytę z filmem DVD, to powinni wiedzieć, że są to procesy wyuczone mechanicznie bez świadomości ich znaczenia. Podobnie, gdy 3-letni Krzyś naśladuje walczących rycerzy skutecznie dźgając plastikowym mieczem w brzuszek taty, wiedzieć on powinien, że taki kod rozwiązywania sporów może być przez niego stosowany w sporach rówieśniczych. Potęga naszego mózgu polega na selektywnym przyjmowaniu informacji ze świata zewnętrznego. Ponieważ szereg z nich nie ma znaczenia w dłuższej perspektywie, a w świecie technologii cyfrowych jesteśmy wprost bombardowani nowymi nasz mózg wykształcił dwa poziomy pamięci krótkotrwała i długotrwałą. Aby funkcjonować, mózg zbiera informacje, czyniąc to za pomocą wyspecjalizowanych komórek receptorów te zaś za pomocą nerwów czuciowych są przekaźnikiem wszelkich sygnałów ze świata zewnętrznego. Działanie tego mechanizmu wymaga ogromnej ilości energii, której dostarczają naczynia krwionośne (stanowią niemal 20% objętości mózgu) niosące tlen i glukozę. Naczynia są swoistym silnikiem napędowym, bez którego nie bylibyśmy w stanie przeanalizować żadnej informacji ze świata zewnętrznego oraz udzielić na nią stosownej odpowiedzi. Warto jednak pamiętać, że stwierdzenie mózg pracuje jest tylko i wyłącznie skrótem myślowym, tak naprawdę, aby ten proces następował, potrzebne jest funkcjonowanie każdej części ciała pisząc te słowa, ruszam palcami na klawiaturze komputera, obserwuję zapis liter na ekranie, spalam energię, zaglądam do notatek, wykorzystując wzrok i wykonując pracę fizyczną, a formułując to zdanie pracę intelektualną. Ta prosta uwaga zawiera w sobie splot skomplikowanych działań inicjowanych w różnych częściach ciała i leży u podstaw pierwszej uwagi pedagogicznej. Ważna jest także dlatego, że coraz więcej młodych ludzi aktywnie pracując w sieci, zapomina o aktywności ruchowej, sporcie, rekreacji, zapewnieniu odpoczynku dla centralnej stacji człowieka. Stąd w profilaktyce zaburzeń związanych z przekraczaniem granic w korzystaniu z mediów cyfrowych kwestie zdrowia widziane w perspektywie całego człowieka są bardzo ważne. Rodzice i opiekunowie nastolatków sygnalizują, że długie przebywanie ich dziecka przed (z) multimediami skutkuje m.in.: zaniedbywaniem regularnych posiłków, spożywaniem nadmiernych ilości cukrów i napojów gazowanych, zaniechaniem aktywnego ruchu, przemęczeniem wzroku. Granica zasadności używania multimediów przez dziecko powinna uwzględniać jego homeostazę. Dzieci powinny wiedzieć, że sposób, w jaki uczy się oraz czego się uczy ich mózg i w jakich warunkach będzie w przyszłości w dużym stopniu determinował ich szanse edukacyjne i zawodowe.

129 Wiemy z literatury neurologicznej, że nasz mózg nieustannie się uczy i zapamiętuje, a jeśli chcemy go poznać i zrozumieć mechanizmy stanowiące podstawę jego funkcjonowania, możemy uczynić to jedynie za pomocą mózgu. Wiemy również, że odpowiada on za realizację trzech podstawowych procesów: zapamiętywania, przechowywania i przypominania. Choć jego pojemność wykorzystujemy przez całe życie jedynie w 60 70%, to nie jest tak, że można go obarczać nieustannie nowymi złożonymi zadaniami, jego natura wymaga bowiem odpoczynku. Nie jest oczywiście tak, że w tym samym czasie odpoczywają wszystkie jego części, bowiem zarządzają licznymi układami wewnętrznymi człowieka. W trakcie snu niektóre jego części są spowolnione, inne niemal wyciszone, ale te które odpowiadają za oddychanie, układ krążenia czy trawienie działają pełna parą. Grafika. Ciekawostki o mózgu człowieka Źródło grafiki: /neurony-62ca27d072b0e68b7c248ac28f27ea72.jpg Kilka ciekawostek o ludzkim mózgu (na rysunku obok widok połączeń neuronalnych w mózgu człowieka): Neuron ma ok. 0,1 mm średnicy średnia długoś aksonu to 6 cm; 20% masy mózgu stanowi woda (słona); Mózg. używając 20% energii człowieka, potrzebuje dużo tlenu (stąd ważne jest wietrzenie pokoju dziecka); Proces powstawania neuronów (neurogeneza) trwa całe życie używanie mediów cyfrowych sprzyja pojawianie się nowych neuronów; Jeśli jeden obszar mózgu zostanie uszkodzony, inny może przejąć jego funkcje (ale nie dotyczy to wszystkich funkcji); Procesy myślenia to nic innego, jak chemia i elektryczność; Fakt, że częste wykonywanie czynności powoduje ich lepsze realizowanie ma źródło w mózgu lepiej je zapamiętuje; Choć mózgi kobiet są nieco mniejsze, to są wydajniejsze; Ilość informacji, którą przyjmuje w ciągu 1 sekundy mózg, można określić na 100 megabajtów. Okazuje się, że odpoczywający (np. w trakcie snu) mózg zwalnia znacznie mniej niż można by się tego spodziewać zużycie energii spada tylko o 5%, w porównaniu ze zużyciem mózgu pracującego na pełnych obrotach. Ten niezwykły stan został określony ciemna energia 166, bowiem jego istota jest ciągle nie odkrytą tajemnicą. Być może jest to następstwem stanu określanego jako DMN (default mode network). Pod pojęciem tym rozumie się obszary w mózgu, w które paradoksalnie wykazują większą aktywność w stanie spoczynku niż podczas wykonywania skomplikowanych czynności poznawczych. Ta specyficzna aktywność występuje zazwyczaj podczas snu. 166 Zob. M. E. Raichle (2010), The Brain's Dark Energy, w: Stientific American nr. 4/2010.

130 Napisaliśmy wcześniej, że pamięć człowieka zbudowana jest z dwóch poziomów pamięci krótkotrwałej (określanej często jako bezpośrednia) i pamięci długotrwałej. Ich działanie obrazuje poniższa grafika. Grafika XXXX Zasada działania pamięci krótkotrwałej i długotrwałej u człowieka Pamięć sensoryczna Typy pamięci Sygnały (bodźce) ze świata zewnętrznego Pamięć krótkotrwała Przypominanie Zapamiętywanie Pamięć długotrwała Opracowanie własne. Badania naukowe dowodzą, że sygnały napływające przez receptory zapisujemy w pamięci krótkotrwałej, która pełni rolę centrum operacyjnego przetwarzania danych. Te informacje mogą być poddawane różnym operacjom np. porównywaniu, łączeniu różnych sygnałów w całość (np. bodźców wzrokowych i słuchowych), zmianie. Właśnie dlatego pamięci krótkotrwałej nadajemy termin centrala intelektualna, gdzie zachodzą procesy spostrzegania, przypominania, powtarzania, myślenia oraz planowania. Jej specyficzna cechą jest zdolność przetworzenia określonej liczby impulsów jest to w zależności od sprawności intelektualnej od 4 do 7-9 znaków (znakami mogą być słowa, litery, cyfry). Przyjęte ze świata zewnętrznego bodźce informacje znaki są przechowywane w pamięci krótkotrwałej około sekund, po czym zostają one zamazane. Aby informacje zostały zapamiętane koniecznym jest ich utrwalenie, co ma miejsce albo w procesie wielokrotnego powielania takich samych informacji lub uczenia się (znaku logotypu kultowej restauracji z hamburgerami nie uczymy się, lecz zapamiętujemy ją bowiem jest widokiem spotykanym wiele razy dziennie, natomiast wiersz utrwalamy w pamięci poprzez proces świadomego uczenia się go na pamięć ). Utrwalone informacje trafiają do pamięci długotrwałej 167 (swoistego magazynu tego wszystkiego, co pamiętamy), która jednak nie mieści się w jednej ściśle określonej części mózgu: zapamiętywanie i przypominanie sobie wrażeń oraz emocji związane jest z układem limbicznym; obrazy związane z pamięcią wzrokową zostają zapisane w płatach potylicznych z tyłu naszego mózgu, za zapamiętywanie wiedzy odpowiadają z kolei płaty ciemieniowe. Na grafice zaznaczyliśmy jeszcze trzeci typ pamięci określany jako pamięć sensoryczną odpowiada ona za krótkotrwałe przechowanie sygnału tuż po jego wystąpieniu (trwa to 0,5-1 sekundy). 167 W latach 70. XX wieku psycholog Endel Tulving wykazał, że pamięć długotrwała też nie jest jednym wielkim magazynem o jednolitej strukturze. Jego zdaniem pamięć długotrwałą możemy podzielić na na pamięci epizodyczną i semantyczną (razem tworzą tzw. pamięć deklaratywną). Badania Tulvinga wskazują, że różne informacje kierowane do pamięci długotrwałej lokowane są w w dwóch różnych obszarach, w zależności od ich znaczenia i wagi. Według tego psychologa a w kolejnych latach potwierdzono tę tezę inaczej zapamiętujemy wiedze naukową a inaczej bieżące informacje o charakterze towarzyskim.

131 Wieloletnie badania kogniwistyczne doprowadziły do poznania układów, typów i struktury pamięci. Elementy ujęte na poprzedniej grafice można przedstawić w szerszym spectrum, co będzie przydatne w dalszych rozważaniach. Grafika XXX Typy pamięci i ich umiejscowienie Typy pamięci Pamięć robocza Pamięć natychmiastowa Pamięć długotrwała Pamięć długotrwała Opisowa Nie opisowa Fakty Zdarzenia Umiejętności manualne, nawyki Warunkowanie Priming Płaty skroniowe, płaty czołowe, układ limbiczny Struktury prążkowia Neocortex Emocjonalne jadra migdałowate Maskulatura - móżdżek Anatomiczne struktury służące pamięci: kora mózgu (zwłaszcza płaty czołowe i ciemieniowe) - pamięć długotrwała; płat ciemieniowy, zawierający szkicownik wzrokowo-przestrzenny, jest ważny dla pamięci krótkotrwałej oraz długotrwałej pamięci skojarzeniowej; hipokamp - pamięć przestrzenna, pamięć epizodyczna o pośrednim czasie życia; ciało migdałowate - pamięć emocjonalna (utajona); pamięć proceduralna - prążkowie, jądra podstawy mózgu (skorupa, jądro ogoniaste), móżdżek i kora ruchowa odpowiedzialne za pamięć umiejętności; jądro ogoniaste - pamięć genetyczna, instynktowne formy zachowania, silnie aktywne u zakochanych, zaburzenia prowadzą do zachowań obsesyjno-kompulsywnych. Opracowanie własne na podstawie literatury tematu. Konstrukcja naszej pamięci wymaga, aby informacje zapisane były co jakiś czas odtwarzane, co z kolei wymaga odpowiednich szklaków i sposobów ich odtwarzania. Aby jednak szlaki te działały sprawnie mózg musi działać w odpowiedniej kulturze.

132 Nasz mózg funkcjonuje w rytmie naturalnych cykli, które mając ogólne reguły (np. aktywność odpoczynek; wydawanie energii jej pozyskiwanie) zawierają specyficzne cechy (więcej snu potrzebuje dziecko i adolescent) Najbardziej znanym mechanizmem jest rytm okołodobowy tłumaczony głównie istnieniem u człowieka zegara biologicznego, w wyniku czego nasz organizm wie, kiedy jest czas na sen czy jedzenie. Okazuje się jednak, że istnieje również szereg śród dobowych cykli, wśród których znajduje się również automatyczne odpoczywanie (nie możemy być ciągle aktywni, choć możemy się do tego przymuszać poprzez zachowanie kompulsywne). Wiemy już, że co jakiś czas szczególnie, gdy intensywnie eksploatujemy nasze zdolności umysłowe - niezbędne jest poświęcenie kilkunastu minut na odpoczynek. Mózg co ok. 90 minut sam automatycznie przełącza aktywność z lewej do prawej półkuli dając czas na bardziej kreatywne i nieco oderwane od rzeczywistości w danej chwili myślenie. Choć historia nadań nad pamięcią sięga starożytności (zajmowali się nią m.in. Symonides z Keos, Platon i Arystoteles, rzymski myśliciel Cycero Platonowi zawdzięczamy porównanie pamięci do tabliczki woskowej, na której zapisano docierające do nas wrażenia, z czasem blaknące i znikające; Arystotelesowi prawa kojarzenia, a Cyceronowi zasady sztuki zapamiętywania), to pierwsze rzetelne badania naukowe nad mechanizmami zapamiętywania pojawiły się dopiero w latach 60. XX wieku, kiedy to zaczęła formułować się nowa dziedzina psychologii psychologia pamięci 168. Mając na uwadze przewodnią myśl naszej pracy zasadnym jest poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania problemy: na ile powielanie wiadomości i informacji nieistotnych, co ma np. miejsce przy długotrwałym przeglądaniu stron internetowych, ma wpływ na obciążanie pamięci długotrwałej dziecka; jaka jest efektywność zapamiętywania spraw istotnych w sytuacji działania na dziecko wielu bodźców obrazowych i słuchowych (jak sygnalizuje wielu rodziców ich dzieci w trakcie nauki mają przed sobą włączony monitor, słuchają muzyki oraz prowadzą rozmowy poprzez komunikatory i równolegle uczą się); jak w świecie szumu informacyjnego dziecko będzie dawało sobie radę w odróżnianiu informacji nieistotnych od ważnych. Do problemów tych powrócimy w dalszej części opracowania, a w tym miejscu sygnalizujemy problem rzadko podnoszony w pracach pedagogicznych, a związany z zdefiniowanymi przez Daniela L. Schactera zaburzeniami w zapamiętywaniu. Autor ten wymienia siedem grzechów głównych pamięci 169, 170 : 168 Właśnie z tego okresu pochodzą badania amerykańskich psychologów Richarda Atkinsona i Richarda Shiffrina, którzy odkryli, że w naszych mózgach znajdują się trzy rodzaje pamięci - sensoryczna, krótkotrwała i długotrwała. 169 Zob. D.L. Schacter (2003), Siedem grzechów pamięci, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. 170 Kwestie te badane są także pod kątem wpływu niektórych przekazów cyfrowych na zachowania dzieci np. powielanie przez nie wzorów zachowań obserwowanych w TV lub grach komputerowych. Jednym z

133 Grafika XXX Grzechy pamięci Nietrwałość Informacje z pamięci krótkotrwałej znikają już po kilkudziesięciu sekundach. Informacje z pamięci długotrwałej jeśli nie są odświeżane ulegają skasowaniu. Roztargnienie Jeśli przekazywaną informację traktujemy powierzchownie nie skupiamy się na niej szybko ulegnie ona zatarciu. Blokowanie Błędna atrybucja Pomimo starań człowiek nie jest w stanie przypomnieć sobie informacji. Najwięcej problemów sprawiają nam nazwy własne, bo nie potrafimy ich przyporządkować do innych będących w pamięci informacji. Jest to przypisanie informacji do niewłaściwego źródła w pamięci np. wydaje nam się ze coś słyszeliśmy, lub coś już przeczytaliśmy. Podatność na sugestię Natarczywe zadawanie pytań lub sugerowanie może prowadzić do stanu, że przypominamy sobie owo zdarzenie lub fakt. Tendencyjność N skutek docierających informacji mózg potrafi korygować nasze wspomnienia, co wywołuje przypominanie zdarzeń rzeczywiście nie mających miejsca. Korekcja może dotyczyć także własnej samoceny, zwłaszcza jej zawyżania. Wiemy już wiele o jego budowie, wewnętrznych połączeniach, zasadach gromadzenia informacji, zapamiętywania oraz zbierania impulsów z całego ciała. To ważna wiedza, wszystko bowiem, co czynimy, widzimy, słyszymy, czujemy, jest niczym innym, jak odwzorowaniem bodźców zewnętrznych w tym niezwykłym narządzie (zob. Finger 2000, Kandel 2011, O Shea 2012, Freeman i Freeman 2010). W wyniku prowadzonych badań ustalono kluczowe kryteria odnoszące się do jakości pamięci, zaliczając do nich: wierność pamięci (podobieństwo do rzeczywistego obrazu. Wierność zmniejsza się wraz z upływem czasu); trwałość (czas, w którym zachowana jest zdolność do odtwarzania tego, co kiedyś było obecne w strumieniu świadomości); szybkość zapamiętywania (jest walorem tylko wtedy, jeżeli towarzyszy jej dbałość); gotowość pamięci (umiejętność łatwego przypominania potrzebnych w danej chwili danych pamięciowych); pojemność (zakres) pamięci zdolność zapamiętywania możliwie dużej liczby szczegółów w określonym czasie. Z tych samych badań wiemy także, że im bardziej ćwiczymy pamięć, tym bardziej jej pojemność wzrasta, a dzieki wzrastającej zawartości łatwiej nam nowe dane zapamiętać. przykładów takich stanów jest depersonalizacja, tzn. sytuacja w której gracz całkowicie utożsamia siebie z bohaterem gry.

134 Badania prowadzone przez ostatnie dwie dekady dowodzą jeszcze jednego nowe technologie właściwie wdrażane i używane sprzyjają opanowaniu wielozadaniowości, zwiększają liczbę połączeń neuronalnych w mózgu, mogą wspomagać procesy skojarzeniowe, zwiększają sprawność działania w sytuacjach oddziaływania wielu bodźców. Nie jest to jednak proces automatyczny, niczym nieograniczony, mając swoje reguły i coraz czytelniejsze zasady. Uwaga ta jest o tyle zasadna, że badania cytowane przez Small i Vorgan 171 wskazują na występowania istotnych zależności pomiędzy sposobem wykorzystania nowych multimediów cyfrowych a zachowaniem młodych osób, w tym charakterem (jakością) wielozadaniowości. Wielozadaniowość jest jedną z najbardziej pożądanych cech współczesnego rynku pracy. Ale osiągnięcie tej umiejętności nie jest bezpośrednią pochodną wykonywania wielu czynności multimedialnych naraz. Zbyt duża liczba zadań wykonywanych przez nastolatka może prowadzić do zwiększenia napięcia, deficytu uwagi oraz zmniejszać wydajność pracy. Chroniczna i intensywna wielozadaniowość może skutkować opóźnieniem rozwoju kory czołowej mózgu (badania Bloomberga 2006). Przeciążenia sensoryczne a zachowania Opisany tu problem wiąże się z zagadnieniem przeciążenia informacyjnego, a w zasadzie przeciążenia sensorycznego, szeroko opisanego w literaturze tematu przez Davida Weinbergera 172. Autor ten uważa, że tego typu przeciążenia są bezpośrednio związane z gwałtownym rozwojem technologii informatycznych (badacz sugeruje, że przesyt informacji prowadzi do stanu, w którym mózg zachowuje się podobnie jak komputer przyjmuje informacje mając problem z wypełnieniem swojej zasadniczej funkcji przetwarzania wrażeń zmysłowych). ich przeanalizowaniem. Jego tezy nawiązują do wyników badań prowadzonych w latach 70. i 80. XX wieku na Uniwersytecie Tohoku w Japonii 173, gdzie grupę robotników poddawano działaniu silnych, jaskrawych i ostrych impulsów dźwiękowych i wizualnych. U osób tych zaobserwowano m.in. trwałe podniecenie, zmiany nastrojów, nasilenie agresji, intensywny lęk oraz smutek. *** Przez tysiąclecia ludzie, rozwijając swój mózg, czynili to głównie poprzez gromadzenie informacji napływających z otaczającego ich realnego świata raz obserwując przyrodę, innym razem czytając książki lub prowadząc badania. Wraz z powstaniem multitechnologii całkowicie zmienił się model pozyskiwania i gromadzenia informacji, a przez to środowisko, w jakim funkcjonuje mózg. Kluczowe znaczenie dla tej zmiany miały najpierw kino, a później telewizja. Kolejne dekady przyniosły zmiany o charakterze rewolucyjnym, a ich istotę znamionują następujące fakty i tezy: 171 G. Small, G. Vorgan (2011), dz.cyt., s. 57 i dalsze. 172 Zob. Weinberger D. (2010), Bringing on the info overload, KM World 02/2010, vol. 19, s Za: Lipowski Z.J. (1975), Sensory and Information Inputs Overload: behawior Effects, Comprehensive Psychiatry np. 199/1975.

135 przeciążenie sensoryczne jest cechą współczesnego życia człowieka, w wyniku czego dociera do nas wielokrotnie więcej informacji niż jesteśmy w stanie przyswoić; żyjemy w świecie absolutnej globalizacji informacji i przekazu, co doprowadziło do całkowitej zmiany takich pojęć, jak czas i odległość; dostęp do Internetu zmienia w sposób całkowity szanse człowieka w gromadzeniu i weryfikowaniu informacji oraz kontakcie z innymi ludźmi; współczesny przekaz informacyjny cechuje skumulowanie w krótkich sekwencjach czasowych wielu różnych bodźców (kilka źródeł obrazu, wiele jednoczesnych źródeł dźwięku); ten sam obraz (treść, dźwięk) może mieć kilka postaci (np. czytanie wiersza Słowackiego, przeglądanie filmu z deklamacją tego samego wiersza, odsłuchiwanie recytacji na nośniku elektronicznym). Ta sama treść może być podana odbiorcy w wielu formach (film, nagranie, książka, prezentacja) samodzielnie lub równocześnie. Te nowe warunki i sposoby, często nakładające się na siebie, równie często działające równolegle, zmieniają środowisko funkcjonowania człowieka, a tym samym środowisko funkcjonowania mózgu, co z kolei zmusza go do zapamiętywania większej liczby informacji, szybszego i równoległego analizowania oraz reagowania. Współczesny mózg (nie tylko młodych ludzi) pracuje coraz intensywniej i jak się wydaje te przyspieszenia będą miały następującą tendencję: coraz szybciej będą myślały coraz to młodsze mózgi (wszak narodzeni w 2013 roku Tomek i Kasia będą wzrastać w nieustannym kontakcie z technologiami cyfrowymi 174 ; będziemy otrzymywali coraz więcej sygnałów cyfrowych niezależnie od tego, czy tego chcemy, czy nie (np. jako następstwo cyfryzacji administracji); cyfrowa sieć będzie się nieustanie rozrastać, zmieniać, modyfikować. Tym samym mapa wizualna ludzkiego mózgu jest coraz bogatsza. Pamiętajmy przy tym, że wszystko, co jest związane z funkcjonowaniem naszego mózgu, ma charakter dwukierunkowy: mózg wywołuje reakcję na coś, co np. ogląda, czuje, smakuje (za pomocą odpowiednich zmysłów); owo coś powoduje reakcję mózgu, gdy ten to zobaczy, poczuje, usłyszy. Jeśli zatem mózgi współczesnych ludzi przyjmują więcej sygnałów zewnętrznych, to jest oczywiste, iż muszą wysyłać więcej sygnałów do wnętrza człowieka (np. konieczność analizowania kilku sygnałów dźwiękowych w tym samym czasie, obserwowania wielu obrazów na ekranie komputera), co skutkuje zwiększeniem liczby reakcji psychofizycznych i neurobiologicznych. 174 W lipcu 2013 roku ruszył największy projekt unijny w ramach RPO WM samorząd województwa mazowieckiego rozpoczął realizację projektu budowy regionalnej sieci szerokopasmowej, w wyniku czego za sumę blisko 500 milionów złotych każdy mieszkaniec Mazowsza będzie miał dostęp do szerokopasmowego Internetu.

136 Skutki przeciążenia sensorycznego Ponieważ młody mózg zachowuje się tak, jak nowy komputer (ma ogromne wolne moce na twardym dysku ) z wbudowanymi podstawowymi programami, w sytuacji gdy napływają do niego nowe informacje w liczbie przekraczającej zdolność do ich spokojnego przeanalizowania, tworzy skróty, aby mieć łatwiejszy dostęp do informacji 175. Więcej informacji to więcej skrótów 176. Wiemy także, że normalny rozwój ludzkiego mózgu wymaga delikatnej równowagi między bodźcami środowiskowymi (a więc także tymi uzyskiwanymi z multimediów) a tymi, które biorą się z kontaktów międzyludzkich. Inaczej mówiąc, nasz mózg potrzebuje także regularnych kontaktów face to face. Z licznych badań związanych z funkcjonowaniem mózgu w środowisku przeciążenia sensorycznego możemy wprowadzić następujące wnioski: podstawowym negatywnym rezultatem zmęczenia nadmiarem informacji jest zmęczenie fizyczne, ból głowy oraz uczucie przytłoczenia; przeciążenie skutkuje negatywnym nastrojem, który znów odbija się na naszym otoczeniu; przeciążone mózgi mają problem z podejmowaniem decyzji (paradoksalnie im więcej informacji mamy, tym trudniej jest się zdecydować, w wyniku czego pojawia się niemoc decyzyjna, która objawiać się może zarówno w sprawach błahych np.: wybraniu ubrania, ale także w sprawach ważnych, takich jak decyzje związane z karierą czy pracą). w stanach charakteryzujących się przesyceniem informacyjnym, gdy mózg otrzymuje więcej informacji, niż jest w stanie przetworzyć, zaczyna wyciszać niektóre z nich. Oznacza to, że po prostu usuwa je ze świadomości. Niesie to ryzyko utraty ważnych dla nas informacji. Podjęte powyżej myśli mają szczególne znaczenie w przypadku umysłów młodych, nie w pełni ukształtowanych, posiadających ograniczone zasoby informacji i zdolności analitycznych. Uwagi te otwierają pole do rozważań nad jedną z kluczowych kwestii jak funkcjonują dzieci (zatem i ich mózgi) w środowisku nasyconym ogromną liczbą multimediów i sygnałów zewnętrznych. Obrazujmy ten dylemat graficznie zachęcając Czytelnika do udziału w małym eksperymencie, jaki realizowaliśmy w trakcie przygotowań publikacji. Eksperyment 1: Zastanówmy się, czy istnieje różnica pomiędzy działaniem mózgów funkcjonujących w tak odmiennych warunkach zewnętrznych? (popatrz przez 10 sekund na rysunek prawy, a następnie lewy zamknij publikację i w 175 G. Small, G.Vorgan, dz. cyt. s. 20 i dalsze. 176 Problem gromadzenia informacji w pamięci nie jest do końca zbadany. Według jednej z teorii, jedna komórka (neuron) mózgu może zapamiętać jeden obraz. Inne teorie twierdzą, że obraz to wynik skrzyżowania informacji z wielu neuronów.

137 ciągu 2 minut opisz każdą z grafik, starając się aby opis zawierał jak najwięcej szczegółów, które dostrzegłeś/aś) 177 Eksperyment przeprowadziliśmy w okresie marzec-listopad 2013 roku na trzech grupach osób: uczniach szkoły gimnazjalnej, studentach wyższej uczelni oraz uczestnikach Uniwersytetu III wieku, a jego kluczowe wyniki prezentujemy w tabeli 178. Tabela XXX Wielozadaniowość a dokładność przekazu Uczniowie gimnazjum Studenci Uczestnicy Uniwersytetu III wieku Uczniowie niezwykle ubogo Studenci oddali ogólny klimat Osoby dorosłe bardzo opisali obraz dziewczynki obrazu, wymieniając więcej dokładnie odtworzyły obraz, czytającej książkę. Potrafili szczegółów niż uczniowie, podjąć wiele szczegółów oraz wskazać na nieliczne ale mniej niż osoby starsze. oddając klimat obrazu. elementy charakterystyczne. Bogato opisali kolory. Z grafiki odtworzyli 6 Odtworzyli część kolorów. Z grafiki wymienili 11 elementów. Z grafiki komputerowej elementów. odtworzyli 14 elementów. Uczniowie w większości potrafili opisać typ słuchanej muzyki, większość podała nazwę zespołu. Opisali wiele szczegółów filmu. emitowanego Studenci na ogół precyzyjnie opisali emitowana muzykę, w mniejszości odtworzyli treść filmu Osoby starsze w większości nie potrafiły wskazać na cechy muzyki oraz tematykę emitowanego filmu. Nasze badanie wskazuje, że młode umysły pracujące w warunkach przeciążenia informacyjnego wyciągają więcej szczegółów, są bardziej wielozadaniowe. Jednak ich opisy są najczęściej skrótowe, mechaniczne, w 177 Źródła grafik: i Eksperyment prowadzono w warunkach przeciążenia sensorycznego na sali odtwarzano muzykę, na ekranie film, osoby prowadzące eksperyment poruszały się cały czas po pomieszczeniu i rozmawiały ze sobą.

138 przeciwieństwie do opisów starszych respondentów, którzy mając problem z wielozadaniowością dokonują opisów dokładniejszych, pełniejszych. *** Podejmując problem wpływu nowych technologii multimedialnych na rozwój dziecka, zwłaszcza zaś funkcjonowanie jego mózgu, musimy zaznaczyć, że badania w tym obszarze są realizowane od niespełna kilkunastu lat, stąd wyprowadzane na ich podstawie wnioski wymagają dystansu oraz pewnej naukowej rezerwy. Związane jest to z wyjątkową trudnością badań oraz interdyscyplinarnym charakterem wymagają współpracy neurologów, psychiatrów, psychologów i pedagogów. Niestety, w Polsce tego typu studia i badania nie są jeszcze prowadzone w skali uprawniającej do wyprowadzania pełnych delegacji naukowych i profilaktycznych. Literatura naukowa tego tematu to dopiero kilkadziesiąt pozycji naukowych (głównie amerykańskich), z których tylko kilkanaście opartych jest na szerszym materiale badawczym, związanym z diagnozą użytkowników nowych multimediów. Trudno jest zatem przy braku jednoznacznych dowodów empirycznych wyciągać pewne wnioski oraz delegacje praktyczne, choć taka próba zostanie podjęta w kontekście modelowania relacji małe dziecko media cyfrowe. Zachowując tę ostrożność, możemy jednak pokusić się o sformułowanie wniosków natury szczegółowej (czasami jednostkowych, co do konkretnych zachowań organów człowieka) oraz uwag związanych z funkcjonowaniem młodych ludzi w zupełnie nowej przestrzeni socjalizacyjnej, edukacyjnej, poznawczej, jaką jest niewątpliwie cyberświat. Zaprezentowane poniżej są próbą uogólnienia studiów i badań prowadzonych m.in. przez takich naukowców, jak: Garry Small, Gigi Vorgan, Sara Kiesler, Robert Kraut, Bonka Boneva, Manuel Castells, Jonathon Cummings, Vicki Helgeson, Anne Crawford, Jane Siegel, Thomas Patterson, Oliver Pergams, Paula Kearneya, Soni Lupien, Naoko Koezuka, Robert McGiverna, Pam Briggs, Craig A. Anderson, Brad J. Bushman Sarah Jayne Blackemore, Akio Mori, Bronisław Siemieniecki, Jacek Pyżalski, Jadwiga Izdebska, Janusz Gajda, Maciej Tanaś, Maria Braun-Gałkowska, Stanisław Juszczyk, Janusz Morbitzer, Stanisław Siemieniecki, Maciej Iłowiecki. W prezentowanych zestawieniach oraz porównaniach wykorzystano także dostępne opracowania publikowane m.in. przez pracowników naukowych Uniwersytetu Stanforda, Uniwersytetu Stanu Kalifornia w Berkeley, Uniwersytetu Stanu Teksas, Uniwersytetu Denki w Tokio, Uniwersytetu Stanu Illinois, Uniwersytetu Harvarda, Uniwersytetu Stanowego w San Diego, Uniwersytetu Princeton, Uniwersytetu Stanowego Iowa, Uniwersytetu Carnegie Mellon, Uniwersytetu North Umbria, Uniwersytetu Toronto, badania Fundacji Kaisera, badania Pew Research Center. Badania i studia prowadzone od wielu lat m.in. w takich krajach, jak Stany Zjednoczone AP, Wielka Brytania, Japonia, zmierzają do wyspecyfikowania tych sfer i typów zachowania (także reakcji, sposobów postępowania, wyboru ścieżek dochodzenia do finału) człowieka, które mogą być następstwem intensywnego oddziaływania technik i narzędzi multimedialnych (cyfrowych). Zaprezentowane

139 w tabeli sygnały, wyniki, doniesienia naukowe, wnioski są wynikiem zupełnie nowego usytuowania młodego pokolenia, określanego jako Cyfrowi Tubylcy: Po pierwsze: mniej więcej od 10 lat w Polsce (w najbardziej rozwiniętych krajach świata od dwóch dekad) dorastanie dziecka odbywa się przy nieograniczonym dostępie i silnym wpływie różnych mediów cyfrowych. Język i obraz multimedialny towarzyszy już noworodkowi, a jeśli tak się dzieje, to jego układy wzroku, pamięci, słuchu poddawane są wzmożonemu oddziaływaniu. Tym samym w sposób zamierzony lub niezamierzony przez rodziców i wychowawców dziecko obok zasadniczej interakcji twarzą w twarz poddane jest nieustannej konfrontacji z ogromną ilością impulsów [cytowane w pracy imózg (Small, Vorgan 2011, ADD) amerykańskie badania sugerują, że dziecko do ukończenia drugiego roku życia nie powinno mieć żadnego kontaktu z telewizją kwestię tę rozwijamy w dalszej części opracowania]; Po drugie: choć nie znamy bezpiecznej granicy czasowej funkcjonowania dziecka przed i z multimediami, możemy jednak powiedzieć, że kluczowe znaczenie dla nabywania kompetencji społecznych mają realne kontakty interpersonalne z innymi osobami, w wieku najmłodszym z rodzicami i członkami szerszej rodziny. Konieczna jest więc równowaga pomiędzy światem realnym a cyberprzestrzenią; Po trzecie: w diagnozach zaburzeń infoholicznych (określanych przez wiele osób jako cyberuzależnienia) dostrzegana jest etapowość ich narastania im szybszy (wiekowo) nieograniczony kontakt z multimediami, tym zaburzenia występują szybciej i są głębsze; Po czwarte: model podaży nowych urządzeń i technologii cyfrowych rozwija się w tak niezwykłym tempie, że produkt wprowadzany na rynek jest już prześcigiwany przez konkurencję, co generuje w tym sektorze model Style pack 179. Wpływ tych ciągłych zmian i gonitw na umysł dziecka jest trudny od ocenienia; Po piąte: młode pokolenie funkcjonuje w świecie coraz bardziej obciążonym emocjami. Jednocześnie działanie na emocje jest często wykorzystywane do sterowania jednostkami i zbiorowościami 180. Ten mechanizm obecny jest w reklamach, kampaniach informacyjnych oraz przekazie informacyjnym. Wyniki cyberrewolucji 4.1. Co mówią współczesne badania obalamy mity. 100 za i 100 przeciw Podkreślenia wymaga, że kontakt człowieka (zwłaszcza naszego mózgu) z nowymi technologiami jest swoistą podróżą w przestrzeni wielkich szans i niezwykłych zagrożeń. Mózg człowieka, będąc naszą centralną jednostką 179 Rzeczy nowe bardzo szybko stają się przestarzałe, nieaktualne, są bowiem nieustannie zastępowane przez nowe modele jest to szczególnie widoczne w nowych technologiach i modzie. 180 Por. M. Iłowiecki 92005), Człowiek na smyczy, w: Ethos nr 69-70/2005, s. 127.

140 zarządzającą, centrum odbioru głównych bodźców zewnętrznych, a także miejscem wydającym dyspozycje dla wszystkich części ludzkiego organizmu, od kilkunastu lat działa w zupełnie nowym środowisku. Ze względu na intensywność bodźców emocjonalnych, wzrokowych i dźwiękowych musi ono wywierać określony wpływ na funkcjonowanie OUN oraz sposób naszego reagowania. Prezentowane poniżej zestawienie nie zamyka możliwych wpływów, ale taką mamy nadzieję pokazuje i w dużej części wyjaśnia, jak złożonym jest omawiany problem. Tabela xxx. Wpływ nowych multimediów na młodego człowieka szanse (potencjał) vs zagrożenia Szanse potencjały 1. Młode pokolenie zdecydowanie szybciej opanowuje pracę na nowoczesnych multimediach. Im niższy wiek kontaktu (mówimy tu o dzieciach pow. 7 8 roku życia) z tymi technologiami, tym szybsze wejście w cywilizację Cyfrowych Tubylców (źródła zebrane). Możliwe problemy i zagrożenia 1. Przesyt kontaktu z nowymi technologiami multimedialnymi, przeciążenie nimi prowadzi do zjawiska technowypalenia, związanego z trwałym, częściowym rozkojarzeniem uwagi. W wyniku tego pojawia się stan mechanizm poświęcania obserwowanych rzeczom, zjawiskom i ludziom jedynie częściowej uwagi. Stan ten wywołuje trwałe zjawisko stresu (L. Stone; źródła zebrane). 2. Mózgi młodych ludzi bardzo szybko przyzwyczajają się do bodźcowania cyfrowego, uruchamiając nowe połączenia neuronalne (S. Bookheimer, T. Moody, badania UCLA). 3. Nowe technologie umożliwiają nam lepsze zagospodarowanie czasu pracy poprzez łatwiejszy i szybszy dostęp informacji oraz gromadzenie niezbędnych danych, a także ich analizę. Nowe technologie zdecydowanie poszerzają możliwości porównywania różnych danych i źródeł, co będzie sprzyjało wzrostowi wiedzy i kompetencji zawodowych (źródła zebrane). 4. Nowe technologie w sposób znaczący uporządkowały i skanalizowały nasze życie. Więcej wiemy i łatwiej planujemy nasze postępowanie. Nowe technologie zmniejszają 2. Przesyt kontaktu z nowymi multimediami, zwłaszcza kumulowanie w nich relacji interpersonalnych, prowadzi do problemów z rozpoznawaniem ludzkich uczuć. To zaś rodzi błędne reakcje na zachowania innych osób (R. McGivern, badania Uniwersytetu Stanowego San Diego). Bezgraniczne korzystanie z technologii cyfrowych przez dziecko (zwłaszcza gier) może prowadzić do zatarcia naturalnej zdolności do empatii (I. Błaszczak, badania SGGW). 3. Im więcej czasu dzieci i dorośli poświęcają na gry komputerowe i sieciowe oraz oglądanie telewizji, tym mniej czasu poświęcają na ćwiczenia fizyczne. Długotrwale granie zmienia nawyki żywieniowe w kierunku produktów podręcznych, z wysoką zawartością cukrów (N. Koezuka, Uniwersytet Toronto; źródła zebrane). Istnieje związek pomiędzy czasem spędzanym przed multimediami a otyłością (A. Hankała, Uniwersytet Warszawski) 4. Nowe technologie przy intensywnym używaniu mają widoczny wpływ na ewolucję mózgu człowieka, w wyniku czego koncentruje się on na nowych umiejętnościach

141 koszty zdobywania wiedzy i osiągania celów (M. Jędrzejko, D. Morańska). 5. Codzienny kontakt z nowymi technologiami, poprzez stymulację komórek mózgu, prowadzi do uwalniania neuroprzekaźników, co stopniowo wzmacnia nowe szlaki neuronowe. Przyspiesza to ewolucję mózgu (G. Small, G. Vorgan). 6. Przekaz informacyjny w nowych multimediach ma bardzo silny wpływ na oceny rzeczy, innych ludzi oraz sytuacji (źródła zebrane). 7. Internet rozwija sieci społeczne dzieci (także dorosłych). Zwiększa się ich bogactwo kontaktów z innymi osobami, zjawiskami, poglądami, kulturami, co prowadzi do poszerzania horyzontów myślowych. Internet może mieć pozytywny wpływ na rozumienie innych kultur i dialog z nimi (źródła zebrane). 8. Wielka sieć zwiększa liczbę skryptów poznawczych. Użytkownicy Internetu dysponują wiedzą aktualniejszą, nierzadko szerszą od osób niekorzystających z tego narzędzia. Pod względem informacji punktowych (monotematycznych, jednozakresowych) współczesne dzieci zdecydowanie przewyższają wiedzą swoich rówieśników sprzed 2-3 dekad (źródła zebrane). 9. Istnieje coraz więcej dowodów naukowych na to, że bardzo intensywne i długotrwałe używanie multimediów wpływa na powiększanie się mózgu (badania Uniwersytetu Denki w Tokio, źródła zebrane). 10. Efektywni i sprawni użytkownicy Internetu szybciej wyszukują informacje, potrafią je sprawniej selekcjonować oraz szybciej podejmują decyzje (źródła zebrane). technologicznych, z tendencją do odsuwania się od zadań społecznych. Nowe technologie sprzyjają indywidualizacji człowieka pomimo formalnego zwiększenia liczby kontaktów z innymi osobami (G. Small, G. Vorgan). 5. Bardzo szybko rośnie grupa dzieci i młodzieży, którzy pobudzają swoje mózgi nowymi technologiami poprzez ich intensywne używanie przez okres dłuższy niż 8 godzin dziennie (Fundacja Kaisera). Kluczowymi zagrożeniami związanymi z nadużywaniem mediów cyfrowych są: dehumanizacja i alienacja; brak umiejętności odróżniania fikcji od rzeczywistości; czasochłonność; łatwość w dostępie do nieodpowiednich kontaktów i treści (J. Cent 2006; A. Andrzejewska 2012, APS). 6. Jak żaden inny, przekaz przez nowe multimedia wywołuje silne emocje w ocenach ludzi, rzeczy i sytuacji (źródła zebrane). 7. Każda godzina spędzona przed komputerem zmniejsza o 30 minut realne kontakty twarzą w twarz. To może prowadzić do błędnej interpretacji zachowań innych osób (badania Uniwersytetu Stanforda). 8. Osoby spędzające bardzo dużo czasu przed multimediami czytają mniej książek. Choć dysponują większą liczbą informacji oraz wiedzą, dotyczy ona bardziej czasu teraźniejszego, a część informacji ma charakter śmieciowy (M. Jędrzejko, D. Morańska; M. Przybysz-Zaremba; źródła zebrane). 9. Mózg ma problemy z funkcjonalnym, logicznym i efektywnym działaniem przy długotrwałym zalewie informacyjnym (G. Small, G. Vorgan). 10. Długotrwałe i intensywne używanie multimediów prowadzi do spłycenia refleksji oraz zdolności podejmowania przemyślanych decyzji (S. Lupien, badania Uniwersytetu McGill).

142 11. Technowypaleniu można przeciwdziałać poprzez różnicowanie położenia zadań umysłowych (S. Mednik, badania Uniwersytetu Harvarda). 12. Multitechnologie zwiększają zdolność reakcji na bodźce wzrokowe, szybkiego przesiewania informacji, decydowania o ich ważności oraz sprawności pracy przy wysokim obciążeniu informacyjnym (sygnałów, bodźców) (G. Small, G. Vorgan). 13. Pomimo początkowego przeciążenia informacyjnego nasze mózgi szybko uczą się funkcjonowania w multimedialnym środowisku wysokiego nasycenia informacyjnego. Wynikiem jest szybki wzrost koncentracji, zdolności do podejmowania lub niepodejmowania decyzji. Mózg bardzo szybko wytwarza sieć neuronalną przystosowaną do szybkich i ostrych cięć ukierunkowanej koncentracji (P. Briggs). 14. Niektóre gry komputerowe zwiększają zdolności poznawcze oraz widzenie peryferyjne (P. Kearney). 15. Aktywni uczestnicy cyberprzestrzeni tworzą nowe style życia, nową etykę zawodową oraz język (źródła zebrane). 16. Liczne programy komputerowe zwiększają uczenie się pisania i czytania oraz zwiększają koordynację ręka oczy, we wczesnych fazach rozwoju dziecka. Używanie niektórych gier edukacyjnych ma istotny wpływ na zwiększenie wielozadaniowości dziecka (źródła zebrane). 17. Mechanizm funkcjonowania sieci społecznych w Internecie sprzyja większej otwartości dzieci i młodzieży (źródła zebrane). 11. Długotrwałe i częste granie przez nastolatków w tzw. gry akcji o silnym zabarwieniu agresją i przemocą ma wpływ na ich impulsywność oraz pobudzenie emocjonalne w relacjach z rodzicami (M. Jędrzejko). 12. Obniżanie się poziomu umiejętności społecznych u internautów izolujących się od kontaktów realnych będzie wpływało na ich niższe zdolności adaptacyjne (źródła zebrane). 13. Przeciążenie cyfrowe zmniejsza spontaniczność i głębokość kontaktów interpersonalnych i może prowadzić do zwiększenia izolacji społecznej (badania UCLA). 14. Ciągłe bodźcowanie mózgu prowadzi do stanu wzmożonego oczekiwania gratyfikacyjnego (badania Uniwersytetu Princeton). 15. Intensywne używanie nowych multimediów prowadzi do skrócenia czasu uwagi (źródła zebrane). 16. Nadmierne obciążenie mózgu dziecka telewizją, komputerem, Internetem, grami i innymi bodźcami cyfrowymi zwiększa jego nadpobudliwość, zespół zaburzeń uwagi, rozdrażnienie (Amerykańska Akademia Pediatryczna). Częste i długotrwałe korzystanie z komputera powoduje zawroty i bóle głowy, przemęczenie oczu, wymuszona nieruchomą pozycję ciała, duże napięcie psychiczne (S. Juszczyk). 17. Otwartość zachowań w Internecie przekracza granice społecznie i emocjonalnie akceptowane sieć jest polem masowego obnażania się ludzi (źródła zebrane). 18. Trwają badania nad możliwym wpływem technologii cyfrowych na zaburzenie zdefiniowanych faz rozwojowych dziecka (przesunięcia czasowe w ramach faz Piageta: sensomotoryczna, przedoperacyjna, operacji konkretnych, operacji formalnych) (G. Small, G. Vorgan).

143 19. Cyfrowy świat zdecydowanie zwiększa możliwości komunikacyjne między ludźmi. Jest czynnikiem ograniczającym i łagodzącym wykluczenia (B. Wellman, A. Quan Haase, J. Witte, K. Hampton). 19. Przeciążenie cyfrowe prowadzi do zmniejszenia efektywności edukacyjnej i nadwagi (N. Koezuka). 20. Typ osobowości ma wpływ na sposób wykorzystania nowych multimediów oraz płynące z tego szanse korzyści i problemy zagrożenia (R. Kraut, S. Kiesler, B. Boneva, J. Cummings, J. Helgeson, A. Crawford). 21. Style użytkowania sieci cyfrowych są kluczowym czynnikiem generowania szans lub zagrożeń (źródła zebrane) pytania kluczowe brzmią: kto?, jak?, po co? korzysta z sieci. Kluczowe znaczenie dla dobrostanu ma styl korzystania z Internetu (E.B. Weiser). 22. Sieć sprzyja szybkości nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi (źródła zebrane). 23. Internet może sprzyjać poszukiwaniu skutecznych sposobów rozwiązywania problemów. Sieć jest zdecydowanie bardziej otwarta od kontaktów realnych (źródła zebrane). 22. Komunikacja on-line ogranicza koncentrację na człowieku, a zwiększa zatrzymanie się na formie. Sieć sprzyja szybszemu zrywaniu kontaktów i jej zmianie. Kontakty on-line są mniej emocjonalne i bardziej instrumentalne (J.B. Walther, S.R. Hiltz, K. Johnson, M. Turoff). 23. Komunikacyjne media cyfrowe ograniczają komunikację niewerbalną (głos, postawa ciała, mimika, wygląd zewnętrzny). Komunikacja on-line jest zdecydowanie uboższa niż twarzą w twarz (źródła zebrane). 24. Wielka sieć Internetu jest w rzeczywistości przestrzenią samotnego tłumu (N.H. Nie, L. Erbing). Nie potrafimy jeszcze powiedzieć, czy zwiększenie kontaktów (liczba znajomych w sieci wielokrotnie przewyższa kontakty rzeczywiste) będzie wpływała na zwiększenie kompetencji interpersonalnych i społecznych. 25. Internet sprzyja prezentacji (najczęściej anonimowo) prawdziwych poglądów (J.A. Bargh, K.Y.A. McKenna; źródła zebrane). 26. Relacje pomiędzy osobami, które po raz pierwszy spotkały się w Internecie, a następnie kontaktowały się w życiu realnym są bardziej otwarte, empatyczne, koncyliacyjne (źródła zebrane). 27. Sieć może sprzyjać poszerzaniu siatki kontaktów realnych. Istnieje coraz więcej dowodów, że zwiększanie się liczby kontaktów w cyberprzestrzeni między internautami zwiększa ich zainteresowanie spotkaniem w rzeczywistości (D. Batorski; J.A. Bargh, K.Y.A. McKenna). 25. Intensywne i długotrwałe korzystanie z multimediów ma wpływ na obniżenie kontroli wyglądu zewnętrznego oraz fizycznego dystansu (J.A. Bargh). 26. Przeciążone korzystanie z Internetu i innych mediów cyfrowych ma dezintegracyjny wpływ na funkcjonowanie więzi w grupach tradycyjnych (rodzina, środowisko lokalne) (K. Doktorowicz; M. Jędrzejko). 27. Komunikacja sieciowa zwiększa ostrość wypowiedzi, ich zabarwienie emocjonalne, używanie stwierdzeń kategorycznych oraz niecenzuralnych (T.Y. Johnson, B.K. Kaye, M. Jędrzejko).

144 28. Większe ryzyko zaburzeń w kontaktach on-line w sieci może sprzyjać większej potrzebie wzajemnego zaufania (L.C. Carritore, B. Kracher, S. Wiedenbeck), jednak istota mechanizmu on-line utrudnia budowanie relacji opartych na zaufaniu (B. Krawczyk-Bryłka). 29. Więcej korzyści z Internetu wynoszą osoby z natury towarzyskie (R. Kraut, M. Patterson). 30. Efektywność kontaktów w Internecie jest uzależniona od bogactwa stosowanych środków. Nowe medium zwiększa podaż informacji, sprzyja powstawaniu i ścieraniu się idei, wywołuje żywe dyskusje (źródła zebrane, S. Műntzer, A. Borg). 31. Pomimo że w pierwszym okresie korzystanie z Internetu może prowadzić do ograniczenia kontaktów społecznych, zwłaszcza w najbliższym kręgu rodziny, to w dłuższej perspektywie ta forma kontaktu zwiększa relacje społeczne i kręgi społeczne internautów. 32. Wprowadzanie na rynek coraz bardziej złożonych gier komputerowych i sieciowych wymagających myślenia analitycznego, podejmowania decyzji w złożonych warunkach, analizowania wielu zmiennych prowadzi do intensywnego rozwoju mózgu, zatem jest czynnikiem zwiększającym kompetencje graczy (źródła zebrane). 32. Pomimo, że cyfrowy świat wirtualnych bohaterów jest całkowicie fikcyjny, długotrwałe przebywanie w nim może mieć konkretne przełożenie na realne życie młodych graczy (C.A. Anderson, B.J. Bushman). 33. Według najnowszych badań neurologicznych chociaż Cyfrowi Imigranci mają mniejsze umiejętności technologiczne i wolniej opanowują operowania urządzeniami cyfrowymi niż Cyfrowi Tubylcy, a mimo tego starsze mózgi nadal pozostają plastyczne i podatne na zmiany do końca życia. (źródła zebrane). Starsze mózgi funkcjonujące przed z mediami cyfrowymi potrafią włączać nowe obszary w rejonach płatów czołowych (badania Uniwersytetu Stanowego Michigan). Wystarczy dziesięć 1-godzinnych treningów pamięci i rozumowania (jedna godzina w tygodniu) aby znacznie usprawnić funkcje poznawcze pozytywne wyniki takich ćwiczeń są widoczne przez wiele lat (źródła zebrane) 34. Mózg jest narządem o wyjątkowych możliwościach elastycznych (widać to szczególnie w wieku lat). W tym wieku zaczynamy optymalizować informacje zebrane we wcześniejszych latach jest to wynikiem zwiększenia się kleistej istoty białej, pokrywającej aksony komunikujące się miedzy poszczególnymi komórkami mózgu. Ludzie w wieku lat posiadają największe zdolności analityczne. Aktywne działanie mózgu połączone z używaniem urządzeń cyfrowych może te zdolności jeszcze 33. Bardzo aktywne używanie Internetu zmniejsza relacje z bliskimi, zainteresowanie środowiskiem bliskim, a także może prowadzić do napięć (R. Kraut, S. Kiesler, B. Boneva, J. Cummings, V. Helgeson, A. Crawford). 34. Lepiej rozumiemy już mechanizm zaburzeń infoholicznych odpowiadają za nie te same połączenia nerwowe, które wywołują mechanizm uzależnienia od alkoholu i narkotyków. Internet i urządzenia cyfrowe posiadają duży potencjał zaburzający jeśli ich używanie ma charakter kompulsywny. Kluczowym czynnikiem wywołującym te zaburzenia jest dopamina. W wyniku powstania zaburzenia obszar wykonawczy mózgu nazywany przednim zakrętem obręczy. Rezultatem jest zaburzenie obszarów mózgu

145 bardziej zwiększać (G. Bartzokis, UCLA). 35. Możemy z wysokim prawdopodobieństwem założyć, że zoptymalizowane używanie narzędzi cyfrowych będzie prowadziło do zwiększenia wydajności mózgu mózg przyszłości będzie wspólnym dziełem pracy człowieka i wspomagania cyfrowego (źródła zebrane). odpowiadających za decyzje i sądy - przedni zakręt obręczy pełni m.in. rolę monitorującą bieżącą aktywność, hamującą niewłaściwe i inicjującą właściwe reakcje. W tym miejscu następuje współpraca emocji, pamięci i uwagi (źródła zebrane). 35. Cyfrowi Tubylcy świetnie władający narzędziami cyfrowymi potrzebują szerokiego wsparcia w zakresie uczenia się umiejętności interpersonalnych, w tym porozumiewania się twarzą w twarz, rozumienia subtelnych wskazówek niewerbalnych, budowania relacji empatycznych relacji w sieci (G. Small, G. Vorgan) 36. Internet przyspiesza i sprzyja poznawaniu nowych treści. Zasoby internetowe są bliższe a wyszukiwarki sprawniejsze w odnajdywaniu konkretnych treści niż katalogi bibliotek. Równocześnie nadmierne przebywanie w sieci prowadzi do stanów utrudniających czytanie książek naukowych. Jak zauważają brytyjscy naukowcy jest to wynikiem wkręcenia przez Interent. Zauważono, że kompulsywne korzystanie z mediów cyfrowych zachęca ich użytkowników do poruszania się pomiędzy stronami, zamiast koncentrowania się na jednym ze źródeł. Szybkość przekazu internetowego sprawności charakterystyczne dla studiowania dłuższych publikacji naukowych. Prowadzone są badania w kierunku zweryfikowania tezy, że połączone myślenie, charakterystyczne dla kontaktu człowiek sieć, ma negatywny wpływ na takie umiejętności jak czytanie i pisanie. Internet skłania do częstego przeskakiwania z jednej treści na drugą bez głębszego analizowania treści (D. Nicholas; badania Uniwersytetu w Londynie). Istnieją dowody na to, że nadmiar informacji i asocjacyjne myślenie może być powodem zmiany sposobu myślenia (A. Krotoski, D. Runciman, badania Uniwersytetu w Cambrige) 37. Znajomość książek jest istotą bycia wykształconym (źródła zebrane). 38. Najskuteczniejszymi sposobami eliminowania promieniowania monitora komputerowego są: częste wietrzenie pokoju, utrzymywanie wilgotności na poziomie 50-60%, rozpoczynanie pracy przy komputerze po ok. 15 min od jego włączenia (wtedy promieniowanie jest największe; nie używanie starych modeli monitorów (źródła zebrane). 38. Istnieją empiryczne dowody, że strony internetowe i serwisy społecznościowe infantylizują i odrywają dziecięce umysły od rzeczywistego świata (S. Greenfield, Uniwersytet Oksford). 39. Pomimo wyraźnej różnicy pomiędzy 39. Nastolatki, których nie możną oderwać

146 funkcjonowaniem mózgów nastolatków i ludzi dojrzałych (zwłaszcza po 40 roku życia), otrzymujemy coraz więcej dowodów, że obwody mózgowe osób starszych potrafią tworzyć nowe połączenia, które pomagają w opanowaniu hiperaktywnego napływu danych. Wynikiem są nowe sposoby uczenia się i analizowania oraz skutecznego przenoszenia uwagi z jednej czynności na drugą (źródła zebrane) od komputera, i których relacje z mediami cyfrowymi mają charakter kompulsywny cechuje zmniejszona objętość niektórych obszarów mózgu oraz zmiany w istocie białej, tworzonej przez wypustki nerwowe (są odpowiedzialne za sprawną komunikację między rejonami mózgu. Obszary, które w wyniku uzależnienia). Z badań wynika, ze obszary zmniejszające się to te, które odpowiadają zarządzanie emocjami, uwagę, funkcje wykonawcze i poznawcze (A.G. Walton, Forbes.com, Forbes.pl). 40. Chociaż wraz z wiekiem człowieka funkcje jego mózgu ulegają degradacji, stąd osoby starsze potrzebują więcej czasu na naukę nowych informacji, to osoby starsze dysponują bogatszym słownictwem i umiejętnościami językowymi. Posiadają także nieporównywalnie większa wiedzę specjalistyczną oraz są stabilniejsi emocjonalnie. Wieloletnie trening mózgu i posiadanym doświadczeniom osoby starsze posiadają umiejętność rozwiązywania złożonych problemów. Mózgi osób starszych potrafią dzięki intensywnemu treningowi tworzyć nowe połączenia. (źródła zebrane) 41. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne zaleca, aby dzieci do lat dwóch nie oglądały programów telewizyjnych. Takie podeści zapewnia lepszy intelektualny i emocjonalny rozwój dziecka. 42. Edukacja medialna skutecznie niweluje dysproporcje w zakresie umiejętności posługiwania się technologiami cyfrowymi. Osoby starsze wolniej ale skuteczne pokonują bariery w korzystaniu z komputera i Internetu (źródła zebrane). 43. Starszy i dobrze wytrenowany mózg potrafi skutecznie rozpoznawać nowe sytuacje i problemy oraz porównywać je z podobnymi sytuacjami jakie zostały odwzorowane w pamięci. Ten mechanizm pozwala na wypracowanie decyzji operacyjnych o 41. Ponieważ życie społeczne jest najważniejszą kwestią dla większości nastolatków, bycie odizolowanym od innych może poważnie wpłynąć na pojawianie się problemów psychicznych, a także być przenoszone na relacje z rodzina. Dlatego tak ważne jest, aby dziecku umożliwić kontakt z innymi dziećmi (J. Cotterell). 42. Liczne badania wskazują, że oko najczulszy narząd ludzki podczas pracy przy komputerze, jest bardzo obciążone. Ludzie spędzający wiele godzin przy komputerze często odczuwają ból oczu i głowy (źródła zebrane) Literatura tematu wymienia następujące zdrowotne skutki przeczenia wzorku przed monitorem: przemijająca krótkowzroczność oraz nasilanie się subiektywnie odczuwanych dolegliwości, takich jak "rozmazywanie" się obrazu, podwójne widzenie, pieczenie, ból 181 Zasadniczymi przyczynami tego stanu są: promieniowanie elektromagnetyczne; obraz na ekranie monitora nie jest statyczny, lecz migający; ponieważ przewijanie zawartości ekranu przebiega skokowo, zmusza tym samym oko do częstej, raptownej zmiany punktu fiksacji, czyli miejsca, w które patrzymy; zwężenie pola widzenia do ekranu lub jego najbliższego otoczenia; kolorowy obraz bardziej męczy wzrok niż obraz czarno-biały; nieodpowiednie oświetlenie miejsca pracy (minimum wynosi 500 luksów, a światło powinno padać z góry: umieszczanie monitora na tle okna oraz stosowanie żaluzji lub rolet, które niedostatecznie tłumią światło. Kolejnymi czynnikami zaburzającymi jest stosowanie małych monitorów (optymalne są monitory o przekątnej cali). Dodać należy, iż mniej szkodliwe są monitory ciekłokrystaliczne mniej szkodzą na wzrok, chronią przed niekorzystanym wpływem promieniowania. Czynnikami zaburzającymi wzrok przy pracy z monitorem komputerowym są również: używanie szkieł kontaktowych, okularów z podziałem szkieł blisko daleko lub z przyciemnionymi szkłami (zmniejszają kontrastowość obrazu); stosowanie zbyt małej czcionki poniżej 7 punktów

147 wysokim prawdopodobieństwie skuteczności. Jest pojedna z kluczowych przewag jakie mają mózgi osób starszych nad młodymi, niedoświadczonymi u osób młodszych, tworzą linearne model rozwiązywania sytuacji (źródła zebrane). oraz obiektywnie obserwowane łzawienie i zaczerwienie gałek ocznych; zaburzenia ruchomości powiek; stany zapalne powiek i spojówek; zaburzenia wydzielania i odpływu łez; zmiany zapalne i zwyrodnieniowe okolicy centralnej siatkówki; oczopląs (źródła zebrane). 44. Cyfrowi Tubylcy potrafią profesjonalnie rozwiązywać operacje i kompleksowo analizować problemy ale czynią to w oparciu o często powtarzane aplikacje komputerowe, które nie zawsze stanowią odzwierciedlenie sytuacji realnych (źródła zebrane). 45. Technologie cyfrowe zwiększają standard życia oraz zdecydowanie z większą efektywność pracy w niemal wszystkich dziedzinach produkcji. Dzięki cyfrowym technologią koszty wielu czynności są mniejsze a szybkość przekazywania informacji większa (źródła zebrane). 45. Kluczową konsekwencją pobudzania mózgu przekazem z mediów cyfrowych i wynikającej stąd wielozadaniowości jest trudność w skupieniu się na jednej czynności oraz myśleniu (analizowaniu) (G. Small, G. Vorgan). 46. Technologie cyfrowe zwiększają poziom bezpieczeństwa życia człowieka (źródła zebrane) 46. Zwiększenie się liczby oraz częstotliwości informacji przekazywanych poprzez różne narzędzia i technologie cyfrowe skutkuje koniecznością udzielania większej liczby odpowiedzi. Taki stan prowadzi często do spłycenia analizy treści informacji, presji szybkiego udzielania odpowiedzi, a tym samym może zmniejszać precyzyjność i dokładność (źródła zebrane). 47. Modelowanie czasu spędzanego przed mediami cyfrowymi sprzyja mniejszemu zmęczeniu psychicznemu (źródła zebrane). 30-minutowy odpoczynek (np. drzemka) pomaga odświeżyć połączenia nerwowe odpowiadające za wielozadaniowość (badania Uniwersytetu Harvard). 47. Multifunkcyjność i multitreściowość przekazu cyfrowego mają istotny wpływ na reakcje OUN, a następnie różne organy człowieka. Jeśli mózg przerzuca się z jednego zadania na drugie, to obwody nerwowe robią między tymi czynnościami małe przerwy wynikiem jest zmniejszenie wydajności. Wykonywanie dwóch zadań realizowanych równolegle i z przeskokami z jednego na drugie, trwa dłużej niż suma czasu niezbędnego na samodzielne wykonanie każdego z zadań (badania D. Meyera z Michigan University, źródła zebrane) 48. Kobiety i mężczyźni zachowują się w sieci inaczej. Kobiety częściej korzystają z poczty elektronicznej, również częściej podejmują tam kwestie ważniejsze emocjonalnie i psychologicznie. Mózg kobiety jest lepiej przystosowany do całościowego oglądu rzeczywistości i bardziej subtelnego odbioru sygnałów społecznych. Mężczyźni są sprawniejsi technologicznie i szybciej opanowują nowe oprogramowanie. Mózgi mężczyzn lepiej skupiają się na szczegółach oraz działają z większym dystansem emocjonalnym (źródła zebrane). Kobiety radzą sobie lepiej z zadaniami werbalnymi, a mężczyźni z przestrzennymi (za: Small, Vorgan 2011). 49. Wykonywanie tylko jednego zadania w sieci powoduje, że jest ono zrealizowane dokładniej, niż wykonywane równolegle do innych zadań (źródła zebrane). 49. Coraz więcej nieletnich i dorosłych staje się w ofiarą serwisów randkowych raz jako ofiara wykorzystania przez osoby o nieczystych intencjach, innym razem jako

148 50. Sprawnej wielozadaniowości sprzyja stopniowe przechodzenie do niej (źródła zebrane). 51. Ergonomiczne miejsce pracy przy urządzeniach cyfrowych ma wpływ na efektywność realizowanych zadań (źródła zebrane). 52. Nowe technologie zdecydowanie zwiększają kreatywność pracowników oraz skuteczność wdrażania nowych rozwiązań i idei (źródła zebrane). uzależnieni od korzystania z tej formy kontaktów (Vorgan, Small 2011). Gwałtownie wzrasta liczba przestępstw popełnianych w cyberprzestrzeni (KG Policji 2010; FBI 2009). 50. Technologie cyfrowe posiadają silną siłę przyciągania, głównie poprzez równoległe wykorzystanie dźwięku, obrazu i tekstu. Gdy człowiek poświęca na kontakt z nowymi multimediami jego niewerbalne umiejętności komunikacyjne, takie jak język ciała i jego interpretacja ulegają pogorszeniu (źródła zebrane). 51. Szybkie przeskakiwanie z informacji na informację, ze strony na stronę, wprowadza stan niepokoju, a czasami dezorientacji. Osoby korzystające kompulsywnie z mediów cyfrowych są pobudzone emocjonalnie (źródła zebrane). 52. Przeciążenie informacyjne skutkuje zaburzeniami uwagi (ADD) oraz może skutkować ujawnieniem się syndromu ADHD (G. Small, G. Vorgan). P. Chan, T. Rabinowitz (badania Brown University) wskazują, że dorastające dzieci grające na konsolach lub komputerze przez więcej niż jedną godzinę dziennie mają więcej objawów ADHD i ADD, niż te dzieci, które z takich gier nie korzystają. 182 Badania Kohsiung Medical University (Tajwan) dowodzą, że zaburzone relacje z mediami cyfrowymi (org. Internet Addiction) jest skorelowane ze znaczni częstszymi przypadkami ADHD 183. Literatura dotycząca tej kwestii jednoznacznie stwierdza, że nadmierne oglądanie telewizji ma wpływ na obniżenie zdolności koncentracji oraz ryzyko ADHD (D. Christacis, University of State Washington) 53. Powstanie i funkcjonowanie Internetu sprzyja kontaktom osób myślących podobnie i spełnia w tym dziele rolę kluczową (źródła zebrane). 54. Twórcze myślenie wymaga przerw. 54. Brak filtrów rodzicielskich w komputerze Sprzyja mu robienie przerw przeznaczonych na inne czynności (źródła zebrane). dziecka w wysokim stopniu zwiększa ryzyko, że będzie ono ofiarą sieciowych zagrożeń (źródła zebrane) 55. Nie jest prawdą, że czytanie przy muzyce zmniejsza zdolności poznawcze. Muzyka 182 Uwaga, którą jako pierwsi sformułowali w literaturze tematu G. Small i G. Vorgan, jest o tyle istotna, że problem narastania ADHD wśród nastolatków jest coraz silniej sygnalizowany przez poradnie pedagogiczno-psychologiczne. Rzadko jednak w diagnozach dziecka z zaburzeniem podejmuje się próbę łączenia go z kompulsywnym używaniem mediów. Z praktyki zawodowej dostrzegamy problem luki wiedzy wielu diagnostów w tym zakresie. 183 Osoby z silnym syndromem ADHD maja problem z wielozadaniowością oraz skoncentrowanym przechodzeniem od jednego do drugiego zadania.

149 (odpowiedni rodzaj) może zwiększać wydajność tych osób, które pracują za pomocą dłoni. Słuchanie muzyki, której nie lubimy ogranicz naszą sprawność intelektualna manualną (źródła zebrane). 56. Gry komputerowe mogą odpowiednio dawkowane zwiększać umiejętność rozpoznawania wzorów, pozytywnie wpływają na systematyczność myślenia oraz zdolności wykonawcze (źródła zebrane). 56. Nadużywanie gier komputerowych i sieciowych może prowadzić do powstania stanu mózg do gier, w wyniku czego u gracza często pojawiają się rozkojarzenia oraz oderwanie od realnej rzeczywistości (Vorgan G., Small G. 2012). 57. Nie istnieją wstępne założenia pozwalające na określenie optymalnego czasu przebywania przez dorosłego człowieka przed mediami cyfrowymi. Może to nastąpić jedynie w trakcie indywidualnych prób (źródła zebrane). 58. Częste korzystanie z wyszukiwarek internetowych oraz programów pocztowych zwiększa umiejętność przesiewania dużych ilości informacji (źródła zebrane). 59. Edukacja do mediów cyfrowych jest wolniejsza niż dzieci, ale osoby starsze są dużo dokładniejsze (badania własne). 60. Sieci neuronalne u osób starszych są lepsze i dokładniejsze w widzeniu dużych obrazów, co sprzyja polepszaniu pamięci uczeniu się (Smal G., Vorgan G. 2012; źródła zebrane). 58. Osoby, które opanowały tradycyjne sposoby uczenia się są bardziej metodyczne i wykonują zadania dokładniej (źródła zebrane). 59. Osoby starsze odczuwają strach przed nowymi urządzeniami cyfrowymi. Jednym z powodów są angielskojęzyczne aplikacje oraz ich miniaturyzacja (badania własne). 60. Strach przed komputerem ujawnia kolejne bariery w korzystaniu z nowych technologii (Small G., Vorgan G. 2012). 61. Ludzie w wieku lat mają największe zdolności optymalnego wykorzystania informacji zebranych w dotychczasowym życiu (badania UCLA). Wiek latu kobiet, to okres, kiedy wykazują one największą zdolność do obiektywizmu, tolerancyjności i skutecznego podtrzymywana relacji interpersonalnych. Doświadczenie to mozę być wielce przydatne w uczeniu dzieci umiejętności interpersonalnych (Helson, Soto, badania Berkeley University). 62. Niektóre gry komputerowe wspierają aktywowanie części mózgu odpowiedzialnych za interakcje społeczne (badania Institute of Learning and Brain Sience State University of Washington). Trwają badania nad grami i programami wspomagającymi uczenie umiejętności interpersonalnych (źródła zebrane). 62. Dzieci intensywnie korzystające z mediów cyfrowych potrzebują wsparcia w zakresie podtrzymywania relacji twarzą w twarz, rozpoznawania subtelnych wskazówek niewerbalnych i ukształtowania w sobie zdolności empatycznych w trakcie funkcjonowania offline (źródła zebrane). 63. Najprawdopodobniej te same połączenia neuronalne, które odpowiadają za uzależnienie od alkoholu i narkotyków, są odpowiedzialne za mechanizm kompulsywnego korzystania z mediów i technologii cyfrowych (źródła zebrane). Łatwy dostęp, popularność, względna anonimowość i stałość Internetu mogą przyczyniać się do występowania w dużej skali nowych form zachowań kompulsywnych związanych wykorzystywaniem www oraz technologii cyfrowych (Vorgan, Small). Pojawienie się kompulsywnych reakcji w kontakcie z technologiami cyfrowymi jest skutkiem utraty kontroli przez przedni zakręt obręczy (odpowiada ona za podejmowane decyzji i sądy) (źródła zebrane). 64. Zaburzone korzystanie z mediów cyfrowych ma charakter osobniczych, choć pewną rolę odgrywać mogą czynniki genetyczne (źródła zebrane).

150 65. Kobiety częściej niż mężczyźni korzystają z portali społecznościowych. Z kolei mężczyźni stanowią kluczową grupę uczestników gier komputerowych i sieciowych. Wiedza ta powinna być wykorzystywana przy planowaniu treści edukacji do mediów i profilaktyki medialnej (źródła zebrane). 65. Problemem w relacjach dzieci technologie cyfrowe nie jest uzależnienie, lecz zachowania kompulsywne oraz zaburzenie osądu (źródła zebrane; badania własne). Gwałtownie rośnie liczba osób korzystających z mediów i technologii cyfrowych w sposób kompulsywny (źródła zebrane). Kluczowe zaburzenia związane z korzystaniem z technologii cyfrowych to: przeszukiwanie baz danych; wirtualne randkowanie; zakupy w sieci; gry sieciowe i komputerowe; przeglądanie stron pornograficznych; sprawdzanie poczty; hazard internetowy; internetowe granie na giełdzie; używanie komunikatorów (źródła zebrane). Badania osób kompulsywnie korzystających z technologii cyfrowych wskazują, że są one substytutem prawdziwego przejmowania kontroli nad własnym życiem i działaniem (Small, Vorgan). 66. Zdaniem badaczy, co dziesiąty użytkownik Internetu może to czynić w sposób kompulsywny (źródła zebrane). Nie istnieją wartości progowe dla określenia poziomu od którego zaczynają się zaburzone relacje człowiek nowe technologie cyfrowe. Przyjmuje się, że zjawisko to występuje gdy użytkownik przez dłuższy czas korzysta z nich więcej niż 40 godzin tygodniowo. Najczęściej osoby te śpią krócej niż 4-5 godzin dziennie (źródła cyfrowe). 67. Dla wielu osób sieciowe gry komputerowe są bardzo intensywną formą przeżycia społecznego, często silniejszego niż relacje realne (źródła zebrane). 68. Kluczowe znaczenie w eliminowaniu kompulsywnego korzystania z technologii cyfrowych ma motywacja osoby do uporania się z problemem. Uzyskanie motywacji u osoby w okresie adolescencji jest bardzo trudne (badania własne). 67. Napięcia mięśniowe, bóle głowy i podrażnienie oczu to najczęstsze następstwa kompulsywnego korzystania z mediów cyfrowych (źródła zebrane). 68. Funkcjonowanie poczty elektronicznej w oparciu o zasadę warunkowania instrumentalnego może przyczyniać się do kompulsywnego korzystania z niej (źródła zebrane). 69. Nagrody i kary silnie wzmacniają nasze zachowania. Otrzymywanie w sieci nieustannych nagród jest mniej motywujące niż stosowanie nagród przypadkowych (źródła zebrane). 70. U osób w średnim wieku często korzystających z technologii cyfrowych, pomimo trudności z działaniem w bardzo ruchliwym środowisku cyfrowym, powstają alternatywne sposoby uczenia się i myślenia (źródła zebrane). 71. Technologie cyfrowe zmniejszają wykluczenie kulturowe osób starszych (źródła zebrane). 70. Rośnie liczba stron internetowych zawierających treści związane z seksem (źródła zebrane). Sesje związane z poszukiwanie materiałów erotycznych są dłuższe i zawierają więcej pytań niż poszukiwanie innych tematów (A. Spink, badania State University Pensilvania). Częste oglądanie obrazów pornograficznych może przerodzić się w nawyk (źródła zebrane). 71. Internetowy hazard u ¼ uczestników prowadzi do utraty pracy, rodziny lub obu naraz (Small, Vorgan). Hazard internetowy sprzyja podejmowaniu

151 większego ryzyka finansowego. Uzależnienie od hazardu internetowego jest silniejsze od uzależnień powstałych w kasynach gier (źródła zebrane). 72. Technologie cyfrowe zdecydowanie zmniejszają zużycie papieru w sektorze finansowo-bankowym (źródła zebrane). 73. Użytkownicy Internetu wskazują na jego przydatność w podejmowaniu decyzji wymagających dużych nakładów finansowych oraz decyzji związanych z dużym ryzykiem (źródła zebrane) 72. Zakupy w sieci mają wysoki potencjał uzależniający (źródła zebrane). 73. Dzieci nadużywające technologii cyfrowych mają problemy ze skupianiem się na jednym zadaniu, czynności (źródła zebrane). 74. Częste i długie używanie gier komputerowych silnie pobudza ciało migdałowate. Nie znamy jeszcze następstw tego zjawiska (źródła zebrane). 75. Technologie cyfrowe zwieszają szanse edukacyjne i zawodowe osób niepełnosprawnych (źródła zebrane). 76. Telewizyjne programy edukacyjne rozwijają horyzonty myślowe dziecka (źródła zebrane) 77. telewizyjne programy tematyczne mają istotny wpływ na rozwój zainteresowań dziecka oraz zainteresowania nauką (źródła zebrane) 75. Istnieją naukowe dowody, że niektóre strony internetowe mogą wzmacniać myśli i zachowania samobójcze, zniechęcając jednocześnie do szukania pomocy psychologicznej (Small, Vorgan 2012). 76. Technomózgi mają skłonność do rozproszenia myśli, kompulsywnego poszukiwania wielozadaniowości oraz depresji (źródła zebrane). 77. Nadużywanie technologii cyfrowych prowadzi do izolacji od realnych kontaktów interpersonalnych. Izolacja społeczna zwiększa ryzyko depresji (źródła zebrane). 78. Choć portale społecznościowe zwiększają pola kontaktów z innymi osobami, to nie są w stanie zastąpić kontaktów realnych twarzą w twarz (źródła zebrane). 79. Trwają badania nad poszukiwaniem zależności pomiędzy kompulsywnycm i nadmiernym korzystaniem z nowych technologii a zwiększeniem się liczby osób cierpiących na depresje i lęki (źródła zebrane). 80. Nowe technologie silnie wpływają na sposób, w jaki człowiek postrzega i ocenia rzeczywistość społeczną oraz konkretnych ludzi. Odgrywają również znaczącą rolę w kształtowaniu tożsamości oraz samooceny (źródła zebrane). 81. Mózgi osób aktywnie korzystających z Internetu tworzą skróty w celu pozyskania informacji z najpopularniejszych portali (Badania UCLA). 82. Zakupy przez Internet są tańsze. Tego typu zakupy silnie pobudzają dopaminę (źródła zebrane). 83. W najbardziej rozwiniętych krajach sieć internetowa jest szeroko wykorzystywana do 82. Internet wykorzystywany jest do ostrej, często nachalnej reklamy, którą trudno jest ominąć (wyłączyć) (źródła zebrane). 83. Bardzo szybkie i zmienne realizowanie różnych zadań w sieci prowadzi do większej

152 indywidualnych kontaktów medycznych pacjent lekarz rodzinny (źródła zebrane). liczby błędów (źródła zebrane). 84. Internet jest podawany jako główne źródło bieżących informacji i wiadomości (źródła zebrane). 85. Nie ma granic wiekowych, w których człowiek nie mógłby nauczyć się operowania nowymi technologiami cyfrowymi (źródła zebrane). 85. Poczta elektroniczna utrudnia rozpoznawanie zachowań niewerbalnych. Za pomocą tego narzędzia nie powinno przekazywać się wiadomości o silnym potencjale emocjonalnym (źródła zebrane). 86. Kilkuminutowa przerwa pomiędzy odczytaniem wiadomości i udzieleniem odpowiedzi na nią sprzyja wyborowi trafniejszego rozwiązania. Odpowiedzi udzielane według tej zasady są mniej emocjonalne (źródła zebrane). 86. Prowadzenie rozmowy telefonicznej w trakcie prowadzenia pojazdu zwiększa ryzyko wypadku o 1/3. Rozproszenie uwagi jest porównywalne do tego jakie jest skutkiem picia alkoholu (źródła zebrane). 87. Tylko 27% uczniów i 48% nauczycieli zna zasady etykiety telefonicznej (komórkowej), a 18% uczniów i 31% nauczycieli jej przestrzega (badania własne). 88. Uczenie korzystania z nowych technologii powinno być prowadzone równolegle z ćwiczeniem umiejętności interpersonalnych (źródła zebrane). 89. Coraz więcej dzieci i młodzieży buduje swoją tożsamość w Sieci wysokie poczucie własnej wartości skorelowane jest z pozytywnym odzewem na zmiany na profilach na portalach społecznościowych oraz z poczuciem władzy nad prowadzonym blogiem bądź stroną WWW (Schmitt K.L., Dayanim S., Matthias S.2008). 90. Nastolatki wykorzystują komunikację cyfrową (smsy, portale społecznościowe) do podtrzymywania istniejących przyjaźni i wzmacniania znajomości (Desjarlais M., Willoughby T.A 2010, badania longituidalne nad sposobem utrzymywania znajomości wśród nastolatków wykorzystujących narzędzia cyfrowe). 91. Granie może zwiększać umiejętność zapamiętywania i odtwarzania przyswojonych informacji (Adcock R.A. 2006; Shohamy D., Adcock R.A. 2010). 92. Kobiety, które mają problem z wyobraźnią przestrzenną, mogą ją polepszyć grając w gry 88. Chociaż osoby starsze (często korzystające z technologii cyfrowych) lepiej niż młode pokolenie opanowały umiejętności związane z życiem społecznym i komunikacją bezpośrednią, to te doświadczenia nie są wystarczającą ochroną przed wystąpieniem zaburzeń. Osoby nadużywające nowych technologii często sygnalizują problemy w związkach rodzinnych (małżeńskich) (źródła zebrane). 89. Problematyczne korzystanie z Internetu łączy się zazwyczaj z niską samooceną i lękiem przed kontaktami społecznymi (Kim H.K., Davis K.E. 2009). 90. Ofiarami i sprawcami cyberprzemocy są zazwyczaj dzieci, które pełnią te role również w świecie realnym. Szczególnie zagrożone są dzieci, których rodzice nie nadzorują korzystania z Internetu (Vandebosch H.,Van Cleemput K. 2009) 91. Intensywne granie w gry komputerowe może doprowadzić do leku społecznego, wzmóc depresję i wpływa na zubożenie relacji interpersonalnych (Lo,S.K., Wang C.C., Fang W. 2005; Weinstein A.M. 2010). 92. U intensywnie i długo grających graczy komputerowych na widok obrazu kojarzącego

153 akcji (McCarley J. S., Kramer A.F., Wickens C.D., Vidoni E.D., Boot W.R. 2004). 93. Chirurdzy grający w gry akcji popełniali mniej błędów przy operacjach laparoskopowych (Rosser J.C. i inni 2007) 94. Web 2.0 (możliwość pisania blogów, tworzenia stron) wpływa pozytywnie na kreatywność uczniów (Alexander, 2006). 95. Granie w gry komputerowe wpływa pozytywnie na samopoczucie osób przechodzących terapię nowotworową Kato P.M., Cole S.W., Bradlyn A.S., Pollock B.H. 2008). 96. Młodzi ludzie lepiej od osób starszych wyciągają pojedyncze informacje w sytuacji przeciążenia sensorycznego (Jędrzejko J., Morańska D. 2013) 97. Młodzi ludzie szybciej opanowują nowe technologie cyfrowe (źródła zebrane) 98. W rozwiniętych społeczeństwa informacyjnych istnieją lepsze możliwości weryfikowania informacji i kontrolowania władzy (źródła zebrane) 99. Internet sprzyja akcjom społecznym (analiza kampanii w sprawie ACTA) 100. Technologie cyfrowe przyspieszają rozwój cywilizacyjny, emancypację społeczną, zmniejszają nierówności ekonomiczne i społeczne, sprzyjają dialogowi kultur się z grą zachodzą zmiany w mózgu takie, jak u osób nadużywających narkotyki na widok obrazów kojarzących się z narkotykami (Han D.H. i inni 2011). 93. Metaanaliza wyników badań nad wpływem gier na agresję jednoznacznie wskazują, że jest to jeden z czynników zwiększających prawdopodobieństwo takich zachowań (Bartholew B.D., Bushman B.J., Sestir M.A. 2006). 94. Dzieci ze zdiagnozowanym ADHD są bardziej podatne na uzależnienie się od gier komputerowych (Frolich, J., Lehmkuhl, G., Dopfner, M. 2009). 95. Korzystanie z urządzeń elektronicznych do późna w nocy powoduje gorszy sen (wpływ sztucznego światła na rytm dobowy), a podniecenie nerwowe wpływa na pogorszenie jakości snu (nierówne fazy) (źródła zebrane). 96. Istnieje zależność miedzy przeciążeniem sensorycznym a zdolnością do dokładnego otworzenia przekazu informacyjnego (Jędrzejko M., Morańska D. 2013) 97. Działanie na emocje może sprzyjać sterowaniu jednostkami, grupami i społecznościami (Iłowiecki M. 2005) Istniej niebezpieczeństwo sterowalności społeczeństwem informacyjnym (Jędraszewski M. 2006) 98. Narzędzia internetowe mogą być środkiem specyficznego rodzaju terroru poprawności, zwłaszcza wobec osób o nie do końca ukształtowanej osobowości (źródła zebrane) 99. Przeciążenie sensoryczne technologiami cyfrowymi ma wpływ na obniżenie kultury językowej (mówionej i pisania (Desmurget M. 2011) 100. Nadmierne oglądanie telewizji prowadzi do wykształcenia się siedzącego trybu życia (Pagani L.S. 2010) oraz ukształtowania negatywnych nawyków żywieniowych (Desmurget M. 2011). 90% dzieci w wieku 3-8 lat oglądając telewizję spożywa stale słodycze lub słodzone napoje (Y. Aktas Arnas 2006) Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury tematu (zob. bibliografia). Wydawać by się mogło, że informacje podane w tabeli są wystarczające dla ukazania potencjałów i zagrożeń związanych z mediami cyfrowymi, tymczasem rzeczywistość jest bardziej skomplikowana. Możemy jednak przyjąć, że kluczowe znaczenie będą miały sposoby i cele, dla jakich człowiek

154 wykorzystuje media cyfrowe, co z kolei kieruje uwagę na proces przygotowania młodego człowieka w wejście w cyberprzestrzeń, czyli edukację do mediów.

155 Część V W cyfrowej sieci Chapter V In the digital network Podejmowane do tej pory rozważania kierują naszą uwagę na jeszcze jeden aspekt wpływu technologii cyfrowych na człowieka. Otóż tempo i zakres zmian technologicznych prowadzi do stanu, w którym funkcjonowanie w sieciach cyfrowych jest wymogiem i koniecznością, a wraz z wprowadzaniem programów cyfryzacji skala tego zjawiska będzie ulegała rozszerzeniu. Będą powstawały nowe sieci publiczne, urzędowe, akademickie, edukacyjne i społecznościowe. Rozwój ten nie poddaje się prognozom, choć złożyć możemy, iż co kilka lat liczba urządzeń aktywnych w sieciach cyfrowych będzie się podwajać, co spowoduje, że niemal każdy dorastający i dorosły człowiek będzie dysponował wielourządzeniowych dostępem do zasobów cyfrowych. Równolegle do tego procesu będą miały miejsce kolejne rewolucje technologiczne w wyniku czego powstaną zupełnie nowe urządzenia, w tym łączące cechy współczesnych telewizorów, telefonów komórkowych, komputerów. Zapowiedzią tego trendu są Google Glass. Jednocześnie wszystko na to wskazuje w sieci toczona będzie nieustępliwa walka o człowieka jego wybory (ekonomiczne, społeczne, polityczne, religijne i moralne), z człowiekiem (np. falsyfikacje wiedzy, cyberprzestępstwa, psychomanipulacje), pomiędzy grupami interesów i instytucjami. Znacząca część współczesnych konfliktów o różnym charakterze przejdzie na pole cyfrowe, w wyniku czego otaczać nas będą nie tylko sieci prorozwojowe ale także destrukcyjne. Wszystkie on mają specyficzne, dychotomiczne cechy: z jednej strony charakteryzuje je otwartość (możemy w nie wchodzić i z nich wychodzić; oferują ogromne przestrzenie jakie możemy obserwować i komentować), z drugiej zaś strony są agresywne (każda nasza informacja może zostać odczytana i skopiowana; funkcjonują ogromne systemy inwigilacji w sieci; jesteśmy narażenia na atak nie znanej nam osoby lub instytucji, grupy). Ta sprzeczność jest wpisana w naturę sieci i trudno będzie jej uniknąć także w przyszłości. Wszystko będzie zależeć od konkretnego człowieka lub grupy ludzi, którzy będą wyznaczać sobie określone cele w cyfrowej sieci. Inaczej mówić sieć jest niczym innym jak cyfrowym lustrem, w którym odbijają się ludzkie charaktery, potencjały i słabości, a także wielkie gry polityczno-ekonomiczne. W tych ogromnych przestrzeniach, nasyconych informacjami, kampaniami informacyjnymi, strategią przekazu przyjdzie funkcjonować bardzo młodym ludziom. Ich kształtowanie społeczne ujmowane w procesach wychowania i socjalizacji, do tej pory modelowanych głównie przez rodzinę, szkołę, środowisko rówieśnicze oraz otoczenie kulturowe, realizowane będzie przez ogromny czynnik wpływu sieć. Jej potęga jest trudna do odgadnięcia. Badający Specyfika sieci

156 Nowe agory te problemy od wielu lat Jacek Pyżalski wskazuje na poszerzający się udział technologii cyfrowych na młode pokolenie, jego decyzje, wybory i poglądy, w wyniku czego młodzież jest coraz bardziej samodzielna: nowe media, w szczególności Internet, dają użytkownikom możliwość nie tylko odbierania informacji, ale także samodzielnego tworzenia treści. Użytkownicy mogą wiec prowadzić blog, stronę internetowa, mogą zmienia i modyfikować materiały opublikowane przez innych użytkowników 184 Jednocześnie pola, w jakich mogą działać internauci ulegają poszerzeniu już nie co dekady, jak kiedyś lecz w każdym roku, co jeszcze bardziej przyspiesza kreatywność np. w każdej minucie wrzucają oni 30 godzin nowych materiałów do serwisu You Tube, a do kasy jednego z największych sklepów internetowy Amazon trafia ponad 80 tysięcy dolarów. Obserwacja zachowań sieciowych młodych ludzi zwróciła również naszą uwagę na zmianę zasobności i wykorzystania takich pojęć jak czas i przestrzeń. Dostrzegamy tutaj następujące zjawiska: młodzi uczestnicy cyfrowych sieci poświęcają na funkcjonowanie w nich coraz więcej czasu; ten czas zaczyna się niemal od obudzenia i trwa do zaśnięcia, przy czym trwa coraz dłużej w porze wieczorno-nocnej; coraz liczniejsze grono internatów ma więcej znajomości w sieci niż w realnym życiu. Tym sposobem szczególnie w pokoleniu nastolatków pojawiają się nowe przestrzenie publiczne, które moglibyśmy określić jako nowe agory. Jak zauważają niektórzy badacze tworzy to pola do poszerzania komunikacji, wymiany opinii i poglądów, zawierania i podtrzymywania znajomości oraz tworzenia nowych wspólnot, w wyniku czego współczesne pokolenie nastolatków jest tym, które doświadczy wielkiej rewolucji w dziedzinie sposobów komunikowania się, a może szerzej kultury komunikacji. Proces ten dostrzegamy w prowadzonych badaniach empirycznych. Wynika z nich, że aktywne korzystanie z technologii cyfrowych wyraźnie ogranicza liczbę kontaktów twarzą w twarz, niezależnie od odległości pomiędzy uczestnikami procesu komunikacji. Zweryfikowano to w eksperymencie pedagogicznym 185, którego wybrane wyniki prezentujemy w poniższej tabeli. Tabela XXX. Wpływ posiadania technologii cyfrowych na sposoby komunikacji społecznej Badany problem Czy prawdziwą jest teza Z koleżankami i kolegami Odpowiedzi Wobec blisko Wobec daleko mieszkających mieszkających rówieśników rówieśników 81% 89% Uwagi 184 J. Pyżalski (2012), Agresja elektroniczna i cyberbullying, Kraków: Impuls, s Uczestnicy 184 uczniów (trzech warszawskich, dwóch śląskich i jednej łódzkiej) szkół gimnazjalnych poproszonych zostało o wstawienie w arkusz eksperymentu czterech imion koleżanek i kolegów, przy czym dwoje z nich musiało mieszkać w pobliżu miejsca zamieszkania respondenta, a kolejnych dwoje w znacznej odległości. Po wpisaniu imion tych osób respondent przechodził do drugiej części, odpowiadając na osiem pytań zamkniętych.

157 kontaktuję się częściej przez multimedia niż osobiście Kiedy chcę z nią/nim porozmawiać piszę sms lub rozmawiam przez komunikator internetowy Życzenia imieninowe składam najczęściej sms lub przez komunikator Czy poniższa teza pasuje do Ciebie Rozmawiając w sieci jestem bardziej otwarta/y, więcej piszę o innych i sobie 82% 94% 76% 89% Wyższe odsetki odnotowaliśmy u dziewcząt niż chłopców. Niemal 40% respondentów chłopców nie składa sobie takich życzeń 86% 90% Odpowiedzi twierdzącej częściej udzielały dziewczęta. Uczestnicy sondażu odpowiadali także na inne pytania. Interesujące jest, że niemal 80% z nich woli o trudnych sprawach rozmawiać w Internecie, a niemal 60% zwierza się ze swoich kłopotów innym internautów. 5.1 Specyfika przekazu i treści w sieci Człowiek jak wiemy jest istotą społeczną, a wszelkie jego zachowania (jeśli nie są wynikiem choroby lub skutkiem uszkodzeń) związane są z powielaniem wzorów obserwowanych w otoczeniu społecznym. Wiele z nich nabywamy nieświadomie np. uśmiech, jedzenie łyżeczką, trzymanie się za rękę; inne zaś są wynikiem świadomych zabiegów człowieka, często trwających wiele lat tańczenie, czytanie, pisanie na komputerze, dbałość o otoczenie. Od pierwszych dni życia po jego kres, jesteśmy poddawani różnym oddziaływaniom, które kształtują nasz pogląd na świat, normy kulturowe i obyczajowe, religijność (lub jej brak), wiedzę, umiejętność posługiwania się innymi językami, stosunek do innych osób oraz kultur procesy te określane są w pedagogice jako wychowanie, kształcenie i socjalizacja. Im więcej na swojej drodze spotykamy różnych informacji, im proces wychowania i kształcenia jest rzetelniejszy tym lepiej rozumiemy otaczający nas świat, w wyniku czego zauważamy: odmienność od innych ludzi, zróżnicowanie kulturowe, różne podejście do klasycznych wartości (jak i inne wartości cenione przez pojedyncze osoby, grupy społeczne i całe społeczeństwa), różne zachowania i reakcje. Proces socjalizacji przynosi nam ogromną liczbę nowych informacji a proces wychowania i edukacji je porządkują, nadając hierarchię, znaczenie, ucząc odpowiedniego reagowania. W obu tych procesach ogromne znaczenie maja kryteria aksjologiczne, które (jak chciałoby wielu krytyków wychowania aksjologicznego) nie musi mieć żadnego zabarwienia ideologicznego. Formułując taka tezę uważamy, że kryteria aksjologiczne mają kluczowe znaczenie dla zrozumienia tego, co dobre i złe, co pożądane i niepożądane, co sprzyja a co szkodzi rozwojowi człowieka. Jeśli na technologie cyfrowe, zwłaszcza stanowiące ich część media masowe spojrzymy w perspektywie kultury życia człowieka oczywistym okaże się, że:

158 Kłamstwo w sieci Środki społecznego przekazu stanowią integralna część kultury, dlatego ich poziom merytoryczno-problemowy, semantyczny i aksjologiczno-moralny w dużej mierze decyduje o jakości kultury. 186 Analizy Kowalczyka zwracają uwagę na specyficzne cechy kultury sieci, wśród których dostrzega on bezgraniczną wolność, pokusę manipulowania prawdą oraz obecność kłamstwa, o którym pisze on tak: Każde kłamstwo jest moralnym złem. Ono moralnie niszczy człowieka kłamiącego, a ludzi okłamywanych wprowadza w błąd. W życiu społecznym kłamstwo jest destrukcyjne, niszczy bowiem przekaz informacji, podrywa wzajemne zaufanie, fałszuje rzeczywisty obraz świata. 187 Analiza podjętego problemu upoważnia nas do stwierdzenia czynimy to posługując się tezą Tadeuszem Ślipko że kłamstwo w miejsce świata realnego prezentuje świat wirtualny. Zło kłamstwa wynika z faktu, że degraduje ono osobowość człowieka i degeneruje życie społeczne 188. Istotnym jest przy tym, że obecność kłamstwa w sieci może być dostrzegana tylko wtedy, gdy człowiek dysponuje odpowiednimi kryteriami oceny podawanych mu informacji, te zaś są pochodną wiedzy i ukształtowanego podejścia aksjologiczno-moralnego. Pułapka sieci polega zaś na tym, że z informacji czyni wiedzę, próbując ją w kolejnych odsłonach zamienić na mądrość. Ponieważ siła i czas oddziaływania przekazu cyfrowego nieustannie się zwiększają (młody człowiek otrzymuje powielaną i zmodyfikowaną informację, a w środowisku rówieśniczym spotyka się z inny mi osobami poddanymi takiemu samemu procesowi) prowadzi to do ukształtowania się odpowiednich sądów młodych ludzi o otaczającej ich rzeczywistości. Jest to mechanizm znany od lat, określany m.in. jako powielanie wzorów, naśladownictwo, posługiwanie się kompasami moralnymi. Jak podkreśla Solomon E. Ash: Społeczne oddziaływania kształtują działania, sądy i przekonania każdego człowieka. Dziecko opanowuje wszelkie subtelności dialektu, jakim posługują się ludzie z jego otoczenia. Człowiek plemienia, w którym występują przypadki ludożerstwa, w pełni akceptuje kanibalizm, uznając go za zjawisko właściwe i naturalne. Wszystkie nauki społeczne przyjmują za punkt wyjścia obserwację głębokich efektów, jakie grupy wywierają na swoich członków. Dla psychologów nacisk grupowy na umysły jednostek rodzi wiele problemów, które chcieliby dokładnie zbadać. 189 Mająca już wiele lat, ale ciągle aktualna, uwaga wybitnego amerykańskiego psychologa kieruje nasze zainteresowanie na szczególny aspekt mediów cyfrowych tworzą one ogromne grupy oddziałujących na siebie ludzi oraz pakietów informacyjnych, często pozostających w nieustannych 186 S. Kowalczyk (2010). Personalistyczno-aksjologiczne podstawy funkcjonowania mass-mediów, w: Społeczeństwo informacyjne, dz. cyt., s Tamże s Zob. T. Ślipko (1982), Zasady etyki szczegółowej, Kraków, s S.E. Asch (2001), Opinie i nacisk społeczny, w: Człowiek istota społeczna, red. E. Aronson, Warszawa: Wydawnictwo PWN, s. 37.

159 interakcjach, dając tym samym dostęp do nieograniczonych zbiorów zawierających sądy i oceny. Z tego punktu widzenia rewolucyjna zdobycze, jakimi są komputer i Internet mają w sobie ogromny potencjał powiększania naszych umiejętności i wiedzy, zwierania nowych znajomości, niestannego kontaktu z wieloma osobami, odbierania specyficznych poglądów i sądów. Internet tworzy nowe cyfrowe (wirtualne) sieci społeczne, których zasady, wzory, treści i modele mogą powielać sieci funkcjonujące w realnym świecie (np. spotkania uczniów tej samej klasy, czy rówieśników z podwórka), ale też tworzą sieci zupełnie nowe (przy jednej grze sieciowej gromadzą przedstawicieli różnych grup wiekowych, odmiennych kultur i religii). Sieć jak już napisaliśmy znosi granice, nie tylko administracyjne, ale również społeczne, wiekowe, majątkowe nie znajdziemy w niej pojęcia przynależność do klasy społecznej czy miejsca zamieszkania. Ten nowy stan, z zasady pozytywny, rodzi jednak pytania pedagogiczne dotyczące zakresu przestrzeni, w jakie wchodzą tysiące, jeśli nie miliony młodych ludzi. Są to pytania dotyczące m.in.: nacisku społeczności sieciowych na powielanie prezentowanych tam zachowań i postaw; udziału w działaniach podejmowanych w sieci; siły oddziaływania wzorów ekstremalnych oraz ekscentrycznych; zdolności do krytycznego analizowania zdarzeń i postaw w sieci oraz umiejętności obrony własnych przekonań. Moglibyśmy wymienić jeszcze kilka innych problemów, ale już te wskazują na ważną kwestię, jaką jest przygotowania dziecka do wchodzenia w wielkie sieci cyfrowe. O ile jednomyślność jest niezbędnym warunkiem życia w społeczeństwie, zwłaszcza jeśli dotyczy to kwestii kluczowych (np. banalna zgoda, że jeździmy prawą stroną ulicy oraz zielone światło oznacza ruszaj ), o tyle aby spełnić warunek rozwoju jednomyślność powinna zawierać pierwiastek twórczości, ten zaś wymaga posiadania niezależnego sądu poszczególnych członków społeczności. Jak zauważa cytowany już Ash konformizm jest ważny, ale jego nadmiar ma miażdżąco negatywny wpływ na procesy twórcze 190 i ujmowanie problemów w zgodzie z holistycznym spojrzeniem na życie człowieka. Uwaga ta jest o tyle istotna, że świat sieci ma ogromny problem (jest to w gruncie rzeczy problem funkcjonujących tam ludzi) w zrozumieniu godności człowieka, jego prawa do samodzielnego myślenia, formułowania sądów oraz posiadania własnych poglądów. Jeśli w tej perspektywie patrzymy na zachowania ukrytych pod nickami internatów dostrzegamy masowe bezkompromisowe taki na inne osoby. Jest to pochodna wielu czynników, z których część już wcześniej wymieniliśmy, a w tym miejscu podkreślamy jeszcze raz nieukształtowane osobowości, które dotyczą nie tylko nastolatków, ale coraz częściej osób dorosłych np.: wysyłających świadomie nieprawdziwe informacje o współpracownikach, w celu ich zdyskredytowania; publikowania ośmieszających zdjęć lub informacji; podszywania się pod inne osoby. U przyczyn szybkiego rozwoju takich zachowań dostrzegać powinniśmy malejącą etykę środków masowego przekazu. Powielanie wzorów 190 Tamże s

160 Obniżanie standardów moralnych Kiedy w 2012 roku [przyp. MJ] zwróciłem na wizji uwagę dziennikarce publicznej telewizji, że kłamie, kilka minut później dziennikarz kultowego tygodnika skierował po moim adresem słowa, co najmniej obraźliwe. W godzinę później dziennikarka przeprosiła mnie w rozmowie telefonicznej, szef telewizji pisemnie, a ów dziennikarz em. Żadne z nich nie uczyniło tego publicznie, spełniając jedynie normę prawną, w obawie przed przegraną sprawą w sądzie. Całą trójka dała dowód najniższej kultury moralnej, która jest niczym innym jak standardem świata, w jakim funkcjonują. Ten świat obniżył do najniższych granic wszelkie standardy moralności. Na zjawisko to w znacznie szerszym aspekcie zwrócił na początku XXI wieku uwagę Benedykt XVI pisząc tak: Środki społecznego przekazu [ ] powinny skoncentrować się na krzewieniu godności osób i narodów, musza być inspirowane miłością i służyć prawdzie, dobru oraz braterstwu naturalnemu i nadprzyrodzonemu. 191 Trudno abyśmy od młodzieżowej telewizji muzycznej czy pism dla nastolatek wymagali podejścia na takim poziomie, możemy jednak od ich autorów wymagać, aby posługiwali się nie tylko elementarną prawdą, ale przede wszystkim przekazem adresowanym do potencjałów emocjonalnych, jakimi dysponują ich odbiorcy. *** Jak pewnie zauważył Czytelnik wielokrotnie użyliśmy już terminu sieci, dla oznaczenia specyficznego charakteru i modelu relacji zachodzących pomiędzy uczestnikami narzędzi i technologii internetowych. Sieć (network) oraz mechanizm sieciowy są znacznie starsze niż nowe technologie, a pierwsze sieci są równie stare jak zorganizowane funkcjonowanie człowieka. Jak uważają badacze tej problematyki John i Wiliam McNeil pierwsza ludzka sieć powstała wraz z upowszechnieniem się mowy 192. Kolejne sieci związane były z dalszymi pięcioma etapami rozwoju ludzkiej społeczności: pojawieniem się plemion łowieckich, rozprzestrzeniających się po całym świecie, a następnie wynalezieniem rolnictwa i przejściem na tryb osiadły; pojawieniem i rozwojem się sieci miejskich (i metropolitalnych); ukształtowaniem się sieci Starego Świata, w wyniku nawiązania kontaktu między cywilizacjami Eurazji i Ameryki Północnej; piąta z sieci związana jest z pojawieniem się gospodarki kapitalistycznej, a jej rozwój finalizuje sieć globalna. Jak podkreśla Jan van Dijk tym, co cechuje rozwój ludzkości jest przechodzenie do coraz bardziej skomplikowanych typów kooperacji, relacji oraz rywalizacji. Autor ten formułuje również następujący wniosek: 191 Za: Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Etyka w środkach społecznego przekazu, w: L Osservatore Romano nr 22/ Zob. McNeil J. R., McNeil W.H. (2003), The Human Web. A Bird s-eye Viev of Word history, New York, London: W.W. Norton.

161 w miarę upływu czasu ludzkie sieci generalni się rozrastały, co również wpływało na bieg dziejów. Obecnie globalna sieć obejmuje praktycznie cały świat; w zasadzie żadne społeczeństwo nie funkcjonuje w izolacji od pozostałych. 193 Tempo zmian będzie narastało, co generuje niezwykle ważne pytania: jak w świecie globalnej cyfrowej sieci funkcjonować będą państwa i kultury?; na ile sieć sieci będzie w stanie tworzyć kulturę globalną i czy będą jej towarzyszyć ideologie globalne? jak długo jeszcze kultury lokalne, regionalne będą w stanie kontynuować swoje misje; jaki produkt społeczny jakiego typu człowieka otrzymamy u finału tego procesu? Pytanie te są o tyle istotniejsze, ze świat klasycznych nauczycieli, osób o ogromnych potencjałach intelektualnych sprzężonych z potencjałami moralnymi, utracił zdolność masowego wpływania na postawy młodego pokolenia, a wychowawcami stali się ludzie niestali, nieprawdziwi, ubodzy moralnie. Analizując rozwój sieci dotychczasowych oraz tej, której bazę stanowią nowe technologie zauważamy, że współczesna globalna sieć (global network) ma w sobie specyficzne cechy nadające jej zupełnie nową jakość. Grafika.. Cechy współczesnej globalnej sieci informacyjnej Szybkość przekazu Masowość fałszu Nieograniczona pojemność Masowa dostępność Łatwość (intuicyjność) obsługi Global network Wieloźródłowość informacji Nieograniczony zasięg Anonimowość Multi tematyczność Brak standardów etycznych Opracowanie własne. Pojawienie się takiego modelu sieci i pierwsze refleksje na temat społeczeństwa informatycznego wywoływały różne reakcje społeczne i naukowe od idealistycznej euforii po gruntowne studia naukowe pokazujące wielkie konsekwencje społeczne, gospodarcze i ekonomiczne. Jedną z pierwszych takich naukowych prób był raport przygotowany już w 1981 roku przez francuskich badaczy Simona Nora i Alaina Minc a. We wstępie do The Computerization Socjety piszą oni tak: wzrost połączeń pomiędzy komputerami a sieciami telekomunikacyjnymi może prowadzić do (1)zmiany całego 193 J. van Dijk, dz.cyt., s. 41.

162 Co się zmieniło? sytemu nerwowego organizacji społecznej [ ] (2)radykalnie otworzy nowe horyzonty [ ] (3)przekształci nasze wzory kulturowe [ ] (4)wywrze wpływ na równowagę ekonomiczną, (5)stosunki władzy, (6)spowoduje większe zagrożenie suwerenności. 194 Z perspektywy 32 lat, jakie minęły od jej publikacji spróbujmy sfromułowanym przez naukowców tezom (nadaliśmy im numery od 1 do 6) przypisać realne zjawiska i fakty: (1) pojawienie się masowego Internetu doprowadziło do rewolucji w kontaktach interpersonalnych, które nią są już ograniczone przestrzenią i czasem; (1 ) Internet jest obszarem spotykania się różnych cywilizacji i kultur; (1 ) technologie cyfrowe są źródłem wielkiej zmiany relacjach interpersonalnych rodzice dzieci (zmniejszenie ilości czasu jaki rodzice i dzieci spędzają ze sobą twarzą w twarz oraz zwiększenie kontaktów screen to screen); (2) Internet jest narzędziem z pomocą poznajemy przestrzeni świata i obszary wiedz, które do tej pory ze względów geograficznych, finansowych lub politycznych były trudne do poznania; (2 ) zwiększyły się nasze możliwości poznawcze oraz szanse na holistyczne zrozumienie środowiska niemal wszystkich wymiarów życia człowieka indywidualnie wiemy zdecydowanie więcej, a technologie cyfrowe zwiększają racjonalny ogląd i ocenę świata; (2 ) bez mediów cyfrowych nie byłaby możliwa rewolucja ekologiczna (zapoczątkowana na przełomie wieków) oraz nowe podejście do problemów ochrony środowiska naturalnego (nasze dzieci dorastają w świecie większej wrażliwości na te problemy); (2 ) z drugiej jednak strony jesteśmy uczestnikami globalnego cyfrowego procesu manipulowania informacjami oraz antagonizowania; (3) na początku drugiej dekady XX wieku dzięki mediom i technologiom cyfrowym lepiej rozumiemy inne kultury i religie; (3 ) jesteśmy (ale dopiero przy odpowiednim poziomie świadomości i wiedzy) mniej podatni na ideologiczne manipulacje; (3 ) posiadamy większą i bardziej świadomą tożsamość cywilizacyjną i aksjologiczną (znowu przy spełnieniu kryterium świadmości); (4) wdrożenie cyfrowych technologii zwiększa skuteczność medycyny i profilaktyki chorób cywilizacyjnych; (4 ) prowadzi do coraz bardziej zrównoważonej gospodarki żywnościowej, bardziej ekonomicznej eksploatacji zasobów naturalnych, zwiększenia roli energii odnawialnej w zaspokojeniu potrzeb globalnej gospodarki i społeczeństwa; (4 ) cyfrowy świat prowadzi do mniejszych kosztów w handlu i usługach oraz produkcji (ale może być też źródłem niekontrolowanych panik oraz środkiem ich wywołania); 194 Po raz pierwszy praca ukazał się w języku francuskim jako L Informatisation de la Societe. S. Nora, A. Minc (1981), The Computerization Socjety, Cambrige MA: MIT Press, s. 3-4.

163 (5) narzędzia cyfrowe prowadzą do większej kontroli władzy oraz jej hamowania w biurokratycznych zapędach (np. rezygnacja polskiego rządu polskiego z wdrożenia restrykcyjnych koncepcji ACTA 2012), jak i wykorzystywania pozycji monopolistycznej przez rynki (vide zmuszenie Cyfry+ do zmiany polityki wobec klientów Polska 2013); (5 ) Internet (i wolne media) stał się wielkim polem ujawniania patologii władzy np. ujawnienie programu PRISM; (6) technologie cyfrowe są w XXI wieku narzędziem i techniką masowej inwigilacji ludzi i są powszechnie przez różne instytucje wykorzystywane (np. cytowany wyżej PRISM; nadużywanie przez policję i służby specjalne kontroli bilingów telefonicznych, funkcjonowanie globalnych strategii kontroli sieci telefonii komórkowej); (6 ) technologie cyfrowe są masowo wykorzystywane do cyberprzestępstw a podsłuchu i inwigilacji oraz włamań internetowych. Plusy i minusy Uprawnionym jest postawienie tezy, że rewolucje technologiczne (choć pojęcie to ma także swoich krytyków) dokonały rzeczywistego przewrotu w wielu dziedzinach funkcjonowania człowieka, społeczeństw, jak i instytucji. Tak jak każda rewolucja ma ona swoje jasne i ciemne strony, które co już podkreślaliśmy wcześniej, nie mają źródeł w technologiach, lecz tkwią w człowieku i sposobach wykorzystywania postępu technologicznego. Jak zauważa William Leiss tym, co charakterystyczne dla rewolucji technologicznych wykorzystujących technologie cyfrowe, są nierównomierności dostępu do władzy nad nimi oraz znajdującej się w ich zasobach wiedzy 195. Podobne uwagi znajdziemy u badających ekonomiczne aspekty rozwoju technologii cyfrowych naukowców amerykańskich i brytyjskich, sugerujących, że świat technologii cyfrowych dokładnie powiela modele poprzedniego rynku ekonomicznego, znajdując się w rękach ograniczonej liczby osób 196 oraz generując jeszcze większe pokusy chciwości i nieuczciwości. Tym samym człowiek staje się uczestnikiem procesu z jednej strony nieograniczonego, z drugiej zaś strony modelowanego, modyfikowanego, a być może także ukierunkowanego. Podawane nam informacje są nie tylko nową wersja dotychczasowej papki informacyjnej, ale na dodatek serwowane są w sposób bardziej zmasowany. Ponieważ dyskurs, co do kluczowego wymiaru omawianej tu problematyki nie zakończy się tak długo, jak będzie trwała rewolucja technologiczna (przypomnijmy cytowana na wstępie tezę Junga) pojawiać się będą kolejne tezy hurra optymistyczne jak i skrajnie pesymistyczne. Nie zwalnia nas to jednak z podejmowania refleksji pedagogicznych nad zmianami, jakie te technologie będą wywoływały w życiu pojedynczego człowieka, grup społecznych, społeczeństwa oraz relacji miedzy kulturami. 195 Szersze studium tego problemu znajdzie Czytelnik w artykule W. Leiss (1989), The myth of the information society, in: I. Angus, S. Jhally (ed.), Cultural politics in Contemporary America, New York: Routledge. 196 Por. D. Lyon (1988), The Information Society: Issues and Illusuin, Cambrige: Polity Press; H. Schiller (1986), Information and the Crisis Economy, New York: Oxford University Press.

164 Podkreślmy zatem, że sieć zmieniła warunki w jakich człowiek może zdobywać, przekazywać i pobierać informacje, a także uczestniczyć w interakcjach społecznych. Przez wieki były one (warunki) ograniczone pozycją społeczną i ekonomiczną np. poprzez dostęp do edukacji, środków przekazu, możliwości i prawo do przemieszczania się, co rewolucja technologiczna zniosła w skali globalnej (tylko w systemach totalitarnych politycznie i ideologicznie mamy jeszcze do czynienia z próbami blokowania udziału w sieci). Jeśli piszemy w naszej pracy o wpływie sieci technologicznych (informacyjnych) na zmianę pojęcia przestrzeni i czasu, to przede wszystkim dlatego, że częściowo utraciły swoje znaczenia takie atrybuty władzy jak granice państwowe, kontrola obywatela, propaganda. Potęga sieci polega nie tylko na możliwości wysłania informacji i otrzymania jej, pobrania pakietu wiedzy, ale przede wszystkim na weryfikacji zawartych w nich treści oraz unikaniu cenzury. Ta cecha cyfrowych sieci jest jej wielką zaletą, ale także polem wielu manipulacji, na które jest szczególnie podatny młody odbiorca. Mamy bowiem z jednej strony możliwość szybkiego uzyskania informacji z niemal wszystkich dziedzin życia człowieka, z drugiej jednak strony nie uzyskujemy pewności czy wiedza ta jest nie tyle prawdziwa, co pełna, pełnowymiarowa. Posłużmy się w tym miejscu przykładem pokazującym taką pułapkę. Falsyfikacja wiedzy W 2012 roku w polskich szpitalach prowadzących oddziały toksykologiczne odnotowano zwiększoną liczbę zatruć benzydaminą, substancją stosowaną m.in. w produkcji płynów dezynfekujących. Okazało się, że na stronach internetowych powstały portale zachęcające dziewczynki do używania jednego z preparatów zawierających benzydaminę nie zewnętrznie, lecz wewnętrznie. Jeden z takich portali odnotował ponad 14 tysięcy wejść oraz pobrania instrukcji postępowania. Portal prowadzony przez Polaka, zarejestrowany na Karaibach, dostarczył prawdziwej wiedzy o stanach halucynogennych i euforycznych, ale nie zawierał ważnej informacji, że stosowanie wewnętrzne może doprowadzić do całkowitego zniszczenia nerek. Wynikiem było kilkadziesiąt poważnych zatruć. oraz konieczność długotrwałego leczenia, którego wyniki nie są jeszcze przesadzone. Zastanawiające jest dlaczego osoby korzystające z internetowych wskazówek tego portalu nie w weryfikowały ich na innych www. *** Kluczowy termin dla tej części rozważań czyli sieć jest niczym innym jak tylko spełnieniem warunków strukturalnych, które umożliwiają połączenie poszczególnych węzłów, z pomocą technicznych więzów (ties). 197 Węzłami będą tak ludzie, jak i urządzenia przez nie wykorzystywane. Istotne dla nowoczesnych sieci jest ich istnienie nawet wtedy, gdy nie korzysta z nich człowiek (sieci cyfrowe łączące poszczególne urządzenia są nieustannie włączone). Ma to ogromne znaczenie dla przyspieszenia i poszerzenia przekazu informacji i wiedzy, bowiem w momencie włączenia komputera i Internetu są one 197 Por. D. Barney (2008), Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo Sic!, s

165 automatycznie przerzucane na naszą pocztę. Znaczenie to widać w takich dziedzinach jak ostrzeganie przed tornadami, badanie zmiany pogody, analiza temperatury w okolicach okołobiegunowych, czy astronomiczna obserwacja nieba. W takim rozumieniu sieci cyfrowe wprowadziły nową jakość badań naukowych, znosząc takie aspekt jak zmęczenie badacza. Co więcej sieć lokalnych badań, nawet jeśli realizuje je tylko jedna osoba może zostać włączona w sieć globalnej wymiany informacji, współtworząc sieć globalną. Jej ważne cechy to: nieustanne rozrastanie się poprzez dodawanie kolejnych węzłów; możliwość występowania człowieka w roli kilku węzłów; możliwość posiadania kilku portów cyfrowych (np. telefon, tablet, komputer); jednoczesne występowanie w roli jawnej oraz anonimowej. Ten stan tworząc zupełnie nowe warunki interakcji społecznych, edukacji, pracy zawodowej, udziału w życiu ma wielkie zalety, ale może być polem wielkich pułapek. Grafika.. Kluczowe pułapki wielkiej sieci 198 Powtarzalność informacji wpływa na jej wiarygodność, bez względu na jej wartość naukową Nieetyczne metody pozycjonowania Ograniczone sposoby blokowania informacji Łatwość przechwycenia informacji Podawanie informacji niepełnych falsyfikacja wiedzy Opiszmy w tym miejscu jedną z nich. Cytowanych w pracy badaniach prowadzonych przez naszą Katedrę uzyskaliśmy jednoznaczne potwierdzenie, ze młodzi (i nie tylko) uczestnicy sieci traktują Internet, jako kluczowe źródło zdobywania informacji i wiadomości. Stan ten jest łatwo wytłumaczyć klikniecie myszką jest zdecydowanie łatwiejsze niż wyprawa do szkolnej czy akademickiej biblioteki lub wertowanie stron opasłych encyklopedii. Stąd taka popularność wszelkiego rodzaju wyszukiwarek oraz pojawienie się portali tematycznych, w tym takich, które oferują skrótową wiedzę z danego zakresu tematycznego, czego najlepszym przykładem jest Wikipedia. Przy wiedzy na poziomie pogody czy rozwiązywania krzyżówek lub poszukiwania t-shirtu taki model przesiewania wiedzy uznalibyśmy za możliwy do zaakceptowania. Tymczasem problem ma szerszy zasięg. Potęga Internetu związana jest nie tylko z możliwością włączenia informacji w ogólnoświatową sieć i jej szybkim rozpowszechnieniem, ale także wywindowaniem jej na wysoką pozycję w wyszukiwarkach. Ponieważ pokazują one informację według kryterium najczęściej wybierane zwielokrotnia to wybory czyniąc z niej informację nr 1. Badania prowadzone na internautach często przebywających w sieci i wykorzystujących ją do wyszukiwania 198 Źródło grafiki:

166 informacji np. w nauce wskazują, że pierwsze 5-6 linków jest otwieranych najczęściej. Tym samym ukazuje się moc kształtowania poglądów, sądów i ocen te pierwsze są bardzo często przyjmowane jako prawda. Sieć jest zatem potężnym narzędziem, co w perspektywie pedagogicznej wskazuje na potrzebę: uczenia nastolatków poszukiwania odpowiedzi w wielu źródłach oraz weryfikowania ich z literatura książkową; nabywania przez uczniów krytycznego podejścia do informacji zamieszczanych w Internecie oraz zdolności zachowania niezależności w opiniach, ocenach o głoszonych poglądach; ostrożnego podchodzenia do pewników w sieci, zwłaszcza jeśli dotyczą one kwestii dyskusyjnych, kontrowersyjnych oraz tzw. gorących tematów Sieć jako część nowej epoki ekonomicznej W rozdziale drugi podjęliśmy kluczowe kwestie związane z rolą technologii cyfrowych w tworzeniu nowego społeczeństwa, któremu za pomysłem Yoneji Masudy nadano nazwę społeczeństwa informacyjnego (joho shakai). Powracamy teraz do tych kwestii w innym aspekcie. Choć podjęte rozważania zamierzamy skupić na kontekstach socjopedagogicznych zasadnym jest zwrócenie uwagi Czytelnika na ważną kwestię związaną z rolą nowoczesnych sieci w społeczeństwie opartym na kapitalizmie rynkowym w dobie postindustrialnej. Tym, co charakterystyczne dla ostatnich dekad jest wzrost roli usług w nowoczesnych gospodarkach oraz zwiększanie się liczby bezpośrednich konsumentów oraz uczestników ruchu ekonomicznego. Być może tego nie pamiętamy, ale jeszcze lat temu w naszym kraju oraz regionie środkowoeuropejskim bycie konsumentem, ze względu na permanentny brak towaru, było wielce utrudnione. Zmiany ekonomiczne związane z wprowadzeniem mechanizmów rynkowych charakterystycznych dla wolnych gospodarek oraz zmiany społeczne dokonały rewolucyjnych przeobrażeń, które znamionują m.in. rozszerzenie się oferty rynku usług, zwielokrotnienie masy i typów towarów oferowanych przez handel, pojawienie się wielkiej grupy konsumentów dotychczas wyłączonych z samodzielnych decyzji ekonomicznych (młodzież i dzieci), dynamiczny rozwój reklamy; rosnąca zawodowoekonomiczna aktywność kobiet. Dla takich trendów sieci cyfrowe są przysłowiową wodą na młyn tworząc nowy rynek (np. handel w sieci), uaktywniając nieznane do tej pory formy i typy aktywności zawodowej (np. Allegro, wirtualne sklepy), zwiększając tempo przepływu informacji o nowych produktach (reklama, w tym modele reklamy przymuszającej). Technologie cyfrowe stały się dla producentów, handlu i rynku mediów polem niezwykłej ofensywy kierowanej do konsumenta, w wyniku czego wzmocnieniu ulega konsumpcyjny model życia. Jeśli dokonamy wnikliwej analizy tej przestrzeni ujawnia się kluczowa cecha (daleka od rzeczywistości), ze jesteśmy uczestnikami państwa dobrobytu ekonomicznego. Empirycznych dowodów na

167 istnienie takiego trendu dostarcza nam autorskie badanie, którego fragment prezentujemy poniżej. Tab.. Zachowania klientów w sieci i rynku realnym Nadany problem W ramach której formy zakupu podejmujesz decyzje szybciej? Która z form promocji towarów i usług ma większy wpływ na podejmowane przez ciebie decyzje? Kiedy częściej dokonałaś/eś nietrafnego zakupu? Przy której formie zakupów towarzyszą Tobie większe emocje Jakie reklamy przyciągają częściej twoją uwagę? Transakcje na rynku wirtualnym Transakcje na rynku realnym 73% 27% 62% 38% 68% 42% 69% 31% 78% 22% Cyfrowe pobudzanie konsumpcji Badanie prowadzone na populacji odbiorców w wieku lat wykazało jeszcze jedną prawidłowość. Młodzi klienci są zdecydowanie bardziej ryzykowni w podejmowanych decyzjach, silniej kierując się takimi cechami jak popularność towaru, jego promocyjna cena, moda na dany produkt. Na tym polu niezwykle pobudzonych potrzeb i oczekiwań konsumpcyjnych rozkwita kolejny rynek zaspokajający potrzeby przeciętnego człowieka na pieniądz (rynek finansowo-bankowy). Ta ostatnia kwestia jest szczególnie istotna, bowiem w tej sferze dochodzi do coraz liczniejszych patologii generowanych przez instytucje parabankowe oferujące pożyczki pieniężne dosłownie każdemu, bez żadnej weryfikacji zdolności kredytowej. Przemiany gospodarcze, których częścią jest wielka sieć bez niej nie mogłyby się dokonać doprowadziły do powstania zupełnie nowego modelu społeczeństwa konsumpcyjnego, niż było to widoczne w bogacących się w latach 60. XX wieku Stanach Zjednoczonych czy kilkanaście lat później społeczeństwach Europy Zachodniej. Jak to określili w swoim studium dotyczącym zmian społeczno-ekonomicznych S. Cohen i J. Zysman jesteśmy uczestnikami procesu, w którym klasyczne społeczeństwo przemysłowe przechodzi w nowy model 199. Jego ostatecznego kształtu jeszcze nie znamy, co prowadzi nas do pytania jak w tym wielkim rynku konsumpcji (często już presumpcji) funkcjonować będą młodzi ludzie, w stanach wielkiego pobudzenia mieć, teraz, tutaj, naraz. Możemy też bez obawy o błąd powiedzieć, że świat technologii cyfrowych jest jednym z kluczowych czynników rozwoju konsumpcji, w tym w większości takich jej typów, które związane są z globalizacją konsumpcyjną. To ostatnie zjawisko od lat analizuje wybitny socjolog George Ritzer, nadając mu m.in. nazwę spektaklu 199 Zob. S. Cohen, J. Zysman (1987), Manufacturing Matters: The Myth of the Post-Industrial Econoy, New York: Basic Books.

168 Cyfrowy rynek młodych odbiorców konsumpcyjnego 200, a inny z badaczy Mike Featherstone mówi wręcz o świątyniach konsumpcji 201. Ponieważ media cyfrowe są źródłem nieustannego pobudzenia konsumpcyjnego młodzieży i dzieci oraz wzbudzają u nich stan nieustannego oczekiwania na promowane produkty a także produkty nowe, dopiero przygotowywane do wprowadzenia na rynek (vide strategie promujące nowe filmy, zabawki, słodycze) zasadną jest refleksja nad konsekwencjami tego nieustannego pobudzania potrzeb. W cytowanych badaniach własnych niemal 85% rodziców małych dzieci (przedszkole, szkoła podstawowa) spotkało się z oczekiwaniami ze strony swoich dzieci na zakup produktów reklamowanych w telewizji lub w trakcie seansów kinowych. W sondażach prowadzonych pod koniec 2012 roku przez Centrum profilaktyki Społecznej i Katedrę Pedagogiki WSB, przed i po seansach kinowych adresowanych do młodego odbiorcy, ponad 81% rodziców stwierdziło, ze ich dzieci porosiły ich o zakup gadżetu związanego z tematyką filmu, a niemal 93% naciskało na zakup produktów spożywczych oferowanych przed seansem. Dane te ukazują siłę, z jaką przekaz cyfrowy oraz reklama oddziałują na młodego konsumenta. Zgodnie z kluczową tezą rynku dążącą do maksymalizacji podaży założyć możemy, że rynek młodego odbiorcy będzie polem kolejnych zmasowanych działań ofensywnych. Za takim ujęciem tego problemu przemawiają następujące fakty: młodzież jest kluczowym odbiorca nowinek technologicznych; trwają prace nad nowymi modelami urządzeń cyfrowych adresowanych do najmłodszych odbiorców; rozwija się specjalistyczny rynek reklamowy adresowany do tej części społeczeństwa; handel stosuje specjalne techniki i metody adresowanie produktów do poszczególnych grup wiekowych (vide usytuowanie produktów dla dzieci na najniższych pułkach, atak aby w pierwszej kolejności dostrzegły je dzieci i przynaglały rodziców do ich zakupu). Na taki trend wskazują także strategie pobudzania konsumpcji realizowane głównie przez wielkie sieci handlowe i wielkich producentów różnych dóbr, czyniących z podaży towaru oraz jego zakupu wielki spektakl. Socjologiczna koncepcja tego zjawiska została przed laty opracowana przez Guy Deborda w jego pracy Społeczeństwo spektaklu 202, a jedną z kluczowych tez jest wywód wskazujący, że modele pobudzania odbiorcy mają silny wpływ na obniżenie racjonalności wyborów. Spróbujmy sygnalizowaną powyżej potęgę sieci cyfrowych zweryfikować w aspekcie powielania wzorów oraz wpływów na zachowani ludzi. 200 Zob. G. Ritzer (2012), Magiczny świat konsumpcji, Warszawa: warszawskie Wydawnictw Literackie MUZA SA, s. 184 i dalsze. 201 M. Featherstone, Consumer Culture and Postmodernism, London: Sage, s Zob. G. Debord (2006), Społeczeństwo spektaklu, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

169 5.3. Media cyfrowe, jako źródło wzorów Zacznijmy od ostatniego słowa w tytule podrozdziału, przez część czytelników nielubianą, bo utożsamianą z minioną epoką ideologiczną. Zatrzymajmy się jednak na jego istocie: propaganda jest częścią każdego medium i wszystkie one wykorzystują to narzędzie. Wystarczy, że w kilku mediach pojawią się informacje o poszukiwaniu przestępcy w określonym rejonie kraju, a wśród części mieszkańców miejscowości, których nazwy wymieniono ujawnia się strach. Mechanizm budowania atmosfery bywa tworzony specjalnie np. dla wywarcia wpływu na określone decyzje. Wiemy już z wielu badań, że podawanie informacji o rozwoju przestępczości, tragicznych zachowaniach kierowców wywołuje społeczną akceptację dla zwiększenia liczby sił policyjnych i wyposażania ich w nowoczesny sprzęt, podobnie jak zamachy terrorystyczne odpowiednio podane informacyjnie, zwiększają społeczną akceptację dla czasowego ograniczenia niektórych praw i wolności. Wskażmy, że w takich sytuacjach rzadko kto pyta o koszty i następstwa wynikających stąd decyzji. Przykładem takich manipulacji była medialna panika o ptasiej grypie wywołana we francuskich mediach cyfrowych, co doprowadziło do gigantycznych wydatków na szczepionki, choć po roku okazało się, że było to zmarnowaniem publicznych pieniędzy. Niedawna informacja (kwiecień 2013) o nieetycznym zachowaniu jednego profesora, oczekującego spełnienia jego oczekiwań seksualnych przez studentki, w zamian za zaliczenie, wywołała histeryczny komentarz kultowej dziennikarki pod nazwą kompromitacja profesury. Z kolei publikacja przez policję danych o 23 śmiertelnych wypadkach na drogach (weekend lipca 2013) skutkowała dziesiątkami reportaży telewizyjnych i prasowych w kolejnych dniach, podczas gdy w tym samym okresie w Polsce zmarło ponad 200 osób na tytoniowe choroby nowotworowe. Wszystkie te przykłady pokazują potęgę działania mediów cyfrowych i tradycyjnych na przekonywanie ludzi, co do określonych racji. Podawanie informacji prawdziwych, ale w przesycie może tym samym budować ich społeczne odzwierciedlenie nieadekwatne, co do skali i istoty problemu. Takich mechanizmów we współczesnych mediach jest coraz więcej. Jeśli informacje podawane przez media cyfrowe mają silny wpływ na zachowania osób starszych, ukształtowanych, dysponujących wiedza i doświadczenie, to oczywistym jest ich wpływ na nieukształtowane osobowości dzieci i młodzież. Spróbujemy to przeanalizować na dwóch przykładach przekazu telewizyjnego i przekazu gier sieciowych. Na potrzeby naszej publikacji, dzięki pomocy studentów Wyższej Szkoły Biznesu oraz warszawskiej SGGW przeprowadziliśmy badanie, w trakcie którego zapisywali oni jakiego typu informacje pojawiają się w kluczowych programach telewizji publicznej i komercyjnych. Równolegle diagnozowano wiodące internetowe portale informacyjne. Przyjęliśmy trzy kody zapisu dotyczące sytuacji w Polsce: informacja pozytywna, informacja negatywna i informacja obojętna. Na etapie wstępnym wylosowano 2 dni robocze (wtorek, czwartek) oraz jeden weekendowy (sobota) prosząc studentów o przypisanie im Nieprawdziwa prawda

170 Uczenie przez przemoc odpowiednich wartości (+) dla informacji pozytywnych, (-) dla negatywnych i (0) dla obojętnych. Badaniem objęto wszystkie informacyjne programy telewizyjne nadawane w te dni w godz Wynik był zaskoczeniem dla wszystkich 73% przekazów informacyjnych w TV i 58% w Internecie tworzyły informacje negatywne, budzące silne napięcie, emocje, strach, negatywne skojarzenia itp. Co wiemy z tego sondażu? Jak wiemy przekaz telewizyjny jest najprawdopodobniej najważniejszym źródłem pozyskiwania różnych informacji dla osób starszych, natomiast dla młodszego pokolenia taką rolę spełniają portale internetowe. W szczegółowych opisach przekazywanych informacji eksponowano: spory i kłótnie polityczne, czyny przestępcze, afery, procesy sądowe, tragiczne następstwa wypadków i klęsk żywiołowych. W wyniku zestawienia informacji jakie otrzymał odbiorca zbudowano obraz Polski obraz którego w rzeczywistości nie ma, choć każdy pojedynczy fakt i zdarzenie były prawdziwe, tyle że ich obecność w przestrzeni publicznej jest zdecydowanie mniejsza niż obraz telewizyjny. Co ciekawe odbiorca dorosły na ponad 260 różnych informacji (wygenerowanych w cyklu 15 godzin), z których tylko 11(!) budowało pozytywny obraz rzeczywistości. Najczęściej powtarzano informacje negatywne. Otrzymane wyniki nawiązują do szeroko znanych badań G. Gerbner a i L. Gross a 203, zainicjowanych w latach 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych AP, gdzie badacze ci wskazali, iż telewizja sztucznie zawyża oceny prawdopodobieństwa stania się w ofiarą przestępstwa lub znalezienia się w sytuacji ryzyka. Taki mechanizm przesycenia określonymi treściami prowadzi przy długotrwałym przekazie do powstawania rzeczywistych reakcji na nierzeczywisty świat. Z kolei w przekazie internetowym przeważały informacje podawane skrótowo choć niewątpliwą zaletą tego medium była możliwość poszerzenia ich na licznych linkach. W literaturze tematu wskazuje się na jeszcze jeden istotny aspekt związany z powielaniem wzorów medialnych. Otóż jak pisze Manfred Spitzer w obserwacji dzieci miedzy drugim a ósmym rokiem życia dostrzeżono, ze powielają one obserwowane zachowania niemal dokładnie tak jak je widzą. O ile starsze dzieci potrafią odróżniać rzeczywistość realną od wirtualnej, o tyle maluchy maja z tym widoczny kłopot. Ten mechanizm ma również swoje dobre strony, bowiem w ten sposób małe dzieci nabywają wielu umiejętności manualnych 204 np. obserwując wykonywanie na ekranie określonych czynności. Te i podobne analizy Spitzer konkluduje następująco: Oglądanie przemocy jest dla nas uczeniem opartym na ćwiczeniu, tak jak przyglądanie się motylom czy liściom: ktoś kto widział ich tysiące potrafi je rozróżniać, zna się na nich, wie na co należy zwracać uwagę. Jeśli przeniesiemy to na przemoc w telewizji, oznacza to, mówiąc krótko i dosadnie: kto ogląda horrory i filmy z przemocą, ten uczy się horroru i przemocy. Z tego wynika w dłuższym czasie, że będzie mu się stopniowo coraz częściej zdarzać horror i przemoc. Co więcej: to, 203 Zob. G. Gerbner, L. Gross, The scary word of TV s heavy viewer, in: Psycgology Today, April1976 s Takie powielanie wzorów zostało zbadane w latach 90. Przez A. Gopnika i jego współpracowników, a wyniki tych obserwacji znajdzie Czytelnik w pracy Gopnik A., Meltzoff A.N., Kuhi P.K. (1999), The scientist in the crib, New York: William Morrow and Company Inc.

171 czego się nauczył, będzie wpływało na jego zachowanie i w ten sposób na życie całej wspólnoty. 205 Analizy Spitzera są bliskie wieloletnim badaniom prowadzonym przez Alberta Bandurę i jego współpracowników, wynikiem czego było powstanie teorii społecznego uczenia się. Społeczne uczenie się jest częścią wielkiego i kluczowego (obok wychowania) dla kształtowania się osobowości młodego człowieka procesu socjalizacji. Jego istota wiąże się z trzema mechanizmami: wzmacnianiem, naśladowaniem, przekazem symbolicznym. W kontekście cyberprzestrzeni wszystkie trzy mechanizmy są jego częścią, ponieważ Internet, gry, portale i wiele innych narzędzi multimedialnych opiera się na nieustannej powtarzalności określonych treści. Wiemy już z socjologii i psychologii, że młodzi ludzie, obserwując zachowania starszych, dominujących rówieśników oraz osób dla nich ważnych (np. idoli, celebrytów), podejmują zachowania naśladowcze (np. ubiór, słownictwo, gesty). Według opisywanego tu mechanizmu, obserwując, jak zachowują się ludzie w naszym otoczeniu, zaczynamy zachowywać się tak, jak oni. 206 Kluczowym okresem naśladowania innych jest wiek między 12 a 18 rokiem życia, aczkolwiek czas też zależy od indywidualnych cech jednostki. 207 Tą częścią życia człowiek zajmował się szeroko Albert Bandura, który uważa, iż nauka poprzez obserwację jest skróceniem procesu nabywania zachowań co czyni sposób i praktycznym i wygodnym. Według tego autora, proces ten jest szczególnie silny w okresie dziecięcym, kiedy to jednostka obserwuje osoby bliskie, społeczne uczenie się następuje poprzez naśladowanie i modelowanie. 208 Podkreślmy jednak, że młody obserwator nie ma wszystkich niezbędnych sprawności do oceny zachowań modela z punktu widzenia: kryterium moralnego, następstw społecznych, konsekwencji zdrowotnych, rozwoju własnego. Stąd nie każda treść i nie każde zachowanie, jakie dziecko obserwuje, będzie służyła jego homeostazie. Czynimy tę uwagę zważywszy na masowe korzystanie z urządzeń cyfrowych, co skutkuje obserwowaniem takich zachowań już przed najmłodsze dzieci. Ponieważ laptopy, smartfony są używane przez ogromna część ludzi młodych, a telewizja jest medium używanym od obudzenia się po zaśniecie, dziecko odbiera korzystanie z nich jako normalną, standardową część życia. Dlatego naszym zdaniem nasycenie nowymi technologiami jest istotnym czynnikiem ryzyka nadużywania ich oraz uczenia się społecznego funkcjonowania w nieustannym kontakcie z nimi. To zaś otwiera ścieżkę ku cyberzaburzeniom. Internet a społeczne uczenie się 205 M. Spitzer, dz.cyt., s B. Szacka (2008), Wprowadzenie do socjologii, Warszawa: oficyna Naukowa, s K. Janus (2011), Słownik pedagogiki i psychologii, Warszawa: Wydawnictwo Buchmann, s A. Bandura ((2007), Teoria społecznego uczenia się, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s

172 Grafika xxx. Kluczowe procesy w teorii społecznego uczenia się Modelowanie zachowań Odwzorowanie uwagi P r o c e s y motywacyjne przechowywania odtwarzania motorycznego Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Bandura,(2006), Teoria społecznego uczenia się, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s Cyfrowe antywzory zachowań Podejmując siłę działania przekazu cyfrowego, zwłaszcza telewizyjnego na odbiorcę koniecznym jest zwrócenie uwagi na odwzorowanie zachowań oraz zjawisko desensytyzacji. Są one przedmiotem wieloletnich badań w różnych krajach już w 1997 roku amerykański badacz mediów A.M.S Barry z Uniwersytetu Stanowego w Nowym Jorku zaprezentował tezę, że: Historie z mediów tworzą mapy, na podstawie których dzieci uczą się nawigacji w życiu. 209 Była ona rozwinięciem uwag publikowanych na podstawie wcześniejszych badań dotyczących możliwego wpływu przekazu telewizyjnego na zachowania dzieci i dorosłych. Zauważmy w tym miejscu, że przekazy telewizyjne, coraz częściej nakręcają złe emocje lub pokazują te sfery życia człowieka, które wymagają refleksji społecznzej, moralnej i prawnej, ale przecież nie stanowią dominującej części życia dzieci, młodzieży i dorosłych. Zasada ekscytacja i zło sprzedają się lepiej w mediach cyfrowych urosła do rangi kanonu. Ta sama zasada dotyczy spojrzenia przez media na wiele zachowań przestępczych i dewiacyjnych, które są nierzadko ścieżką do sukcesu, sposobem uzyskania wysokiej pozycji grupowej, pokazania alternatywnej pozycji wobec norm i prawa pozycji jako celebryta, normą wynikająca z funkcjonowania w określonym środowisku, czego przykładem może być: o prezentowanie wypowiedzi piosenkarki zarzekającej się, że znalezione w jej domu narkotyki otrzymała jako przesyłkę adresowaną na jej psa; o nieustanne zapraszanie studia polityka z uśmiechem informującego o łamaniu przepisów prawa w ruchu drogowym; o czynienie tematu dnia z faktu palenia marihuany przez polityka przed sejmem, bez nadawania tym zdarzeniom ocen moralnych. Cytowany powyżej Barry oraz Manfred Spitzer zauważyli, zauważyli ogromna siłę, z jaką nowe technologie działają na odbiorcę. Z badań Barrego prowadzonych wśród uczniów w cyklu ich pierwszych dwunastu lat nauki wynika, że o ile w szkole spędzili oni około 13 tysięcy godzin, to przed telewizorami już 25 tysięcy godzin, z czego niemal 18 tysięcy dotyczyło 209 A.M.S. Barry (1997), Visual intelligence. Perception, image and manipulation in visual communication, New York: State University, s. 306.

173 wizualnego uczenia się zdominowanego przez przemoc 210. Z kolei Spitzer ujął te i inne badania m.in. wieloletnie badania przeprowadzone przez Erona i Husemanna prowadzone w okresie w studium psychologicznym ukazując mechanizmy uczenia się naszego mózgu, co upoważniło go do tezy o nieustannym uczniu się mózgu na skutek powtarzających się obserwacji. Mogą one przybierać różne postacie, ale dwie są najbardziej charakterystyczne tj. powielanie wzorów (co zasygnalizowaliśmy wcześniej) oraz desensytyzacji. O ile pierwsza jest dość dobrze opisana w literaturze tematu, to druga bywa często błędnie odczytywana. Pierwszym naukowcem, który zwrócił uwagę na mechanizmy desensytyzacji był Victor Cline, który wraz ze współpracownikami zaobserwował, iż częste doświadczanie określonego bodźca powoduje osiąganie słabszego efektu reakcji 211. W przełożeniu na oglądanie aktów przemocy (ale nie tylko) wynikiem jest swoistego rodzaju znieczulenie i zobojętnienie na treści tego bodźca badane osoby, które wcześniej często oglądały przemocy w filmach, reagowały słabiej na filmowe akty przemocy. W kilka lat później M.H. Thomas dowiódł, że ciągłe oglądanie przemocy w telewizji prowadzi do generalizowania zachowań odbieranych w mediach na rzeczywistość społeczną, a brutalne zachowania obecne w przekazie filmowym są traktowane jako normalne (adekwatne do sytuacji). W 1992 roku Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne opublikowało wyniki badań dowodzące, że oglądanie przemocy prowadzi do stępienia wrażliwości i obojętnych zachowań wobec aktów przemocy 212. W kolejnych latach wyniki te potwierdzano 213 dodając kolejne wyjaśnienia teoretyczne, wśród których szerokie uznanie znalazła koncepcja kataraktyczna, według której oglądanie przemocy dostarcza widzowi zastępczego ujścia dla własnej agresji. Konkludując tę część rozważań możemy stwierdzić, że do najważniejszych mechanizmów, jakie wykorzystują media w procesie działania na odbiorcę są: modelowanie (proces polegający na uczeniu się i internalizowaniu pewnych wzorców postępowania poprzez obserwowanie i naśladowanie zachowania innych osób); pobudzanie i generowanie negatywnych wzorców zachowania (co zwiększa to prawdopodobieństwo pojawienia się takich zachowań, np. u młodych ludzi); desensytyzacja (uniewrażliwienie proces, w którym jednostka przyzwyczaja się do obserwowanych przez nią obiektów czy sytuacji, zwiększa się jej tolerancja na podobne zjawiska występujące w rzeczywistości). Media cyfrowe a desensytyzacja 210 Tamże, s Cline V.B.,Croft R.G., Courrier S. (1973), Desensitization of children to television violence, w; Journal of Personality and Social Psychology (American Psychological Association) 27(3), s Za: M. Spitzer (2007), dz. cyt., s Zob. Huston A., Watkins B., Kunkel, D. (1989), Public policy and children s television, w: American Psychologist, 44, s ; Johnson, J., Christie, J., Yawkey, T. (1987), Play and early childhood development. Glenview, IL: Scott, Foresman; Hearold, S. (1986), A synthesis of 1043 effects of television on social behaviour. In G. Comstock (Ed.), Public Communications and Behaviour: Volume I. New York: Academic Press; Huesmann, L.R. (1986), Psychological processes promoting the relation between exposure to media violence and aggressive behaviour by the viewer, w: Journal of Social Issues 42, s ; Huesmann, L.R., and L.D. Eron. (1986), Television and the Aggressive Child: A CrossNational Comparison. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.Liebert i Sprafkin, 1988.

174 Siłę działania mediów cyfrowy dostrzegamy także w obszarze promocji mody, wzorów zachowania, wizualizacji. Modele piękności, kobiecości i męskości 214, fasony butów, gadżety, trendy mody, fryzury i tipsy, a także setki innych zjawisk i propozycji oferowanych masowego odbiorcy, z którego znaczącą część stanowią ludzie młodzi ukazują kolejną odsłonę potęgi mediów cyfrowych. Podkreślmy przy tym, że często są to oferty budowane w ramach skoordynowanych strategii realizowanych w przekazie cyfrowym (TV i Internet), reklamie zewnętrznej oraz czasopismach adresowanych do określonych grup odbiorców. Przykładem takich zmasowanych działań na młodego odbiorcę są kampanie towarzyszące nowym filmom adresowanym do najmłodszego widza. Społeczeństwo sieci, a może bardziej społeczeństwo w sieci, ze względu na przyspieszenie procesów decyzyjnych, funkcjonowanie w szybszym tempie, nieustanna presję nowych informacji i produktów nie jest w stanie działać według tych samych kanonów, co poprzednie pokolenia. Jeśli tak, to będą powstawały nowe mechanizmy oceny porządku prawnego, stosunku do wartości, ścieżek postępowania. Być może nie jest jeszcze uzasadnione stwierdzenie formułowane przez Thomasa Lickmanna, że żyjemy w społeczeństwie, w którym nie istnieje już tradycyjny porządek moralny, bowiem nowoczesne społeczeństwa nie mają w ogóle obowiązującego ładu moralnego 215. Ta stanowcza uwaga kieruje naszą uwagę na zapominane kryterium, wedle którego moralność zawsze była konstytutywnym wymiarem konkretnych relacji twarzą w twarz. Przenikała to, co niektórzy analitycy przestrzeni społecznej nazwali ładem interakcji, zrówno w społeczeństwach archaicznych, w których nie miał on własnej podstawy instytucjonalnej, jak i w tradycyjnych społeczeństwach, w których taką podstawę miał. Czy zatem nie może być tak, że po utracie religijnomoralnej instytucjonalnej struktury (a tatki proces niewątpliwie obserwujemy w ramach szerszego zjawiska sekularyzacji), która zajmowała kluczową pozycję w tradycyjnym społeczeństwie, moralność przeszła do wolnej przestrzeni, gdzie nie istnieją trwałe oceny związane z podziałem na dobro i zło? Wskazujemy na ten problem gdyż w sieciach relatywizowanie (nic nie jest stałe, nic nie jest pewne) urosło do zasady, według której odbywa się odkrywanie kolejnych prawd. Kwestia ta nosi naszym zdaniem znamiona wielkiego wyzwania pedagogicznego, zwłaszcza, że pojęcie dobra i zła są nadal istotne dla życia, a konkretnie dla planowania, wykonywania, i oceniania działań własnych i cudzych. 214 Interesująca interpretacje tego problemu znajdziemy w artykule D.T. Kenrick a, S.E. Gutierres a, Zjawisko kontrastu a ocena atrakcyjności fizycznej gdy piękność staje się zagadnieniem społecznym, w: Człowiek dz.cyt. s Zob. T. Lickmann (2006), Komunikacja moralna w nowoczesnych społeczeństwach, w: Współczesne teorie socjologiczne, wybór i opracowanie: A. Jasińska Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 943.

175 5.4 Wyzwania dla praktyki pedagogicznej Jak dowodzi wielu autorów (zob. prace G. Ritzera, F. Fukuyamy, Z. Baumana, A. Radziewicza-Winnickiego, M. Tanasia, H. Kieresia, B. Siemienieckiego, Jana Pawła II, R.B. Sieronia, K. Chałas, S. Juszczyka, J. Gajdy, M. Sokołowskiego), XXI wiek stawia nowe wyzwania i oczekiwania cywilizacyjne, w szczególności w związku z kształtowaniem się ram i mechanizmów społeczeństwa nowego typu, którego cechy omówiliśmy wcześniej społeczeństwa informacyjnego. Jego niezwykłość, potęgę i dynamikę potwierdzają kolejne zjawiska, zdarzenia, implikacje, choćby wydarzenia określane umownie jako Facebook czy Acta. Co więcej, implikacje społecznych zmian w cyberprzestrzeni oraz przez cyberprzestrzeń są daleko bardziej determinujące niż te, jakie obserwowaliśmy do tej pory. Jeśli tempo informatyzacji życia społecznego, edukacji, gospodarki, a także administracji nie ulegnie zmianie, gdzieś za lat będziemy żyli w rzeczywistym społeczeństwie informatycznym, tzn. takim, gdzie większość czynności wykonywana będzie on-line, z wykorzystaniem przekazu-sygnału cyfrowego. Zakładamy również, że w perspektywie najbliższych 2 3 dekad powstaną technologie i narzędzia integrujące w jednym urządzeniu możliwość operowania tym wszystkim, co jest niezbędne człowiekowi do sprawnego funkcjonowania: zarządzanie i operacje finansowe, podstawowe badania medyczne, edukacja, rozrywka, przygotowanie posiłków, zlecenia usług, kontakty interpersonalne. Będziemy mogli to robić za pomocą jednego urządzenia cyfrowego. Choć pojęcie społeczeństwa informatycznego jest znane od wielu lat 216, tylko z pozoru wydaje się czytelne i oczywiste, zwłaszcza w aspekcie edukacyjnym. Podsumowując część poprzednich rozważań zasadnym jest wskazanie, że przy tak wielkiej dynamice zmian wiele z nich wmusza nowe spojrzenie na edukację i oświatę, a tymi czynnikami, które szczególnie wskazują na postulat pilności zmian są następujące fakty i zjawiska: od najmłodszych lat dzieci dojrzewają w otoczeniu i z udziałem techniki multimedialnej oraz rozszerzającego się przekazu multimedialnego. Dla wielu z nich ma to miejsce od pierwszego dnia, kiedy pojawią się w domu (w świetle zgromadzonych i uśrednionych badań już ponad 70% rodziców deklaruje, że nie wyłącza telewizora, gdy w pokoju jest niemowlak, a ponad 50% wykorzystuje telewizję do usypiania dziecka lub zajmowania go, gdy mama/tata musi wykonać inne domowe czynności). Tym samym małe dzieci dorastają przy niemal nieustannym przekazie telewizyjnym, muzycznym, a nierzadko komputerowym (np. obserwując tatę grającego na laptopie); bardzo szybko doświadczają wzrokowosłuchowo-dotykowo-myślowego kontaktu z urządzeniami 216 Bardzo interesujące uwagi dotyczące tych problemów znajdzie czytelnik w trzech pracach: D. Barney (2008), Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo Sic!; Ch. Jonscher (2000), Życie okablowane, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA; (red.) M. Sokołowski (2006), Definiowanie McLuhana. Media a perspektywy rzeczywistości wirtualnej, Olsztyn: Wydawnictwo Algraf.

176 multimedialnymi; mieszkają nie tylko z rodzicami, lecz także nieustannie aktywnymi multimediami (głos i obraz telewizora działa dłużej niż taty lub mamy); Pedagogika wobec wielkich zmian Rodzice nie uświadamiają sobie, jak silnie nowe multimedia oddziałują na kształtowanie się osobowości małego dziecka. Nie przyjmują do wiadomości, że powtarzane przekazy (np. agresji) zostają utrwalone i mogą być przyszłości naśladowane i powielane. Stąd kluczowym zadaniem pedagogicznym w tym obszarze jest uczenie rodziców, że małe dziecko nie jest przygotowane rozumowo i emocjonalnie do przyjmowania wszystkich prezentowanych w sieci informacji oraz obrazów. kontakty międzyludzkie stają się coraz bardziej screen to screen niż twarzą w twarz, a ich egzemplifikacją tego stanu są dziesiątki milionów telefonów komórkowych posiadanych przez Polaków i miliony godzin w nich spędzane. Proces ten najbardziej dostrzegamy w młodym pokoleniu, które dosłownie budzi się i zasypia z telefonem ; Internet stał się kluczową płaszczyzną zdobywania informacji, ich wysyłania oraz gromadzenia w 2012 roku na świecie wysłano 1,2 biliona zapytań do Google. Uczniowie, poszukując potrzebnych im informacji, korzystają przede wszystkim z Internetu, co sugeruje potrzebę zastanowienia się nad edukacyjnymi bazami adresowanymi dla uczniów, spełniającymi standardy najwyższej rzetelności i największej atrakcyjności; dzieci zdecydowanie szybciej od dorosłych opanowują multitechniki i... spędzają przed nimi i z nimi więcej czasu niż ich rodzice. Rodzice mają ogromny problem w ustanowieniu granic czasowych korzystania przez ich dzieci z nowych multimediów; coraz młodsze dzieci (samodzielna nieograniczona czasowo dostępność do komputerów na poziomie 5 6 klasy szkoły podstawowej wynosi ponad 60% badanej grupy respondentów 217 ) rozpoczynają swoją samodzielną przygodę z multimediami elektronicznymi, a niektóre z tych urządzeń są dedykowane specjalnie dla młodego pokolenia, co generuje potrzebę przygotowania rodziców do permanentnej edukacji multimedialnej. Nowe sieci technologiczne zmieniają wszystko środowisko socjalizacji człowieka, źródła wiedzy, funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, horyzonty wiedzy. Dla pedagogiki i jej subdysyplin istotne powinno być to, że w nowych modelach społecznego funkcjonowania tworzą większe szanse spotkania osób o podobnych poglądach, ale także większe ryzyko stania się ofiara ataku. Tym, co specyficzne dla cyfrowych sieci jest bowiem atomizacja jego cech na każdy (+) generowany jest nie mniejszy ( ). Jeśli kilkadziesiąt stron wcześniej zastanawialiśmy się jak nowe technologie cyfrowe wpływają na środowisko pracy mózgu człowieka, to także dlatego, 217 Respondenci deklarowali, że ich komputery nie mają włączonych filtrów rodzicielskich a czas korzystania nie jest ograniczony ramami czasowymi.

177 że przy braku przygotowania edukacyjnego i moralnego młody internauta będzie miał on coraz większe problemy z bezpiecznym poruszaniem się w cyfrowych sieciach, bez ryzyka stania się ofiarą. Tak sformułowane uwagi kierują nas do kolejnego problemu czy możliwe jest wdrożenie skutecznych procesów edukacyjnych ograniczających sygnalizowane zagrożenia. Spełnienie tego postulatu zawierać będzie się w opanowaniu wiedzy (zwiera to odpowiedź na pytanie: jak działają nowe multimedia w sensie oddziaływania psychicznego, emocjonalnego, intelektualnego, ale także najczęściej powtarzających się treści) oraz umiejętności metodycznych (w jaki sposób przygotować nauczycieli oraz pedagogów i psychologów szkolnych do szerszego, aktywnego wykorzystania nowych multimediów w edukacji uczniów oraz kształtowaniu ich postaw?). Praktyka pokazuje, zę tam gdzie podjęto działania idące w takim właśnie kierunku, szybko następowały pozytywne zmiany. Fakt: W mazowieckich i podlaskich szkołach, gdzie pedagodzy i psycholodzy założyli zaufanie (imię pedagoga)@xxxx, a następnie umieścili go w szkole, w miejscach często odwiedzanych przez uczniów, otrzymywali od 21 do 97 i miesięcznie z ważnymi informacjami, prośbami o pomoc lub zapytaniami. Często dotyczyły one istotnych spraw osobistych, rodzinnych, relacji interpersonalnych lub sytuacji w szkole. Pedagodzy aktywnie funkcjonujący na Facebooku posiadali większą orientację w problemach uczniów, niż ich koleżanki i koledzy unikających aktywności na portalach społecznościowych. Konieczność zmian generuje w sposób oczywisty pytanie pedagogiczne: co może zrobić szkoła w zakresie edukacji medialnej uczniów i ich rodziców, zwłaszcza budowania ich konstruktywnego stosunku do Internetu? Nie jest ono przypadkowe, bowiem intensywnie pracując, rozwiązując łamigłówki oświatowej rzeczywistości, mamy trudność ze zrozumieniem coraz szybszego procesu, w wyniku którego za około 15 lat uczestnik wielkiej sieci będzie miał dostęp do wszystkich niezbędnych informacji, a nowe technologie informatyczne pozwolą mu je zdobyć w ułamku chwili. Tym samym zaistnieje potrzeba redefiniowania roli, jaką odgrywać będzie nauczyciel w procesie zdobywania i zrozumienia wiedzy przez ucznia. Moglibyśmy to przedstawić graficznie, jako rozpoczętą już zmianę.

178 Grafika xxxxx. Zmian edukacyjna jako wynik rozwoju mediów cyfrowych 218 Stan obecny Nauczyciel jako wiodący czynnik wprowadzania ucznia w wiedzę Książka podręcznik: podstawowe źródło wiedzy kierunkowej Media cyfrowe: źródła poszerzające, uzupełniające wiedzę ucznia Szkoła podstawowe miejsce edukacji Cyfrowe okulary Google Glass Szkoła i cyberprzestrzeń jako równoprawne miejsca edukacji Media cyfrowe jako główne źródło wiedzy (ebooki, sieć) Książka: źródło towarzyszące edukacji Model możliwy realny Nauczyciel przewodnik po e-wiedzy Piszemy o tym, ponieważ w najbliższych dekadach sieć będzie kluczową płaszczyzną walki o młode pokolenie, ich poglądy, postawy, wiedzę, stosunek do wszelkich egzotycznych projektów i fascynacji, jakich niemal codziennie dostarcza im Internet. Do sieci przejdzie także część edukacji, w internetowych chmurach już powstają bowiem wielkie magazyny wiedzy, a niebawem stamtąd pobierać będziemy masowo e-booki na wiodących amerykańskich college ach, akademiach i uniwersytetach wszystkie pozycje literatury zamieszczonej w studenckich sylabusach są dostępne w wersji elektronicznej 219, nie tylko w bibliotece ale także w Internecie. Uświadomienie sobie potęgi i wagi Internetu ma, zdaniem autora kluczowe znaczenie dla powodzenia edukacji młodzieży. Dostrzegli to już wiele lat temu polscy badacze: T. Siemieniecki, S. Juszczyk, J. Gajda, P. Sienkiewicz, T. Globan-Klas i M. Tanaś. Na podstawie ich studiów i analizy oraz publikowanych badań, a także doświadczeń własnych moglibyśmy sformułować najważniejsze pytania dotyczące tego obszaru: po pierwsze: jak zmienić kształcenie i dokształcanie nauczycieli, aby byli oni gotowi i zdolni do wykorzystania w edukacji (już od pierwszych klas szkoły podstawowej) nowoczesnych multimediów? Jak e-edukację wprowadzić do kształcenia studentów przyszłych nauczycieli? po drugie: jak zbudować ogólnopolską (regionalną) bazę edukacyjną (sieć baz regionalnych, tematycznych, problemowych), z których mogliby korzystać nauczyciele przy realizacji poszczególnych przedmiotów tematów? 218 Źródło grafiki: Na trwający dzisiaj spór o losy bibliotek szkolnych można zatem popatrzeć z nowej perspektywy im szybciej przejmą one role e-bibliotek, tym szersze będzie ich wykorzystanie przez uczniów.

179 po trzecie: jak część edukacji przenieść do wielkiej chmury oraz jak uczyć dzieci korzystania z zasobów sieci, aby stała się ona także źródłem rzetelnej wiedzy, moralnych wskazówek, a nie tylko prostej rozrywki?; jak samą sieć w dobie ponowoczesnej wolności przygotować do takiej roli? po czwarte: jak, wszechstronnie wykorzystując media cyfrowe, nie uronić z wagi oddziaływania personalnego, przez osobowego nauczyciela, a nie tylko poprzez przekaz techniczny? po piąte: jak wychowywać (i edukować) młode pokolenie do dynamicznie funkcjonujących i nieustannie rozwijających się mediów cyfrowych? Kluczowy, pierwszorzędny charakter tych pytań-problemów obrazują dane odnoszące się do upowszechnienia Internetu, zakresu korzystania z multimediów przez uczniów, ilości czasu, jaki poświęcają oni na surfowanie w sieci, czynności-zachowań dokonywanych w chmurze przez młode pokolenie. W przeprowadzonym jesienią 2012 roku w jedenastu mazowieckich i śląskich miastach 220 badaniu pt. Dziecko w wielkiej Sieci 221 wśród pytań dotyczących relacji rodzice dziecko multimedia, jakie zadaliśmy 1024 rodzicom (szkoły podstawowe i gimnazjalne), znalazły się takie: o Co mówi Państwa dziecko pracujące przy komputerze, kiedy zapraszacie je na obiad lub kolację? niemal 79% z nich odpowiedziało Zaraz ; o Co mówi Państwa dziecko jeśli zapraszacie je ponownie na posiłek? a ponad 84% respondentów tej grupy deklaruje, że słyszy od własnego dziecka Mówiłem/am, że zaraz. Podobnie odpowiadali rodzice uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych w trakcie zajęć Modelowanie relacji dziecko multimedia jak to zrobić? (projekt realizowany od 2010 roku w szkołach na Mazowszu, w Wielkopolsce, ziemi łódzkiej i Podlasiu, a od roku 2013 na Dolnym Śląsku), podkreślając, że oderwanie syna lub córki od gry, przeglądania stron www lub wpisywania kolejnych treści na Facebooku graniczy z cudem. Ci sami rodzice zauważają następujące problemy (choć lepiej byłoby powiedzieć procesy, ulegające ciągłej modyfikacji i zmianie): czas, jaki poświęcają ich dzieci na pobyt w sieci ulega niestannemu wydłużaniu, niemalże do granic fizycznej wydolności. Coraz częściej jest to czas wieczorno-nocny; próby ograniczania czasu korzystania z Internetu i komputera spotykają się z reakcjami nerwowymi, nierzadko agresywnymi lub zarzutami o utrudnianie dostępu do narzędzia wspierającego naukę. Dzieci masowo nie dotrzymują zasad określonych w rodzinnych kontraktach komputerowych; 220 Warszawa, Pruszków, Legionowo, Ciechanów, Płock, Katowice, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Olkusz, Będzin, Bytom. 221 Wszystkie cytowane w opracowaniu dane, jeśli nie podano inaczej, pochodzą z tego badania.

180 Jak przeciwdziałać ryzykom? domowa obecność dziecka ogniskuje się na mediach cyfrowych wokół nich i z nimi dzieci bardzo często jedzą, odrabiają lekcje, realizują kontakty interpersonalne, z nimi zasypiają; dzieci dużo lepiej niż dorośli opanowały operowanie narzędziami cyfrowymi, uznając je za własne nienaruszalne terytorium. Stawiają zdecydowany opór w przypadku zakładania haseł i filtrów rodzicielskich bądź prób ograniczania dostępu do nich; tylko niewielki odsetek rodziców wie, co ich dzieci robią w sieci; niewielki odsetek rodziców wie, jak włączyć filtr rodzicielskich w komputerze/internecie dziecka, jak również niewielu z nich interesuje się młodzieżowym obszarami sieci, w takim wymiarze, którego należałoby od nich oczekiwać. Skłania to autorów do sformułowania następującego wniosku: Osiągnięcie oczekiwanych zmian pozytywnych wymaga budowania wieloletnich programów profilaktyki w szkole podstawowej powinny być rozpoczęte w 2 klasie szkoły podstawowej (cykliczne zajęcia dla uczniów i rodziców) i realizowane w każdym kolejnym roku nauki, a następnie kontynuowane przez całą szkołę gimnazjalną (zajęcia z uczniami i rodzicami, a w miarę możliwości z nauczycielami). Analizujący te kwestie J.A. Stoner, R.E. Freeman oraz D.R. Gilbert zwracają wagę na fakt, że nie wystarczy dostarczyć informację, ale musi ona jeszcze spełniać kryteria jakości i istotności, aktualności i ilości 222. O ile przetwarzanie i przekazywanie informacji stało się istotnym czynnikiem kulturotwórczym 223, o tyle jakość tego przekazu w perspektywie zmian jakie one wywołują budzi coraz więcej wątpliwości. Jednym z pierwszych badaczy, który zwrócił uwagę na te sprzeczność była Anthony Giddens, iż: ryzyko i zaufanie, jak również ich rozmaite przeciwieństwa, trzeba analizować jednocześnie, sytuując je w warunkach późnej ponowoczesności. 224 Powyższe tezy, mające empiryczne potwierdzenie w praktyce, nie powinny kierować naszej uwagi na zwiększanie rygoryzmu w relacjach dzieci i młodzież nowe technologie cyfrowe oraz stosowanie administracyjnych form ograniczania dostępu do multimediów. Chodzi raczej o potrójną edukacjęprofilaktykę: rodziców w zakresie umiejętności modelowania relacji dziecko multimedia oraz rozmawiania z nim o tych problemach; dzieci w zakresie netykiety oraz zrozumienia zdrowych (poznawczo, psychicznie i fizycznie) granic korzystania z nowych technologii oraz urządzeń; nauczycieli w zakresie edukacji do mediów oraz wspomagania ucznia w mądrym korzystaniu ze świata 222 Por. J.A. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert (1999), Kierowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, s M. Mazurkiewicz (2010), Społeczeństwo informacyjne. Współczesne zagrożenia mające wpływ na bezpieczeństwo informacyjne państwa, w; Społeczeństwo informacyjne, dz. cyt., s A. Giddens 92009), Ryzyko, zaufanie, refleksyjność w: B. Urlich, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja refleksyjna. Polityka, tradycja i estetyka w porządku społecznym ponowoczesności, Warszawa:, s. 229.

181 chmury (kwestie te, w ogólnym zarysie, zostaną przedstawione w części dotyczącej profilaktyki). Potrzebę przyjmowania takiego kierunku edukacji i profilaktyki potwierdzają wyniki praktyki pedagogicznej. Fakt: W szkołach, gdzie uczniowie zrealizowali zajęcia profilaktyczne z zakresu netykiety, a rodzice odbyli warsztaty nt. modelowania relacji dziecko nowe multimedia, odnotowuje się: mniej sieciowych zachowań agresywnych, mniej informacji czułych zamieszczanych przez nastolatków na portalach środowiskowych, większą asertywność młodych internautów w ujawnianiu informacji o sobie i bliskich. Uwagi powyższe można także ująć w znacznie szerszej perspektywie, obecnej w edukacyjnych tezach ludzi nauki np. Stefana Kwiatkowski, Bogusława Śliwerskiego i Zbigniewa Kwieciński, którzy m.in. w opracowaniu Raport Polska 2050 podkreślają, że edukacja jest kluczem do cywilizacyjnego skoku Polski. Ten skok ma dotyczyć nie tylko wiedzy, lecz także otwarcia na świat, umiejętności współżycia z ludźmi innych kultur, przełamywania stereotypów, wychodzenia z zaściankowości. W cytowanym raporcie wskazano np., że realizacja scenariusza rozwoju Polski, pozwalającego na stopniowe zbliżanie naszego poziomu cywilizacyjnego i jakości życia do społeczeństw Europy Zachodniej, wymaga wielkiego i zbiorowego wysiłku Polaków przez okres kilku dziesięcioleci pisząc także:...najtrudniejszą do przełamania barierą długookresową są przemiany w systemie kulturowym. 225 Tym samym polska szkoła staje przed wielkim wyzwaniem, które może uczynić ją nie tylko nowoczesną, lecz także przywrócić rangę edukacji oraz satysfakcję wykonywania tego zawodu. Ale prawdą jest niestety, że w znaczącej swojej części szkoły nie są do tego zadania przygotowane, nie tylko technicznie, ale przede wszystkim mentalnie. Gdyby szukać dowodów na takie sytuacje, znajdzie je Czytelnik w poniższych tezach wynikających z przeprowadzonego przez autorów badania: tylko 38% pedagogów i psychologów szkolnych potrafiło trafnie określić najpopularniejsze strony internetowe odwiedzane przez uczniów ich szkoły; niespełna 30% respondentów z tej grupy kontaktuje się z uczniami za pośrednictwem najpopularniejszych portali społecznościowych lub/i wykorzystuje multimedia w swojej pracy zawodowej. Tymczasem 97% uczniów korzysta z nich codziennie, nierzadko wiele razy; jedynie w co czwartej szkole prowadzone są systematyczne programy edukacyjne w zakresie edukacji do mediów, np. netykiety, pedagogizacji multimedialnej rodziców; niespełna 12% szkół podstawowych podejmuje działania edukacyjne wobec uczniów i rodziców w okresie przedkomunijnym, kiedy to podstawowym prezentem dla dziecka jest komputer; 225 Raport Polska 2050, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 113.

182 48% dyrektorów placówek twierdzi, że nie ma środków na systemową profilaktykę, a jedynie kampanie profilaktyczne; Prezentowane tu wskaźniki powinny być przedmiotem szerszej pedagogicznej refleksji. Potrzeba prowadzenia różnego rodzaju zabiegów profilaktycznych jest związana nie tylko z nadzieją na zmniejszenie obszarów ryzyka, ale stanowi także szansę na podniesienie poziomu edukacji, upowszechnianie wiedzy służącej człowiekowi, ograniczenie licznych wykluczeni, a w konsekwencji np. zwiększenie potencjałów, jakimi dysponują przyszli pracownicy. Jak zauważa socjolog Jacek Wódz odnosząc swoją uwagę do ogromnego boomu technologicznego ostatnich dwóch dekad: Wprowadzenie każdego nowego rozwiązania technicznego jest także wydarzeniem społecznym 226, zatem jego przyjęcie będzie wywoływało rozliczne implikacje. Podkreślamy jednak, że nowe uwarunkowania upowszechniania informacji, techniki multimedialne, powszechny niemal nieograniczony dostęp do każdej wiedzy stawia przed nami pytania, które już wcześniej zasygnalizowaliśmy: kim będzie nauczyciel za lat 15 20?, czy jego obecne kompetencje nauczycieli są wystarczające do działania w społeczeństwie powszechnego dostępu do informacji i wiedzy? Pytania tym ważniejsze, że uczniowie miast sięgać po klasyczne encyklopedie, dzieła literackie, dużo chętniej kierują swoją uwagę na różnego typu internetowe skróty, prezentujące wiedzę w pigułce. Analizujący te kwestie Janusz Morbitzer, dostrzegając potencjalne możliwości nowych technik multimedialnych, zwraca uwagę na ogromną ilość informacji przekazywanych przez Internet i pisze tak: Tymczasem celem procesu dydaktycznego jest wyposażenie uczących się osób w pewien zasób wiedzy, a także wychowanie ich zgodnie z przyjętymi ideałami, poprzez kształtowanie wartości uniwersalnych, ogniskujących się wokół transcedentalnej triady: prawdy, dobra i piękna. 227 Zagadnienia te urastają także do rangi problemu aksjologicznego, sieć bowiem, ze swoim ogromnym potencjałem informacyjnym, rewolucjonizuje dostęp do informacji, ale nie wprowadza żadnych ograniczeń, nie daje wskazówek uwzględniających wiek, potencjał intelektualny, poziom rozwoju emocjonalnego. Czy zatem w świetle powyżej w refleksji wybitnego pedagoga wyczuwamy takie oto potencjały, zagrożenia i implikacje wielkiej cyfrowej zmiany: konieczność poszerzenia kompetencji intelektualnych, metodycznych, interpersonalnych nauczycieli, aby potrafili oni sprostać wymogom społeczeństwa upowszechnionej wiedzy? 226 J. Wódz (2003), Wstęp, w: Internet w społeczeństwie informacyjnym, Dąbrowa Górnicza: Wyższa Szkoła Biznesu, s J. Morbitzer (2003), Internet nowe szanse i zagrożenia dydaktyczne w: Wstęp, w: Internet w społeczeństwie informacyjnym, Dąbrowa Górnicza: Wyższa Szkoła Biznesu, s. 167.

183 jak zbudować szkolne programy profilaktyki i edukacji (jak je zintegrować, nadać im charakter programów wieloletnich), aby wydobywać potencjały pozytywne i minimalizować zagrożenia? czy przesyt informacyjny oraz funkcjonowanie w nieustannym kontakcie z urządzeniami multimedialnymi będą wpływały jak sugeruje coraz więcej badaczy na bardzo intensywne działanie mózgu człowieka (zwłaszcza młodego, na etapie dynamicznego rozwoju) oraz jego przeciążenie informacyjne? jak e-learning może zmienić edukację nastolatków i dorosłych, na ile ją wzmocni, a na ile osłabi? *** Badacze prezentowanej w tej części pracy problematyki mówią wręcz rewolucja dopiero się zaczyna, znamy punkt wyjścia, nie wiemy natomiast, co będzie jej finałem. Ową rewolucję dostrzegają powszechnie nie tylko pedagodzy, lecz także socjolodzy, psycholodzy i teolodzy. Może dlatego podjęte powyżej problemy zdecydowaliśmy się skonkludować kontrowersyjną, ale zachęcająca do szerszego przemyślenia refleksją Marka Jędraszewskiego, który pisze tak: Patrząc na te przemiany, można by powiedzieć: oto mamy do czynienia z kolejnym w dziejach ludzkości procesem głębokich zmian strukturalnych zachodzących w społeczeństwie i mówiąc językiem marksistowskim z nową klasą, która przygotowuje się do przejęcia władzy. Po systemach niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu, socjalizmu i komunizmu mamy nowy system społeczny: społeczeństwo informacyjne. O realnie posiadanej władzy nie decydują już w nim kapitał i środki produkcji, ale wiedza i dostęp do niej. Dzisiaj władza należy do tych, którzy mają łatwy dostęp do najrozmaitszych baz danych i umieją się nimi posługiwać, wykorzystując je maksymalnie dla własnej korzyści M. Jędraszewski (2005), Społeczeństwo informacji społeczeństwem spotkania osób?, w; Ethos nr 69-70/2005, s. 147.

184

185 Część VI Uzależnienie czy zaburzenie? Chapter VI Addiction or disorder? Podejmowana w ostatniej części pracy problematyk wzbudza wiele emocji w środowisku pedagogów i psychologów. Generalnie większość z nich stawia tezę, że nadużywanie korzystania z technologii cyfrowych prowadzi do powstania uzależnienia o przebiegu podobnych do tego, jakie jest wynikiem np. używania narkotyków. Podejmując się dyskusji z takim stanowiskiem zwracamy przede wszystkim uwagę na nasza prace z osobami o cechach wyraźnych zaburzeń będących wynikiem kompulsywnego, niekontrolowanego używania Internetu, komputera, gier elektronicznych i podobnych urządzeń. Zanim jednak przedstawimy nasz wywód konieczne jest szersze wprowadzenie. Nie ulega wątpliwości, że jedną z cech współczesnej kultury jest nałogowość 229, czemu sprzyja jej kształt, silne oddziaływanie na emocje oraz nieustanne promowanie określonych zachowań oraz zjawisk. W świecie, gdzie ca cel uczyniono sukces, a potrzeba (często konieczność) jego spełnienia jest wpajana już dzieciom, kształtowane są podstawy do zachowań nałogowych. Raz są one efektem odnoszonych sukcesów (praca przynosząca satysfakcję i spełnienie celów automatycznie zachęca do jeszcze większego wysiłku, co utrudnia odróżnienie granicy pracy od pracoholizmu), innym razem pułapek chemicznych lub psychicznych (chłopcy walczący opozycję w grupie gotowi są do zachowań ryzykownych np. w postaci picia alkoholu, co ze względu na ich wiek niesie wysokie ryzyko szybkiego uzależnienia). Związek pomiędzy niektórymi czynnikami ryzykownymi i ochronnymi a pojawieniem się uzależnienia został już dobrze wyjaśniony w pracach pedagogicznych, co (niestety tylko teoretycznie) ułatwia planowanie profilaktyki oraz eliminowanie zagrożeń. To jedna strona medalu ale jest jeszcze druga, nie poddająca się tak łatwo naukowemu oglądowi i opanowaniu z punktu widzenia potrzeb zrównoważonego rozwoju człowieka. Tam gdzie pojawiają się czynniki i oczekiwania ekonomiczno-finansowe, potrzeby natury moralnej, związane z rozwojem osobowym nie znajdują oczekiwanego wsparcia. Jak wynika z licznych studiów rozwój nowych technologii cyfrowych, uwolnienie ich spod jurysdykcji wojskowej, przejście na półprzewodniki oraz kryształy doprowadziło do ich umasowienia, czego wynikiem był wielki boom w ich produkcji i sprzedaży. W rozwiniętych krajach zachodnich ten boom zaczął się w latach 80. XX wieku, w Polsce i innych krajach regionu niemal dekadę później, gdzie od prostych komputerów osobistych Atari i Commodore wiodła szybka ścieżka do współczesnych smartfonów i tabletów. Wraz z pojawieniem się w domach komputerów osobistych, laptopów oraz podłączeń do Internetu 229 Hassmann M. (1999), Nałogowość jako cecha współczesnej kultury i miłości, w: Świat Psychoanalizy nr 1/1999, s

186 Nadużywanie cybertechnologii rynek oferował coraz większą liczbę aplikacji, z których część przeszłą szybko do sieci oferując nowe modele spotkań wielu osób np. w postaci gier sieciowych. Gdzieś od połowy lat 90. XX wieku w polskiej literaturze pedagogicznej zaczęły pojawiać pierwsze publikacje sugerujące najczęściej za Goldbergiem i Young że wynikiem nadużywania technologii cyfrowych jest uzależnienie od nich. Mniej więcej w tym samym czasie zaczęto sygnalizować specyficzne zachowania osób spędzających przed urządzeniami cyfrowymi dużo czasu, co znalazło z kolei odzwierciedlenie w opiniach psychologicznych i pedagogicznych, gdzie cytowano m.in.: oznaki zniecierpliwienia przy zawieszaniu się komputerów, nerwowe reagowanie w przypadku przerywania gier, przeciąganie przeglądania stron internetowych do granic fizycznego i psychicznego zmęczenia. Co więcej pojawiły się też tezy, że nadużywanie technologii cyfrowych w okresie adolescencji może skutkować wystąpieniem objawów podobnych do ADHD. Sam fakt zaniepokojenia nadużywaniem mediów cyfrowych (tak jak każdych zachowań) jest reakcją świadczącą o odpowiedzialności wychowawczej i pedagogicznej. Zastanowienia wymaga natomiast ocena tego stanu i przypisywanie mu terminu uzależnienie, zwłaszcza, że pojawia się ono tak często w polskiej (i nie tylko) literaturze tematu wraz z próbami wprowadzania nowych specyficznych określeń: uzależnienie od komputera, uzależnienie od przeglądania i, uzależnienie od telefonu komórkowego. Jak już wspomnieliśmy w studiach naukowych pierwsze próby interpretacji tego zjawiska pojawiły się w połowie lat 90. ubiegłego wieku, a pionierską rolę odegrali tutaj Mark Griffiths 230, Kimberly Young 231, Cesare Guereschi 232 oraz Ivan Goldberg 233. Ich prekursorskie prace oparte na studiach przypadków doprowadziły do opracowania pierwszych narzędzi diagnostycznych oraz w mniejszym już zakresie wypracowania metod pracy z uzależnionymi od nowych technologii. Szybko dostrzeżono coś, przypisując mu jednoznacznie termin używany do tej pory wobec narkotyków, alkoholu i tytoniu. Badacze ci oraz liczne zespoły pracujące z osobami wykazującymi odchylenia od normy zwracali uwagę na długotrwały przebieg zaburzeń oraz liczne tego skutki: nerwowość, nadpobudliwość, złe nawyki żywieniowe, otyłość lub zaburzony metabolizm jako skutek niewłaściwej diety, zaburzone relacje z bliskimi, słabsze wyniki w nauce. Każdy z tych sygnałów potwierdzał występowanie problemu, któremu trudno było nadać medyczne (psychologiczne) określenie, ze względu na jego brak w klasyfikacji DSM IV i ICD Kluczowe idee są wyłożone w: Griffiths, M. (1990), The cognitive psychology of gambling. Journal of Gambling Studies, 6, s ; Griffiths, M. (1995), Technological addictions. Clinical Psychology Forum. 76, s oraz w Griffiths, M. (1999). Gambling technologies: Prospects for problem gambling. Journal of Gambling Studies, 15, s ; Griffiths, M.D. (2002), Gambling and Gaming Addictions in Adolescence. Leicester: British Psychological Society/Blackwells. 231 Kluczowe tezy tej autorki dotyczące uzależnienia internetowego znajdziemy w trzech pracach: Caught in the Net: How to Recognize Internet addiction and A Winning Strategy for Recovery (1998); Evaluation and treatment of Internet Addiction (Chapter), in Innovations in Clinical Practice: A Source Book (1999) oraz Internet Addiction: The consequences of a new clinical phenomena (Chapter), in Psychology and the New Media (2004). 232 Zob. C. Guereschi (2010), Nowe uzależnienia, Kraków: Wydawnictwo Salwator. 233 Zob. Goldberg, I. (1995), Are you suffering from Internet Addiction Disorder?

187 W polskich analizach problematyki zaburzeń w relacjach człowiek nowe technologie cyfrowe bardzo szybko przeniesiono opinie i stanowiska zacytowanych wyżej autorów i do powszechnego obiegu wprowadzono tezę o uzależnionych od mediów. Na podstawie studiów polskiej literatury można stwierdzić, że do kluczowych zwolenników takiego stanowiska należą Józef Bednarek i Anna Andrzejewska (co ciekawe, oboje autorów nigdy nie pracowało z osobami uzależnionymi i zaburzonymi, a ich tezy o uzależnieniu są szczególnie dobitne), Janusz Ropski, Andrzej Augustynek (z zastrzeżeniami), Adam Jakubik, Dariusz Sarzała, Jadwiga Izdebska, Eliza Mazur, Edyta Laurman-Jarząbek, Janusz Gajda, Marek Dziewiecki, Irena Pospiszyl, Iwona Uflik-Jaworska, Iwona Niewiadomska. Tezy o fonoholizmie, siecioholizmie, cyberuzależnieniach, cyberholizmie, interholizmie znajdziemy u wielu innych autorów. Ich argumenty, będące najczęściej przeniesieniem tez sformułowanych przez autorów zagranicznych bardzo rzadko analizują te kwestie w aspekcie mechanizmów uzależnień, a jedynie przyjętego założenia, że obserwowany problem spełnia zawarte w literaturze tematu kryteria uzależnienia. Dla zrozumienie takiego stanowiska wskazać należy, że opinie te formułowano w sytuacji, gdy z wielu ośrodków napływały informacje o dziwnych zachowaniach osób przebywających w nadmiarze przy urządzeniach cyfrowych, co szczególnie dotyczyło ludzi młodych. Efektem obserwowanych zdarzeń oraz ich następstw stało się sformułowanie w dziesiątkach polskich prac naukowych tez typu 234 : Internet jest chorobliwie atrakcyjny dla tych, którzy mało cieszą się prawdziwym życiem (M. Dziewiecki); Sieciocholizm jest ukrytą formą wirtualnego świat; portale internetowe są formą paradoksu świata wirtualnego (A. Kobiałka); Zespól uzależnienia dotyczy przede wszystkim wirtualnego świata gier komputerowych i dotyka głownie dzieci i młodzież (E. mazur, E. Laurman-Jarząbek); Separują się od swojego społecznego otoczenia (rodzina, przyjaciele). Obniża się ich gotowość do intensywnego wysiłku w szkole i pracy zawodowej (J. Holtkamp 235 ) Zgubny wpływ na dzieci i młodzież ma nie tylko Internet poprzez swoją globalną wszechobecność, ale również samo narzędzie, jakim jest komputer (I. Błaszczak); Uzależnienie od gier komputerowych ma podobne symptomy do innych typów uzależnień, np. alkoholu, narkotyków, nikotyny czy leków (G. Durka); Najbardziej narażeni na uzależnienie od Internetu są młodzi ludzie uczniowie, studenci, a także osoby mieszkające samotnie, nieszczęśliwe (A. Andrzejewska); Dzieci i młodzież są szczególnie narażenie na niebezpieczeństwo elektronicznych uzależnień (J. Ropski). Uzależnienie? Tak! 234 Zaczerpnąłem stwierdzenia zawarte w artykułach umieszczonych w jednej z najnowszych publikacji dotyczących cyberprzestrzeni Patologie w cyberświecie red. naukowa S. Bębas, J. Pils, J. Bednarek, Wyższa Szkołą Handlowa, Radom 2012 oraz z innych publikacji jakie ukazały się po 2000 roku. 235 J. Holtkamp (2011), Co ogłupia nasze dzieci?, Kraków: wydawnictwo Salwator, s

188 6.1. Podejścia naukowe i emocjonalne Mechanizmy cyber wpływów W licznych pozycjach naukowych znajdziemy także szersze uzasadnienia lub odniesienia, wśród których przywołujemy kilka. I tak izraelski badacz problemów, które wywołuje nadmierne korzystanie z Internetu, w kontekście silnych wpływów emocjonalnych i toksycznej miłości, pisze tak: Powinniśmy zdawać sobie sprawę z wad związków online zwłaszcza ryzyka uzależnienia się od cyberprzestrzeni w taki sposób, w jaki ludzie uzależniają się od narkotyków. W obu wypadkach następuje sztuczna stymulacja ośrodków przyjemności, a różnica między rzeczywistością a iluzją się zaciera. Związki online pociągają za sobą również niebezpieczeństwo kontaktu z ludźmi pozbawionymi skrupułów i doświadczenia rozczarowań, które mogą zniszczyć marzenia zaangażowanych w nie ludzi. 236 Podobne stanowisko odnoszące się do telefonu komórkowego zajmuje Dariusz Sarzała, który ujmuje to następująco: Osoby uzależnione od telefonu komórkowego stopniowo wycofują się z relacji ze światem, spędzając wiele czasu samotnie, nie rozstając się ze swoim telefonem (np. grając w gry, nieustannie wysyłając SMS-y, korzystając z sieci internetowej) zapominając jednocześnie o tym, jak może wyglądać prawdziwa rozrywka oraz wyrażanie emocji w komunikacji werbalnej. Sytuacja taka może prowadzić do mentalnego oderwania od otaczającej rzeczywistości świata realnego. 237 Z kolei w studium uzależnień autorstwa Bohdana Woronowicza znajdziemy taki oto cytat: Z badań przeprowadzonych przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne wynika, że około 6% osób korzystających z Internetu jest od niego uzależnionych, a około 30% traktuje go jako sposób na ucieczkę od rzeczywistości. 238 Jeśli jednak dokładniej przejrzymy literaturę tematu to okazuje się, że rzeczywiste badanie empiryczne dotyczące relacji człowiek technologie cyfrowe dotyczą nie problematyki uzależnień, lecz wywoływanych zaburzeń. Tutaj odnajdziemy wyraźne studia i analizy wskazujące na istnienie owego coś, mającego wielopłaszczyznową postać i wywołującego różne następstwa. Zanim przeanalizowania kluczowej kwestii uzależnienie czy zaburzenie przytoczmy niektóre z badań. I tak cytowany przed chwilą B. Woronowicz wskazuje, że: Internet przyniósł ze sobą również wiele jeszcze innych zagrożeń. Wśród nich można wymienić przekazy siejące nienawiść i przemoc 236 A. Ben-Ze ev (2005), Miłość w sieci. Internet i emocje, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, s D. Sarzała, Telefon komórkowy jako nowe źródło zagrożeń. [w:] Człowiek i zagrożenia, M. Jędrzejko, D. Sarzała (red.), Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa-Pułtusk 2010, s B. Woronowicz, Uzależnienia. Geneza. Terapia. Powrót do zdrowia, Poznań Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne Parpamedia, s. 475.

189 dezinformację, nieuczciwe praktyki konsumenckie oraz przestępstwa seksualne. Coraz poważniejszym problemem stają się różnego rodzaju oszustwa dokonywane za pomocą Internetu. 239 Na inną interesująca kwestię wskazują G. Small i G. Vorgan pisząc: Ewoluujący mózg, który zaczyna się koncentrować na nowych umiejętnościach technologicznych, coraz bardziej odsuwa się od podstawowych zadań społecznych, takich jak odczytywanie wyrazu twarzy rozmówców czy wychwytywanie kontekstu emocjonalnego z obserwacji subtelnych gestów. Na podstawie badań przeprowadzonych na Uniwersytecie Stanforda wskazano, że każda godzina spędzona przy komputerze zmniejsza o blisko trzydzieści minut tradycyjnie interakcje twarzą w twarz z innymi ludźmi. 240 Także w badaniach Arrona Ben Ze eviego znajdziemy istotne odniesienie do etiologii cyberzaburzeń: Chaotyczna i dynamiczna cyberprzestrzeń nigdy nie zastąpi bardziej stabilnej prawdziwej przestrzeni, gdyż nie potrafimy żyć w kompletnym chaosie: podobnie jak inne sytuacje, emocje potrzebują stabilnego kontekstu, na tle którego ustala się ich znaczenie. 241 Ważną uwagę wyprowadza także Zbyszko Melosik: ( ) media mogą rozbudzać nierealne pragnienia, wzmacniać konsumpcyjny stosunek do świata, ugruntowywać postawy egoistyczne i w ten sposób, zamiast łączyć ludzi, przyczyniać się do izolacji człowieka, do odczuwania osamotnienia nawet w kręgu najbliższych osób, do zagubienia w świecie rzeczy materialnych. Budząc pragnienie wygodnego życia, mogą kształtować samolubstwo, utrwalać zachwyt dla ludzi twardych, bezwzględnych, nieliczących się z innymi członkami społeczności, niekiedy brutalnych, słowem obniżać kulturę człowieka. 242, którego myśl warto poszerzyć o rozważania jednego z najwybitniejszych polskich badaczy problemów sieci Bronisława Siemienieckiego: W otoczeniu człowieka pojawiają się bowiem niekorzystne zjawiska powstające pod wpływem nowoczesnych technologii. Zaniepokojenie to wypływa również z zawrotnego tempa wprowadzania technologii oraz jej rosnących możliwości oddziaływania na człowieka. Analizując zagrożenia wynikające z powszechnego wykorzystania mediów przez człowieka, możemy wyróżnić cztery zasadnicze obszary: zanik humanistycznych wartości, technokratyczny sposób widzenia świata; możliwość manipulowania ludźmi, sterowanie ich świadomością; trudności w przystosowaniu się do nowych zasad tworzonych w społeczeństwie informacyjnym; rozszerzanie się Cyber - zaburzenia? 239 B. Woronowicz, dz. cyt., s G. Small, G, Vorgan (2011), imózg. Jak przetrwać technologiczną przemianę współczesnej umysłowości, Poznań: Wesper 2011, s A. Ben Ze ev (2005), Miłość w sieci. Internet i emocje, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, s Z. Melosik, Mass media i przemiany kultury współczesnej, [w:] Pedagogika medialna, t 1, Bronisław Siemieniecki (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 89.

190 procesów patologicznych związanych z użytkowaniem technologii, np. przemocy w Internecie. 243 Podobne wnioski odnajdziemy u wielu zagranicznych autorów, prowadzących wieloletnie badania nad wpływem technologii medialnych na zachowania człowieka. Mając na uwadze znaczenie każdego użytego przez nich terminu oraz tezy, jak i występowanie w języku angielskim różnych określeń uzależnienia część z nich prezentujemy w oryginale. I tak Janusz Gajda który jako jeden z pierwszych polskich pedagogów podjął rozważania nad człowiekiem w sieci cytuje znanego brytyjskiego naukowca: Psychiatra brytyjski Richard Fox opowiadając się za słusznością behawiorystycznej teorii uczenia się z ekranu, zwraca uwagę na niebezpieczeństwo wynikające z nieprzemyślanego doboru treści. Dystrybucja treści drastycznych może spowodować szereg niepożądanych skutków społecznych. Treści społeczne jego zdaniem nie są w stanie wyrządzić szkody osobnikom dobrze dostosowanym społecznie. Mogą one jednak z całą ostrością stymulować osoby niedostosowane społecznie do czynów aspołecznych. 244 Ważne wnioski pedagogiczne wynikają z badań prowadzonych w Stanach zjednoczonych, a dotyczących wpływu telewizji na dzieci, które zostały zebrane przez Fredericka J. Zimmermana i Dimitri A. Christakisa. Autorzy ci konkludują je następująco: Early television viewing is associated with the subsequent development of problems with attention regulation. This study shows that the association is specific to noneducational television, particularly violent fare, and that the association is specific to exposure before age Kontekst telewizyjny znajdziemy także w studiach Jeffreya G. Johnsona, Patricii Cohen, Stephanii Kasen, Michaela B. Firsta i Judith S. Brook, którzy formułują następująca uwagę: Adolescents who watched 3 or more hours of television per day during adolescence were at a significantly elevated risk for frequent sleep problems by early adulthood. 246 W odniesieniu do wpływu Internetu na zachowania ludzi ważnymi są końcowe wnioski z badań prowadzonych przez Kaveri Subrahmanyam, Roberta E. Kraut, Patricie M. Greenfield oraz Elisheva F. Grossa, którzy sformułowali je następująco: ( ) recent survey data show that increased use of the Internet may be linked to increases in loneliness and depression. Of most concern 243 B. Siemieniecki (2007), Pedagogika medialna, t 1, red. B. Siemieniecki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s J. Gajda (2003), w:, Edukacja Medialna, red. J. Gajda, S. Juszczyk, B. Siemieniecki,. K. Wenta, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s F.J. Zimmermann, D.A. Christakis (2007), Associations Between Content Types of Early Media Exposure and Subsequent Attentional Problems, Pediatrics, Volume 120, Number 5, November 2007, s J.G. Johnson, P.Cohen, S. Kasen, M.B. First, J.S. Brook (2004), Association Between Television Viewing and Sleep Problems During Adolescence and Early Adulthood, Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine VOL 158, june 2004, s. 562,

191 are the findings that playing violent computer games may increase aggressiveness and desensitize a child to suffering, and that the use of computers may blur a child s ability to distinguish real life from Simulation. 247 Jakie wnioski możemy zatem wprowadzić z zacytowanych studiów, badań i analiz w kontekście rozważanego problemu uzależnienie czy zaburzenie? Po pierwsze nowe technologie używane w nadmiarze (istotna będzie odpowiedź jak zdiagnozować nadmiar ) wywołują określone destrukcyjne reakcje; po drugie model przekazu przez media cyfrowe wywołuje silne pobudzenie emocjonalne i związanie człowieka, na tyle mocne że potrafi on porzucić inne czynności oraz zaabsorbować się niemal bezgranicznie w cyfrowy przekaz; i wreszcie po trzecie w niektórych badaniach wskazuje się na występowanie pewnej ścieżki ku uzależnieniu zaburzeniu. Na ile potrafimy będziemy te aspekty analizowali w dalszej części rozdziału. Zatem na wstępie uważamy, że w świetle dorobku współczesnej nauki, dysponując daleko szerszą wiedzą, zwłaszcza medyczną, neurologiczną, doświadczeniami w pracy z osobami uzależnionymi od nowych multimediów, niż doświadczenia z początku lat 90. XXI wieku, z wielką ostrożnością formułowalibyśmy tezę o istnieniu uzależnień od nowych technologii. A jednak owo coś istnieje i nie pozwala przerwać grania w Wiedźmina, weryfikowania zawartości Facebooka, komentowania wypowiedzi innych osób na Twitterze lub przerwania przeglądania stron z butami, torebkami, samochodami Liczba osób mających taki problem nieustannie zwiększa się, tak wśród nastolatków, jak i dorosłych. Dostrzegają to psycholodzy i pedagodzy pracujący w szkołach, poradniach, rodzice, ludzie w relacjach zawodowych, co skłania nas do szerszej naukowej refleksji nad zjawiskiem i jego mechanizmami. Jeśli tak, to spróbujmy zastanowić się, co powoduje, iż: sygnał o wpłynięciu sms wywołuje u tysięcy ludzi reakcje gwałtowne przerywamy rozmowę z innym człowiekiem, odrywamy się od odrabiania lekcji, gotowania obiadu, lektury gazety; jaka potęga musi tkwić w dzwonku telefonicznym, aby przerwać interesującą rozmowę z innym człowiekiem, nie wiedząc przecież, kto dzwoni? jaka siła tkwi w telefonie, przez który ludzie rozmawiają non stop przez minut, po czym dzwonią do kolejnej osoby dlaczego rodzice wołający Kasię i Tomka na kolację słyszą nieustanne zaraz, a gdy po minutach przypominają o niej, z pokoju dziecka dochodzi kolejne przecież mówiłem(am) zaraz ; dlaczego 17-letni Kuba zamyka się godzinami w pokoju i godzinami gra ze swoimi rówieśnikami w sieciówkę, a na pytanie Dlaczego nie chce zejść na kolację? odpowiada np. Nie mogę zawieść kolegów lub Nie jestem głodny. Cyber reakcje 247 K. Subrahmanyam, R.E. Kraut, P.M. Greenfield, E.F. Gross (2000), The Impact of Home Computer Use on Children s Activities and Development, The Future of Children fall/winter 2000, s. 123.

192 Z własnych badań oraz wnikliwej analizy doniesień poradni pedagogicznopsychologicznych, a także rozmów z innymi pedagogami wyprowadzamy wniosek o istnieniu bardzo silnego związku pomiędzy człowiekiem a cyfrowym medium, przy czym mechanizm tego związku jest silnie podbudowany emocjami. Obserwowane u pacjentów napięcie emocjonalne, prowadzące do odcięcia się od otaczającej rzeczywistości ma naszym zdaniem kluczowe znaczenie w wyjaśnieniu tego problemu. 6.2 Cyber wpływy Cyber wpływy i cyber więzi Powiedzmy zatem, że z literatury tematu oraz praktyki pedagogicznej związanej z diagnozą dziecka wciągniętego przez sieć wynikają następujące wnioski: istnieje niezauważalna nić-więź łącząca człowieka z nowoczesnymi urządzeniami cyfrowymi, na tyle silna, że zmusza go do rezygnacji z innych czynności, bądź ich opóźniania i odłożenia na czas nieokreślony. Nie znamy jeszcze pełnego mechanizmu tego zjawiska, ale potrafimy sformułować kilka ważnych tez ukazujących kontekst tego problemu oraz kluczowe czynniki ryzyka, jak i czynniki chroniące; wiemy już, że przy przesycie informacyjnym lub długotrwałym przebywaniu w sieci mózg nie może działać efektywnie (Small, Vorgan 2011, s. 22 i dalsze), co utrudnia mu hierarchizację potrzeb i zaburza zaspokajanie tych związanych ze zrównoważonym funkcjonowaniem organizmu (sen, jedzenie, higiena osobista); treści, sygnały, kolory, sposób prezentacji informacji i wiedzy w sieci, ich interaktywność są na tyle interesujące, że ludzie właśnie w niej poszukują wszystkiego, co nowe. Wśród bardzo dużej części nastolatków panuje wszechogarniające przekonanie, że wszystko, co jest zamieszczone w sieci, jest prawdą; interakcyjność jedna z kluczowych cech i atrybutów sieci daje jej przewagę nad tradycyjnymi formami zdobywania i poszukiwania informacji, kontaktów interpersonalnych oraz rozrywki; długotrwałe obserwowanie określonych treści i zachowań uruchamia mechanizm określany jako społeczne uczenie się oraz desensytyzacja. Co zatem wiemy? Wiemy już od kilkunastu lat, że uzależnienia od nowych technologii i urządzeń istnieją, mają cechy wspólne, wywołują widoczne szkody ekonomiczne, społeczne i zdrowotne (psychiczne i/lub fizyczne). A mimo to istnieje ogromny opór, aby wpisać je do światowego rejestru chorób (ICD-10, DSM IV). Okazuje się, że naukowcy (głównie psycholodzy i psychiatrzy) wciąż uważają je za zaburzenia (nałogi), a nie choroby. Rodzi to oczywiste konsekwencje np. w postaci braku jednostki chorobowej, odpowiedniego oznacznika na L-4, problemów z refundowaną terapią. Minie zapewne wiele lat, zanim zapadną ostateczne decyzje, chociaż jest do nich bliżej niż w połowie lat 90. XX wieku, kiedy to amerykańscy badacze zwrócili uwagę

193 na pojawienie się specyficznych zaburzeń związanych z używaniem multimediów. Skala opisywanego tu problemu jest trudna do ocenienia, ale panuje zgoda pedagogów i psychologów, co do tego, że ulega ono nieustannemu poszerzeniu. Badaczka tych problemów M. Przybysz-Zaremba pisze tak: Liczba uzależnionych od Internetu przekracza w niektórych państwach uprzemysłowionych liczbę uzależnionych od narkotyków pochodzących z maku i jest konieczne podjęcie środków przeciwko tej nowej chorobie. 248 a w innej pracy tej autorki znajdziemy tezę bardziej kierunkową wskazującą na potencjalnych cyber-uzależnionych: Kenneth Blum i Dawid Comings, amerykańscy genetycy twierdzą, że szczególnie podatni na internetowe uzależnienia są ludzie dotknięci»zespołem niedoboru nagradzania«. Przypadłość ta mieści w sobie zarówno łagodną postać niepokoju, drażliwość i podejmowanie ryzykownych zajęć, jak też silny wewnętrzny przymus robienia zakupów bądź uczestniczenia w grach hazardowych. Osoby dotknięte tym syndromem nie znajdują przyjemności w życiu. Rzeczywistość wydaje się im w pewien sposób okrutna i niesprawiedliwa 249. Z badań nad uzależnieniami wyprowadzono ważne wnioski, według których 250 : na szybkość uzależnienia i jego siłę istotny wpływ ma wiek eksperymentowania z substancją lub czynnością szybciej uzależniają się osoby młode 251 ; wyraźnie częściej osobami uzależnionymi są chłopcy (mężczyźni); przedstawiciele populacji męskiej szybciej niż żeńskiej podejmują zachowania ryzykowne mogące prowadzić do uzależnienia; istnieją związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi rodzajami (typami) uzależnień; nadużywanie środków psychoaktywnych charakteryzuje się wysokim prawdopodobieństwem współwystępowania zaburzeniami osobowości, niepokojem i schizofrenią 252 ; niektórym uzależnieniom towarzyszą inne zachowania ryzykowne i kompulsywne; mechanizmy uzależnień działają silniej w okresie adolescencji dziecko, u którego występują zaburzenia zachowania, zaczyna eksperymentować z narkotykami, w wyniku dojrzewania pojawiają się u niego antyspołeczne zaburzenia osobowości i uzależnienie 253 ; 248 M. Przybysz-Zaremba (2007), Internet a zaburzenia psychofizyczne młodzieży, Szkice Humanistyczne Tom VII, nr 3-4 (vol. 13), s M. Przybysz-Zaremba (2010), Internet zagrożeniem dla dzieci i młodzieży, (w:) Jakość wobec wyzwań i zagrożeń XXI wieku, (red.) R. Reclik, A. Zduniak, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań, s Analizę czynników wpływających na ryzyko uzależnień znajdzie Czytelnik w pracy M. Jędrzejko, M. Walancik, M. Janusz (2013), Zachowania ryzykowne i uzależnienia, Warszawa-Dąbrowa Górnicza: oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. 251 O ile ta cecha jest charakterystyczna dla substancji chemicznych, to w przypadku czynności nie ma już tak widocznych różnic. 252 M. Seligman, E. Walker, D. Rosenhan, Psychopatologia, Poznań: Zyska i S-ka, s M. Seligmann dz.cyt. s. 618.

194 istnieją ścieżki uzależnień związane np. z następującymi po sobie uzależnieniami od substancji. Wiemy też o występowaniu specyficznych uwarunkowań sprzyjających pojawieniu się uzależnień od nowoczesnych technologii (wiodącym czynnikiem jest nieograniczony kontakt z mediami cyfrowymi w młodym wieku), stąd poniżej przedstawiamy niektóre kwestie z tym związane. Ale opisując je, decydujemy się na używanie terminu kompulsywne używanie multimediów (komputera, Internetu) lub zaburzenie infoholiczne, unikając terminu uzależnienie, choć cytując innych autorów będziemy przywoływali ich pogląd na ten temat. Za przyjęciem proponowanego przez autorów modelu terminologicznego przemawiają następujące fakty empiryczne: w uzależnieniach od substancji odstawienie substancji powoduje jej kompulsywne poszukiwanie bez względu na koszty takiego działania natomiast w zaburzeniach infoholicznych możemy wykorzystać substytuty silnie ograniczające, a nierzadko eliminujące poszukiwanie substancji, np. aktywny sport, inną rozrywkę takie wyniki uzyskaliśmy w praktyce pedagogicznej; jednym z istotnych elementów uzależnienia jest tolerancja na środek w cyberzaburzeniach nie występuje ona lub ma minimalny charakter; uzależnienie od substancji ma najczęściej trwały, nieodwracalny charakter (uczymy się żyć z uzależnieniem i radzić sobie z nim) w cybernałogach nawracalność ma (przy spełnieniu kanonu terapeutycznego) minimalny charakter; nie można modelować relacji człowieka do chemicznej substancji uzależniającej, przy cyber zaburzeniach jest to możliwe. W diagnozie przypadków jakie prowadzono w Mazowieckim Centrum Profilaktyki Uzależenień ( ) a obecnie w Centrum Profilaktyki Społecznej (od 2012 roku) odnotowano wyraźne różnice w pomiędzy klasycznymi uzależnieniami a cyberzaburzeniami, co ujmujemy w zestawieniu tabelarycznym. Tabela VVV Uzależnienia a cyberzaburzenia Badany problem Uzależnienia Cyberzaburzenia chemiczne Mechanizm uzależnienia fizycznego TAK NIE Nawracalność uzależnienia zaburzenia Zawsze TAK przy ponownym kontakcie z substancją TAK przy kontakcie niemodelowanym NIE przy kontakcie modelowanym Pojawienie się innych uzależnień zaburzeń W większości Incydentalnie przypadków Współuzależnienia Bardzo często Incydentalnie Agresja fizyczna/słowna Często Często Problemy edukacyjne/zawodowe Zawsze Często Wykluczenie środowiskowe Często Bardzo rzadko Naznaczenie etykietyzacja Często Incydentalnie Problemy somatyczne Często Nie zauważono Zaburzenia psychiczne Często Incydentalnie W kilku przypadkach nadużywania gier sieciowych wystąpiła depersonalizacja

195 Pozytywny wpływ aktywności sportowej Rzadko TAK lub/i kulturalnej na wyjście z problemu Wychodzenie z uzależnienia bez udziału Incydentalnie Bardzo często specjalisty Nawroty uzależnienia - zaburzenia Często Rzadko Efektywność wsparcia duchowego Przeciętna Wyraźna Opracowanie własne. Jak widać z zestawienia różnice są znaczące. Analiza literatury tematu oraz praktyki zawodowej skłania nas do stwierdzenia, że o cyberholizmie, interholizmie, infoholizmie i podobnych zachowaniach możemy mówić o tyle, o ile traktować będziemy je jako specyficzny rodzaj nałogu zaburzenia zachowania kompulsywnego, albo inaczej patologicznego używania Intenerntu i innych technologii cyfrowych (zob. pkt 6.3), w którym występują silne zaburzenia ale cały przebieg choroby jest wyraźnie różny od uzależnień od substancji. Zasadnym jest jednak wskazanie, że takie podejście wymagałoby być może zweryfikowania podejścia do innych zaburzeń behawioralnych, które już zostały ujęte w klasyfikacjach uzależnień np. hazardu, seksoholizmu czy pracoholizmu. Nie zmienia to oceny wskazującej na cyberzaburzenie, jako bardzo groźne dla psychiki, a w niektórych przypadkach także oraz zdrowia fizycznego dziecka m.in. poprzez zaburzanie jego zdolności do odróżniania świata cyberprzestrzeni od realnego, zaburzenia relacji interpersonalnych, niewłaściwe modele jedzenia prowadzące np. do nadwagi, przemęczenie oczu (zobacz Tabela..). Grafika xxxx. Uzależnienia zaburzenia infoholiczne sygnalizowane w praktyce pedagogicznej 255 Uzależnienie zaburzenie od Internetu Kompulsywne (zaburzone) używanie Internetu Uzależnienie zaburzone używanie komputera Nałóg komputerowy Uzależnienie zaburzone korzystanie z telewizji Cyberzaburzenie telewizyjne Uzależnienie zaburzenie od pobierania i przeglądania informacji w sieci Zaburzenia korzystania z informacji Uzależnienie zaburzenie od gier komputerowych lub/i sieciowych Zaburzenia nałogowego grania Uzależnienie zaburzenie od telefonu komórkowego Nałogowe korzystanie z telefonu komórkowego Uzależnienie zaburzenie od konsol i innych urządzeń do gier Cyberzaburzenie od gier i innych urządzeń 255 Źródło grafiki:

196 Uzależnienia chemiczne a cyberzaburzenia Jeśli porównujemy przebieg uzależnienia chemicznego, a więc tego lepiej poznanego (doświadczenia z leczeniem i terapią osób uzależnionych mają już niemal 100 lat) ze ścieżką zaburzeń w sieci, okazuje się, że choć mają wiele cech wspólnych, to w ich etiologii zauważamy zasadniczą różnicę. Oto bowiem: w uzależnieniach chemicznych najpierw pojawiają się widoczne, diagnozowalne i pierwotne dla uzależnienia braki, mające najczęściej charakter zaburzenia osobowości, a dopiero później w zasięgu osoby zaburzonej pojawia się narkotyk (substancja, środek uzależniający). Widać to w diagnozie eksperymentów narkotykowych i dopalaczowych współczesnych dzieci, jak i dobrze opisanej w literaturze rozwoju narkomanii marihuanowej wśród młodzieży 256. W tych przypadkach etiologia uzależnienia tworzy spójny obraz. Składają się na to m.in.: widoczne rysy w relacjach dziecko rodzice, dziecko system szkolny lub młody człowiek świat dorosłych (występują pojedynczo, częściowo lub łącznie); trudności w rozwiązywaniu problemów wieku dorastania; niepowodzenia szkolne; brak akceptacji w środowisku; silna potrzeba podkreślenia swojej obecności środowiskowej; konflikty i patologie w rodzinie; brak możliwości zaspokojenia potrzeb; niska samoocena. Łącznie składają się na mieszankę wybuchową, która uruchamia środek psychoaktywny, dający poczucie błogości, spełnienia (jest to oczywiście złudne); w uzależnieniach chemicznych mamy do czynienia z występowaniem dwóch wyraźnych grup (może szerzej środowisk) ryzyka, z których pierwsze związane jest ze środowiskiem naznaczonym różnego typu patologiami społecznymi, zwłaszcza obecnością czynnika przestępczości i uzależnień; natomiast drugie związane jest z modelem wolności wychowania (często wspartego wychowawczą nieobecnością rodziców spełniających swoje aspiracje zawodowe lub osobiste; natomiast w przypadku zaburzeń behawioralnych, związanych z cyberzaburzeniami dostrzegamy występowanie wyraźnego problemu w relacjach dziecko-rodzice, ale bez tła patologicznego. Jest to raczej nie wypełnianie elementarnych zadań wychowawczych przez matkę i ojca. Być może kolejne wskazanie nie znajdzie potwierdzenia w innych studiach (nie znaleźliśmy takich analiz w literaturze tematu), ale z naszej pracy wynika jednoznacznie, że bardziej podatne na cyberzaburzenia są dzieci wychowywane w rodzinach rozbitych oraz te, których rodzice ze względu na obowiązki zawodowe nie poświęcają mi odpowiedniej ilości czasu w okresie dorastania i adolescencji (sieć staje się substytutem środowiskowym?). Problematykę tę prezentujemy na kolejnej grafice. 256 Zob. Z. Gaś (1994), Rodzina a uzależnienie, Lublin: Wydawnictwo UMCS; Z. Juczyński (2006), Narkomania. Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Warszawa: Wydawnictwo PZWL; M. Dziewiecki (2001), Nowoczesna profilaktyka Uzależnień, Kielce: Wydawnictwo Jedność; M. Jędrzejko (2012), Marihuana fakty, marihuana mity, Wrocław: Wydawnictwo Atla2

197 Grafika xxx4. Kluczowe w chronologii mechanizmu uzależnienia w przypadku uzależnień chemicznych i cyberzaburzeń (za: Jędrzejko, Taper 2010) Substancje chemiczne Technologie cyfrowe Zburzenia zewnętrzne i/lub wewnętrzne prowadzące do kształtowania się osobowości uzależnionej (ścieżka ku uzależnieniu) Pojawienie się czynnika uzależniającego (substancja uzależniająca) Etap I Etap II Pojawienie się czynnika zaburzającego (np. komputer, Internet, telewizja, społeczność sieciowa) konsola Kształtowanie się osobowości zaburzonej. Objawy nałogu Pojawienie się i kształtowanie uzależnienia Etap III Gwałtowny rozwój nałogu i zaburzenia relacji społecznych (interpersonalnych) Źródło: opracowanie własne. Tą zasadniczą różnicą, jak widać na grafice, jest w przypadku cyberzaburzeń konieczność pierwotnego pojawienia się substancji, czyli urządzenia cyfrowego oczywiście krytycy tego podejścia mogą uznać, że to tylko kwestia ścieżki. A jednak pracy z osobami uzależnionymi zauważamy ważną cechę o ile u różnego typu narkomanów występuje poszukiwanie substancji, o tyle u infoholików mamy do czynienia z następstwami będącymi konsekwencją kompulsywnego korzystania z substancji. Ciekawe jest także to, że osoby uzależnione od substancji chemicznych osiągają progową dawkę substancji nawet, jeśli zwiększają jej moc i częstotliwość natomiast infoholicy popadają w stan korzystania z substancji do granic fizycznej i psychicznej wytrzymałości w przypadku narkomanów określona dawka (choć ona także ulega zmianie w wyniku mechanizmu tolerancji) daje poczucie satysfakcji, natomiast cyberzaburzeni nieustannie zwiększają dawkę. Oczywiście w obu przypadkach konsekwencje psychiczne są poważne, jednak sam przebieg wykazuje zasadnicze różnice. Rodzi to oczywiste wnioski dla terapii i profilaktyki, o czym w dalszej części książki. Obecnie podejmiemy niektóre z problemów teorii uzależnień w zakresie, który może być przydatne w dalszych rozważaniach Teorie uzależnień a cyberzaburzenia Z pojęciem uzależnienia spotykamy się niemal każdego dnia. Przedstawiciele wielu nauk sygnalizują szybkie narastanie niektórych z nich, 257 Szerzej zob. M. Jędrzejko, A. Taper (2010), Dzieci a multimedia, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.

198 Skutki cyberzaburzeń zwłaszcza związanych z alkoholem 258, narkotykami 259, tytoniem 260, hazardem, lekami, pracą. Wiemy już, że zjawisko uzależnienia (tak w sferze fizycznej, jak i psychicznej; od substancji i zachowań) przynosi wielowymiarowe skutki: zdrowotne somatyczne (np. uszkodzenia organizmu, nadwaga, chudnięcie, zaburzenia metabolizmu, zaburzenia hormonalne, zwiększona podatność na zachorowania, uszkodzenia układów); zdrowotne psychologiczne psychiczne (np. zaburzenia relacji interpersonalnych, zaburzenia psychotyczne, utrata kontroli nad własnymi zachowaniami); społeczne (np. dysfunkcje w funkcjonowaniu rodziny, utrata szans życiowych i zawodowych, stygmatyzacja); ekonomiczne (koszty leczenia osób uzależnionych, koszty absencji w pracy, bezrobocie). Terminu uzależnienie używa się w Polsce w języku naukowym i popularnym. Nierzadko słyszymy: on jest chyba uzależniony od tego komputera lub wie pani, ten spod 14. to alkoholik, uzależnił się od alkoholu Jednocześnie docierają do nas ciągle sygnały o uzależnianiu się ludzi od coraz to nowych substancji lub zachowań 261, co nie jest przypadkiem, bowiem współczesna nauka zdiagnozowała ich blisko 30. Autorzy wyśmienitego podręcznika akademickiego Psychopatologia piszą o tym tak: Nadużywanie substancji psychoaktywnych postrzegane jest jako problem społeczny i prawny w większym stopniu niż jakiekolwiek inne zaburzenia opisane w DSM-IV, podobnie zaburzenia zachowania. 262 W języku powszechnie stosowanym termin uzależnienie jest używany głównie wobec osób uzależnionych od narkotyków, alkoholu, nikotyny. Jednak nauki medyczne i psychologia traktują problem uzależnienia daleko szerzej. Jeden z praktyków i teoretyków tego zjawiska Bohdan Woronowicz w pracy Uzależnienia geneza, terapia, powrót do zdrowia pisze, że uzależnienie jest stanem psychicznym, a często również fizycznym, wynikającym z reakcji, jaka zachodzi między żywym organizmem a substancją chemiczną (psychoaktywną) 263. Zamiennie używa się określeń nałóg, zależność, a w przypadku uzależnienia od innych substancji niż alkohol, takich określeń, jak np. toksykomania. Jak czytamy, autor ten sygnalizuje uzależnienie od komputera i 258 Zob. L. Cierpiałkowska (2001), Alkoholizm, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. 259 Zob. raporty Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii z lat Zob. M. Seligman, E. Walker, D. Rosenhan (2003), Psychopatologia, Poznań: Wydawnictw Zysk i S- ka. 261 Niezależnie od rodzaju uzależnienia czy jest ono chemiczne, czy niechemiczne, występują wspólne czynniki, które są charakterystyczne dla pojęcia, jakim jest uzależnienie, takie jak: nieodparte dążenie do przyjmowania specyficznych substancji lub wykonywania pewnych czynności. Specyficzne dla nałogu jest trwanie w nim niezależnie od skutków ubocznych, chęć powstrzymania się od zażywania szkodliwych substancji czy zachowań, często kończące się niepowodzeniem, a przerwa w zażywaniu substancji lub zaprzestaniu nałogowych zachowań wpływa na zaburzenia stanu psychicznego i fizycznego. 262 Tamże, s. M. Seligman, dz. cyt. s B. Woronowicz (2009), Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa: Media Rodzina, Parpamedia, s. 15 i dalsze.

199 sieci (uzależnieni od Internetu, czyli siecioholizm) 264. Wydaje się, że współczesna nauka, która miała całe dekady na zbadanie takich problemów, jak nikotynizm i alkoholizm, ma problem z dostarczeniem longitudalnych dowodów kształtowania się mechanizmu uzależnień infoholicznych, choć wielu autorów przypisuje im automatyczne mechanizmy znane z narkomanii czy alkoholizmu, wskazując, że na poziomie ośrodkowego układu nerwowego dochodzi do podobnych pobudzeni układu nagrody. My konsekwentnie będziemy podtrzymywali naszą tezę z początku rozdziału: powtarzalność mechanizmu rozwoju zaburzenia, jego konsekwencje psychiczne, przebieg zachowań upoważniają do stwierdzenia, że cyberzależności mieszczą się w grupie zaburzeń nie chemicznych behawioralnych, ale nie spełniają kryteriów naukowych koniecznych dla określenia ich uzależnieniami, w wymiarze takim jak narkomania czy alkoholizm. Abyśmy mogli mówić o uzależnieniu powinny występować cztery jego cechy zaprezentowane na kolejnej grafice. Grafika ccccc. Cechy uzależnień 265 Siła Automatyzm Trwałość Podstawowy charakter Jak należy rozumieć te cechy?: Siła jej osłabienie lub pokonanie może nastąpić tylko poprzez zaspokojenie głodu narkotykowego lub silnej chęci na wykonanie danej czynności; Automatyzm zachowanie jednostki sterowane jest wewnętrznymi mechanizmami określającymi częstotliwość konieczności przyjęcia kolejnej dawki narkotyku lub odstępy czasu pomiędzy którymi zostanie wykonana czynność kompulsywna; Trwałość wpisana jest w somatykę i psychikę człowieka, ma indywidualny charakter dla każdej jednostki Charakter podstawowy, wiodący jest silniejszy od innych związków, takich jak więzy rodzinne, przyjaciele, własne zainteresowania, rozwój zawodowy Tamże, s. 16; Polem, które może poszerzać interpelację problemu, są doniesienia z Korei Południowej i Chin o śmierci graczy komputerowych i internautów na skutek wyczerpania organizmu po wielodniowym graniu na komputerze. 265 Źródło grafiki:

200 Doświadczenia współczesnego lecznictwa i terapii podkreślają, że uzależnienie-zaburzenie to proces, w trakcie którego dochodzi do wykształcenia się mechanizmów, które mimo iż stan ten prowadzi do różnych zaburzeń fizycznych i psychicznych osoby chore zaburzone nie zaprzestają wykonywania zgubnych czynności czy przyjmowania substancji psychoaktywnej. U osób uzależnionych-zaburzonych utrata zdrowia, tak fizycznego, jak i psychicznego, jest bardzo powszechnym skutkiem tego zjawiska. Wraz z rozwojem uzależnienia-zaburzenia pojawiają się złożone zaburzenia psychiczne. Osobowość osoby uzależnionej zaburzonej ulega zniekształceniu. Działaniami takiej osoby kierują bardzo silne, niekontrolowane emocje, np. agresja, żal, poczucie winy czy zagrożenia. Zatracone zostaje poczucie własnej tożsamości, częstym zjawiskiem jest także obniżenie poczucia własnej wartości. Takie ścieżki obserwujemy przy alkoholizmie, narkomanii, lekomanii, politoksykomanii i hazardzie. Nie dostrzegamy ich (jeszcze?) przy cyberzaburzeniach. Liczne publikacje z zakresu psychologii, medycyny (zwłaszcza neurologii i psychopatologii), pedagogiki wskazują na zasadność nazywania wielu nałogowo powtarzanych czynności człowieka szkodliwymi. Rozszerzająca się lista uzależnień chemicznych i behawioralnych skłania do prowadzenia badań nad ich naturą, jak również poszukiwania ich źródeł społecznych, psychicznych i behawioralnych. Wskażmy w tym miejscu, że na początku XXI wieku nie ma już chyba takiej formy aktywności człowieka, która po przekroczeniu zachowań naturalnych, zrozumiałych, akceptowanych, nie mogłaby zostać nazwana uzależnieniem. Stąd też większość z nich została ujęta w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD 10). Jednak w przypadku części z tych zaburzeń, niewątpliwie szkodliwych, powinniśmy jak podkreślono wcześniej zachować ostrożność w jednoznacznym określaniu ich uzależnieniami. Gdybyśmy na na problem popatrzyli z punktu widzenia potencjalności zagrożeń to zasadną jest postawienie następującej tezy: Najszybciej i najsilniej (w aspekcie wywoływania cyberzaburzeń) działają na nastolatków sieciowe gry komputerowe, przebywanie w sieci Internetu, telefon komórkowy oraz jednoosobowe gry komputerowe. Im młodszy wiek, tym zaburzenie następuje szybciej. Pierwszą zauważalną cechą jest wzrost agresywności dziecka przy próbach ograniczenia jego przebywania w sieci. Jak już wskazaliśmy, współcześnie mówimy o uzależnieniu od substancji i zachowań, uzależnieniach chemicznych i nie chemicznych (określanych często jako behawioralne), często o substancyjnych i niesubstancyjnych. Niektóre z uzależnień mogą wywoływać konsekwencje psychiczne, inne fizyczne, część oba typy. 266 Por. W. Bożejewicz, M. Jędrzejko (2007), Gry komputerowe i sieciowe jako stymulator zachowań agresywnych dzieci i młodzieży, Pułtusk: Wydawnictwo Akademii Humanistycznej.

201 Grafika xxxx. Cechy i objawy zespołu uzależnienia (zaburzenia) w świetle współczesnej literatury tematu Silna potrzeba lub przymus przyjmowania substancji psychoaktywnej lub powtarzania danej czynności Przyjmowanie substancji, bądź powtarzanie danej czynności w celu uniknięcia zespołu abstynencyjnego bądź zniwelowania napięcia U Z A L E Ż N I E N I E Utrata samokontroli w używaniu substancji psychoaktywnej bądź powtarzaniu określonych zachowań Postępujące zaniedbywanie innych zainteresowań lub przyjemności na rzecz zdobywania i przyjmowania substancji uzależniającej bądź podporządkowanie całego życia osoby uzależnionej jednej czynności Zażywanie środka uzależniającego bądź podporządkowanie życia wykonywaniu określonej czynności mimo wyraźnych szkód na tle psychicznym czy społecznym Wzrost tolerancji, utrata kontroli nad wykonywanymi nałogowo czynnościami Cechy uzależnienia Charakterystyczny, indywidualny sposób używania substancji bądź charakterystycznie wykonywane nałogowe zachowanie (np. nałogowe kupowanie butów w kolorze czerwonym) Źródło: opracowanie własne. Uzależnienie zaburzenie, kształtując umysłowość uzależnioną zaburzoną, ma własne, osobnicze tempo. U jednych osób pojawia się bardzo szybko (wystarczy kilkanaście dawek), u innych wykształca się po dłuższym przyjmowaniu substancji kontakcie ze środkiem uzależniającym (czynnością zaburzającą). Poniżej prezentujmy uśredniony czas przechodzenia od eksperymentów do pełnego uzależnienia/zaburzenia w zależności od typu przyjmowanej substancji, będący wynikiem analizy prowadzonych przypadków. Tab. xxxx. Czas a trwałe obawy uzależnienia (na podstawie: Jędrzejko 2010, Woronowicz 2009) Typ substancji środka Nikotyna (papierosy) Faza eksperymentowania Faza używania Faza uzależnienia 5 6 miesięcy 8 12 miesięcy Po 8 12 miesiącach Alkohol 5 8 miesięcy miesięcy Po miesiącach Alkohol łączony 2 3 miesiące 2 3 miesiące Po 4 6 miesiącach z lekami uspokajającymi Internet Nie występuje 2 3 lata Dzieci po 1 2 latach Dorośli po 4 5 latach Telewizja Nie występuje 5 6 lat Dorośli po kilku

202 latach bardzo intensywnego używania; Małe dzieci po kilkunastu miesiącach Gry sieciowe Kilkanaście tygodni 8 12 miesięcy Po 8 12 miesiącach Dopalacze nowe substancje psychoaktywne 2 3 miesiące 4 5 miesięcy Po 4 5 miesiącach Na zakończenie tej części rozważań podkreślmy, że uzależnienie, to proces, który można określić jako przewlekłe oraz nawracające zaburzenie, które obejmuje procesy psychiczne, ale równie często wegetatywne i somatyczne. Najbardziej uwypukloną jego cechą jest całkowita wręcz utrata kontroli nad popędowym zachowaniem, co prowadzi do kompulsywnego poszukiwania kontaktu z substancją, od której jednostka jest uzależniona i jej używania Zaburzenie infoholiczne co się dzieje z dzieckiem? Pierwsze badania nad cyberzaburzeniami rozpoczęto w Stanach Zjednoczonych AP, co związane było z bardzo szybkim rozprzestrzenianiem się tego medium w tym kraju. Analizy czynione w tym i innych krajach ukazują nie tylko następstwa, ale także konteksty pojawienia się cyberzaburzeń, i wiążą je z konkretnymi zachowaniami w sieci granie w gry komputerowe i sieciowe, przeglądanie informacji, aktywność na portalach, cybersex. Badający te kwestie Aaron Ben-Ze ev dzieli się z nami taką uwagą: Powinniśmy zdawać sobie sprawę z wad związków online zwłaszcza ryzyka uzależnienia się od cyberprzestrzeni w taki sposób, w jaki ludzie uzależniają się od narkotyków. W obu wypadkach następuje sztuczna stymulacja ośrodków przyjemności, a różnica między rzeczywistością a iluzją się zaciera. Związki online pociągają za sobą również niebezpieczeństwo kontaktu z ludźmi pozbawionymi skrupułów i doświadczenia rozczarowań, które mogą zniszczyć marzenia zaangażowanych w nie ludzi. 267 Amerykańskie badania wskazały na występowanie kilku specyficznych cech zachowań internautów, które prowadziły do uruchomiania patologicznej relacji człowiek multimedia. Po pierwsze, zauważono, iż osoby uzależnione od Internetu spędzają przed komputerem bardzo dużo czasu i czas ten ulega ciągłemu zwiększeniu, aż do fizjologicznych granic wytrzymałości człowieka; po drugie czas ten jest coraz bardziej przesuwany w kierunku godzin wieczornych i nocnych. Ofiary zaburzeń internetowo-komputerowego zachowują się w pewnej części podobnie, jak osoby uzależnione od narkotyków: zaprzeczają występowaniu jakiegokolwiek problemu; próbują zbyć problem, jako błahostkę, niemającą żadnego wpływu na życie ich i otoczenia; zaprzeczają wystąpieniu zaburzenia; 267 A. Ben-Zae ev, Miłość w sieci. Internet i emocje, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, s. 41.

203 nie lubią gdy podnosi się ten problem w jakiejkolwiek formie; ukrywają występowanie problemu (np. maskowanie przebywania w sieci pod przykrywka nauki); odrzucają zachęty do odpoczynku stanowczo stwierdzając, że nie są zmęczone; przenoszą aktywność życiową w najbliższe otoczenie sprzętu (np. jedzą tylko przy komputerze); nie dotrzymują słowa dotyczącego ograniczenia czasu spędzanego przed Internetem i komputerem. Poszukiwanie czynników prowadzących do takich zachowań zawierają wnioski z badań jakie prowadziliśmy w ubiegłych latach wspólnie z Agnieszką Taper: (...) można stwierdzić, że głównymi czynnikami sprzyjającymi zaburzeniu, a według części badaczy uzależnieniu w cyberprzestrzeni, są przede wszystkim skłonności do przeżywania negatywnych emocji (lęk, gniew, smutek, przygnębienie, irytacja, depresja) oraz trudności lub też nieumiejętność w radzeniu sobie z nimi w kontaktach z innymi ludźmi (nieśmiałość, izolacja od innych osób). 268 Jak zauważa Andrzej Augustynek 269, osoba z zaburzonymi relacjami od komputera spędza więcej czasu przed nim niż z własną rodziną, przy czym równocześnie obserwowane jest pogłębianie się zaniedbywania codziennych obowiązków oraz higieny osobistej. W przypadku osób pracujących zauważono również obniżenie jakości pracy zawodowej oraz zwiększenie abstynencji w pracy. Z kolei małżonkowie osób uzależnionych wskazują na występowanie następujących zachowań: ograniczenie kontaktów seksualnych; zmniejszenie zainteresowania domem; obniżenie aktywności kontaktów słownych mąż żona; zmniejszenie zainteresowania wychowaniem dzieci. Liczni badacze podkreślają również postępowanie schorzeń somatycznych (zdrowotnych) osłabienie wzroku, wady postawy, problemy zdrowotne jako skutek niewłaściwego żywienia. Te kwestie powinny być brane pod uwagę przy masowym wykorzystywaniu multimediów w edukacji. Analiza zjawiska cyberzaburzeń doprowadziła do wyselekcjonowania faz zachowania osób z takimi symptomami. Prezentując je, podkreślamy, że są one płynne, trudne do jednoznacznego uchwycenia, a często przechodzenie do faz kolejnych jest niezauważalne dla otoczenia, zwłaszcza gdy kontakt z Internetem i komputerem w rodzinie jest codziennością i dotyczy wszystkich członków. Jest to istotne podkreślenie, gdyż z praktyki zawodowej wnioskujemy, że wielu rodziców i nauczycieli intensywnie korzystających z nowych multimediów nie zauważa wchodzenia ich pociech w fazy niebezpieczne. Jest to także związane z 268 M. Jędrzejko, A. Taper (2012), Dzieci a multimedia, Warszawa-Dąbrowa Górnicza: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, s Zob. A. Augustynek (2005), nadmierne nadużywanie Internetu: uzależnienie, komulsja, czy fascynacja, Kraków: Wydawnictwo AGH.

204 malejącą ilością czasu poświęcanego przez współczesnych rodziców na bezpośrednie wychowanie swoich dzieci. Grafika xxxx. Fazy zaburzeń w relacji internauta komputer (obserwacje własne) Fazy cyberzaburzeń Faza I Poznawanie i racjonalne oraz efektywne wykorzystywanie Internetu internauta okazjonalnie loguje się do sieci, poszukuje tam informacji, które są mu rzeczywiście potrzebne (informacyjnie, edukacyjnie, zawodowo). Internet budzi u niego zainteresowanie, służy zdobywaniu potrzebnych informacji, jest formą rozrywki podobną do form aktywnych. Korzystanie z Internetu i komputera nie powoduje większych zaburzeń klasycznych relacji rodzinnych i środowiskowych. Faza II Faza uzależnienia-zaburzenia internauta odczuwa potrzebę stałego korzystania z sieci, nawet wtedy, gdy jest widocznie zmęczony lub poszukiwania nowych treści są bezcelowe. Codziennie na co najmniej kilka godzin loguje się do Internetu. Traci inne zainteresowania, zwłaszcza te związane z przebywaniem poza domem. W czasie, gdy nie może korzystać z Internetu, odczuwa przygnębienie i lęk. Natrętnie myśli o Internecie, marzy o nim. Poszukuje ciągłego kontaktu z Internetem mobilnym. Faza III Faza destrukcji internauta ogranicza, zaniedbuje lub całkowicie rezygnuje z wielu ważnych czynności rodzinnych, społecznych, zawodowych i rekreacyjnych na rzecz codziennego, wielogodzinnego i niejednokrotnie nieprzerwanego korzystania z Internetu, mimo iż zdaje on sobie sprawę z narastania u niego trudności życiowych, problemów psychicznych oraz fizycznych. Nie potrafi samodzielnie przerwać przebywania w sieci, poszukuje w niej coraz to nowych kontaktów. Dotyczyć to może ograniczenia na rzecz Internetu czasu przeznaczonego na sen, odżywianie, naukę, pracę zawodową, obowiązki rodzinne, sport, Pierwsze kontakty wzmianki towarzyskie. w piśmiennictwie Jeśli jest graczem naukowym internetowym, o niepokojącym następuje zjawisku zaburzeń powolne relacji tracenie z nowoczesnymi zdolności rozróżniania technologiami tego, co i Internetem realne od tego, pojawiły co się w 1995 roku. wirtualne. W tym samym Cechą fazy roku destrukcji Ivan Goldberg, jest narastanie psychiatra agresji. z Nowego Jorku, zauważył wzrost mobilnym. liczby osób skarżących się na problemy związane z używaniem komputera i Internetu pacjenci przyznawali, że zaniedbują swoje obowiązki domowe, rodzinne i zawodowe. Goldberg określił to jako uzależnienie behawioralne i zapożyczając kryteria z DSM IV, które odnosiły się do uzależnień od substancji, stworzył listę powtarzających się objawów. Zdiagnozowanie trzech lub więcej spośród nich dawało podstawę do określenia, czy ktoś jest uzależniony od Internetu 270. W perspektywie pracy nauczyciela do istotnych symptomów będących skutkiem zaburzeń infoholicznych zaliczyć należy: nadpobudliwość; zaburzenia koncentracji; zaburzenia uwagi i sprawności myślenia, sygnalizowane w wielu pozycjach polskiej literatury, w tym przez Janusza Gajdę: 270 Por. C. Guerreschi (2010), Nowe uzależnienia, Kraków: Salwator.

205 Z badań naukowych wynika, że dzieci do lat 7 nie są w stanie oglądać w skupieniu audycji dłużej niż minut. ( ) Nadmierne przesiadywanie przed telewizorem czy komputerem powoduje poczucie zmęczenia i ogranicza inne zajęcia dziecka, ze szkodą dla jego ogólnego rozwoju. 271 ; zaburzenia kontroli popędów; pogorszenie wzroku, bóle pleców, kręgosłupa i nadgarstka, co potwierdzają m.in. analizy źródeł naukowych przeprowadzonych przez Józefa Bednarka, które ten autor podsumowuje następująco: Podczas pracy z komputerem, szczególnie trwającej kilka, a nawet kilkanaście godzin dziennie, użytkownik może odczuwać niekorzystne skutki zbyt długotrwałego obciążenia pewnych partii ciała. Z badań przeprowadzonych w Niemczech, Stanach Zjednoczonych i Szwecji wynika, ze 65% pracowników zatrudnionych przy urządzeniach wizyjnych uskarża się na regularnie powtarzające się bóle głowy, a 60% na bóle pleców. ( ) Według tych badań około 40% osób uskarża się na chroniczne dolegliwości aparatu wzrokowego, a procent ten dochodzi do 60 wśród osób noszących okulary. 272 ; podatność na infekcje; nadwaga; problemy ze wzrokiem (przemęczenie) ataki padaczki ekranowej 273. Grafika XXX Kryteria siecioholizmu według DSM IV DSM IV jest to szkodliwy model korzystania z Internetu, prowadzący do istotnego klinicznie upośledzenia lub uszkodzenia manifestującego się, w ciągu minionych 12 miesięcy, co najmniej trzema spośród niżej wyszczególnionych objawów: 1. Tolerancja, rozumiana jako: a) potrzeba korzystania z Internetu przez coraz dłuższy czas, aby uzyskać zadowolenie lub b) wyraźny, stopniowy spadek satysfakcji osiąganej podczas korzystania z Internetu przez tę samą ilość czasu. 2. Objawy odstawienia manifestujące się: a) a. zespołem abstynencyjnym, przejawiającym się występowaniem co najmniej dwóch spośród następujących objawów, występujących w ciągu kilku dni (do 1 miesiąca) po zaprzestaniu lub ograniczeniu korzystania z Internetu (pobudzenie psychoruchowe; niepokój lub lęk; obsesyjne myślenie o tym, co dzieje się na Internecie; fantazje i marzenia senne na temat Internetu; celowe lub mimowolne poruszanie palcami w sposób charakterystyczny dla pisania na klawiaturze); b) korzystaniem z Internetu i innych, podobnych instytucji, celem uniknięcia przykrych objawów pojawiających się po "odstawieniu" Internetu (objawów zespołu abstynencyjnego). 3. Częste przekraczanie planowanego wcześniej czasu przeznaczonego na korzystania z Internetu. 4. Utrwalona potrzeba lub nieudane próby ograniczania bądź zaprzestania korzystania z Internetu. 5. Poświęcanie dużej ilości czasu na wykonywanie czynności związanych z Internetem (np. kupowanie książek na temat Internetu, wypróbowywanie nowych przeglądarek stron www, porządkowanie ściągniętych z Internetu materiałów itp.) 6. Ograniczanie bądź rezygnacja z aktywności społecznej, zawodowej lub rekreacyjnej na rzecz korzystania z Internetu. 7. Korzystanie z Internetu, pomimo świadomości doświadczania trwałych lub narastających problemów somatycznych (fizycznych), psychologicznych bądź społecznych spowodowanych lub nasilających się w związku z korzystaniem z Internetu (np. ograniczenie czasu snu, występowanie problemów rodzinnych, spóźnianie się do pracy i na spotkania, zaniedbywanie obowiązków lub rezygnacja z innych istotnych działań) J. Bednarek (2006), Multimedia w kształceniu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s Interesujące ujęcie problemu znajdzie Czytelnik w artykule J. Suler a (2004), Computer and cyberspace addiction, w: International Journal of Applied Psychoanalytic Studies, 1/2004 s

206 Czynniki ryzyka Studia nad opisywanymi tu problemami pozwoliły na Bartłomiejowi Szmajdzińskiemu na wyspecyfikowanie cech nastolatków, którzy są najbardziej podatni na cyberzaburzenia: dzieci dla których komputer staje się najważniejszą zabawką; młodzież sfrustrowana, zwłaszcza nieposiadająca skrystalizowanych celów życiowych, zagubiona w świecie dorosłych, szukająca własnych granic i potrzebująca dowartościowania; pacjenci psychiatryczni którzy zanim zetknęli się z Internetem, już cierpieli na zaburzenia psychiczne wymagające porady psychiatry lub psychoterapeuty; samotnicy osoby z trudem nawiązujące normalne kontakty z innymi ludźmi, mające obniżoną samoocenę 274. Z własnej praktyki zawodowej moglibyśmy do tego zestawienia dodać następujące czynniki ryzyka pojawienia się zaburzeń infoholicznych: kompulsywne korzystanie z mediów cyfrowych ma miejsce częściej w sytuacjach opuszczenia opiekuńczo-wychowawczego dziecka (długotrwała praca rodziców, długotrwała nieobecność lub brak jednego z rodziców); brak zainteresowania problemami okresu rozwojowego jest czynnikiem silnie zwiększającym ryzyko kompulsywnego korzystania z mediów cyfrowych; podobny wpływ ma wolnościowy model wychowania dziecka; brak kontroli oraz modelowania korzystania z multimediów w wieku 6 10 lat istotnie zwiększa szybkie przechodzenie do problemowego zachowania w mediach cyfrowych; wychowywanie i socjalizacja dziecka przy telewizorze od najmłodszego okresu zwiększa ryzyko cyberzaburzeń; gry sieciowe silniej niż inne aplikacje zaburzają nastolatków; okres adolescencji wyraźnie zwiększa ryzyko cyberzaburzeń; częste używanie agresywnych gier komputerowych przez dzieci w wieku 6 10 lat ma istotny wpływ na ich agresję wobec rodziców i innych osób; modelowanie relacji małych dzieci do multimediów jest ważnym czynnikiem ochronnym 275. Spór o problem uzależnienia cyber zaburzenia jest jednym z ciekawszych, jakie toczone są w pedagogice mediów oraz psychologii. Przedłożone przez ans argumenty nie zmierzają do podważenia problemu, lecz 274 Por. B. Szmajdziński (2007), Syndrom Uzależnienia od Internetu, Warszawa: Wydawnictwo Studio- Impuls. 275 Można przyjąć, że w wieku 6 11 lat optymalne korzystanie z multimediów to od 1,5 do 2 godzin dziennie, z co najmniej jednym dniem w tygodniu bez mediów cyfrowych. W wieku lat czas ten może wynosić do 3 godzin dziennie, ze spełnieniem drugiego warunku. Graniczną godziną zakończenia pracy przed multimediami powinna być dla tego wieku (przy założeniu, że dzieci idą spać ok , co stanowiłoby spełnienie wymogu snu dziecka w granicach 8 9 godzin dziennie).

207 zbudowania czytelnych kryteriów diagnostycznych oraz jego oceny w skali odpowiadającej rzeczywistym zaburzeniom A może PUI? Badania dotyczące zaburzonych relacji człowiek technologie cyfrowe najszerzej rozwijają się w Stanach Zjednoczonych AP, głownei w postaci badań longitudialnych. Ta metoda w Polsce jest prowadzona zaledwie przez dwa-trzy zespoły badawcze, i to dopiero od kilku lat. Zwróćmy uwagę, że psychopatologia zaburzeń związanych z uzależnieniem zaburzeniem od Internetu oraz innych technologii cyfrowych rzadko pojawiała się w krajowej literaturze były to raczej tezy niż empiryczne dowody (Bednarek, Andrzejewska, Braun- Gałkowska). Na polskim gruncie było to raczej powtarzanie tez od niektórych zachodnich autorów. Pełniejsze relacje dotyczą zaledwie kliku autorów (Szmajdziński, Woronowicz, Pyżalski, Augustynek). Około 10 lat temu w literaturze naukowej pojawił się nowy termin, który próbuje pogodzić sprzeczność uzależnienie czy nie uzależnienie: Pathological Internet Use, w skrócie PIU, co w tłumaczeniu na język polski można przedstawić jako patologiczne używanie internetu (pojęcie to można rozciągnąć na inne technologie cyfrowe PUI). Do języka nukowego wprowadził go Richard A. Davis, publikując w 2001 roku artykuł na temat kognitywnobehawioralnego modelu zaburzeń związanych z patologicznym używaniem Internetu 276. Posługując się analizami tego oraz innych autorów oraz doświadczeniami własnymi podejmiemy próbę spojrzenia na opisywne zjawisko z tej właśnie perspektywy. Atrakcyjność tematyki dotyczącej relacji dzieci nowe technologie cyfrowe spowodowała gwałtowny wzorst zainteresowania tą problematyką, szczególnie ze strony pedagogow i psychologów 277. W ostatniej dekadzie 276 Zob. Davis R.A. (2001), A cognitive-behavioral model of patological Internt use, w: Computers in Human Behawior nr 17/2001, s Różne uwarunkowania uzależnień i zaburzeń związanych z nadużywaniem urządzeń i technologii cyfrowych podejmują m.in. A. Jakubik i J. Popławska (2003), Zespół uzależnienia od internetu (ZUI) a osobowość, Studia Psychologiczne UKSW nr. 4/2003; B. Kostek-Nita i E. Rozmus (2003), Uzależnienie od gier komputerowych, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze nr 1/2003; E. Łuczak i M. Przybysz (2002), Rozwój komputeryzacji nowym zagrożeniem dla młodego pokolenia, Auxilium Sociale nr 3/4/2002; T. Łysakowski (2004), Internet jako źródło cierpień i nie tylko: jak nie popaść w sieciowe szaleństwo, Kultura Popularna nr 1/2004; J. Moczydłowska (2000), Uzależnienie od komputera i Internetu, Problemy Alkoholizmu nr 4/2000; A. Paszkowska (2001), Zaczarowany świat komputerów, Wychowanie w Przedszkolu nr. 5/ 2001; E. Prajzner (2004), Zagrożenia i korzyści płynące z Internetu, Wychowanie Techniczne w Szkole nr 3/2004; S. Taboł (2003), Cyberuzależnienia, Edukacja Medialna nr 1/2003; A. Tarnowski (2002), Psych-Net psychologia w Internecie: uzależnienia od Internetu, Nowiny Psychologiczne nr 1/2002. Kwestie te zanajdują się także w interesującej publikacji Kim, J., LaRose, R., & Peng, W. (2009). Loneliness as the cause and the effect of problematic Internet use: The relationship between Internet use and psychological well-being. CyberPsychology & Behavior, 12,

208 pojawiło się ponad 600 artykułów naukowych oraz publikacji smaodzielnych i zbiorowych dotyczących tej problematyki, a na forach naukowych i popularnonaukowych doliczyliśmy się ponad 40 stron polskich internetowych i niemal 70 konferencji naukowych ( ) związanych z tą problematyką. Uzasadnionym jest przede wszystkim stwierdzenie, że powinniśmy mówić o dwóch typach zaburzenia: po pierwsze o typie specyficznym i typie niespecyficznym. Pierwszy będzie związany z osobami przejawiającymi zależność w stosunku do określonych funkcji Internetu (np. hazard internetowy, seksoholizm internetowy, kompulsywne granie na giełdach internetowych, zaburzone korzystanie z aukcji). Używamy terminu specyficzny, bowiem z dużym prawdopodobieństwem należy założyć, że tego typu zachowania będą występowały u tych osób także wtedy, gdy nie będą korzystały z Internetu (hazardowy gracz sieciowy uprawia także inne typy hazardu np. w kasynach). Natomiast typ niespecyficzny będzie związany z nadużywaniem określonych narzędzi internetowych np. bezcelowe i długotrwale przeglądanie www, wysyłanie poczty bez istotniejszych celów, nieustanne blogowanie. Ten drugi typ ma widoczny związek ze społeczną rolą Internetu, czyli jego cechami komunikacyjnymi. Zakładamy, że w tym przypadku Internauta korzysta z narzędzi cyfrowych przede wszystkim ze względu na poszukiwanie wzmocnienia lub zaspokojenie potrzeby akceptacji 278. Za przyjęciem modelu PUI przemawiają bardzo rzetelne badania przeprowadzone przez amerykańskich badaczy M.E. Pratarellego, B.L. Browne i K. Johnsona, którzy są autorami czteroczynnikowego modelu patologicznego używania Internetu 279. Według nich czynnik pierwszy obejmuje zachowania dysfunkcjonalne powiązane z nadużywaniem Internetu (określono to, jako kilkanaście postaci problematic behaviors style), czynnik drugi odnosi się do osób wykorzystujących Internet funkcjonalnie, czyli sensownie i produktywnie; czynnik trzeci związany jest z modelem wykorzystywania Internetu, który zmierza do uzyskania osobistej gratyfikacji seksulanej lub/i korzyści społecznych (np. akceptacja innej osoby, uzyskanie aplauzu, wzbudzenie zainteresowania bardzo często taki model dotyczy osob nieśmiałych o zdolnościach do fantazjowania 280 ); czynnik czwarty dotyczy osób korzystających z Internetu okazjonalnie. W tym ostatnim przypadku nie dochodzi do stanu PUI. Opisywany tu model jest o tyle interesujący, że wcześniesze badania np. K. Young 281 wskazywały na źródłowe znaczenie komponentów behawioralnych oraz ich negatywnych konsekwencjach dla życia jednostki. Koncepcja cytowanych autorów skupia się na roli dezaptacyjnych schematów poznawczych związanych z modelm korzystania z Interentu (za takie symptomy uważa się rozważania na 278 Tamże, s Zob. Pratarelli M.E. Browne B.L, Johnson K. (1999), The Bits and bytes of computer Internet addiction: factor analityc approach, w: Behavior Research methods, Instruments and Computers nr 31, s Interesujące jest, że w diagnozie zaburzenia mamy często do czynienia z osobami, które na forach interetowych wykazują niezwykłą aktywność, prezentują się jako osoby dynamiczne, wchodzą w liczne relacje i innymi uczetnikami siecia, a rzeczywiście cierpią na liczne kompleksy oraz potrzebują nieustannej gratyfikacji i wzmocnień. 281 Takie stanowisko K. Young prezentuje w swojej pracy Internet addiction: the emergence of a new clinical disorder (1996), w: CyberPsychology an Behavior, nr 1, s

209 temat siebie, przeżywanie aktualnych wydażeń wywołujących silne emocje, odczucia nieśmiałości, poczucie niskiej wartości, depresjogenny styl poznawczy, lęk społeczny oraz niską samocenę). Co istotne wchodzenie w PUI ma charakter rozwojowy. W badaniach prowadzonych w II połowie lat 80. Lyn Y. Abramson, Gerald I. Metalsky, Lauren B. Alloy stwierdzili, że dla pojawienia się patologicznego modelu korzystania z Internetu potrzebne jest wystąpienie czynników koniecznych, wystarczających i dodatkowych autorzy ci dokonali ich rozróżnienia, podkreślając, że pojawienie się PUI ma wyraźną etiologię. W kolejnych i równoległych badaniach zwrócono uwgę, że osobami podatnymi na wystąpienie takiego modelu korzystania z Internetu są ludzie młodzi, u których nieprawidłowe zachowanie jest rezultatem wrodzonej lub nabytej skłonności i wydarzeń życiowych (stresu), stąd tłem PIU mogą być depresja, lęk społeczny i zależność od substancji (dowody na taki model znajdziemy w konkluzjach badań Roberta Krauta, Michaela Pattersona, Sary Kiesler, Vicki Lundmarka opublikowanych w 1998 roku 283 ). W świetle licznych badań uznaje się, że występowanie psychopatologii jest koniecznym czynnikiem wystąpienia PUI (wmacnia to podatność na patologiczne używanie Internetu). Jak wskazuje Davies spotkanie w interencie po raz pierwszy określonego sygnału (np. gra hazardowa lub pornografia) może być właśnie tym stymulatoremu ujawnienia się koniecznego czynnika ujawniającego ścieżkę do PUI 284. Natomiast czynnikiem kluczowym będą wzmocnienia w postaci reakcji zwrotnych będących następstwem korzystania z tych nowych treści lub czynności. Przy coraz częstrzym korzystaniu (czmu sprzyja uzyskiwane pobudzenie) u użytkownia pojawia się warunkowanie jeśli internauta chce uzyskać odpowiednią satysfakcję musi tę czynności powtarzać. Dodajmy w tym miejscu, że w momencie pojawienia się kolejnej nowinki, czyli nowego czynnika stymulującego internauta przechodzi do kolejnej ścieżki pobudzenia. Zaznaczymy w tym miejscu, że współczesny model sieci internetowej nieustannie stymuluje pojawianie się nowych i licznych ścieżek. Najprawdopodobniej takiemu modelowi towarzyszą silne wzmocnienia wtórne, którymi mogą być specyficzne dźwięki związane z włączanym komuterem, łączeniem się Internetem czy uruchamianą grą (np. sygnał lub ścieżka dźwiękowa). Analitycy i terapeuci wskazują także na występowanie sprawczych czynników proksymalnych, za które uważa się obecność dezaptacyjnych schematów poznawczych, co jest wystarczającym czynnikiem dla wywołania PUI są to głównie myśli dotyczące JA i myśli dotyczące świata. Zjawisko to otrzymało mianę ruminacji. Problem ten tylko sygnalizujemy, ale warto pamiętać, że badani interanuci, u których stwierdzono syndrom patologicznego 282 L.Y. Abramson, G.I. Metalsky, L.B. Alloy (1989), Hopelessness depression: a theory-based subtype of depression, w: Psychological review nr 96, s R. Kraut, M. Patterson, V. Lundmark, S. Kiesler (1998), Internet Paradox, w: American Psychologist [PsycARTICLES]; September 1998, nr. 53, s ; zob. także. Kiesler S., & Kraut R. (1999), Internet use and ties that bind, w: American Psychologist, nr 54, s Davies, dz. cyt. s. 192.

210 używania Internetu cechowali się brakiem wiary w siebie, niskiem poczuciem własnej skuteczności i negatywną samooceną. W trakcie obecności online osoby te wykazywały zdecydowany wzrost samoceny, co kierowało ich na jeszcze dłuższe przebywanie w sieci. Za amerykańskiemi badaczami, których argumenty są wyraźniej naukowe niż proste stwierdzenei to jest uzależnienie od Internetu stwierdziliśmy wcześniej, że specyficzny typ PUI obejmuje używanie nadmierne i nadużywanie specyficznych funkcji Internetu. Przyjmują oni, że model specyficzny jest wynikiem wystąpienia wcześniej psychopatologii, która na skutek obecności w sieci została skojarzona z nowym silnym czynnikiem. Oznacza to, że przy diagnozie takich przypadków zasadne jest zbadanie, czy osoba taka nie wykazywał skłonności do zaburzonych zachowań wcześniej (np. czy nałogowy hazardzista online nie był wcześniej hazardzistą offline; czy osoba wykazująca patologiczne skłonności do nieustannego oglądania pornografi w sieci nie miała podobnych zaburzeń wcześniej np. poprzez chodzenie do sex-kabin). Drugi z typów niespecyficzny związany jest najprawdopodobniej z zaniedbaniami wychowawczymi dziecka, zwłaszcza brakiem wsparcia społecznego ze strony rodziców (naszym zdaniem ten model przeważa w obserwowanych przypadkach PUI) oraz brakiem wsparcia społecznegośrodowiskowego (np. jako skutek braku akceptacji ze względu na wygląd). Tutaj obserwujemy wielogodzinne spędzanie czasu online np. w celu poszukiwania odpowiedniego kontaktu (jako środek uzyskania satysfakcji, gratyfikacji). Intereujacym zjawiskiem związanym z PUI jest także nadmierna aktywność online w celu odłożenia wykonania ważnych czynności zawodowych, edukacyjnych lub życiowych, co dotyczy szczególnie osób o słabej samoocenie (z diagnozy przypadków wnioskujemy, że u interauty przebywanie w sieci skutkuje świadomością zawalenia innych zadań, co zwrotnie wywołuje stres, a internauta szuka jego rozładowania w kolejnych czynnościach w sieci tym samym błędne koło się zamyk). Konkludując następstwami występowania PIU są: dalsze izolowanie się społeczne, pogłębianie się problemów edukacyjno-zawodowych i środowiskowych, izolowanie społęczne, wysoki poziom stresu, zaniedbywanie czynności życiowych, mniejsza aktywność sportowa i kulturalna. Niektóre następstwa prezentujemy w zestawieniu 17 wybranych przypadków diagnozowanych w 2013 roku. Tabela xxx. Niektóre następstwa patologicznego używania Internetu i innych i urządzń cyfrowych Badany problem Osoby dorosłe Nastolatkowie Typ specyficzny Długi; Absencja zawodowa, utrata pracy lub poważne problemy w pracy; Zanik relacji seksualnych między małżonkami; Oczekiwanie ostrych kontaktów seksualnych; Propozycje patologicznych Nieustanny brak pieniędzy, jako wynik przegranych w zakładach hazardowych; Fantazjowanie seksualne w sieci; Przyspieszona inicjacja seksualna; Kradzieże pieniędzy rodzicom i rodzeństwu; Okłamywanie rodziców, co do

211 Typ niepspecyficzny kontaktów seksualnych (np. trójkąt); Wulgaryzm; Rozpad małżeństwa. Spóźnianie się do pracy i zaniedbywanie obowiązkow zawodowych; Naciąganie lekarzy na zwolnenia lekarskie symulowanie chorób; Mniejsza dbałość o zdrowie; Niska higiena osobista i złe nawyki żywieniowe; Ograniczenie relacji interpersonalnych w realu; Ograniczenie relacji z rodziną; Kłopoty finansowe. obowiązkowych wydatków szkolnych naciąganie bliskich. Przemęczenie fizyczne i psychiczne; Niewłaściwe nawyki żywieniowe; Izolacja społeczna; Fantazjowanie nt. własnego wyglądu, pozycji społecznej i środowiskowej; Ekscentryczne i ryzykowne zachowania online. Model PIU wydaje się być bardziej dostosowany do rzeczywistego stanu probelemu, skupia się bowiem napełniejszym wyjaśnieniu etiologii problemu niż testowe stwierdzenie uzależnienia. Wskazuje także na ścieżkę postępowania, którą będzie przede wszystkim wyeliminowanie czynników sprawczych np. poprzez wzmocnienie jednostki i nauczenie jej zdrowych modeli korzystania z Internetu i urzadzeń cyfrowych. Podkreślamy to, bowiem nie można alkoholika nauczyć zdrowego korzystania alkoholu, tak jak lekomana z leków, jak i palacza tytoniu, zdrowego używania tej sybstancji, natomiast w przypadku patologicznego używania internetu, poprzez odpowiednie modelowanie, możliwe jest dalsze korzystanie z urzadzń cyfrowych.

212 I co z tego wyniknie? Próba podsumowania z nutą optymizmu And what happens? - An attempt to summarize, with a note of optimism Jeszcze 2 3 lata temu, raz z większym, innym razem z mniejszym przekonaniem pisaliśmy o zagrożeniach, jakie generuje nieograniczona obecność człowieka w cyberprzestrzeni. Ów dylemat wynikał ze sprzeczności informacji dostarczanych przez rzeczywistość zatem z jednej strony dostrzegaliśmy niezwykłe źródło informacji i wiedzy, jakim nagle stał się Internet, jego rewelacyjne właściwości komunikacyjne, z drugiej zaś strony analizowaliśmy informacje napływające ze szkół o dzieciach przepadających w sieci lub treściach zagrażających im moralnie. To biegunowe postrzeganie zmian wywołanych przez umasowienie technologii cyfrowych znalazło szerokie odzwierciedlenie w polskiej i nie tylko literaturze tematu. Mamy zatem z jednej strony empiryczne dowody na ich dodatni wpływ na wyniki ekonomiczne (informacja jest niezbędna dla sprawnego funkcjonowania na globalnym rynku) oraz powszechny dostęp do informacji, z drugiej zaś strony eskalację zalewających nas informacji, co skutkuje trudnością ich rzetelnego przetworzenia 285. Jeszcze inny aspektem jest zależność pomiędzy rosnącym napływem informacji i potrzebą zwiększania liczby urządzeń niezbędnych dla ich gromadzenia i przetwarzania. Tym samym nasi tytułów Cyfrowi Tubylcy dla skonsumowania nowych informacji będą potrzebowali coraz nowocześniejszych technologii, a ponieważ kanały informacyjne będą dotyczyły wszystkich części społeczeństwa, to uwaga ta dotyczy w równej mierze Tubylców kilkuletnich i blisko 100-letnich. Informacja i nieustanne jej przerabianie staje się sposobem życia rosnącej części populacji ludzi dzięki blisko 500 satelitów, które przyjmują kolejne radiowe sygnały z informacjami lub wezwania do ich wysłania. Tym, co charakterystyczne dla obecnych i jak się wydaje przyszłych pokoleń jest karmienie ich podobną papką informacyjną, modelowanie reakcji, pobudzanie tymi samymi sygnałami reklamowymi i opiniami, co skutkować będzie wyższym odsetkiem ludzi reagujących na nie podobnie. Kultury dzielące kiedyś dużo bardziej niż kolory skóry będą miały coraz bardziej stępione ostrza podziałów, co określane jest jako nieuchronność procesów globalizacyjnych, a faktycznie jest procesem tworzenia kierunkowej mega kultury 286. Równolegle do tego będziemy obserwatorami procesów, które są niejako pisane w istotę sieci anonimowości (z moralnymi tego konsekwencjami), presji rzeki informacji, zmiany urządzeń na nowsze i nowych technologii, cyberzaburzeń. 285 Zob. A. Szewczyk (2007), Wprowadzenie, w: Społeczeństwo informacyjne problemy rozwoju, red. A. Szewczyk, Warszawa, s Interesujące podejście to tego problemu prezentują H.P. Martin i H. Schuman w pracy Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt, Wrocław 2000.

213 Dzieje się to wszystko w świecie, gdzie zmiany technologiczne nabierają coraz większego przyspieszenia. O ile rok 2002 był pierwszym, w którym liczba abonentów telefonii cyfrowej przekroczyła tych korzystających z linii stałych 287, o tyle w cyklach 4-letnich liczba nowych urządzeń cyfrowych będzie się podwajać. Dostrzegamy także głębsze zmiany, do których Manuel Castells zalicza takie sygnały jak: użytkownicy Internetu poniżej 30 roku życia czytają gazety, ale głównie w formie on-line; odbiór przekazu wideo wśród młodych ludzi odbywa się głównie przez sieć; w ten sam sposób dokonują oni niemal wszystkich operacji bankowych i znaczącej części zakupów 288. Ale w rytmie tych nowych wielkich zmian pojawiają się coraz liczniejsze pokusy zagrażające wolności i normom demokratycznym: cyberprzestępstwa, pokusa inwigilacji obywateli, wykorzystywanie nieformalnych danych do dokonywania ocen potencjalnego pracownika. O ile technologiczny świat znalazł niezliczone sposoby na podnoszenia jakości i możliwości nowych produktów, o tyle nie potrafi humanizować człowieka w sieci. Te zjawiska są coraz częściej podejmowane w studiach i badaniach także w szerszym kontekście. Jeśli bowiem przyjmiemy tezę, że rozwój aktywności będzie się odbywał z coraz szerszym udziałem technologii cyfrowych, to przecież obok nich ciągle będą funkcjonowały znaczące części społeczeństw, nie dlatego, że tego nie potrafią, lecz dlatego, że wielu ludziom coraz trudniej jest znieść przeciążenie natłokiem informacji. Zatem za lat, czyli w okresie jaki prorokujemy dla powszechności modelu Cyfrowych Tubylców będą ujawniały się nowe wykluczenia. Jak uważa Pippa Norris dla tej części społeczeństwa, która cechuje się aktywnością nowe warunki będą wręcz idealne, ale obok utrwalać będzie się ta jego część, która wykaże odporność na przeróżne przesłania płynące z sieci 289. Ale mimo tych krytycznych ujęć perspektywa sieci, Internetu, relacji społecznych za pomocą technologii cyfrowych, rozwoju relacji za pomocą coraz to nowych urządzeń jest jak najbardziej pozytywna. Przede wszystkim w społeczeństwie informacyjnym, bez cyberświata nie będzie możliwe sprawne funkcjonowanie społeczne i zawodowe. Jak zauważa Karol Jakubowicz: ( ) multimedia pełnią ważną funkcję społeczną poprzez nowe możliwości związane z likwidowaniem trudności z docieraniem do informacji, ich wyborem i czasem nadawania, tworzeniem dwustronnej komunikacji słownej lub tekstowej, zrywają z jednostronnością i ograniczeniami wykształcenia. 290 Co w innym aspekcie podkreśla Zbyszko Melosik: Media bowiem (..) mogą wzbogacić naszą tożsamość, pomóc uwolnić się od narzuconych nam w trakcie socjalizacji, często bardzo jednostronnych, sposobów postrzegania świata. Dając wgląd w 287 M. Castells (2010), Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, s M. Castells, tamże s Por. P. Norris (2001), Digital Divide: Civic Engagement, Information Poverty and the Internet Wordwide, Cambrige: Cambrige University Press, s K. Jakubowicz (1988), Nowe techniki informacyjno-komunikacyjne: czy mogą stworzyć nowy układ kultury?, Przekazy i Opinie, 1988, nr 1-2 (51-52), s. 28.

214 różnorodne kultury i systemy znaczeń, pozwalają nam ( ) na przerywanie własnego scenariusza epistemologicznego 291. Ale też ujawniają się słabiej rozwinięte w Polsce obszary, które w krajach rozwiniętych są już integralną częścią życia społecznego np. związane z ochroną zdrowia, co amerykańcy badacze ujmują następująco: Innovative health information technology using Web 2.0 offers unprecedented opportunities to strengthen the doctor-patient relationship and benefit patients. 292 Wielkie nadzieje z rozowjem technologii cyfrowy wiąże cała gospodarka, w tym także w odniesieniu do szans zawodowych kolejnych pokoleń wchodzących na rynek pracy. Badający te problemy Dominik Batorski ujmuje to następująco: ( ) obserwujemy bardzo ciekawe współwystępowanie korzystania z komputerów ze znacznie lepszym radzeniem sobie na rynku pracy. I nie chodzi tu o zajmowanie lepszych pozycji i częstsze posiadanie pracy, ale o większe szanse unikania bezrobocia i znacznie łatwiejsze z niego wychodzenie, a także większą częstotliwość awansów. 293 Nie jest zatem dziełem przypadku, że młodzi ludzie intensywnie inwestują w te część swoich kwalifikacji. Także cyberzaburzenia, określone przez nas jako potalogiczne modele korzystania z technologii cyfrowych niosą niezliczne ilości pożytków, wśród ktoreych pierwszoplanowe miejsce zajmuje dostę do informacji i wiedzy. Polski pedagog JanuszGajda pomimo swoich licznych zastrzeżeń przytacza na to ważkie dodowdy: Z badań piszącego te słowa (1979) wynika, że telewizja może rozwijać zainteresowania literackie, pobudzać do aktywnego uczestnictwa w kulturze, a także kształtować postawy moralne. Te możliwości kryje telewizja wówczas, kiedy odbiór jej zostanie odpowiednio zaplanowany i ukierunkowany, a po obejrzeniu rozważona zostanie w rozmowie dyskusji jego treść i forma. Grupy, w których odbywała się taka dyskusja uzyskały o 30% lepsze wyniki. 294 Pomimo licznych zastrzerzń wydaje się także, że nasze mózgi szybko opanowały pracę w nowycm srodowisku, ucząc się wielozadaniwości oraz twoząc (u osób starszych) nowe powłaczenai neuronalne, jako skutek silnego pobudzenai cybertechnologiami. Z analiz G. Small i G. Vorgan wunika, że: ( ) nasze mózgi uczą się szybkiego koncentrowania uwagi, analizy informacji i niemal natychmiastowego decydowania o podejmowaniu lub niepodejmowaniu dalszych działań. Zamiast chwytać cyfrowe ADD (zespół zaburzeń uwagi), wytwarzamy sieć neuronową 291 Z. Melosik (2007), Mass media i przemiany kultury współczesnej, w: Pedagogika medialna, t 1, Bronisław Siemieniecki (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s B. Lo, L. Parham, The Impact of Web 2.0 on the Doctor-Patient Relationship Journal of Law, Medicine & Ethics, 2010, s D. Batorski (2006), Cyfrowy podział w Polsce: nowe technologie a szanse życiowe i wykluczenie społeczne, [w:] Społeczna przestrzeń Internetu, Dominik Batorski, Mirosława Marody, Andrzej Nowak (red.), Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Psychologii Społecznej Academica, s J. Gajda (2003), Swoistość massmediów i ich oddziaływanie wychowawcze, w: J. Gajda, S. Juszczyk, B. Siemieniecki, K. Wenta, Edukacja Medialna, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 121.

215 przystosowaną do szybkich i ostrych cięć ukierunkowanej koncentracji 295. A te część rozważań moglibyśmy zakończyć następuącą tezą: Wnioski płynące z naszych badań są budujące i pozwalają patrzeć w przyszłość z ogromną nadzieją. Pokolenie sieci to pierwsze pokolenie globalne; są mądrzejsi, bystrzejsi i bardziej tolerancyjni niż ich poprzednicy. ( ) Młodzi ludzie, przyzwyczajeni do szybkiego tempa i wyczuleni na kwestie swobód, zaczynają przekształcać wszystkie instytucje współczesnego świata. 296 *** Rzeczywistość cyberprzestrzeni (i jej nierzeczywistość) jest trudna do ogarnięcia. Jak już napisaliśmy, w 2012 roku internauci zadali około 1,2 biliona pytań na platformie Google oraz drugie tyle na innych znanych wyszukiwarkach. Odnajdziemy hasła wybierane codziennie przez kilka milionów internautów, jak i siecioholików spędzających przed komputerem po godzin dziennie (w ostatnich pięciu latach odnotowano kilka śmiertelnych przypadków kompulsywnego używania multimediów śmierć z wycieńczenia). Badając różne następstwa umasowienia technologii cyfrowych z pełną pewnością wskażemy na liczne fakty: odsetek nastoletnich internautów osiągnie niedługo niemal 100% populacji, podobniej jak nasycenie domów komputerami i innymi multimediami; multimedialna oferta (techniczna i merytoryczna) adresowana do młodych ludzi ulegnie dalszemu rozszerzeniu; coraz młodsze dzieci będą korzystały z wysoko jakościowych narzędzi cyfrowych (aż osiągniemy granicę psychobiologicznych zdolności, co jest najprawdopodobniej na poziomie 4 5-letniego dziecka). Tym samym rodzi się taka oto perspektywa: po pierwsze: dzieci w coraz niższym wieku będą miały masowy i nieustanny dostęp do nowych technologii oraz urządzeń multimedialnych. Będą one ogólnie dostępne, a ich posiadanie będzie jedną z podstaw do tego, aby nie zostać wykluczonym środowiskowo, edukacyjnie, informacyjnie; po drugie: w nowoczesnej szkole dzieci będą używały urządzeń multimedialnych przez kilka godzin dziennie, a po kilku kwadransach dotrą do domu (używając ich po drodze dalej jako telefonów, gier, odtwarzaczy muzyki, aparatów fotograficznych), gdzie być może lekcje będą realizowane w e-learningu, a po tym czeka je zabawa z konsolą lub Internetem. Zwiększy to realny codzienny kontakt z multimediami nastolatków do ośmiu, a może dziesięciu godzin dziennie, co sugeruje kolejne pytania pedagogiczne: 295 G. Small, G. Vorgan (2010), imózg, Poznbań: Vesper, s D. Tapskott (2010), Cyfrowa dorosłość. Jak pokolenie sieci zmienia nasz świat, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s. 45.

216 jak wytrzyma ten napór rozwijający się mózg dziecka? jak w procesie dochodzenia do 100 miliardów komórek ośrodkowy układ nerwowy wytrzyma nieustanne bombardowanie ogromem informacji, obrazów, dźwięków? *** Jest wielce prawdopodobne, że życie pokolenia obecnych nastolatków będzie aktywnie przebiegało w dwóch przestrzeniach świecie realnym i cyberświecie. Do tego drugiego przejdzie coraz więcej czynności natury administracyjnej i ekonomiczno-finansowej (także w ramach cyfrowego państwa) oraz znacząca część edukacji. Poszerzeniu ulegnie sfera e-pracy, e- diagnozy, e-zakupów, jak i wielu innych e- To proces nieunikniony, powiązany ze zjawiskami globalizacyjnymi, nową ekonomią oraz preferowanymi modelami funkcjonowania społeczno-ekonomicznego, a jego skala będzie wywoływała przemożny wpływ na życie każdego z nas. Wydaje się także, że opanowanie technologii cyfrowych stanie się kanonem w ocenie większości kwalifikacji zawodowych. W świecie powszechnego dostępu do mediów cyfrowych rozwijać się będą całe koleje pokolenia Niemal od anrodzenai i przez cały proces edukacyjno-zawodowy), a umiejętność posługiwania się narzędziami cyberprzestrzeni zostanie opanowana przez wszystkich uczniów oraz niemałą część przedszkolaków. Tak będzie wyglądało społeczeństwo informatyczne. Zjawiskiem nieustannie rozwijającym się będzie też nadprodukcja informacji oraz jej technologiczne włączanie w coraz urządzenia już oferowane są lodówki z telewizorami, w metrze znajdują się ekranowe czytniki informacji, podobnie jak w niektórych samolotach i dalekobieżnych pociągach. Ten fakt rodzi z kolei potrzebę asertywnego podchodzenia do masowego zalewu informacyjnego i wspomagania młodych ludzi w uczeniu się weryfikowania informacji 297. Możemy wobec niego przyjąć dwie postawy: po pierwsze uznać ten proces zmian i podjąć działania na rzecz jego humanistycznego oblicza, a więc takiego, które multitechniki zastosuje dla budowy zrównoważonej homeostazy życia człowieka; po drugie możemy ten model odrzucić, skazując się na informacyjne (i nie tylko) wykluczenie. O ile dla młodego pokolenia wybór jest oczywisty, o tyle dla części osób pokolenia starszego nie do końca. Strach przed mediami cyfrowymi jest stosunkowo duży, a jak jak zawsze u podłoża strachu leży również niezrozumienie sytuacji, zjawisk, narzędzi. Uwaga ta jest ważna, ponieważ pewna część nauczycieli i pracowników oświaty odrzuca a priori jakiekolwiek wejście w cyberprzestrzeń i podjęcie w niej edukacji, wychowania, rozmowy, dialogu z Cyfrowymi Tubylcami. Tym samym pozostawimy ich samym sobie, bez moralnych drogowskazów, zrozumienia nieśmiało współcześnie powtarzanej tezy, że granicą mojej wolności jest wolność drugiego człowieka. Jeśli tak bardzo się dziwimy, że w cyberświecie jest tyle zagrożeń, że właśnie w nim (jak mówi Benedykt XVI) zło jest bardziej 297 Zob. M. Ledzińska, Refleksje na temat powinności psychologa w dobie nadprodukcji informacji, w: Psychologiczne konteksty internetu, red. B. Szmigielska, Kraków: Wydawnictwo WAM, s

217 krzykliwe, to dlatego, że nie podejmujemy tego wielkiego wychowawczego i edukacyjnego wyzwania. Podkreślmy w podsumowaniu, że świat mediów cyfrowych nie poddaje się czarno-białym podziałom. Będąc częścią płynnej rzeczywistości, w ciągłym ruchu i zmianie, z fundamentalną otwartością i anonimowością musi nieść ryzyka, będące niczym innym, jak obrazem kondycji moralnej ludzi. Wiemy już, że tworząc nowe sieci kontaktów, wielka sieć buduje inne relacje niż te twarzą w twarz 298. Ale mimo tego ograniczenia wspierają one produkcję informacji, upowszechnianie wiadomości i danych, zwiększają do nich dostęp, czynią wiedzę egalitarną, sprzyjają powstawaniu i ścieraniu się idei, mogą także być nośnikiem niezwykle humanistycznych projektów, jak ten z lutego 2013 roku, kiedy to grupa łódzkich internautów skrzyknęła się na marsz przeciwko agresji i bandytyzmowi. Chociaż część badań sugeruje, że nadmierne korzystanie z Internetu prowadzi do zubożenia życia społecznego człowieka, izoluje człowieka od więzi realnych, dając jedynie ich iluzję 299, a inne badani pokazują na trudność zachowania standardów moralnych w sieci ze względu na jej anonimowość 300, to równolegle właśnie sieć daje wielkie szanse nawiązywania nowych kontaktów oraz poszerzania bogactwa wiedzy o świecie. Ostateczny wynik będzie zależał od tego kto?, co?, jak? Będziemy zatem mieli cyberseks, cybermobing, cyberprzemoc, pedofilię internetową, cyberobnażanie się, hakerstwo i inne formy cyberprzestępczości z jednej strony, ale z drugiej mamy dziadka Google, który chętnie odpowie na wiele mądrych pytań. *** Zaprezentowane powyżej uwagi nie obejmują wszystkich kwestii, nie dają też podstaw do ich pełnego naukowego podsumowania. Ponieważ media cyfrowe są w nieustannej fazie rozwoju a jak się wydaje na razie ten rozwój nie ma granic a to, co najważniejsze, ciągle jeszcze przed nami, wypada tylko stwierdzić, że pola badań będą się poszerzały. Dlatego w edukacji do mediów i przez media cyfrowe, profilaktyce zaburzeń relacji dziecko nowe multimedia konieczne jest abyśmy: przejawiali zainteresowanie obszarami cyberprzestrzeni, które najczęściej odwiedzają nastolatkowie; poszerzali swoją wiedzę na temat wpływu multimediów na rozwój emocjonalny dziecka; 298 Intereujące infrmacje dotyczące m.in. tej problematyki zawiera artykuł K. Wolskiego (2009), Preferowane style komunikowania się młodzieży a specyfika korzystania z Internetu, w: Psychologiczne konteksty internetu, red. B. Szmigielska, Kraków: Wydawnictwo WAM 299 Barani K. (2009) Rola więzi online w życiu społecznym człowieka, w:; Psychologiczne konteksty Internetu (red. B. Szmigielska), s Por. M. Ulita (2010), Moralna anonimowość? Czy moralność w sieci jest możliwa, w; Społeczeństwo informacyjne, dz. cyt. s