IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 Joanna Szwacka-Mokrzycka IX Kongres Ekonomistów Polskich Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ZACHOWANIA PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO W POLSCE W OKRESIE KRYZYSOWYM Streszczenie.W prezentowanym artykule przedstawiono sytuację obecną i możliwości rozwoju wybranych branż przemysłu spożywczego w Polsce. Przeprowadzono ocenę atrakcyjności inwestycyjnej wybranych do badań branż w ujęciu rocznym, dwuletnim, czteroletnim oraz ośmioletnim. Kolejna część opracowania dotyczy oceny pozycji rynkowej przedsiębiorstw zlokalizowanych w badanych branżach przez pryzmat udziału w rynku największego przedsiębiorstwa branży, trzech, pięciu oraz dziesięciu największych przedsiębiorstw. Przedstawione powyżej analizy stanowiły podstawę do wypracowania scenariuszy rozwojowych wybranych branż przemysłu spożywczego w Polsce. Summary. The aim of the article is to present current situation and perspectives of promotion chosen branches of food industry in Poland. At first the investigation of influences on attractiveness different periods have been realized. The next part of the article is connected with estimation of enterprises market position by biggest branch enterprise, three, five and ten biggest enterprises in branch. The following analysis have been the base of formulation scenarios chosen branches of food industry in Poland. Słowa kluczowe: przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego, atrakcyjność inwestycyjna, pozycja rynkowa przedsiębiorstw, scenariusze rozwojowe branż Key words: food industry enterprises, investment attractiveness, enterprise s market position, scenarios of branch promotion. Wstęp Na przestrzeni ostatnich lat wzrasta złożoność rynku żywnościowego, będąca wynikiem wysokiego stopnia nasycenia potrzeb żywnościowych w Polsce i ograniczonymi możliwościami generowania popytu krajowego i zewnętrznego. Przyczyną tego jest kryzys gospodarki światowej z lat Celem artykułu jest przedstawienie sytuacji obecnej i możliwości rozwoju wybranych branż przemysłu spożywczego w warunkach gospodarki kryzysowej w Polsce. Analizie podlegają dwie branże: tłuszczowa i przetworów mlecznych, odmienne pod względem charakterystyki od strony podażowej i popytowej. Prezentowane branże charakteryzują się zróżnicowanym poziomem koncentracji produkcji i kapitału oraz zróżnicowanym natężeniem popytu na produkty przez nie oferowane. Analizą objęto lata , czyli okres kryzysu światowego i następującej za nim sytuacji pokryzysowej. W opracowaniu wykorzystano bogaty materiał empiryczny, pochodzący zarówno z badań własnych, jak i licznych źródeł wtórnych. 1

2 Ocena sytuacji wyjściowej Polska należy do grupy krajów rozwijających się (emergingmarkets), dla których roczna dynamika PKB powinna oscylować w przedziale 5-15% 1, podczas gdy dynamika PKB w krajach rozwiniętych zwykle nie przekracza 2-3% w stosunku rocznym. Produkt Krajowy Brutto Prognozy 2 na czwarty kwartał 2012 zakładały spadek realnego Produktu Krajowego Brutto w ujęciu kwartalnym przy czym był to początek spodziewanego spowolnienia gospodarczego. Prognozy wskazują na głębsze niż oczekiwane przez Ministerstwo Finansów czy Narodowy Bank Polski pogorszenie koniunktury w pierwszej połowie 2013 roku. Podstawowymi czynnikami hamującymi polską gospodarkę są: możliwości przyspieszenia eksportu na rynek niemiecki są mocno ograniczone (zaledwie 5-10% w skali rocznej w stosunku do 15% na początku 2011 roku); trudności w pozyskaniu nowych rynków zbytu - nowe rynki (Rosja, kraje WNP, Azja) wciąż stanowią dodatek do eksportu i pomimo faktu, że wzrost eksportu netto odbywa się głównie wskutek handlu z Rosją, to szybkiego przyrostu skali nie można oczekiwać (udział eksportu poza UE aktualnie wynosi 25% i wzrasta w tempie 5% w ciągu okresu 10-letniego); słaba i pogarszająca się sytuacja w infrastrukturze i budownictwie, która wynika z wyhamowania inwestycji centralnych (na podstawie trwających budów i ogłoszonych do tej pory przetargów drogowych można ocenić, że przyspieszenie w inwestycjach centralnych nastąpi najwcześniej w 2014 roku), spowolnienie w budownictwie mieszkaniowym (które zaczęło się później niż w infrastrukturze i aktualnie aktywność budowlana (w rozumieniu liczby wydanych pozwoleń na budowę i rozpoczętych budów) znajduje się w spadkowej fazie trendu, która to będzie trwała co najmniej przez pierwszą połowę 2013 roku); wyraźne przesłanki wskazujące na redukcję zatrudnienia i wzrost bezrobocia. Rynek pracy jak dotąd zachowywał dużą odporność na spowolnienie gospodarcze (koszty pracy zmniejszane były dotychczas głównie po stronie płacowej, a nie etatowej). Płace realne pozostają od kilku miesięcy w stagnacji, co oznacza, że potencjał dla głębszych dostosowań płacowych wyczerpuje się i w obliczu oczekiwań przedsiębiorców 3 dotyczących redukcji kosztów pracy, można spodziewać się spadku zatrudnienia i wzrostu bezrobocia do poziomu powyżej 15% w drugiej połowie 2013 roku; spadek konsumpcji, dla której kluczowe znaczenie ma rozwój sytuacji na rynku pracy (w przypadku znaczącego spadku zatrudnienia można spodziewać się pogorszenia skłonności konsumentów do zwiększania zadłużenia osobistego, a wzrostu skłonności do oszczędzania, co w efekcie uszczupli ich bazę dochodową, nawet przy spadającej inflacji) % - europejskie kraje rozwijające się; 10-15% - azjatyckie kraje rozwijające się. 2 Według konsensusu z lutego 2013 roku. 3 Badania GUS, NBP, indeks PMI; pdf 2

3 Wykres 1. Realny wzrost PKB w skali rocznej Prognoza Q08 2Q08 3Q08 4Q08 1Q09 2Q09 3Q09 4Q09 1Q10 2Q10 3Q10 4Q10 1Q11 2Q11 3Q11 4Q11 1Q12 2Q12 3Q12 4Q12 1Q13 2Q13 3Q13 4Q13 Źródło: opracowanie własne. Po stopniowym, systematycznym obniżaniu dynamiki realnego PKB od końca 2010 roku należy spodziewać się w najbliższym czasie recesji. Przypadnie ona według prognoz na pierwszą połowę 2013 roku. Wynika to ze splotu następujących czynników: ograniczenia prywatnych inwestycji na skutek wyhamowania koniunktury, trudniejszego dostępu do kredytów, restrykcyjnej polityki fiskalnej, a także osłabiającej się skłonności do konsumpcji. Proces ten rozpoczął się w drugim kwartale 2012 roku, kiedy to popyt krajowy uległ osłabieniu o 0.2 % w ujęciu rocznym. Natomiast dynamika popytu wewnętrznego jest silnie skorelowana z eksportem. Jednak jego spektakularnego wzrostu w najbliższym czasie nie można się spodziewać. Główny partner handlowy Polski, jakim są Niemcy (ponad 25% udziału w polskim eksporcie 5 ), obniżył import o 5.7% (w okresie I-VIII 2012 roku), tym samym jego udział spadł o 0.7 punktu procentowego (w stosunku do analogicznego okresu roku 2011) wykres 1. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej wybranych do badań branż Na tle przeprowadzonejanalizy atrakcyjności inwestycyjnej wszystkich podsektorów Działu Produkcja Artykułów Spożywczych w ujęciu rocznym, dwuletnim, czteroletnim oraz ośmioletnim wynika, że na tle pozostałych branż z produkcji spożywczej, branża tłuszczowa i przetworów mlecznych charakteryzuje się niską atrakcyjnością inwestycyjną (w każdym horyzoncie inwestycyjnym) 6. Główna przyczyna tej sytuacji wynika ze słabych perspektyw odnośnie realizowanej rentowności. Należy jednocześnie nadmienić, iż sytuacja omawianych 4 ibidem 5 Według danych GUS/Eurostat za 2010 rok. 6 Szwacka-Mokrzycka

4 branż jest zróżnicowana pod względem ryzyka. W przypadku branży tłuszczowej występuje podwyższone ryzyko w krótkim horyzoncie czasowym (1-2 lata). Natomiast w przypadku branży przetworów mlecznych poziom ryzyka inwestycyjnego jest akceptowalny wykres 2. Kolejna część opracowania dotyczy oceny pozycji rynkowej przedsiębiorstw zlokalizowanych w badanych branżach przez pryzmat udziału w rynku największego przedsiębiorstwa branży, trzech, pięciu oraz dziesięciu największych przedsiębiorstw. Wykres 2. Mapa ryzyko-rentowność. Branża I i II na tle innych branż produkcji spożywczej 7 Rentow ność Źródło: opracowanie własne. Ry zyko 7 Dane zawarte na wykresie 2 reprezentują w graficzny sposób lokalizację branży tłuszczowej i przetworów mlecznych. Branże z czerwoną obwódką są tzw. branżami najbardziej efektywnymi (co oznacza, że realizowana jest najwyższa rentowność przy najniższym ryzyku). Na czerwono wyróżniono branże I i II. Rentowność jest reprezentowana przez relację zysku operacyjnego do przychodów a ryzyko zdefiniowane zostało jako poziom zmienności tej rentowności. Atrakcyjność inwestycyjna jest wyznaczona jako odległość branż od branż najbardziej efektywnych. 4

5 Ocena pozycji rynkowej przedsiębiorstw Kolejna część analizy dotyczy przedstawienia pozycji rynkowej wiodących przedsiębiorstw w analizowanych branżach. Dokonano tego przez pryzmat udziału w rynku największego przedsiębiorstwa branży, trzech, pięciu oraz dziesięciu największych przedsiębiorstw. 8 Wykres 3. Skumulowane udziały rynkowe największych przedsiębiorstw w dziale % 20% 19% 11% 12% 7% 7% 7% 11% Top 1 Top 3 Top 5 Top 10 3% 3% 2% Źródło: opracowanie własne Dokonując oceny udziału największych przedsiębiorstw działu przemysł spożywczy można stwierdzić, że koncentracja przychodów nie jest duża dziesięć największych przedsiębiorstw generuje około 20% przychodów, a największy gracz na rynku zaledwie 2-3% (przy liczbie analizowanych przedsiębiorstw w 2010 roku równiej 1740) wykres 3. 8 Szwacka-Mokrzycka

6 Wykres 4. Skumulowane udziały rynkowe największych przedsiębiorstw w branży I 96% 98% 96% 89% 86% 82% 76% 71% 61% 51% 44% 25% Top 1 Top 3 Top 5 Top 10 Źródło: opracowanie własne Sytuacja jest zupełnie inna w branży I (gdzie w 2010 roku wystąpiła mała liczba przedsiębiorstw, tzn. 25). Prezentowana sytuacja generuje podwyższone ryzyko do zwiększania koncentracji rynku (z uwagi na tendencje oligopolistyczne w organizacji rynku). Z zamieszczonych danych wynika, że dziesięć największych przedsiębiorstw generuje 96% przychodów całej branży wykres 4. Wykres 5. Skumulowane udziały rynkowe największych przedsiębiorstw w branży II 53% 53% 48% 42% 42% 33% 33% 13% 13% 11% 30% 38% Top 1 Top 3 Top 5 Top Koncentracja przychodów w branży II jest większa niż w całym dziale przemysł spożywczy. W analizowanym okresie największe przedsiębiorstwo miało udział około 11% w przychodach 6

7 całej branży, a dziesięć największych przedsiębiorstw generowało niemal 50% przychodów całej branży (przy analizowanych 186 przedsiębiorstwach w 2010 roku) wykres 5. Scenariusze rozwojowe wybranych branż przemysłu spożywczego Procesy dostosowawcze podaży do zgłaszanego popytu rynkowego obejmują różne obszary działań. Dotyczą one zmian w profilu wytwórczości przedsiębiorstw, racjonalizacji zachowań podejmowanych w sferze produkcji, gospodarowania zasobami. Szczególne znaczenie z punktu widzenia prowadzonych rozważań ma właściwe (zgodne z wyłonionymi tendencjami na rynku) odczytywanie zmian zachodzących we wzorcach zachowań konsumentów. Odpowiedzią na te zmiany powinno być profilowanie oferty zgodne z oczekiwaniami nabywców żywności. Problematyka ta nabiera szczególnego znaczenia w warunkach kurczenia się popytu krajowego i ograniczonych możliwości jego kreacji na szerokim rynku UE i krajach Europy Wschodniej. Spadkowa tendencja w popycie na żywność będzie obligowała w najbliższych latach zarówno producentów tłuszczów, jak i przetworów mlecznych do racjonalizacji zachowań w zakresie gospodarowania zapasami oraz podejmowania decyzji produkcyjnych (ograniczania poziomu zapasów i produkcji). Dla producentów tłuszczów, którzy dysponują rosnącymi mocami produkcyjnymi, ważne będzie z punktu realizacji wyników finansowych odpowiednie zarządzanie stroną kosztową (można spodziewać się uwolnienia części mocy produkcyjnych w postaci redukcji etatów i zwężania parków maszynowych). Dla producentów przetworów mlecznych, którzy dysponują słabnącymi mocami produkcyjnymi, ważna będzie obserwacja rynku i prawidłowe odczytanie popytu w celu dostosowania mocy przerobowych. Jako szansa dla rozwoju sprzedaży produktów wytwarzanych przez analizowane branże jest postrzegany popyt zgłaszany na te produkty na rynku UE czy też krajów Europy Wschodniej (popyt zewnętrzny). Ze względu na charakter produkowanych dóbr spodziewany wzrost popytu ze strony krajów UE czy Rosji będzie odnosił się tylko do artykułów średnio i wysoko przetworzonych(np. zakonserwowane stałe tłuszcze lub produkty nabiałowe trwałe jak sery czy mleko w proszku). Zbliżone opinie na ten temat wysuwają Urban R. i Poczta, wskazując na obniżające się w czasie możliwości proeksportowe Polski na rynki UE. Wynika to z kurczącego się popytu na rynku unijnym i spadających przewag konkurencyjnych Polski w obrocie zagranicznym, zwłaszcza w odniesieniu do wyrobów przemysłu tłuszczowego i mleczarskiego. 9 Dla producentów obsługujących te sfery popytowe drugie półrocze 2013 roku będzie kluczowe do poszukania kontraktów zagranicznych na tego typu produkty. Do sprawnej obsługi tych kontraktów konieczne będzie umiejętne zarządzanie stroną kosztową, głównie mamy na myśli ceny transportu, ceny ropy oraz kurs wymiany walutowej (który przy umacniającym się złotym będzie kształtował się niekorzystnie). Z przeprowadzonej analizy branży tłuszczowej wynika, że potencjał rozwojowy branży jest ograniczony. Świadczą o tym załamujące się przychody omawianej branży. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, branża produkcji tłuszczów kurczy się w tempie blisko 4% rocznie od kilku lat i nic nie wskazuje, aby sytuacja miała ulec zmianie 10. Szacuje się, że kurczenie się branży będzie postępowało i w długim okresie zbliży się do -6%. Przeprowadzona analiza w zakresie perspektyw rozwoju branży przetworów mlecznych wskazuje na umiarkowane możliwości jej wzrostu po stronie przychodowej. Produkcja przetworów mlecznych wzrasta w tempie ponad 8% rocznie, co wskazuje na znaczny potencjał do zwiększenia sprzedaży. Szacuje się, że w długim okresie prezentowana dynamika ulegnie obniżeniu i wyniesie ponad 3%. W branży tłuszczowej występuje wysoki poziom koncentracji. Na badanym rynku rywalizuje o strefy 9 Urban, Mroczek 2011, Pawlak, Poczta Szwacka-Mokrzycka

8 wpływów kilku liczących się producentów. W sytuacji słabej relatywnej siły dostawców i odbiorców względem producentów tłuszczu, przedsiębiorstwa z branży tłuszczowej zmuszone są do prowadzenia ostrej walki konkurencyjnej w warunkach ograniczonego popytu (nawet w sytuacji pozwalającej na dyktowanie cen odbiorcom i dostawcom). Można wyróżnić następujące sposoby prowadzenia biznesu w tej sytuacji: największe przedsiębiorstwa powinny zweryfikować swoje polityki kosztowe i zadłużeniowe unikając nadmiernego długu; małe przedsiębiorstwa muszą koniecznie poszukiwać nisz, aby przetrwać na rynku (tak przygotowane od strony bilansu są znaki zapytania (małe firmy z dużym potencjałem do wzrostu). Możliwości rozwoju producentów tłuszczów są uzależnione od potencjału popytowego rynku i możliwości powstania i obsługi nowych nisz rynkowych. W obecnej sytuacji największe zagrożenie występuje dla największych przedsiębiorstw, które mogą być narażone na coraz większe trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej. Niski relatywnie poziom koncentracji, występowanie wielu producentów i rozwój konkurencji na umiarkowanym poziomie jest charakterystyczne dla branży przetworów mlecznych. Zatem należy uznać, że sytuacja i możliwości rozwoju dla producentów przetworów mlecznych kształtują się odmiennie od producentów tłuszczów. W sytuacji wzrastającej siły przetargowej dostawców (rolnicy i producenci paszy) oraz odbiorców (duże sieci handlowe) producenci przetworów mlecznych są uwięzieni w łańcuchu wartości bez możliwości integracji poziomej wstecz lub wprzód ze względu na brak niezbędnych zasobów i kompetencji. Można wyróżnić następujące scenariusze rozwojowe dla przedsiębiorstw zlokalizowanych w omawianej branży: najwięksi (liderzy) i najszybciej rozwijający się producenci (pretendenci do pozycji lidera) mogą dyktować warunki współpracy; (vide gwiazdy w branży II) ich sytuacja nie będzie się pogarszała, najwięksi, jednak powolnie rozwijający się przedsiębiorcy będą prowadzić działania niejednokrotnie przejawiające się w formie wojen cenowych z konkurentami (vide dojne krowy w branży II); mniejsze przedsiębiorstwa ( psy i znaki zapytania ) zmuszone będą do poszukiwania lokalnych nisz, żeby nie prowokować sytuacji zaprzeczających (blokujących) rozwój działalności gospodarczej. Z dużym prawdopodobieństwem branża przetworów mlecznych będzie rozwijała się poprzez zwiększenie koncentracji oraz wysokiej specjalizacji produktowej. Wiążąc analizę rynków działania z rentownością branży tłuszczowej należy wskazać na pogarszającą się rentowność branży (kapitałów własnych, aktywów i sprzedaży), pogarszającą się płynność, wydłużanie się cykli sprawności działania, wzrost zadłużenia, spadek wydajności pracy oraz wzrost pracochłonności i energochłonności wskazują na pogarszającą się sytuację finansową w sektorze, co również jest odzwierciedlone w niskiej atrakcyjności inwestycyjnej. 11 Na tle pozostałych branż z produkcji spożywczej branża charakteryzuje się niską atrakcyjnością inwestycyjną, głównie w wyniku słabych perspektyw odnośnie realizowanej rentowności i podwyższonego ryzyka w krótkim horyzoncie inwestycyjnym (1-2 lata). Przeprowadzona analiza rentowności branży przetworów mlecznych wskazuje na wzrost rentowości (kapitałów własnych, aktywów i sprzedaży), poprawę płynności (w tym płynności wysokiej, spadek zadłużenia, wzrost wydajności pracy i technicznego uzbrojenia pracy 11 Szwacka-Mokrzycka

9 wskazują na ogólną poprawę kondycji sektora, jednak ogólna dynamika przychodów oraz ich zmienność wciąż oznacza dla inwestorów niską atrakcyjność inwestycyjną - głównie w krótkim okresie). Atrakcyjność inwestycyjna znajduje się na niskim poziomie, również ze względu na poziom oczekiwanej rentowności, przy akceptowalnym poziomie ryzyka inwestycyjnego. Podsumowanie Na podstawie wyników przeprowadzonej analizy ekonomicznej można wskazać na dwa odmienne podejścia ekonomiczne w zakresie funkcjonowania przedsiębiorstw w nowych realiach pokryzysowych. Punktem wyjścia do sformułowania scenariuszy rozwojowych jest konsumencki popyt na żywność. Procesy dostosowawcze podaży do zgłaszanego popytu rynkowego obejmują różne obszary działań. Dotyczą one zmian w profilu wytwórczości przedsiębiorstw, racjonalizacji zachowań podejmowanych w sferze produkcji, gospodarowania zasobami. Spadkowa tendencja w popycie na żywność będzie obligowała w najbliższych latach zarówno producentów tłuszczów, jak i przetworów mlecznych do racjonalizacji zachowań w zakresie gospodarowania zapasami oraz podejmowania decyzji produkcyjnych (ograniczania poziomu zapasów i produkcji). Przeprowadzona analiza w zakresie perspektyw rozwoju branży przetworów mlecznych wskazuje na umiarkowane możliwości jej wzrostu po stronie przychodowej. Możliwości rozwoju producentów tłuszczów są uzależnione od potencjału popytowego rynku i możliwości powstania i obsługi nowych nisz rynkowych. Z kolei dla branży przetworów mlecznych jest charakterystyczny niski relatywnie poziom koncentracji, występowanie wielu producentów i rozwój konkurencji na umiarkowanym poziomie. Literatura Badania GUS, NBP, indeks PMI; pdf Eurostat yearbook, 2011: Europe In figures. Konsensus makroekonomiczny; wg danych dostępnych za 4. Kwartał 2012 wg stanu z dnia 18 lutego 2013 r. Pawlak K., Poczta W., Międzynarodowy handel rolny. Teorie konkurencyjność scenariusze rozwoju. PWE, Warszawa Szwacka-Mokrzycka J., E., Tendencje rozwojowe popytu i podaży żywności w Polsce, Wydawnictwo SGGW, Warszawa Urban R., Mroczek R.,: Postępy integracji europejskiej w sektorze żywnościowym. Zagadnienia Ekonomiki Rolnictwa, nr 2, IERiGŻ, Warszawa