Badania empiryczne i ich znaczenie w pracy naukowej

Transkrypt

1 Badania empiryczne i ich znaczenie w pracy naukowej 6.1 Istota i cel badań naukowych 6.2 Rodzaje badań empirycznych 6.3 Procedury procesu badawczego 6.4 Metody i techniki badań empirycznych 6.5 Realizacja badań i opracowanie ich wyników Pytania sprawdzające Naukę buduje się z faktów tak jak dom buduje się z cegieł, ale samo nagromadzenie faktów nie jest jeszcze nauką, podobnie jak kupa cegieł nie jest domem. Możliwości człowieka w zakresie odbierania i analizowania informacji są ograniczone i konieczne jest ograniczenie tego, co ma być obserwowane, badane i analizowane, ażeby wynik był rzetelny. 1

2 2 Streszczenie Ograniczenia poznawcze, organizacyjne, kompetencyjne i finansowe powodują, że tylko 12% zakrojonych pierwotnie na dużą skalę badań empiryczne kończy się naukowym sukcesem. Ponad 70% pracowników naukowych nigdy nie przeprowadziło żadnego, zakrojonego na dużą skalę badania terenowego. Ankiety rozdane wśród studentów na temat polityki kadrowej w twojej firmie trudno uznać za naukowe badania. Zdecydowanie łatwiej jest spekulować, niż badać. Badania są kosztowne, wymagają wysokich zdolności poznawczych, nieprawdopodobnej intuicji i pomysłowości. Nawet badanie prowadzone metodą case study wymaga wszechstronnej wiedzy, rzetelności, dokładności, obiektywizmu i co szczególnie ważne dociekliwości. Każdy badacz pragnie poznać prawdę o tym wycinku rzeczywistości, który bada i który go interesuje. Im bardziej złożony przedmiot badań, tym bardziej wyrafinowane powinny być metody jego poznania. Dzięki nim możliwy jest opis rzeczywistości, a także jej wyjaśnienie, na podstawie którego przewiduje się nowe stany rzeczy. Operacyjnym celem każdego aktu poznania naukowego jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, pewnej, ogólnej, prostej i o dużej zawartości informacji. Operacyjnym celem każdego badania jest uzasadnienie twierdzeń o pewnym jednostkowym przedmiocie lub o pewnej ograniczonej czasowo-przestrzennie określonej klasie zjawisk. Przystępując do badań należy brać pod uwagę dostępne środki, które zagwarantują ich skuteczne przeprowadzenie. Wytrawni badacze sugerują, aby wybór przedmiotu badań nie był przypadkowy i zupełnie obojętny emocjonalnie. Im większe emocjonalne zainteresowanie tematem, tym większe prawdopodobieństwo uzyskania ciekawych i naukowo cennych rezultatów. Nie jest niczym nagannym, jeśli badacz kieruje się w wyborze przedmiotu badań osobistym poczuciem związku z daną problematyką. W tym rozdziale przedstawiamy istotę i cele badań naukowych. Opisujemy sprawdzone procedury procesu badawczego. Na tym tle omawiamy wybrane rodzaje badań empirycznych, a także metody i techniki ich stosowania. W części końcowej przedstawiamy techniczną i statystyczną stronę procesu badawczego. Etapem zamykającym realizację badań empirycznych jest systematyzacja i opracowanie wyników badań.

3 6.1. Istota i cel badań naukowych Każde przedsięwzięcie badawcze opiera się na znanym schemacie działań racjonalnych (zorganizowanych) zawierającym elementy przygotowania (planowania), wykonania i kontroli. Wszystko, co dotyczy procesu planowania w ogóle, ma również odniesienie do badań empirycznych. Każdy pomysł badań, zanim zostanie przekształcony w cel i rozpisany na zadania i etapy wymaga intensywnej preparacji myślowej (umysłowej). Metodologiczne nurty nauk społecznych nie odnotowały badań przypadkowych, na podobieństwo nauk przyrodniczych. Każde badanie naukowe przebiega według ściśle określonego planu. Wymaga ono wykonania wielu czynności przygotowawczych, zaczynając od postawienia problemu, wokół którego badacz się porusza, sformułowania hipotez, które zostaną później zweryfikowane, skonstruowania i zaadoptowania narzędzi badawczych, dobrania odpowiedniej metody i techniki badania. Na organizację procesu badawczego wpływa wiele czynników, m.in. charakter i cel badań, teren, na którym są prowadzone badania oraz techniki i narzędzia stosowane w trakcie badań. Również następna faza wykonawcza obejmująca: przeprowadzenie badań, opracowania uzyskanych wyników, a także faza kontrolna zamykająca cykl badań wymagają starannego przygotowania. Cały cykl musi przebiegać wedle zasad dobrej roboty opracowanych w prakseologii. Nauka o sprawnym działaniu przestrzega przed ich łamaniem. Nie zaleca się drogi na skróty, czy pomijania którejkolwiek z faz zorganizowanego procesu badawczego, ponieważ może się to odbić na wartości osiąganych rezultatów. Każdy indywidualny badacz czy zespół badaczy podejmuje wysiłek zmierzający do osiągnięcia postępu wiedzy naukowej. Czasami jest to zaproponowanie nowego twierdzenia naukowego, nowej tezy, czy aksjomatu. Rzadko kiedy mamy do czynienia z zaproponowaniem dojrzałej teorii. Postęp wiedzy mierzony jest małymi krokami, jakimś nowym uogólnieniem, czy nową, oryginalną definicją starego pojęcia. Ogólnie mówiąc, żadna współczesna dyscyplina nie może rozwijać się bez rzetelnych badań naukowych. Realizując je: dąży się do odkrycia dotąd nie ustalonych nowych zależności, których nikt wcześniej nie badał, nie opisał, ani nie wyjaśnił, podważa się istniejący materiał i jego twierdzenia oraz chce się na to miejsce udowodnić funkcjonowanie innych zależności, podejmuje się próbę poszerzenia istniejących już badań, które zostały opublikowane częściowo lub w znacznym stopniu wymagają rozszerzenia, chce się zaktualizować (lub potwierdzić, że funkcjonują nadal) istniejące badania i ich wyniki ze względu na znaczny upływ czasu i możliwość ich dezaktualizacji. 3

4 Pojecie badań naukowych zawiera w sobie wiele znaczeń. Mówi się o badaniach naukowych w szerokim znaczeniu, obejmujących ogół czynności od powzięcia i ustalenia problemu do opracowania materiałów naukowych, jednak bez czynności pisania pracy, jej poprawiania i oceny 201. W pośrednim znaczeniu badania naukowe obejmują czynności wykonawcze, zwłaszcza stosowanie praktyczne metod roboczych, gromadzenie materiału naukowego i opracowywanie go. Rzadko kiedy badania ograniczają się do wąskiego znaczenia obejmującego badania właściwe, czyli posługiwanie się metodami roboczymi i zdobywanie w ten sposób materiału naukowego. Spornym w typologii rodzajów badań jest etap opracowywania zebranych materiałów. Czasami jest traktowany jako etap badań, czasami jako działanie osobne stanowiące etap pisania pracy naukowej. Cel jest ważnym kryterium podziału badań na: podstawowe, stosowane i wdrożeniowe. Badania podstawowe, nazywane również teoretycznymi są podejmowane dla wyjaśnienia zjawisk, procesów i stanów rzeczy jeszcze nie zbadanych. Badacze mają nadzieję odkrycia nowych praw naukowych, sformułowania nowych teorii lub przynajmniej postawienia nowych tez. Dużą wagę przywiązuje się do badań stosowanych, które są zazwyczaj rozumiane jako zmierzające do wykorzystania w praktyce wyników badań podstawowych. Zupełnie odrębna kategorią są badania wdrożeniowe, które polegają na opracowaniu metod i technik zastosowania wyników badań w działalności produkcyjnej. Zamykają one cykl badawczy od odkrycia wynalazku do praktycznego jego zastosowania. Badania wdrożeniowe obejmują przeniesienie wyników badań stosowanych z laboratoriów do przemysłu. Każdy rodzaj badań naukowych jest oparty na wyczerpującej obserwacji, na porównywaniu i abstrahowaniu oraz darze skromności i przezorności w uogólnianiu 202. Podstawowym punktem wyjścia jest rozróżnienie: co (przedmiot) i jak (metoda) się bada? Badacz od początku nastawia się na gromadzenie faktów. Wymagają one selekcji, oceny i interpretacji (pisaliśmy o tym w rozdziale 3). Skąd czerpać podpowiedzi na czym się skupić, a co pominąć? Skąd wiedzieć, który fakt jest ważny, a który mało znaczący? Pewne wskazówki można znaleźć w opracowaniach metodologicznych zawierających doświadczenia i przemyślenia innych badaczy. Nie każdemu badaczowi udaje się od razu wpaść na pomysł hipotezy i zmiennych, wokół których zorganizuje proces badawczy. S. A. Stouffer, amerykański socjolog wojska, przeprowadził wiele badań, trwających wiele lat, zanim przypadkowo odkrył, że najlepszym wskaźnikiem identyfikacji żołnierza z 201 J. Pieter rozumiał badania naukowe w szerokim znaczeniu, kładąc nacisk na trzy czynności: 1) poszukiwanie i krytykę literatury przedmiotu, 2) prowadzenie badań przez zastosowanie metod roboczych, 3)opracowanie materiału naukowego, ustalając wyniki badań. J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Ossolineum, Wrocław 1967, s W naukach medycznych i psychologii istotne (ze względu na stopień ochrony pacjenta) jest rozróżnienie między dwoma grupami badań. Jedną z nich są badania obserwacyjne, druga badania eksperymentalne. 4

5 armią jest noszenie munduru na przepustce 203. W dalszych badaniach uszczegółowiono, że najciekawsza dla określenia stopnia identyfikacji jest odpowiedź na pytanie: Czy chodzisz w mundurze na przepustce do kościoła? Jest oczywiste, że rodzaj materiału badawczego, do którego zamierza się dotrzeć ma wpływ na dobór metody badania. Każdy badacz podejmując wysiłek empiryczny ma w umyśle zarys teorii tego, co chce badać. Naturalnym w nauce jest dążenie do sformułowania teorii. Nawet jeśli badacz temu zaprzecza, to przez skromność, a nie przez nierozumienie celu zdeterminowanego przez tok czynności poznawczo-badawczych. Przystępując do badań, inicjujemy łańcuch zdarzeń o różnym charakterze: poznawczym, metodycznym, statystycznym ostatecznie naukowym. Punkt wyjścia tworzonej teorii zawsze będzie rzutował na poziom metodyczny (metodologiczny). Same fakty, najprawdziwsze, najciekawsze poznawczo nigdy nie tworzą nauki, ale są lub mogą być zaczynem badań naukowych zmierzających do stworzenia lub rozwinięcia teorii. Doskonalenie poznania naukowego w cyklu badawczym jest możliwe dzięki konfrontacji hipotez(y) z faktami. Decydujące znaczenie mają fakty, ale wiedza uznająca tylko realne fakty i odrzucająca wszelką teorię wykraczającą poza uporządkowanie faktów byłaby jednak wiedzą czysto opisową, nie wchodzącą w przyczyny zjawisk, pozbawioną możliwości przewidywania, a więc zdecydowanie uboższą od wiedzy naukowej. Zbudowanie możliwie adekwatnej, przyczynowej, potwierdzonej przez realne fakty teorii naukowej jest wielkim, choć niestety rzadkim, wydarzeniem w nauce. Do takiej teorii dochodzi się nie przez jeden cykl badawczy, lecz łańcuch lub nawet wiele łańcuchów składających się z szeregu ogniw i czynności badawczych. W tym długim łańcuchu są próby udane i nieudane; są chwile zwątpienia i radości. Każdy badacz wie co oznacza konieczność korygowania hipotezy. Do wyjątkowej sytuacji należy przyjęcie na początku jednej płodnej hipotezy roboczej, zdolnej do zainspirowania badań i stworzenia teorii badanego zjawiska. Nieustanne dyskusje, poszukiwanie pomysłów, wymyślanie i sprawdzanie nowych technik badawczych tworzą elementy środowiska, bez którego niemożliwe jest uprawianie nauki. Każde środowisko ma swoje kryteria ocen, swoje sympatie i antypatie. Wydawałoby się, że uznanie jakiegoś produktu (twierdzenia, teorii, koncepcji czy paradygmatu) za naukowy uwalnia go spod jednostronnej oceny negatywnej i wyrzucenia go na śmietnik historii. Nic bardziej mylnego. Czy dany produkt zdoła się obronić zależy od opinii środowiska, która jest funkcją prestiżu i miejsca w hierarchii, jakie zajmuje autor a także jakie są zaangażowane interesy Samuel A. Stouffer ankietował ponad pół miliona żołnierzy amerykańskich w czasie II wojny światowej za pomocą wywiadów; stworzył ponad dwieście ankiet i innych technik w celu określenia ich postawy na wszystko co było wówczas ważne, z integracja rasową włącznie. Zarówno pytania, jak i odpowiedzi, prawie zawsze były złożone i często sprzeczne z intuicją. Wynik badań zostały opublikowane w pracy zbiorowej The American Soldier, Princeton, Princeton University Press, Wybierając opiekuna naukowego trzeba koniecznie dokonać rozpoznania środowiska. Jeśli twój opiekun (przyszły promotor) jest osobą rozpoznawalną w środowisku, jeździ na konferencje, ma 5

6 Doktoranci często nie wiedzą lub nie uświadamiają sobie, że nauka ma ważne wymiary: społeczny i ekonomiczny. Gdyby wszystko w niej następowało zgodnie z naiwnie proponowanymi kryteriami Arystotelesa (wysublimowaną ideologią uczonych), każde nowe dzieło powodowałoby przesunięcia i przetasowania w hierarchii nauki. Tak się jednak nie dzieje. W nauce trwa kilka wyścigów, np. środowiska i szkoły walczą o dominację, negując osiągnięcia innych, niektóre środowiska wykorzystując sprzyjające układy promują swoich (często miernoty), inne środowiska walczą o pieniądze, jeszcze inne obecność w nauce traktują jako trampolinę do robienia kariery politycznej. Oczekiwanie na kuhnowska czy inną rewolucję, która przywróci wiarę w obiektywną, niezależną i twórczo rozwijaną naukę jest raczej utopią. Najbardziej dotkliwie odczuwane jest zaniedbywanie empirii w naukach społecznych. Nie ma znaczącego postępu w rozwijaniu idei, koncepcji, teorii i praw. Następstwem tego jest brak teoretycznych impulsów do rozwoju języka pojęć i wytyczenia nowych sposobów patrzenia i myślenia o rzeczywistości. W każdym przypadku ważne jest rzetelne, głębokie oczytanie w literaturze i zaciekawienie rzeczywistością 205. W przyswajanym materiale można odnaleźć mniej lub bardziej udane próby tworzenia teorii wokół interesujących nas pojęć. Krytyczny do nich stosunek i zamysł tworzenia własnej teorii sugeruje często, co należy badać, czym jest dane zjawisko i jakie relacje je łączą z innymi zjawiskami. Innymi słowy tworzona baza empiryczna sugeruje kierunki i obiekty badań, wskazuje też możliwe narzędzia i metody badania. Na etapie początkowym trudno jest mieć pełną świadomość czy nasze badania są powiewem nauki, czy zwykłym rzemiosłem naukowym Rodzaje badań empirycznych W podrozdziale wprowadzającym pisaliśmy o badaniach podstawowych, stosowanych i wdrożeniowych. W tym podrozdziale zwrócimy uwagę na inne kryteria wyodrębniania rodzajów badań. Przyjmuje się założenie, że każdy typ badań naukowych bierze swoje uzasadnienie z potrzeb społecznych i życia społecznego któremu służy. Dynamika procesów społeczno - gospodarczych zmusza do posługiwania się wiedzą nowoczesną, rzetelną i wiernie oddającą istotę zachodzących zjawisk oraz procesów. Szczególne znaczenie przypisywane jest badaniom empirycznym. Olbrzymia ich rola wynika z jednej strony z faktu, iż są one niezastąpionym źródłem wiedzy instrumentalnej, niezbędnej do zastosowania w bieżącej polityce społecznej, ekonomicznej, technicznej, edukacyjnej, z drugiej zdrową wątrobę, jest członkiem (najlepiej kilku) komisji, spolegliwym recenzentem prac innych kolegów, zachowuje się przewidywalnie - pozytywną obronę swojej dysertacji masz zagwarantowaną. 205 Tematy prac doktorskich, obronionych w ostatnich trzech latach, są powierzchowne. 206 W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1981, s

7 zaś strony w planowaniu i prognozowaniu konkretnych przedsięwzięć badawczych. Należy podkreślić także znaczenie diagnostyczne każdego badania, ponieważ pozwala ono na rozpoznanie i terapię zjawisk i procesów niepożądanych oraz wprowadzania wartości i rozwoju w kierunkach pożądanych. Typami badań naukowych stosowanych w naukach humanistycznych i ekonomicznych są badania: weryfikacyjne, diagnostyczne. Można także przyjąć i stosować inny podział, który został zaproponowany przez S. Ziemskiego i S. Nowaka. Wyodrębnili oni badania: generalizujące, diagnostyczne. Typy badań generalizujących mają na celu odkrywanie i uzasadnianie prawidłowości ogólnych. Zadaniem zaś badań diagnostycznych jest ustalanie cech i zasad funkcjonowania określonego wycinka rzeczywistości, a głównym elementem zainteresowań diagnostycznych jest przedmiot (organizacja, struktura, obiekt) jednostkowy, chociaż w trakcie jego poznania trzeba niejednokrotnie operować wiedzą ogólną do której ów przedmiot należy. W badaniach diagnostycznych można zastosować badania: heurystyczne, weryfikacyjne. Badania heurystyczne odkrywają właściwości badanego przedmiotu lub jego genezę i inne istotne cechy. Natomiast w wyniku zastosowania badań weryfikacyjnych sprawdza się postawioną diagnozę (hipotezę). Badania weryfikacyjne dążą także do uchwycenia różnego rodzaju zależności pomiędzy przyczynami i skutkami. Weryfikacja zależności prostych między zmiennymi i ich wskaźnikami może przebiegać zasadniczo w postaci rozumowania indukcyjnego lub dedukcyjnego. Badania weryfikacyjne oddziałują na przedmiot diagnozowany niezależnie od tego, czy to będzie psychika ludzka, czy zaburzenie w jakimś procesie albo też w funkcjonowaniu organizacji społecznej. Funkcje weryfikacyjne pełnią wspomniane wcześniej badania stosowane. Dostarczają informacji użytecznych pochodzących z konkretnej działalności. Weryfikują one niekiedy także zależności w badaniach podstawowych. Ich wyniki z reguły są wykorzystywane w zastosowaniach praktycznych. Są to badania utylitarne. W rzeczywistości badania obu typów w pracy naukowej wzajemnie się przeplatają i na siebie oddziałują. W obu przypadkach dążą także do uzyskiwania potrzebnych (niezbędnych) informacji naukowych 207. W procesie badawczym wykorzystywane są także przynajmniej dwie orientacje metodologiczne związane z podejmowanymi badaniami, tj. orientacja 207 J. Apanowicz, Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Wyd. BERNARDINUM, Pelplin 2000, s

8 ilościowa i jakościowa. Każda z nich ma swoją specyfikę, którą należy uwzględniać w badaniach, gdyż inaczej definiuje problemy, inaczej je wyjaśnia i interpretuje. Każde z tych podejść wymaga innych umiejętności i procedur badawczych. Z tych względów obie orientacje mają swoje merytoryczne i metodologiczne uzasadnienie, biorąc pod uwagę użyteczność zebranych materiałów i informacji. Przez wiele lat, większość badań empirycznych w naukach społecznych opierała się na metodach ilościowych. Badania jakościowe były rzadko podejmowane a ich metody badawcze były niedoceniane. Głównym powodem, dla którego przez wiele lat, w naukach społecznych wykorzystywano i nadal się wykorzystuje metody ilościowe jest nadzieja na pomyślny ich rozwój. Uważano, że badania opierające się na metodach ilościowych, sprzyjają pełniejszemu wyjaśnianiu nieznanych zjawisk i procesów oraz przewidywania przyszłych zachowań jednostek lub grup społecznych, w wyniku obserwacji ich aktualnego zachowania. Pomijano przy tym fakt, że nauki społeczne posiadają własną specyfikę badawczą, wyrażającą się nie tyle w konieczności wyjaśnienia zjawisk, ile zrozumienia przyczyn i motywów zachowania i postępowania ludzi znajdujących się w określonych uwarunkowaniach społecznych. Z głównych założeń badań ilościowych wynika, że ich istotą jest wyjaśnianie poprzez dokonywanie pomiaru badanych zjawisk, faktów czy procesów społecznych. Wyniki tych badań poddawane są analizom matematycznostatystycznym, umożliwiającym ustalenie przyczyn występowania zjawisk oraz związków zależności między badanymi zjawiskami, celem wykrycia zasad i prawidłowości a nawet praw odnoszących się do funkcjonowania istniejącej rzeczywistości. Pomiar w badaniach ilościowych jest czynnością podstawową, bez którego badania zatraciłyby swój ilościowy charakter. Byłyby mało przydatne i niezbyt wiarygodne. Jednak badania ilościowe, mimo iż dostarczają wiele cennych i wartościowych informacji, nie są pozbawione wad. Przede wszystkim nie uwzględniają kontekstu czasowego, przestrzennego i społecznego, w jakim badane zjawiska zachodzą jak i motywów, które kryją się za zachowaniami czy reakcjami jednostki. Badania te koncentrują się przede wszystkim na pomiarze, częstotliwości występowania zjawisk oraz stopniu nasilenia badanej cechy. Badania jakościowe stanowiące swego rodzaju przeciwieństwo badań o orientacji ilościowej, charakteryzują się tym, że gromadzenie danych i informacji nie odbywa się drogą testowania czy pomiaru, jak dzieje się to w badaniach orientacji ilościowej, lecz poprzez bezpośrednią obserwację jednostek tkwiących w określonym kontekście społecznym, celem zrozumienia jej intencji, sytuacji czy sposobu postępowania. Badacz, podczas bezpośredniej obserwacji, np. uczniów i wychowanków, a niekiedy wspólnym z nimi wysiłkiem, poznaje obserwowaną rzeczywistość niejako od wewnątrz. Spostrzega ją oczami uczestników, których 8

9 obserwuje i których ona dotyczy. Badacz nie sugeruje się z góry przyjętymi przez siebie przypuszczeniami czy schematami rozumowania. Wskazując na specyfikę tych badań oraz na występujące różnice pomiędzy badaniami ilościowymi i jakościowymi można stwierdzić, iż tkwią one w sposobach prowadzenia badań oraz celach badawczych, które w przypadku badań ilościowych zmierzają do ustalenia i wyjaśnienia związków i zależności między badanymi zjawiskami, podczas gdy w badaniach jakościowych, dążą do ich rozumienia. Ten różny punkt widzenia wpływa na metodologiczną odrębność w poznawaniu i wyjaśnianiu zjawisk dających się zaobserwować, od tych, które należy ujmować w całość, aby zrozumieć motywy kryjące się za takim bądź innym zachowaniem jednostek Procedury procesu badawczego Badanie naukowe jest procesem wieloetapowym składającym się z zespołu czynności badawczych. Powinny one zapewnić relatywnie pełne i obiektywne poznanie i wyjaśnienie interesujących badacza zjawisk jak i udzielenie odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Zespół owych czynności składa się na tzw. proces badawczy. W literaturze spotykamy się z różnymi sugestiami i propozycjami dotyczącymi sposobów prowadzenia badań jak i etapów postępowania badawczego. Wynikają one z różnic w rozumieniu celów badawczych, przedmiotów badań, podejmowanej problematyce badawczej oraz zakresie badań. Zawsze jednak muszą one być tak zaplanowane, aby umożliwiały realizację założonych celów. Na poniższym rysunku przedstawiono zespół czynności, podejmowanych w większości prowadzonych badań naukowych. Rysunek 3. Schemat czynności procesu badawczego 208 A. W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s

10 Źródło: A. W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, op. cit., s. 86. Wymienione czynności mają zazwyczaj charakter cykliczny i obejmują takie etapy: postawienie i sformułowanie problemów; ustalenie zmiennych i wskaźników; sformułowanie hipotez roboczych, dobór próby badawczej, wybór metod i technik badawczych; sposób przeprowadzenia badań jak i analizę zebranego materiału badawczego. Każdy z etapów ujęty w ciąg następujących po sobie czynności, wpływa na kolejny, a wszystkie razem współdecydują o wartości zgromadzonego materiału badawczego, stanowiącego podstawę do udzielenia odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Kolejność owych czynności ulega niekiedy zmianie lub modyfikacji, co wynikać może z dokonanej przez badacza analizy literatury przedmiotu czy dotarciu do wyników prowadzonych badań w przeszłości. Ważnym jednak jest, aby nie pominąć żadnego z nich, gdyż wnioski z jednego etapu, stanowią najczęściej początek następnego 209. Według A. K. Koźmińskiego 210 zdefiniowanie zmiennej, dobranie do niej wskaźników i przedstawienie hipotezy badawczej wymaga określonego toku postępowania. Można go przedstawić jako pięć następujących po sobie faz: 1) Na wstępie tworzy sie projekt badania, który polega na wyodrębnieniu a priori pewnych zmiennych, podzieleniu ich na szczegółowe wymiary i przyporządkowania im wskaźników obserwowalnych. Uzyskane w wyniku badania rozkłady statystyczne owych wymiarów w badanej populacji stanowią dla badacza zasadnicze elementy układanki. 2) Z dostępnych badaczowi ogólnych teorii: np. teorii systemów lub teorii psychospołecznych wybiera się jedno lub kilka twierdzeń. Zakłada się, że 209 A.W. Maszke, Metody i techniki badań pedagogicznych, op. cit., s A. K. Koźmiński, Stanowiska metodologiczne w badaniach nad organizacjami sformalizowanymi, [w:] J. Kurnal (red.), O sprawności i niesprawności organizacji, PWE, Warszawa 1972, s

11 jedna z podklas zmiennej zależnej twierdzenia ogólnego stanowi podklasę generalnej zmiennej zależnej, a więc albo sprawności, albo humanizacji organizacji. Następnie na podstawie materiału statystycznego, którym badacz dysponuje następuje weryfikacja intuicyjnej poprawności hipotezy. 3) W ramach ogólniejszej klasy zjawisk, wchodzących w skład zmiennej zależnej stwierdzania ogólnego, dobrze jest wyróżnić podklasy szczególnie silnie skorelowane dodatnio z przyjętą zasadniczą zmienną zależną, czyli sprawnością lub humanizacją organizacji. Droga do tego celu wiedzie także przez badanie statystycznej współzmienności wymiarów. 4) Przyjęcie warunków ograniczających dla zmiennej niezależnej (analogicznych do tych, jakie stosowano w zmiennej zależnej) i dobór dla niej wskaźników obserwowalnych pozwala badaczowi ostatecznie sformułować zależność. Materiał statystyczny powinien jednak potwierdzić hipotezę o syndromatycznym charakterze, czyli o wewnętrznej spójności zespołu cech, które mają funkcjonować w badaniu jako zmienne niezależne. 5) Jeśli badacz stwierdzi występowanie empirycznego związku przyczynowego, może daną zmienną niezależną zastąpić jej przyczyną. Weryfikując ostatecznie sformułowaną w ten sposób hipotezę, trzeba jednak sprawdzić, czy dana zależność jest pośrednia czy bezpośrednia, a mianowicie czy zmienna niezależna oddziałuje na zmienną zależną bezpośrednio czy też jedynie wówczas, gdy występuje pominięta przez badacza pierwotna zmienna niezależna. Opisana procedura powinna doprowadzić do uświadomienia sobie jakie stanowisko metodologiczne zajmuje badacz 211. Wstępnie zebrany materiał empiryczny pomaga zweryfikować trafność zespołu hipotez badawczych wyrażonych w terminach obserwowalnych i w pełni wiarygodnych. Punktem wyjścia wszelkich badań naukowych są pytania i problemy, jakie nasuwa obserwacja zjawisk życia codziennego. Pytania te pojawiają się niekiedy w świadomości badacza w sposób bezrefleksyjny, niekiedy zaś są bodźcem intelektualnym skłaniającym go do udzielenia odpowiedzi na te pytania. Zbiór owych pytań odnoszących się do przedmiotu badań i towarzyszących mu zjawisk, zdarzeń czy procesów, nazywamy problematyką badawczą. Nadanie pytaniom problematyki badawczej charakteru możliwie 211 Często przyjmowane stanowisko metodologiczne nazywane jest redukcjonizmem (przeciwieństwo holizmu). Zgodnie z redukcjonizmem badanie złożonego układu powinno zostać rozpoczęte poprzez wyróżnienie jego fragmentów, określenie mechanizmów i sposobu w jaki owe fragmenty się zachowują i następnie opisanie zachowania złożonego z nich układu jako konsekwencji własności wcześniej wydzielonych fragmentów oraz sposobu ich złożenia, czyli struktury tak utworzonego systemu. 11

12 jednoznacznego jest konieczne do tego, aby były one rozstrzygalne: nie jesteśmy przecież w stanie udzielić właściwej odpowiedzi na pytanie, dopóki nie wiemy, o co naprawdę pytamy. Nie jest to jednak a przynajmniej nie zawsze jest to warunek wystarczający tego, aby pytanie miało charakter rozstrzygalny empirycznie, a o takie przecież pytania chodzi nam w naukach empirycznych. Pytanie spełnia bowiem wymóg empirycznej rozstrzygalności dopiero wtedy, kiedy wiemy, jakie fakty, zjawiska czy procesy należy zaobserwować, aby udzielić na to pytanie właściwej odpowiedzi, i jakie wyniki tych obserwacji uzasadniają wybór tego, a nie innego twierdzenia jako odpowiedzi prawdziwej (czy przynajmniej dostatecznie zasadnej) na pytanie. Kiedy wiemy, co powinniśmy obserwować i co w toku tej obserwacji zobaczyć (zarejestrować), aby udzielić na nasze pytanie właściwej i uzasadnionej odpowiedzi pytanie nasze jest zasadniczo rozstrzygalne. Nie oznacza to jeszcze, iż jest ono praktycznie rozstrzygalne, albowiem na danym etapie rozwoju danej nauki, czy szerzej: możliwości uczonych, obserwacja zjawisk danego typu może nie być praktycznie możliwa. Pytanie o to, jak wygląda druga strona Księżyca, było zasadniczo rozstrzygalne od czasu, kiedy je po raz pierwszy postawiono, ale praktyczną możnością udzielenia na nie odpowiedzi dysponujemy dopiero od lat kilkunastu. Pytanie, ilu ludzi kradnie w jakimś kraju, jest rozstrzygalne zasadniczo, ale nie bardzo rozstrzygalne w toku faktycznej praktyki kryminologów czy władz ścigania. Pytania empirycznie nierozstrzygalne w sposób zasadniczy nie mają sensu w nauce jako pytania skierowane pod adresem świata zjawisk empirycznych (choć mają one czasem sens na przykład w sferze pytań o stosunek ludzi do tych zjawisk, tj. pytań o ich wartości, odgrywających tak istotną rolę w życiu ludzkim i w nauce), żadna bowiem obserwacja świata nie jest w stanie udzielić na nie odpowiedzi. Inaczej jest z pytaniami nierozstrzygalnymi praktycznie (na danym etapie rozwoju nauki), gdyż sformułowane, stanowią one wyzwanie dla dalszego rozwoju dyscypliny, a zwłaszcza wyzwanie dla dalszego rozwoju jej metod badawczych. Niemniej jednak warto i tu widzieć wyraźną różnicę między tymi pytaniami, na które jesteśmy już dziś w stanie udzielić empirycznie zasadnych odpowiedzi, a tymi, które przynajmniej dziś muszą pozostać bez odpowiedzi. Tylko te pierwsze są w stanie służyć za punkt wyjścia do badań empirycznych. Nasuwa się pytanie, do jakiej kategorii pytań należy zaliczyć pytania oparte na fałszywych założeniach. Jeśliby rozstrzygalność rozumieć bardzo rygorystycznie, żadna obserwacja nie jest w stanie udzielić na nie odpowiedzi właściwej jak to widzieliśmy z wielu przykładów. Tu jednak dopuścimy luźniejsze nieco rozumienie kryteriów rozstrzygalności, takie iż pytanie jest rozstrzygalne również i wtedy, kiedy określone obserwacje są w stanie ujawnić fałszywość jego założeń. W ten sposób pewne (ale bynajmniej nie wszystkie) pytania oparte na fałszywych założeniach są empirycznie rozstrzygalne. Odpowiednia obserwacja ujawnia 12

13 wówczas fałszywość założenia pytania 212. Nie należy jednak mylić problematyki, tj. pytań badawczych lub ich zbioru, z przedmiotem badań, tj. z obiektami lub rzeczami oraz towarzyszącymi im zjawiskami czy stanami rzeczy, których te pytania dotyczą. Przyjrzyjmy się najpierw tym sytuacjom, kiedy to badacz jest względnie świadomy powodów, które go skłaniają do podjęcia pewnych problemów. W kształtowaniu problematyki empirycznych badań i teoretycznych dociekań odgrywać mogą istotną rolę dwojakiego rodzaju motywacje: wzgląd na praktyczno-społeczne lub wzgląd na naukowo-poznawcze implikacje uzyskania odpowiedzi na pewne pytania. Mówiąc o poznawczo-naukowych przesłankach problemów badawczych, mamy na myśli dość szeroki wachlarz motywów. Przede wszystkim po prostu ciekawość, która od zarania dziejów ludzkości była potężną siłą napędową rozwoju nauki. Jednakże ciekawość ta kieruje się przede wszystkim ku określonym obszarom danej dyscypliny, na przykład ku takim, gdzie istnieje pewna sytuacja problemowa o charakterze wewnątrz naukowym. Warto pamiętać, iż przy swych bardzo różnorodnych związkach ze społeczeństwem socjologia jak wszelkie inne nauki empiryczne autonomizuje się coraz bardziej. W miarę swego doskonalenia się i rozwoju z potocznej wiedzy o społeczeństwie przekształca się w naukę z własną aparaturą pojęciową, systemem twierdzeń, metodami badań i własnymi kryteriami poznawczej ważności problemów. Wiedza o zjawiskach społecznych ulega skodyfikowaniu i mniej lub bardziej konsekwentnej systematyzacji, dzięki czemu badacz łatwiej dostrzega w niej pewne sytuacje problemowe. Czasem problem wyznaczają białe plamy w pewnych rejonach socjograficznej mapy faktów społecznych świadomość istnienia rozległych sfer rzeczywistości społecznej, o których mamy bardzo ubogą wiedzę. Kiedy indziej kształtuje go świadomość istnienia w nauce dwóch sprzecznych hipotez czy konkurencyjnych teorii, domagających się analiz i empirycznych badań, które by tę sprzeczność rozstrzygnęły. Czasem pewne odkrycie metodologiczne odkrycie nowej metody badania zjawisk społecznych ukazuje tak rozległe możliwości jej zastosowania, że staje się punktem wyjścia do podjęcia ważnych problemów naukowych, koncentrując wysiłki licznych rzesz badaczy na badaniu przede wszystkim tych zjawisk czy mechanizmów, do badania których nowa metoda się nadaje. Rozwój empirycznych badań nad postawami był niewątpliwie stymulowany przez techniki pomiaru postaw zaproponowane przed pół wiekiem przez Thurstone a, Bogardusa i innych 213. Na temat procedury badawczej wypowiedział się S. Sudoł 214. Proponuje on, aby proces badawczy zmierzający do rozwiązania określonego problemu naukowego, rozpocząć od jego sformułowania (zidentyfikowania). Problemem, a 212 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 2011, s S. Nowak, Metodologia badań społecznych, op. cit., s S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu węzłowe problemy i kontrowersje, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2007, s

14 jednocześnie celem badań może być wyjaśnienie jakiejś wątpliwości w stosunku do dotychczasowych określonych twierdzeń nauki. Proces badawczy może także zmierzać do uporządkowania dotychczasowej wiedzy na dany temat. Można powiedzieć, że sformułowanie problemu naukowego jako punktu wyjścia badania nie jest łatwe i w dużym stopniu decyduje o sensie badania oraz o jego możliwościach realizacyjnych. Postuluje się, aby problem naukowy był maksymalnie precyzyjnie określony a przy tym jak najzwięźlej, jak najkrócej. Taka jego nazwa często staje się tytułem rozprawy czy monografii naukowej. Po sformułowaniu problemu ustała się cele badawcze, czyli to, co się chce osiągnąć w toku badania. Najczęściej jest to zestaw pytań, na które poszukuje się odpowiedzi. Każdy badacz na początku ma nieograniczone (poza wymiarem poznawczym) ambicje, które musi skonfrontować z możliwościami ich realizacji, czyli ze stopniem realności wyznaczonych celów oraz wielkością dostępnych środków. O dostępie do środków może decydować konkretność i atrakcyjność celów badawczych. Historia zna przypadki kiedy początkowo mało atrakcyjne cele, zaowocowały zdumiewająco ważnymi osiągnięciami i odwrotnie 215. Sformułowanie problemu badawczego jest punktem wyjścia do opracowania koncepcji badania, w skład której, poza wyborem i uzasadnieniem problemu oraz określeniem celów, wchodzą: analiza problemu w świetle literatury przedmiotu, ustalenie źródeł niezbędnych danych i metod badawczych na tle dotychczas stosowanych w tej dziedzinie oraz przyjęcie niezbędnych założeń i hipotez roboczych. Wszystkie te elementy wraz ze sposobem zamierzonej później prezentacji wyników badawczych stanowią to, co się ogólnie określa warsztatem naukowym badacza. Jakość tego warsztatu, jego poprawność decydują o wartości wyników badania naukowego. Do warsztatu naukowego przywiązuje się bardzo duże znaczenie przy ocenie rozpraw doktorskich i habilitacyjnych, można powiedzieć, że nawet większe niż do samych konkluzji wypływających z badania. Nowatorstwo tego warsztatu może być, niezależnie od wyniku badania, poważnym wkładem do nauki. Skupieni wokół uczonego młodzi pracownicy nauki przejmują wzorce metodologiczne, uczą się i rozwijają język mistrza. Są kontynuatorami stworzonej szkoły. Założenia badawcze są albo twierdzeniami oczywistymi, albo nie budzącymi wątpliwości wynikami dotychczasowych badań. Stanowią one jakby wstępną wiedzę, na której buduje się konkretne zamierzenie badawcze. Powinny być one sformułowane przed hipotezami, gdyż w znacznym stopniu ukierunkowują badanie. Założenia przyjmuje się bez dowodu w charakterze aksjomatów. Stanowią one bazę do budowania hipotez. Przykładem takiego założenia przy podejmowaniu badania czynników kształtujących strategie rozwojowe firm może być stwierdzenie, że bardzo istotny wpływ na te skuteczność realizacji strategii firm ma charakter ich otoczenia. 215 K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, PWN, Warszawa

15 Podejmując badanie najczęściej badacz formułuje hipotezę lub hipotezy naukowe, które organizują czynności zmierzające do odkrycia prawdy. Hipoteza jest wstępnym twierdzeniem (przypuszczeniem naukowym), opartym na prawdopodobieństwie, dotyczącym rzeczywistości (stanów, zjawisk lub procesów), które będą przedmiotem badania i mają na celu odkrycie (objaśnienie) nieznanych zjawisk, ustalenie nieznanych dotąd praw. Hipotezy naukowe ukierunkowują badanie, a ono samo sprowadza się przede wszystkim do ich weryfikacji. Hipotezę uważa się za udowodnioną, gdy badania potwierdzają jej zgodność z faktami. Wówczas wynikom można przypisać status wiedzy naukowej. Przeciwieństwem jest obalenie (falsyfikacja) hipotezy, stwierdzenie jej fałszywości. Praca naukowa nie może się ograniczyć do postawienia hipotez, nie może w niej zabraknąć ustosunkowania się do nich. Nieco odmiennym podejściem metodycznym jest formułowanie, zamiast hipotez naukowych, pytań badawczych, na które w toku badania szukamy odpowiedzi. W podejściu mieszanym uwzględnia się zarówno hipotezy naukowe, jak i pytania badawcze. Hipotezy mają wówczas najczęściej charakter bardziej ogólny (syntetyczny), a pytania bardziej szczegółowy. Czasami, aby móc zweryfikować hipotezę, musi się wpierw odpowiedzieć na określone pytania. Umiejętność formułowania hipotez naukowych, jak i pytań badawczych ma istotne znaczenie w procesie badawczym, gdyż one ukierunkowują badanie, wyznaczają ścieżki badawcze, wpływają na dobór metod badawczych Metody i techniki badań empirycznych Streszczenie na kilku stronach materiałów i opracowań na temat metod i technik badawczych jest przedsięwzięciem z góry skazanym na krytykę. Mając tego świadomość skupiliśmy uwagę na wybranych metodach i technikach, które najczęściej są wykorzystywane w naukach społecznych. Poprawne posługiwanie się metodami badawczymi, pokonanie piętrzących się tu nieraz trudności, jest absolutnie koniecznym warunkiem uznania wykonanej pracy za wartościową pod względem naukowym 217. Wielokrotnie pisaliśmy, że metody badania naukowego mają olbrzymie znaczenie dla każdej dyscypliny naukowej. Kiedy wnikliwie przyglądamy się samemu pojęciu, to potwierdzamy spostrzeżenie J. Pietera, że występuje ono w dwóch znaczeniach, jako 218 : całokształt sposobów badawczych docierania do prawdy i pojęciowego jej przedstawiania, z wyeliminowaniem prawdy pozornej, sposób (sposoby) uzyskiwania materiału naukowego (danych, informacji). 216 S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu węzłowe problemy i kontrowersje, op. cit., s S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu węzłowe problemy i kontrowersje, op. cit., s J. Pieter, Praca naukowa, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1960, s

16 Zarówno w jednym, jak i w drugim znaczeniu metodę badań na ogół cechuje następująca kolejność 219 : 1) faktografia, 2) faktologia, 3) synteza dotycząca powiązań między badanymi zjawiskami, 4) budowanie hipotez, 5) eksperymentalne sprawdzenie hipotez, 6) formułowanie: zasad, reguł, praw dotyczących wzajemnych związków, 7) systematyzacja i interpretacja wyników na podstawie klasyfikacji wg oceny stopnia ich uogólnienia i ważności. Należy mocno podkreślić konieczność doboru właściwego materiału, bo materiał z kolei rzutuje na wybór właściwej metody a nie odwrotnie 220. W literaturze dotyczącej metodologii i epistemologii nauk przeciwstawiane są dwie metody naukowe wywodzące się z logiki: dedukcja i indukcja. Przydatność każdej z nich jest ograniczona. Zilustrujemy to na przykładzie nauk o zarządzaniu. Dla nauk o zarządzaniu w mniejszym stopniu właściwe są metody dedukcyjne (formalne), natomiast najbardziej przydatne są metody indukcyjne, w których na podstawie badań empirycznych jednostkowych faktów wyprowadza się wnioski ogólne. Bez badań empirycznych w naukach o zarządzaniu nie można wielu rzeczy udowodnić. Wyniki badań empirycznych stanowią główny budulec tych nauk. Ich brak w rozprawie doktorskiej czy habilitacyjnej może stanowić podstawę zakwestionowania jej wartości naukowej. Jednak w badaniach opartych na zasadzie indukcji dla weryfikacji poczynionych uogólnień wprowadza się często także elementy dedukcji. W zakresie zarządzania, tak jak i w innych dyscyplinach naukowych, stosuje się w zależności od charakteru rozpatrywanych problemów bardzo różne empiryczne metody i techniki badawcze. Doktoranta nauk ekonomicznych może zdumiewać brak precyzji, nawet niefrasobliwość w stosowaniu metod naukowych. Niekoniecznie podważa to wartość czynionych wysiłków naukowych. Ale z drugiej strony, wartość prac naukowych opartych nie na rzetelnie przeprowadzonych, przy użyciu metod naukowych badaniach, lecz na spekulacji jest proporcjonalna do środowiskowej aktywności i zapobiegliwością jej autora lub promotora. Coraz bardziej się upewniam, że w zdecydowanej liczbie przypadków celem jest otrzymanie stopnia lub tytułu naukowego, a nie przyczynienie się w sposób trwały do rozwoju dyscypliny. Stopień, a tym bardziej tytuł naukowy otwiera nieograniczone możliwości korzystania z przywilejów, nie mających z nauką wiele wspólnego. Wracamy do tematu głównego, tj. odpowiedzi na pytanie jakie (które) metody naukowe przybliżają, a nawet gwarantują osiąganie celów naukowych? W pierwszej kolejności są to metody ilościowe (matematyczne, ekonometryczne, 219 W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1981, s Tamże, s

17 statystyczne, badań operacyjnych). Przez kwantyfikację masowych stanów, zjawisk i procesów mogą one nadać badaniom cechę ścisłości. Zgłaszane są uwagi, iż nie wszystko w procesach zarządzania, a zwłaszcza w czynnikach determinujących, może być zmierzone. To oznacza ograniczone zastosowanie metod ilościowych. Poza tym dla wartości wyników badawczych podstawowe znaczenie ma dobór (celowy lub losowy) i wielkość próby badanych obiektów, z czym w obszarze zarządzania mogą być problemy. Literatura dotycząca metod ilościowych jest już bardzo obszerna, ale zakres ich praktycznego stosowania w zarządzaniu raczej ograniczony. Muszą być one trafnie dobrane do charakteru problemów badawczych. Metody badań społecznych obserwacja, ankietyzacja, wywiady (z klientami, z pracownikami, z menedżerami). Zakres stosowania tych metod badawczych w zarządzaniu jest szeroki 221. Analiza dokumentacji operacyjnej (źródłowej) organizacji. Metoda ta najczęściej stosowana jest jako uzupełniająca w stosunku do innych, metod np. w stosunku do ankietyzacji czy wywiadów, stanowiąc weryfikację ich prawdziwości. Może być i odwrotnie: analizę dokumentacji traktujemy jako podstawową metodę, a uzyskane dane weryfikujemy. Metody modelowania. Przez model rozumie się najczęściej uproszczone odwzorowanie złożonego obiektu. Budowa modelu może dążyć do poznania istniejącego skomplikowanego stanu rzeczy (struktury, funkcjonowania, lub jego rozwoju), przy czym rozróżnia się różne typy modeli. Współcześnie w zakresie ekonomii i nauk o zarządzaniu wprost się roi od różnych modeli i w skali mikro- i w makroskali, jednak naukowość tych modeli budzi nieraz wątpliwości, gdyż często są one budowane przy dość dowolnych założeniach bez pogłębionego poznania rzeczywistości gospodarczej lub społecznej, którą przedstawiają. Ponadto, aby wynik modelowania mógł mieć walor naukowy, musi być zweryfikowany w drodze symulacji matematycznej, eksperymentu lub w inny sposób. Metody eksperymentu naukowego. W przeciwieństwie do nauk ścisłych i przyrodniczych, w których eksperyment laboratoryjny jest podstawową metodą badawczą i głównym źródłem wiedzy, w naukach o zarządzaniu jak również w większości nauk społecznych eksperyment jest marginalną metodą badawczą. Eksperyment badawczy, rozumiany jako poznawanie wpływu na określony stan lub proces jakiegoś jednego czynnika przy niezmienności innych czynników jest w zarządzaniu z wielu względów bardzo trudny do przeprowadzenia. W normalnie działającej organizacji, np. w przedsiębiorstwie produkcyjnym, bardzo trudne, a nawet niemożliwe, jest wyłączenie wpływu różnych czynników, z wyjątkiem jednego, wpływających na rzeczywisty przebieg procesu zarządzania. Poza tym 221 S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu węzłowe problemy i kontrowersje, op. cit., s

18 niemożliwe jest powtarzanie eksperymentu w takich samych warunkach, co jest kanonem w naukach ścisłych i przyrodniczych. Metody eksperckie. Najbardziej znana z tej grupy jest metoda delficka. Za jej pomocą, przy udziale ekspertów z różnych dziedzin i przy wykorzystaniu specjalnej procedury postępowania, w drodze wzajemnych interakcji dochodzi do uzgodnienia indywidualnych poglądów ekspertów. Jest ona pożyteczna przy analizie wysoce złożonej rzeczywistości, zależnej od bardzo wielu czynników z trudem poddającym się kwantyfikacji. Wymienione powyżej metody badawcze mają zastosowanie przede wszystkim przy realizacji poznawczej funkcji nauki (przy szukaniu odpowiedzi na pytanie jak jest? ), ale także przy funkcji projekcyjnej (przy szukaniu odpowiedzi na pytanie jak być powinno?, jakie rozwiązanie jest najkorzystniejsze? ). W tym drugim przypadku, który ma charakter prac inżynierskich, posługujemy się często inną klasyfikacją metod badawczych, mylonych często z metodami naukowymi 222. Bardzo korzystne dla wyniku końcowego jest równoczesne zastosowanie kilku metod badawczych. Uzyskuje się wówczas bardziej wszechstronne i wiarygodne naświetlenie problemu badawczego i unika się niebezpieczeństwa jednostronności, czy nawet uzyskania wyniku nie całkiem zgodnego z rzeczywistością gospodarczą czy społeczną. Taką metodą jest case study. Studium przypadku (z ang. case study). Jest to metoda badawcza, polegająca na jednoczesnym stosowaniu wielu metod w celu jak najdokładniejszej diagnozy danego fragmentu rzeczywistości (przypadku). W psychologii odegrała olbrzymią rolę w doskonaleniu technik jak najdokładniejszej diagnozy psychologicznej 223. W socjologii jest niezastąpiona w opisie pewnych zbiorowości lub jednostek będących reprezentantami tych zbiorowości 224. W zarządzaniu metoda ta polega na metodycznie uporządkowanym przedstawieniu całego systemu zarządzania lub jego części, stwierdzonego w konkretnej instytucji. Na podstawie pewnej liczby opisów przypadków wyprowadza się wnioski uogólniające. W związku z tym, że rolą nauk o zarządzaniu jest nie tyle opisywanie rzeczywistości w zakresie zarządzania, ile dostarczanie organizacjom propozycji rozwiązań problemów zarządzania z przeznaczeniem do ich stosowania, niektórzy uważają, że opisy przypadków, pokazujących przykłady złego zarządzania i najlepsze rozwiązania, powinny być główną metodą i głównym zadaniem nauk o zarządzaniu. Takie stanowisko może być dyskusyjne, choć jest powszechnie akceptowane. 222 Zespół pod kierunkiem H. Bienioka wyróżnia następujące metody (nazywane organizatorskimi): metody opisowo-ulepszające, funkcjonalno-wzorcujące (diagnostyczne) i diagnostycznofunkcjonalne. H. Bieniok i Zespół, Metody sprawnego zarządzania, Wyd. Placet, Warszawa 2004, s Z. Jaworowska-Obłój, Studium przypadku jako metoda diagnozy klinicznej, [w:] L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, seria III, Metody badań psychologicznych, tom 4, Wybrane problemy diagnozy, PWN, Warszawa S. Nowak Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa

19 Podobnie jest we wszystkich dyscyplinach nauk społecznych. Studium przypadku jest metodą, którą badacz sam kreuje, na podstawie celu diagnozy (sytuacji, powiązania, przyczyn, potrzeb). Przedmiot badania ma charakter jednostkowy. Do badania przystępuje się bez wstępnych hipotez z zamiarem dokładnego zbadania złożonego zjawiska w jego rzeczywistym kontekście. Wybór studium przypadku jako jakościowej metody badawczej oznacza idiograficzne stanowisko teoriopoznawcze badacza, czyli wiąże się z założeniem, że wartościowe jest badanie każdego pojedynczego przypadku, a nie poszukiwanie praw ogólnych. Badacz dąży do wszechstronnego opisu pewnej zbiorowości (jednorodnej klasy zjawisk) lub jednostki (instytucji) z uwzględnieniem bogatego zestawu zmiennych. Przedmiotem jego zainteresowania są zarówno wartości zmiennych, jak i zależności między nimi. Metoda studium przypadku składa się z kilku faz. Etap pierwszy to zbieranie danych. Brane są pod uwagę zarówno dane jakościowe, jak i ilościowe zbierane przy pomocy wywiadu, kwestionariuszy i testów projekcyjnych. Etap drugi to analiza danych. Zaleca się, aby badacz przeprowadził integrację danych wokół najbardziej istotnych tematów (np. sfery aktywności badanej osoby). Należy brać pod uwagę możliwość zmiany tematów, w miarę rozwoju badania. Wydaje się celowe wyróżnienie specyficznych problemów badawczych, możliwych do podjęcia w dalszych badaniach. Etap trzeci interpretacja danych. Jest to etap trudny wymagający nie tylko wiedzy, ale i zmysłu metodologicznego. Oceniając i interpretując wartość poszczególnych zmiennych należy je odnieść do określonych teorii. Poza tym postuluje się konstruowanie alternatywnych wyjaśnień faktów na podstawie dotychczasowej analizy. W zależności od celu dane wykorzystywane do analizy, to często zapisy wywiadu lub narracji, porównywane z wynikami testów i metod projekcyjnych. Historia życia jest wartościowym elementem studium przypadku, jako że na tle indywidualnej biografii można konstruować całościową jej interpretację 225. Studium przypadku jest użyteczne w toku prac badawczych, gdy chodzi o analizę konkretnego projektu. Firma bądź osoba po wykonaniu pewnego projektu analizuje jego wykonanie użyte techniki, materiały, sposób ich kompozycji i wykorzystania, co ma na celu poznanie odpowiednich sposobów do wykonywania pewnych prac. Case study może być źródłem wiedzy o bardzo ograniczonej liczbie konkretnych przypadków. Studium przypadku jest metodą badania, polegającą na wszechstronnym opisie pewnej zbiorowości lub jednostki, do którego przystępuje się bez wstępnych hipotez. Przedmiot eksploracji ma charakter jednostkowy. Czasami firmy zajmujące się np. tworzeniem wizerunku oraz obsługą klienta przez Internet udostępniają kilka takich case studies w formie dokładnego omówienia 225 M. Szostak, Kliniczne studia przypadków, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

20 wykonanego przez daną firmę produktu dla klienta. Ma to na celu pokazanie renomy firmy, umiejętności lub profesjonalnego podejścia. Wymienione powyżej metody badawcze mają zastosowanie przede wszystkim przy realizacji poznawczej funkcji nauk o zarządzaniu (przy szukaniu odpowiedzi na pytanie jak jest ), ale także przy funkcji projekcyjnej (przy szukaniu odpowiedzi na pytanie jak być powinno, jakie rozwiązanie jest najkorzystniejsze ). W sensie logicznym techniki badań naukowych są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody, a w sensie rzeczowym o znacznie węższym zakresie niż metoda 226. Powszechnie znane i omawiane w podręcznikach socjologii techniki badań społecznych są następujące : obserwacja, wywiad, ankieta, eksperyment, badanie dokumentów, techniki socjometryczne. Obserwacja jest podstawową metodą badawczą w naukach społecznych. Umiejętność wnikliwej obserwacji stanowi jedną z najważniejszych cech zarówno dobrego kierownika, jak i analityka organizacji. Dzięki niej możliwe staje się włączenie do analizy organizacyjnej takich sygnalizowanych już poprzednio a niezwykle ważnych elementów, jak doświadczenie, intuicja i ogólna znajomość rzeczy. Socjologowie wyróżniają obserwację niekontrolowaną i kontrolowaną, nie- uczestniczącą i uczestniczącą. Zazwyczaj punktem wyjścia dalszych badań jest obserwacja niekontrolowana. Wywiad jest metodą zbierania danych w trakcie bezpośrednich rozmów prowadzonych przez badacza. Rozmówcami są osoby, które w myśl przypuszczeń badacza dysponują danymi dotyczącymi problemu badawczego. Mogą to więc być zarówno uczestnicy badanej organizacji, jak i osoby z zewnątrz niej. Wywiady mogą być jawne i ukryte, skategoryzowane i nieskategoryzowane, indywidualne i zbiorowe, kontrolowane i niekontrolowane. Ankieta jest swego rodzaju przedłużeniem wywiadu. Stosujemy ją wówczas, gdy chcemy dotrzeć do większej liczby osób z tym samym zestawem pytań zawartych najczęściej na drukowanym kwestionariuszu. Sposób wypełniania kwestionariusza powinien być uzależniony od specyfiki badań: krótkie kwestionariusze zawierające proste i nie drażliwe dla badanych pytania można rozsyłać pocztą, dłuższe i bardziej skomplikowane wymagają odwołania się do pomocy ankieterów, którzy prowadzą wywiady według kwestionariusza ankiety i od razu notują odpowiedzi badanych. Zdarzają się także sytuacje pośrednie, kiedy grupa respondentów wypełnia kwestionariusze ankietowe w obecności badacza, który służy wyjaśnieniami. Dobrą okazję ku temu stwarzają zebrania i różne formy szkolenia. Ważnym kryterium podziału badań ankietowych jest sposób doboru respondentów, z reguły bowiem bada się pewną reprezentację próbę zbiorowości, 226 J. Apanowicz, Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, op. cit., s