Tendencje zmian rozwoju gospodarczego w województwie zachodniopomorskim

Transkrypt

1 Centrum Badao nad Rozwojem Pomorza Zachodniego Tendencje zmian rozwoju gospodarczego w województwie zachodniopomorskim Redakcja i wstęp Bogdan Gębski Szczecin

2 Informacje wydawnicze Redakcja naukowa i wstęp: prof. dr hab. Bogdan Gębski Wydawca ISBN 2

3 Spis treści 1. WSTĘP NOTA O AUTORACH PRAC Andrzej Sobczyk: POWIĄZANIA SIECIOWE W GOSPODARCE I AGROBIZNESIE Andrzej Grzana: EKOLOGIA I OCHRONA ŚRODOWISKA W ROZWOJU ZRÓWNOWAŻO- NYM WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Kinga Przybylska-Charif: NISKA ŚWIADOMOŚD PRAWNA W ZAKRESIE PRAWA PRACY HAMULCEM ROZWOJU SPOŁECZNEGO Antoni Sobolewski: INNOWACJE I INNOWACYJNOŚD W PRZEMYŚLE WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Kazimierz Wypychowski: PRZYSZŁOŚD PRZEMYSŁU OKRĘTOWEGO NA POMORZU ZACHODNIM Agnieszka Matusiak: ZAŁOŻENIA POLITYKI SPOŁECZNEJ W EUROPIE I W POLSCE Romana Krzewicka: OD BEZROBOCIA DO WYKLUCZENIA, OD WYKLUCZENIA DO BEZ- ROBOCIA Wanda Wirska: TYPOWE PROBLEMY FUNKCJONOWANIA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSKICH REALIACH WYMIANY TOWARÓW I USŁUG BIBLIOGRAFIA NA PODSTAWIE LITERATURY CYTOWANEJ

4 WSTĘP Praca powstała w Centrum Badao nad Rozwojem Pomorza Zachodniego (CBnRPZ) i jest wynikiem refleksji Zespołu Ekspertów zajmujących się branżami lub szerzej rozumianymi zjawiskami społeczno-gospodarczymi. W relatywnie szerokim spektrum poruszonych zagadnieo w polu uwagi znalazły się między innymi problematyki dotyczące: a. sieciowych ujęd zdarzeo gospodarczych z uwzględnieniem fenomenu konkurencyjności i zmian kategorii myślenia w krótkich perspektywach czasowych (A. Sobczyk), b. respektowania zrównoważonego rozwoju województwa zachodniopomorskiego w kontekście ekologii i ochrony środowiska (A. Grzana), c. świadomości prawa pracy, aspektów form pomocowych i społecznych okoliczności wymuszania zmian kwalifikacji pracownika wzbogacającego swoją ofertę rynkową w funkcji zapotrzebowania na usługi prawnicze (K. Przybylska-Szarif), d. niskiego poziomu innowacyjnych stymulant przemysłu wraz z odczuwalnym deficytem współpracy naukowych instytucji zajmujących się pracami badawczo-rozwojowymi na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw (A. Sobolewski), e. przemysłu okrętowego ujętego w kategoriach genetycznych destymulant w procesie rozwoju przemysłu na Pomorzu Zachodnim (K. Wypychowski), f. wybranych założeo europejskiej polityki społecznej i jej stopnia dopasowania do polskich realiów oraz problemów z tym związanych (A. Matusiak), g. mechanizmów petryfikacji, możliwości aktywizacji i czynników kształtujących wielkości bezrobocia z bezpośrednimi konsekwencjami ekskluzji społecznej w ujęciu komplementarnym wymienionych zjawisk (R. Krzewicka), h. społecznych i ekonomicznych uwarunkowao funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw w wymiarze wymiany towarów i usług (W. Wirska). W pracach Centrum (CBnRPZ) na regularnych środowych spotkaniach z ekspertami popularyzowana była teoria wymiany społecznej, której początki znajdujemy w studiach Blaua i Habermasa. Było to zwykłą konsekwencją, gdyż współcześnie w wyniku intensywniejszych zainteresowao ekonomistów i socjologów problematyką klastrów gospodarczych ta teoria zyskuje znaczenie w ujęciu sieciowym. Stąd też staraliśmy się aby treści prac osadzone były w nurcie tej teorii, która w ostatnich latach staję się mocnym narzędziem socjoekonomicznego 4

5 opisu zjawisk gospodarczych mających bezpośredni wpływ na jakośd życia zbiorowości ludzkich 1. Dysponując pewnymi refleksjami z badao mogłem zaproponowad sposób widzenia zjawisk na forum Centrum 2. Podstawą były przemyślenia z prowadzonych badao empirycznych z lat Koncentrowałem się wtedy na zmianach jakości życia ludności wiejskiej w zachodniopomorskim 4. Poszukiwałem także terytorialnych uwarunkowao kształtowania się jakości życia w wyróżnionych jednostkach administracyjnych pogranicza Polsko- Niemieckiego 5 i pasa nadmorskiego (pogranicze Bałtyckie) 6. W 2008 roku zrealizowane zostały powtórnie badania przy wykorzystaniu tego samego narzędzia badawczego. W konsekwencji przygotowywana monografia da możliwośd określenia dynamiki strukturalnych przemian jakości życia ludności wiejskiej na Pomorzu Zachodnim 7. Dzięki osobistym inicjatywom badawczym, które realizowane były w niedalekiej przeszłości oraz dzięki zespołowemu wysiłkowi w ramach działalności Centrum, w rezultacie dysponuję nietrywialną bazą danych rejestrującą losy ludzi Pomorza Zachodniego i kondycję przedsiębiorstw pierwszej dekady XXI wieku. W najbliższej przyszłości ukażą się prace o charakterze syntetyzującym. W tym miejscu okazuję wdzięcznośd Ekspertom, których zaprezentowany intelektualny namysł wzbogacił wiedzę zmieniającego się gospodarczo Pomorza Zachodniego. Dziękuję także Beneficjentowi, którego reprezentują Rektor WSP TWP w Warszawie prof. dr hab. Julian Auleytner i Dziekan Wydziału Zamiejscowego w Szczecinie dr Julitta Nowak, że byli łaskawi powierzyd mi opiekę naukową nad Centrum Badao nad Rozwojem Pomorza Zachodniego. Dopełniam podziękowania dla Partnera Projektu reprezentowanego przez mgra Antoniego Sobolewskiego. Szczecin, w grudniu 2009 Bogdan Gębski 1 Sposób widzenia zjawisk społecznych i ekonomicznych zaprezentowany został w pracy: A. Frąckiewicz i B. Gębski, Organizacja badań jednostek gospodarczych. Metodologiczne problemy organizacji badań terenowych, Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość, Szczecin B. Gębski, Typologie socjologiczne fascynacja i zwątpienie, Studia Sociologica nr 7, Szczecin B. Gębski, Typowe zachowania bezrobotnych w obszarze przygranicznym, (w:) Studia Bałtyckie. Bezrobocie w małych miastach, red. R. Woźniak, tom: Socjologia, Koszalin B. Gębski, Jakość życia społeczności wiejskiej powiatu myśliborskiego, (w:) Przedsiębiorczość i samorządność. Wyzwania dla społeczności lokalnych w regionach przygranicznych, red A. Panasiuk, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin B. Gębski, Charakterystyka ludności wiejskiej w pasie nadmorskim, Roczniki Socjologii Morskiej, t. XVI, Gdańsk B. Gębski, Identifikatoren relativer Zugenhörigkeit zur Grnzregion, (w:) Flussverbindung. Polnische Sozialwissenschaftler zu den Perspektivender Oderregion, red. A. Michalak i J. v. Wedel, Schibri-Verlag, Berlin Milow Strasburg Analiza porównawcza rezultatów badań z lat i 2008 jest redagowana i zostanie wydana przez Wydawnictwo WSP TWP w Warszawie. 5

6 NOTA O AUTORACH PRAC dr Grzana Andrzej ekspert z ekologii i środowiska doktor ekonomii, specjalista techniczno branżowy ds. edukacji ekologicznej i ochrony przyrody w Wojewódzkim Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie, w latach kierownik Ośrodka Dydaktyczno Muzealnego Świdwie. Autor licznych publikacji z dziedziny rozwoju regionalnego. mgr Krzewicka Romana ekspert z zakresu bezrobocia i wykluczenia społecznego magister socjologii. Członek Zarządu, Dyrektor Pomorskiej Akademii Kształcenia Zawodowego Sp. o.o. Inicjatorka działań zmierzających do partnerskiej współpracy instytucji samorządowych, partnerów prywatnych i społecznych na rzecz społeczności lokalnych. Specjalistka w dziedzinie bezrobocia, wykluczenia społecznego i rozwoju zasobów ludzkich. mgr Matusiak Agnieszka ekspert ds. polityki społecznej absolwentka socjologii Uniwersytetu Szczecińskiego ze specjalnością praca socjalna. Wieloletnie doświadczenie we współpracy z instytucjami i agendami rządowymi w obszarze polityki społecznej. mgr Przybylska Charif Kinga ekspert ds. prawa mgr prawa, ukończyła studia prawnicze na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, radca prawny. Prowadzi obsługę prawną dużych podmiotów gospodarczych. Posiada bogate doświadczenie w prowadzeniu działalności oświatowej i szkoleniowej. Od wielu lat jest wykładowcą na aplikacji radcowskiej. dr inż. Sobczyk Andrzej ekspert ds. rolnictwa doktor nauk ekonomicznych, pracownik naukowo-dydaktyczny w Zakładzie Analizy Systemowej Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego. Konsultant i autor publikacji z zakresu analiz sytuacji ekonomicznej i finansowej, pracujący na zlecenie prestiżowych instytucji krajowych i zagranicznych, m.in. Banku Światowego. mgr Sobolewski Antoni ekspert ds. innowacji przemysłu wiceprezes Stowarzyszenia Czas Przestrzeń Tożsamość. Specjalista z zakresu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i organizacji pozarządowych. Uczestnik i współautor wielu projektów wspierających przemiany demokratyczne. Autor i współautor artykułów z zakresu zarządzania i partnerstwa lokalnego. mgr inż. Wirska Wanda ekspert ds. handlu i usług absolwentka Akademii Rolniczej w Szczecinie. Specjalistka z zakresu handlu detalicznego i hurtowego oraz obrotu nieruchomościami. mgr inż. Wypychowski Kazimierz ekspert ds. przemysłu stoczniowego absolwent wydziału Budowy Okrętów na Politechnice Gdańskiej. W latach Dyrektor Techniczny Stoczni Szczecińskiej im. A. Warskiego w Szczecinie, Dyrektor Techniczny i Członek Zarządu Szczecińskiej Stoczni Remontowej Gryfia S.A., od 1999 do 2001 Prezes Zarządu SSR Gryfia S.A. W latach kierownik projektu Innowacyjność i współpraca siłą gospodarki morskiej regionu ( InMor). 6

7 Dr inż. Andrzej Sobczyk POWIĄZANIA SIECIOWE W GOSPODARCE I AGROBIZNESIE Wstęp Zwiększanie siły przedsiębiorstw poprzez współpracę i jednocześnie konkurencję w ramach lokalnych systemów produkcyjnych klastrów stało się jedną ze strategii budowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw, regionów i paostw. Największe sukcesy osiągają klastry innowacyjne skupiska przedsiębiorstw pokrewnych branż powiązanych ze sobą więziami kooperatywnymi i konkurencyjnymi, w których istotną rolę odgrywają też więzi ze sferą badawczo-rozwojową. Ale branża gospodarki nie odgrywa tutaj istotnego znaczenia. Przewaga konkurencyjna dotyczy każdej branży i działalności gospodarczej, w której rodzi się współpraca, również branż związanych z agrobiznesem. Dla regionów i społeczeostw, które chcą rywalizowad na globalnym rynku, każde z nich musi nauczyd się jak wzajemnie oddziaływad z innymi konkurentami i potencjalnymi krajowymi i międzynarodowymi regionami handlowymi. Dobrze prosperujące społeczeostwa są teraz tymi, które dowodzą, iż umiejętności do bycia kreatywnym, elastycznym, innowacyjnym i szybko reagującym na zmiany otoczenia jest warunkiem koniecznym. Zmiany globalne będą wymagad szybkich lokalnych reakcji. Zarówno przedsiębiorstwa jak i społeczeostwa muszą nauczyd się myśled globalnie i działad lokalnie i zamiennie. Regiony niejako zastępują paostwa, jako zasadniczo konkurencyjne narzędzie w handlu i gospodarczym rozwoju. Z drugiej strony we wszystkich regionach i miastach na świecie następuje rosnąca specjalizacja i koncentracja lub klastering, jako odpowiedź na rosnącą konkurencję, outsourcing i współpracę, jako rezultat na krajowe reformy gospodarcze i globalizację. Klastry stały się ważnym narzędziem budowania ekonomicznych zdolności regionów, aby mogły one brad udział w handlu na globalnym rynku. Regiony, które mają ustaloną wysoką specjalizację klastrów, powinny ukazad spójne wyniki, oba w rozwoju gospodarczym i w poprawie jakości życia. Budowanie klastrów jest procesem kroczącym. Zdobywanie zaufania w biznesie do dzielenia się informacją, współpraca i działanie jako spójny klaster, wymaga wiele lat rozwoju. Przezwyciężanie tych trudności wymaga silnego zobowiązania samorządu i liderów gospodarki lokalnej, aby dostarczali oni umiejętności przewodzenia, wizji jako elementów koniecznych do tego aby stworzyd klaster. 7

8 Powiązania sieciowe a klastry Zgodnie z definicja OECD siec to specyficzna forma powiązao miedzy podmiotami oparta na wzajemnych współzależnościach, kooperacji i zaufaniu, która może lecz nie musi byd skoncentrowana przestrzennie. Tak wiec, jako organizacje sieciowa można rozumied strukturę oparta na wzajemnych relacjach pomiędzy przedsiębiorstwami niepowiązanymi kapitałowo o charakterze kooperacyjnym. Sieciowaniem określa się natomiast tworzenie sieci lub grup przedsiębiorstw powiązanych ze sobą zależnościami na różnych płaszczyznach, takich jak: 1. prawno-organizacyjnych (status prawny organizacji), 2. rynkowych (powiązania klient dostawca), 3. regionalnych (odległośd geograficzna siedzib firm, obszar działania) oraz 4. nieformalnych (powiązania rodzinne, polityczne). Wiele przedsiębiorstw od dawna funkcjonuje jednak w strukturze sieciowej. Wyróżnia się cztery główne typy sieci: 1. Sieci zintegrowane zbiory składające się z rozproszonych jednostek (przedstawicielstw, zakładów, filii), które prawnie lub finansowo należą do jednej grupy albo jednego organizmu gospodarczego. Władza instytucjonalna jest zlokalizowana w centrali będącej jednocześnie głównym dysponentem zasobów finansowych. Sied służy zaś do realizacji strategii obecności i bliskości. 2. Sieci skorelowane wszelkie zgrupowania podmiotów, które uświadamiają sobie wspólnotę swoich potrzeb i chcą stworzyd we własnym zakresie sposoby ich zaspokojenia. 3. Sieci kontraktowe, opierające się na umowach koncesyjnych zawierających miedzy partnerami stosunkowo niezależnymi. Spotyka się je w dystrybucji masowych. Cecha charakterystyczna takich sieci jest rozkładanie ryzyka i uzupełnianie się kompetencji profesjonalnych. 4. Sieci stosunków bezpośrednich występują w takich dziedzinach życia jak polityka i religia. Do pozytywnych efektów funkcjonowania sieci w gospodarce można zaliczyd: 1. efekty zewnętrzne powstające na skutek działalności inwestorów zagranicznych 2. firmy z kraju przyjmującego bezpośrednie inwestycje zagraniczne czerpią korzyści ze współpracy z zagranicznymi inwestorami; 8

9 3. redukcje niepewności poprzez powiązania kooperacyjne, stwarzające warunki wzajemnej solidarności i zaufania w stale zmieniającym się otoczeniu działalności gospodarczej; 4. zwiększenie elastyczności zdolnośd dopasowania się do zmieniającego się otoczenia poprzez możliwośd stosunkowo szybkiej realokacji zasobów i zmniejszenie kosztów z tym związanych w ramach sieci; 5. możliwośd pozyskania nowych zdolności rozwojowych poprzez integracje działao partnerów (alianse strategiczne) i koordynacje realizacji projektów; 6. możliwośd ułatwionego dostępu do deficytowych zasobów i umiejętności w ramach sieci, co obniża koszty; 7. nabywanie szybkości działania w wyniku powiązania sieciowego, dającego możliwośd szybkiej mobilizacji czynników materialnych i niematerialnych oraz możliwości realizacji określonych projektów korzyści skali i zasięgu osiągane przez podmioty działające w ramach aliansów strategicznych; 8. pozyskiwanie informacji zarówno w ramach jej przepływu pomiędzy partnerami, jak i wspólnie z nimi zdobywana z otoczenia. Przyjmuje się, iż rozwój sieci pomiędzy organizacjami regionu sprzyja ich rozwojowi, jednakże w początkowym okresie rozwoju danej sieci należy położyd nacisk na jej otwartośd i elastycznośd, nie przesadzając jednocześnie o kierunkach jej późniejszej specjalizacji.5 Podstawowa różnica pomiędzy siecią a gronami przedsiębiorczości (klastrami) jest to, iż struktury klastrowe charakteryzują się koncentracja geograficzna (struktury sieciowe nie zawsze) oraz większym stopniem integracji z otoczeniem instytucjonalno-organizacyjnym prowadzenia działalności gospodarczej. Identyfikacja klastrów Klastry mogą byd identyfikowane przy pomocy wykorzystania analiz badawczych opierających się o techniki ilościowe i jakościowe. Klaster jest statystycznym znaczącym rdzeniem grupy przemysłów, geograficznie zlokalizowanym, połączonym w złożoną sied wewnętrznie powiązanych dostawców i dystrybutorów. Statystyczne metody analizy są używane do analizowania zatrudnienia, założeo rozwoju przemysłu, czy produkcji, jako charakterystycznych aktywności podejmowanych w geograficznie określonych miejscach. Wyniki analiz są porównywalne z krajowymi lub międzynarodowymi przeciętnymi wskaźnikami konkurencji, używa- 9

10 nych do analizy. Dzięki takim analizom, możliwe jest opisanie kluczowych typów i charakterystyki klastrów w regionie. Klaster lotnictwa w Seattle jest przykładem globalnego klastra. Londyn jest przykładem globalnego klastra finansowego i ubezpieczeniowego. Bangalore, w Indiach jest globalnym klastrem oprogramowania. W identyfikacji klastrów pomocne są również techniki jakościowe. Wykorzystuje je się, wówczas gdy występuje problem braku danych lub ich ograniczonego zakresu Jakościowe techniki są wówczas dobrym narzędziem do zaangażowania i dyskusji grupy osób, w celu rozpoznania klastrów, społeczności lub regionów wielkomiejskich. Większośd przedsiębiorstw zaangażowanych w narodowy lub międzynarodowy handel będzie zorientowanych na strukturę dostawców i dystrybutorów wewnątrz regionu, a rozmiary sprzedaży i kupna będą tworzone pomiędzy rdzeniem przemysłu, a siecią dostawców. Poprzez użycie jakościowych technik, uzyskad można poprawny obraz kluczowych klastrów w gospodarce, ktory będzie mógł byd przyjęty. Wówczas będzie można rozpocząd nowy etap budowania klastra. Identyfikacja potencjału lokalnego rynku Drugim krokiem w procesie budowania klastrów jest analiza względnej siły każdego klastra w warunkach potencjalnego wzrostu rynku i konkurencyjności wewnątrz wielkomiejskiego, krajowego lub międzynarodowego rynku. Wykorzystywane do tego celu są macierze obrazujące koncentrację poszczególnych klastrów na danym obszarze oraz ich pozycja na osi uwzględniającej ich rynkową konkurencyjnośd. Z tego typu analizy można uzyskad ważne decyzje, dotyczące pozycji i stabilności, jaką osiąga klaster w stosunku do konkurencyjnych klastrów i rynków. Kiedy klaster utrzymuje słabą pozycję konkurencyjną i ograniczony potencjał wzrostu, to nie oznacza to, że jest on zaniedbywany lub nie zachęcany do wzrostu. Wiele małych klastrów dostarcza wysoko wyspecjalizowanych usług na globalny rynek, ciągle wzrasta ich doświadczenie, ale strata względnego udziału w rynku spowodowana jest tempem wzrostu rynku. To potwierdza się w klastrach oprogramowania. Przemysł często doświadcza takiej sytuacji podczas restrukturyzacji. Analiza potencjału rynku staje się ważną podstawą dla strategii w późniejszej fazie procesu budowania klastra. By byd konkurencyjnym, przemysłowcy muszą zrozumied, że względną przewagę klaster może osiągnąd, poprzez zrozumienie wpływu dobrych stron lub zmuszając do rozwoju nowych ekonomicznych możliwości. Analiza potencjału rynku wymaga dokładnej oceny konkurencyjnych produktów i rynków, w szcze- 10

11 gólności wzrostu ich potencjału i siły marketingu. Niepowodzenie analizy pozycji konkurencyjnej może byd rezultatem utraty pozycji konkurencyjnej, prowadzi to do izolacji lub niskim wynikiem działalności klastra, szukającego miejsca w handlu na rynku globalnym. Analiza dostawców niezbędnych do podniesienia konkurencyjności klastra Krok trzeci w procesie budowania klastrów wymaga szczegółowego zbadania połączeo, rdzenia przemysłu dostawców i dystrybutorów, które wspierają klaster. Objętośd, typ i wartośd tych połączeo powinny byd poddane analizie, razem z powszechnym użyciem dostawców i dystrybutorów z różnych jednostek przedsiębiorstw tworzących klaster. Wspólne użycie dostawców często dostarcza więcej korzyści niż jeden klaster. Nieobecnośd lokalnych kluczowych dostawców może stworzyd okazję do zastąpienie ich dostawcami zewnętrznymi pomimo, że odgrywaliby istotna rolę w podnoszeniu konkurencyjności regionu. Sezonowośd i czynniki rynku związane z dostawcami i dystrybutorami, jak i również skłonnośd do zewnętrznych źródeł zaopatrzenia lokalnego rynku i usług są kluczowe w określaniu konkurencyjności klastra. Należy również zwrócid uwagę na rozróżnienie produktu i dostawcy usług, a co za tym idzie na szczególne wymogi, standardy zapewniające jakośd i warunki stosowane przez dostawców produktów i usług wykorzystywanych przez rdzeo przemysłu klastra. analiza dostawców niezbędnych do podniesienia konkurencyjności klastra. Kluczowy eksport Konsument montażu elektronicznego Montaż komputerów Hardware Kluczowy dostawca Narzędzia maszyny Biuro, dostawca produkcji Składnik dostawcy Schemat 1. Dostawcy i dystrybutorzy w modelu analiz konkurencyjności klastra. 11

12 Identyfikacja gospodarczych założeo niezbędnych do rozwoju Występuje pięd kluczowych ekonomicznych elementów, stanowiących przesłanki do wspierania rozwój klastrów. Należą do nich dostępnośd do wykwalifikowanych i łatwo się przystosowujących zasobów ludzkich, na przykład dostępna lub multi- wykwalifikowana, wielojęzykowa i kontaktowana siła robocza. Dostępnośd technologii jest bardzo ważna w celu poprawy wydajności produkcji. Szerokie użycie oprogramowania CAD, CAM i GIS systemów pomaga w wytwarzaniu i analizie procesów, które są ważne, gdyż poprawiają wydajnośd procesów produkcyjnych i umożliwiają osiągnięcie wartości dodanej dla dostawców produkujących usługi. Zaawansowana materialna i informatyczna infrastruktura, na przykład wykorzystanie włókien optycznych, centra procesów danych, systemy transportowe, zarządzanie odpadami, usługi szkoleniowe i technologiczne ułatwienia w komunikacji mają znaczący wpływ na wyposażenie i osiągnięcia pracowników, wspierają one również rozwój klastrów i przyciągają nowe przemysły do regionu. Sieć i sojusz Umiejętność przystosowania zasobów ludzkich Dostępność technologii Zaawansowana materialna i informatyczna infrastruktura Kapitał finansowy Opodatkowanie i regulacje finansowe Joint venture jako związek przemysłowy Dostarczanie celowych szkoleń w celu wsparcia umiejętności klastra Ułatwienie w dostępie do technologii poprzez join venture i wspieranie startu firmy. Inwestycje w B+R w celu wsparcia lokalnego klastra Zapewnienie zaawansowane sieci dystrybucji i infrastruktury komunikacyjnej Dostarczenie niezbędnego kapitału na modernizację, ekspansję i rozpoczęcie działalności Przyśpieszenie procesów otrzymania zezwoleń w celu minimalizacji kosztów. Ekonomiczne zestawienie założeń Schemat 2 Gospodarcze założenia klastra. Ważnym założeniem wspierającym inwestowanie w klastry jest dostęp do kapitału finansowego, i mechanizmy finansowe. Istotną kwestią pozostaje również opodatkowanie i regulacje dotyczące środowiska, które mają znaczący wpływ na koszt prowadzonej działalności i 12

13 osiągnięcia ekonomiczne. Regiony, oferujące zachęty w formie zmniejszonego opodatkowania na badania i rozwój, elastyczne kształtowanie kodów, bezpieczną ochronę środowiska i wsparcie czystej produkcji, dostarczają ten rodzaj ekonomicznego założenia, dzięki któremu rozwija się wzrost gospodarczy klastra. Krytycznym składnikiem w koocowej fazie planowania założeo do rozwoju klastra jest planowanie strategiczne. Planowanie strategiczne pomoże zidentyfikowad strategiczną infrastrukturę niezbędna do wspierania wzrostu i identyfikacji klastrów. Planowanie strategiczne powinno zapewnid bezpośrednie wielosektorowe planowanie inwestowania w infrastrukturę, jako kluczowych elementów niezbędnych do wspierania rozwoju klastrów. Brak chociaż jednego elementu strategicznej infrastruktury może poważnie ograniczyd lub nawet zapobiec rozwoju wzrostu klastra. Na infrastrukturę konieczną do wsparcia klastra składad się będą nie tylko elementy infrastruktury twardej ale również zaawansowane centra badao, systemy marketingu inteligentnego, budowa i organizacji stanowiących wsparcie instytucjonalne w rozwoju klastra. Klastry w rolnictwie i gospodarce żywnościowej Gospodarka żywnościowa systematycznie wypracowuje mechanizmy przystosowujące ją do zmian społecznych i gospodarczych m.in. zmian modeli konsumpcji oraz wynikających z innowacyjności technologii i handlu. Na skutek przemian ekonomicznych następują również zmiany strukturalne w organizacji produkcji żywności. Podmioty działające w gospodarce żywnościowej aktywniej angażują się w coraz więcej powiązao funkcjonalnych. Złożonośd relacji gospodarczych wymaga rozpatrywania wykorzystania nowoczesnych metod i narzędzi konkurowania opartych nie tylko na potencjale pojedynczych przedsiębiorstw, ale również całych regionów czy paostw. Do agrobiznesu i jego otoczenia implementowane są różne formy współpracy i partnerstwa gospodarczego m.in. porozumienia oparte na formule klastrowej. Klastry w gospodarce żywnościowej mają realną szansę rozwoju przede wszystkim w regionach o korzystnym układzie zarówno czynników przyrodniczych sprzyjających produkcji rolniczej, jak i czynników sprzyjających regionalnej przedsiębiorczości. Badania naukowe (w znacznej części wstępne) wskazują na pozytywny wpływ klastrów na rozwój produktywności, innowacyjności, aktywności gospodarczej. Korzyści gospodarcze dla przedsiębiorstw funkcjonujących w klastrach są generowane przede wszystkim w wyniku synergii ich oddziaływania na dostawców, odbiorców, proces 13

14 innowacyjny, przemiany gospodarcze regionów. Funkcjonowanie klastrów podnosi atrakcyjnośd inwestycyjną w regionach, co zwykle nie pozostaje bez znaczenia dla ogólnych korzyści społecznych, infrastrukturalnych itp. Przedsiębiorstwa łatwiej mogą redukowad koszty transakcyjne. Oddziaływanie takie skutecznie przekłada się na wzrost konkurencyjności podmiotów tworzących klaster. Samorządy lokalne (szczególnie te na terenach o znacznym udziale rolnictwa i gospodarki żywnościowej) mogą rozwijad swoją politykę gospodarczą promując i wspomagając funkcjonowanie klastrów w agrobiznesie. Klastry stanowią racjonalną formułę konkurowania opartą na połączonych wysiłkach przedsiębiorstw przetwórczych, gospodarstw rolniczych, instytucji naukowych, firm doradczych, dostawców maszyn i urządzeo, firm handlowych (dystrybucyjnych) itp. Formuła ta w gospodarce żywnościowej poszczególnych regionów powinna byd rozważana jako alternatywa wobec tradycyjnych modeli konkurowania. Trudno jednoznacznie przesądzad o racjonalności jej wykorzystania w każdym regionie i w każdej branży. Upowszechnienie informacji o tej formule powinno stworzyd podstawy do racjonalnych decyzji na poziomie przedsiębiorstw oraz podmiotów administracji i samorządów lokalnych. Implementacja klastrów w gospodarce żywnościowej jest dośd trudna ze względu na wielośd ogniw łaocucha agrobiznesu, które należy zintegrowad wokół regionalnych koncepcji klastrów. Najczęściej wskazywane powody zainteresowania klastrami to przede wszystkim szanse sprawnego wdrażania innowacji, lepszy dostęp do informacji gospodarczych oraz wzmocnienie pozycji w relacjach z dostawcami i odbiorcami. Do najważniejszych barier rozwoju klastrów w gospodarce żywnościowej należy zaliczyd słabe związki nauki i biznesu, zbyt niską aktywnośd niektórych podmiotów otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorstw w propagowaniu i wspomaganiu klastrów oraz niską świadomośd korzyści płynących z tego typu działao u części przedsiębiorców. Grupy producenckie forma klastrów w rolnictwie W dniu 31 grudnia 2007 roku funkcjonowały w Polsce 252 grupy producentów rolnych zrzeszające niecałe 6 tysięcy producentów rolnych (nie wliczając około 13 tysięcy producentów tytoniu, których zorganizowanie się było wymuszone ustawodawstwem Unii Europejskiej. Jeżeli przyjmiemy, że w Polsce mamy około gospodarstw sprzedających na rynek, to okazuje się, że tylko 1% rolników jest członkami grup, a dodając producentów tytoniu, można stwierdzid, że stanowi to około 3,5% producentów rolnych sprzedających w sposób zorganizowany. Niezorganizowanie polskich rolników jest m.in. wynikiem upadku po 1990 r. 14

15 spółdzielczości rolniczej, która skupowała od rolników około 60% produktów rolnych oraz trudnością jaka jest zebranie kilkunastu producentów jednego z produktów, dla których mogą byd tworzone Grupy Producentów Rolnych (GPR), a którzy chcieliby wspólnie prowadzid działalnośd gospodarczą. Rolę stymulatora powstawania nowych GPR ma pełnid ustawa o grupach producentów rolnych, która została uchwalona w koocu 2000 roku. Mimo dwu nowelizacji i wielokrotnych zmian rozporządzenia Ministra RWiR do tej ustawy, stan organizowania się rolników w struktury gospodarcze jest daleki od potrzeb. Również zaplanowane w PROW na lata udzielenie wsparcia tylko 350 tworzącym się grupom, w których według założeo miało zrzeszyd się około rolników, jest założeniem zbyt ostrożnym i nie zakłada faktycznego zorganizowania rynku rolnego w Polsce. GPR w województwie zachodniopomorskim Polskie rolnictwo jest zróżnicowane pod względem wielkości gospodarstw, ukształtowania powierzchni, jakości gleb, zasobów wody kultury oraz tradycji rolniczej co utrudnia opracowanie strategii/prognozy rozwoju grup producenckich dla obszaru całego kraju. Natomiast proces regionalizacji pozwala przewidzied z większą dokładnością tworzenie GPR dla określonego terenu. Województwo zachodniopomorskie zajmuje 2289,2 tys. ha, tj. 7,3% powierzchni kraju. W użytkowaniu rolniczym w 2008 r. (wg. siedziby użytkownika) znajdowało się 965,5 tys. ha, tj. 43,1% powierzchni województwa, a lasy i grunty leśne zajmowały 821,2 tys. ha, tj. 36,7%. W województwie zachodniopomorskim średnia wielkośd gospodarstwa rolnego wynosi 18,7 ha i jest dwukrotnie większa od średniej krajowej, która wynosi 9 ha. W całym województwie jest takich podmiotów 39 tysięcy. Zdecydowaną większośd powierzchni zasiewów w rolnictwie zachodniopomorskim przeznacza się na zboża podstawowe, zajmujące 67% areału zasiewów. Grupy producentów zbóż i nasion oleistych są najliczniejszą grupą w Polsce Rodzaj GPR Zboża i nasiona oleiste Łączna liczba GPR udział %-wy Tworzenie GPR w poszczególnych latach Schemat 3 Zestawienie grup producentów rolnych zboża i nasiona oleiste w woj. zachodniopomorskim Na terenie województwa zachodniopomorskiego jest 18 powiatów i 114 gmin o rolniczym charakterze, w których są duże, towarowe gospodarstwa. W grupy zorganizowanych jest tylko 181 producentów, a przeważają małe 5-6 osobowe spółki z o.o. Powstał też w woje- 15

16 wództwie zachodniopomorskim wśród dużych gospodarstw model wynajmowania tych samych osób do zarządzania kilkoma GPR. Można stwierdzid, że na terenie województwa zachodniopomorskiego występuje niewielka liczba GPR, jednak wykazuje ona olbrzymi potencjał produkcyjny nie tylko do zakładania grup zbożowych i rzepakowych ale również producentów trzody i bydła. Podsumowanie W ostatnim czasie nastąpił znaczny rozkwit inicjatyw klastrowych i klastrów. Było to możliwe, m.in. dzięki uruchomieniu wsparcia ze środków Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich oraz Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Znaczna częśd istniejących w Polsce klastrów powstała w oparciu o środki pochodzące z wymienionych programów, a ich brak związany z okresem przejściowym, skutkuje zawieszeniem ich funkcjonowania (uśpieniem). Efektywnie funkcjonujące sieci powiązao prowadzi do wzrostu produktywności lokalnych przedsiębiorstw ze względu na dostęp do relatywnie tanich, wyspecjalizowanych czynników produkcji oraz różnorodnych nakładów wykorzystywanych w działalności produkcyjnej. Ponadto przestrzenna bliskośd podmiotów gospodarczych stymuluje i wspiera ich innowacyjnośd firmy i instytucje w strukturach gron mogą osiągad wyższy poziom innowacyjności dzięki występowaniu dyfuzji wiedzy. Rozwijające się grono charakteryzuje dynamiczny wzrost liczby narodzin nowych przedsiębiorstw (podnosi się ogólny poziom przedsiębiorczości w regionie), co przekłada się na kreowanie nowych miejsc pracy, a efektywnie funkcjonujący klaster powoduje wiele efektów zewnętrznych, między innymi wzrost dostępności specjalistycznych usług okołobiznesowych, inwestycje w infrastrukturę, zwiększenie dochodów ludności, a w niektórych przypadkach klaster może stad się swoistym motorem rozwoju regionalnego. Bez wątpienia elementem mogącym stymulowad rozwój i powstawanie sieci powiązao, grup producenckich, klastrów jest przede wszystkim nawiązanie współpracy miedzy pojedynczymi jednostkami w danej branży. Przykład Europy Zachodniej pokazuje, że rynek produktów rolnych może byd zorganizowany przy znaczącym udziale producentów rolnych i to właśnie oni są beneficjentami wartości dodanej powstającej na kolejnych etapach obrotu i przetwórstwa artykułów rolnych. W przypadku Polski, dla naszych rodzimych producentów zostało już nie- 16

17 wiele miejsca na rynku, który jest coraz bardziej zagospodarowany przez firmy handlowe (pośredników). Literatura 1. Nasalski Z., Klastry w gospodarce żywnościowej uwarunkowania implementacji, Roczniki Naukowe SERiA, tom X, zeszyt 1, 2008r. 2. Pander W.,, Grona przedsiębiorczości i układy sieciowe w gospodarce przegląd literatury, *w:+ Adamowicz M. (red.) Uwarunkowania rozwoju gron przedsiębiorczości w agrobiznesie na Mazowszu, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, Perspektywy rozwoju grup producentów rolnych do roku 2013, Materiał konferencyjny, Miedzeszyn-Warszawa, maj, 2008r 4. Porter M. (2000) Location, competition and economic development: Local clusters in a global economy, Economic Development Quartely, Thousand Oaks, February Redakcja Naukowa. Pander, W., Stawicki M., Metody ewaluacji polityk wspierania klastrów ze środków strukturalnych, SGGW, Prace naukowe nr 47, 2008r. 6. Rolnictwo w województwie zachodniopomorskim w 2008r., Urząd Statystyczny w Szczecinie, 2009r. 7. Stowarzyszenie Rozwoju Gospodarczego Gmin, Klaster jako instrument realizacji programu rozwoju miasta, materiały niepublikowane, Szczecin, 2007r. 8. UNIDO, (1999) SME Cluster and Network Development in Developing Countries: The experience of UNIDO, Private Sector Development Branch, Working Paper no 2,

18 Dr Andrzej Grzana EKOLOGIA I OCHRONA ŚRODOWISKA W ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONYM WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Wstęp Poziom i struktura gospodarki poszczególnych regionów kraju kształtuje się pod wpływem wielu czynników, zarówno o charakterze zewnętrznym, jak i wewnątrzregionalnym. Do czynników zewnętrznych należą uwarunkowania historyczne, ogólny poziom rozwoju społeczno ekonomicznego kraju, system gospodarki, polityki paostwa i postęp techniczny 8. Działalnośd człowieka, a w szczególności intensywna działalnośd gospodarcza często znajduje się w konflikcie z potrzebami środowiska naturalnego. Wraz ze wzrostem świadomości ekologicznej społeczeostw zaczęto podejmowad kroki, których celem było zapobieganie niszczeniu środowiska oraz przywracanie jego pierwotnego stanu. Środowisko naturalne przez długi okres czasu uchodziło za dobro wspólne, z którego korzystanie jest darmowe 9. Zrównoważony rozwój a środowisko naturalne Zaniepokojenie stanem środowiska było pierwszym przyczynkiem do powstania idei zrównoważonego rozwoju, jednak od samego początku kwestie środowiska łączone były z działalnością człowieka wymiarem społecznym, kulturowym, etycznym i technologicznym a także z aspektem ekonomicznym - konkretnymi kosztami oddziaływania na środowisko. Zrównoważony rozwój ma gwarantowad poprawę jakości życia ludzi i rozwój gospodarczy nie obniżając przy tym jakości środowiska przyrodniczego i nie umniejszając zasobów naturalnych dla przyszłych pokoleo. Geneza tej koncepcji sięga kooca lat 60 ubiegłego stulecia, kiedy to po raz pierwszy zwrócono uwagę na to, że zagrożenie środowiska na skutek działao człowieka ma wymiar globalny, a zaradzenie temu kryzysowi może nastąpid tylko poprzez zdecydowaną międzynarodową współpracę wszystkich narodów zagwarantowaną na poziomie porozumieo rządowych. 8 Praca zbiorowa pod red. Fierli I., 2001 Geografia gospodarcza Polski. Wyd. 5 zmienione, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, str Praca zbiorowa pod red. naukową dr Wiktorowskiego K., 2004 Turystyka i ekologia w gospodarce wolnorynkowej Ekostrategie w zarządzaniu firmą. Szczecin, Akademia Rolnicza w Szczecinie Wydział Ekonomiki i Organizacji Gospodarki Żywnościowej, str

19 Idea zrównoważonego rozwoju ma bowiem trzy wzajemnie powiązane wymiar y: przyrodniczy, ekonomiczny i społeczny. (rys. 1). Ta koncepcja często jest przedstawiana w postaci trzech nachodzących na siebie kół Rys. 1. Zrównoważony rozwój ma trzy filary: środowisko, ekonomie i społeczeostwo Wraz z rozwijaniem koncepcji zrównoważonego rozwoju zmienia się również graficzny sposób jej przedstawiania. Obecnie najczęściej trzy koła symbolizujące wymiary są przedstawiane w taki sposób jak na rysunku 2. Rys. 2 Trzy filary zrównoważonego rozwoju 19

20 Zrównoważony rozwój został określony, jako proces mający na celu zaspokojenie obecnego pokolenia nie przekreślając możliwości zaspokajania potrzeb pokoleo następnych. Chod od tego czasu powstało wiele definicji i omówieo, czym jest rozwój zrównoważony, to w dalszym ciągu ta pierwsza definicja pozostaje najbardziej trafnym (i zwięzłym) przedstawieniem tej idei. Rzeczywistośd odbiega jednak znacznie od wyżej opisanych parametrów. Czterdzieści lat po tym jak zwrócono uwagę na zły stan środowiska zagrożonego działalnością człowieka, kryzys nie został zażegnany, a wręcz przeciwnie sytuacja pogarsza się. Z faktów publikowanych każdego roku w najbardziej miarodajnych i wiarygodnych źródłach informacji, takich jak: Raport o Rozwoju Społecznym publikowanym przez : UNDP (United Nation Development Programme Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju) i Raport o stanie świata opracowanym przez Worldwatch Institute niezależnej organizacji badawczej, działającej na rzecz ekologicznego społeczeostwa (environmentally sustainable society), wyłania się niewesoły obraz naszej, światowej rzeczywistości. Ekologiczna organizacja WWF przytacza dane (wg. Living Planet Report 2006), że według obecnych prognoz, ludzkośd do roku 2050 dla zaspokojenia swoich potrzeb będzie potrzebowała naturalnych zasobów z co najmniej dwóch planet. To oczywiście jest niemożliwe, dlatego jeśli chcemy zachowad naszą Planetę (a jak na razie nie znamy innego miejsca do życia) powinniśmy wypracowad model stylu życia i konsumpcji, który umożliwi wszystkim ludziom rozwój ale w granicach możliwości jakie zapewnia korzystanie z 2,3 hektara ziemi/na człowieka. Inaczej mówiąc musimy serio podejśd do koncepcji zrównoważonego rozwoju i ona musi wyznaczad standardy rozwoju i stylu życia. Michael Carley i Philippe Spapens organizatorzy kampanii Ku ekorozwojowi w Europie w swojej książce pod wymownym tytułem Dzielenie się światem przytaczają wyniki badao prowadzone przez różne ośrodki naukowe zarówno w Europie jak i Ameryce Północnej dotyczące korelacji pomiędzy krajowym (czy osobistym) dochodem a szczęściem. Pomimo, że badania takie są trudne niezależnie pracujący naukowcy dochodzą do wspólnej konkluzji, że powyżej granicy ubóstwa (czyli w odniesieniu do 80% społeczeostwa) nie można znaleźd korelacji między wzrostem dochodu a poczuciem szczęścia wyniki badao przeprowadzonych wśród dużej liczby Amerykanów podsumowano w następujący sposób: Jesteśmy najbogat- 20

21 szymi ludzi świata i historii, a jednak wielu z nas nie jest szczęśliwych. Próbujemy zaspokoid niematerialne potrzeby za pomocą dóbr materialnych. Na środowisko oddziaływujemy jednak nie tylko poprzez nasz styl życia, największy wpływ ma samo funkcjonowanie świata na wszystkich poziomach zarówno polityki i jak i gospodarki. Autorzy słynnego raportu Klubu Rzymskiego opublikowanego w 1995 r. Mnożnik Cztery. Podwojony dobrobyt dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych wskazują na realne możliwości umożliwiające czterokrotnie wyższe efekty gospodarowania zasobami niż przy użyciu tradycyjnych metod. Ta publikacja napawa nadzieją, że jest autentyczna szansa na dobre życie zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Aby jednak się tak stało wszyscy: przywódcy polityczni świata i władze lokalne, zarządy korporacji i banków, administracja paostwowa oraz my wszyscy musimy tego autentycznie chcied. 10 Biorąc pod uwagę oddziaływanie władz paostwowych i sektora prywatnego środowisko naturalne, można podjąd próbę stworzenia definicji ekorozwoju w przemyśle. Korzenie pojęcia zrównoważonego rozwoju w przemyśle Zrównoważony rozwój przedsiębiorstw najczęściej kojarzony jest z koncepcją ekorozwoju. Skojarzenie to wydaje się w dużym stopniu uzasadnione, gdyż samo określenie zrównoważony rozwój (ang. sustainable development) powstało w wyniku proekologicznej inspiracji. Miało ono stanowid wyraz rosnącej świadomości i troski o przyszłośd świata, która to wydawała się zagrożona z powodu niepohamowanego rozwoju ekonomicznego, nie wystarczająco uwzględniającego konsekwencje ekologiczne i społeczne. Dalsze rozważania na temat zrównoważonego rozwoju świata wskazują w jaki sposób realizowad postulat nienaruszalności potrzeb przyszłych pokoleo. Droga, która ma ku temu prowadzid, to droga poszukiwania równowagi i harmonizowania różnorodności. Często podkreśla się, że aby zrównoważony rozwój był możliwy, należy pogodzid trzy cele: ekonomiczny (materialny), środowiskowy (przyrodniczy) i społeczny (ludzki). Zwraca się szczególną uwagę na koniecznośd zachowania równowagi, harmonii i właściwych proporcji pomiędzy tymi trzema rodzajami kapitału, i dopiero ta harmonia zapewnia trwałośd rozwoju. I tak Bohdan Jałowiecki twierdzi, że rozwój zrównoważony opiera się na przekształceniach, które w zasadzie nie naruszają równowagi otaczającego środowiska przyrodniczego i społecznego, a innowacje przyjmowane są pod 10 Brown Lester R. 2003, Gospodarka ekologiczna. Na miarę Ziemi; Ksiązka i Wiedza, Warszawa. 21

22 warunkiem stopniowej adaptacji do istniejącego systemu kulturowego 11. Franciszek Piontek natomiast podkreśla, że zrównoważony rozwój polega na kształtowaniu właściwych proporcji w angażowaniu poszczególnych rodzajów kapitału uprzedmiotowionego, ludzkiego i przyrodniczego 12. Inni autorzy zwracają uwagę na harmonię, jako podstawową cechę rozwoju zrównoważonego. W świetle powyższych rozważao warto się jeszcze raz odwoład do oryginalnej definicji zrównoważonego rozwoju, która opisuje go jako rozwój społeczny i gospodarczy, zapewniający zaspokojenie potrzeb współczesnych społeczeostw, bez naruszania możliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleo. Przedmiotem rozwoju jest tutaj świat i cywilizacja. W tym przypadku wspomniana powyżej złożonośd i różnorodnośd została opisana jako rzeczywistośd o trzech wymiarach: ekonomicznym, społecznym i ekologicznym. Poszukiwanie harmonii i równowagi, a tym samym zapewnianie trwałości rozwoju, dokonuje się tutaj poprzez szczególne poświęcanie uwagi ochronie środowiska naturalnego i społecznego potencjału rozwojowego, towarzyszące wzrostowi ekonomicznemu. Ochrona ta oznacza troskę o środowisko przyrodnicze i jego zasoby tak, aby w możliwie niepogorszonym stanie mogły służyd przyszłym pokoleniom. Oznacza również dbałośd o zapewnienie edukacji, opieki zdrowotnej, bezpieczeostwa i odpowiednich warunków bytowych ludzi, w taki sposób, aby nie niszczyd społecznego potencjału rozwojowego przyszłych pokoleo. W ten sposób niejako gwarantuje się ochronę rzadkich dóbr i zasobów, a tym samym umożliwia trwałośd rozwoju. W przypadku zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw przedmiotem rozwoju staje się przedsiębiorstwo, a nie świat i cywilizacja. Odniesienia więc będą miały charakter mikroekonomiczny, będą dotyczyły pojedynczego przedsiębiorstwa. Analogicznie więc, propozycję definicji zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw można by sformułowad następująco: jest to rozwój społeczny i gospodarczy przedsiębiorstw, umożliwiający dzisiejsze realizowanie aspiracji i osiąganie zysków, bez naruszania możliwości realizowania aspiracji i osiągania zysków w przyszłości. W tej definicji również kluczową cechą rozwoju jest jego trwałośd. Oznacza to, że rozwój przedsiębiorstwa ma mied wymiar strategiczny, długofalowy, odbywad się w taki sposób, by nie niszczyd szans na przyszłe sukcesy, nie kreowad dzisiejszych przewag konkurencyjnych kosztem przyszłych. 11 B. Jałowiecki, Sterowanie procesami społecznymi a trwały rozwój, Przegląd Socjologiczny, 1995 t F. Piontek, Górnictwo węgla kamiennego a kategoria efektywności i programowanie zrównoważonego rozwoju, w: Kompleksowe i szczegółowe problemy inżynierii środowiska. Ekonomika, Organizacja, Zarządzanie i Marketing w Przemyśle Wydobywczym, AGH, Komitet Górnictwa PAN, Ustroń września, 1999, s

23 Definicja ta może się wydawad w kontekście powyższych rozważao nadmiernie jednostronna, ukierunkowana zbyt ściśle na zysk i sukces ekonomiczny. Jest to jednak wrażenie pozorne. Zbudowana jest ona bowiem na założeniu, że biznes funkcjonuje w bardzo złożonym systemie gospodarczo-społecznym, który charakteryzuje wielośd zależności, niejasności, sprzężeo zwrotnych i interakcji. Złożonośd kontekstu, w którym działa przedsiębiorstwo sprawia, że krótkookresowe, jednostronne korzyści nie znajdują swojej ekstrapolacji w długim okresie. W długim okresie potrzebna jest bowiem pewnego rodzaju mądrośd radzenia sobie z wielością interesów, umiejętnośd negocjowania i znajdowania właściwych proporcji. Dzisiejsze nadużycia czy zaniedbania, chodby w stosunku do któregoś z interesariuszy przedsiębiorstwa, bardzo szybko potrafią odbid się na przyszłej kondycji firmy poprzez np. bojkot produktów, odejścia pracowników, protesty czy też negatywne publicity. Stąd też trwałośd rozwoju, również w przypadku przedsiębiorstw, wymaga zastosowania dwóch opisanym powyżej zasad zrównoważonego rozwoju: zasady poznawania i harmonizowania złożoności. Aby przedsiębiorstwo mogło się rozwijad w sposób trwały, czyli bez narażania przyszłych możliwości, powinno to robid mając na uwadze całośd kontekstu, w którym funkcjonuje, oraz opierając się pokusie wyłącznie krótkookresowych korzyści. Zrównoważony rozwój przedsiębiorstw będzie się więc dokonywał na drodze: poznania złożoności i różnorodności zasada poznania złożoności i różnorodności oznacza, że zarządzający przedsiębiorstwem uznają, że jego długofalowy rozwój zależy od wielu istotnych czynników. To sprawia, że wkładają oni wysiłek w śledzenie zmian w otoczeniu, badanie potrzeb różnych grup interesariuszy, wypracowywanie systemów monitoringu bliższego i dalszego otoczenia, poznawanie charakteru zależności pomiędzy różnymi czynnikami i ich wpływu na firmę, oraz wypatrywanie zapowiedzi nadchodzących zmian. harmonizowania złożoności i różnorodności oznacza to najczęściej przyjęcie przez właścicieli i zarządzających przedsiębiorstwem postawy troski i otwartości na partycypację, partnerstwo, negocjacje czy też budowanie trwałych relacji opartych na zaufaniu i uczciwości. Z powyższych rozważao wynika, że zrównoważony rozwój przedsiębiorstw jest czymś więcej niż ekorozwojem. Rozwój przyjazny środowisku przyrodniczemu z całą pewnością mieści się w tej koncepcji, jednakże jej nie wyczerpuje. Kategoria trwałego i zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw jest bardziej pojemna i może w sobie pomieścid szereg innych, wspomnianych wcześniej koncepcji i metod. Mają one jednak jeden wspólny mianownik 23

24 wszystkie podpowiadają przedsiębiorcom, w jaki sposób zarządzad dzisiaj, aby jednocześnie nie naruszad przyszłych możliwości rozwoju i osiągania sukcesów. Rys. 3 Zrównoważony rozwój przedsiębiorstw w kontekście innych powiązanych koncepcji W przypadku zarządzania przedsiębiorstwem, zrównoważone podejście do rozwoju będzie się więc przejawiad w umiejętności dostrzegania złożoności relacji, powiązao i uwarunkowao, w których przychodzi mu funkcjonowad, w zrozumieniu systemu interakcji pomiędzy jego elementami wewnętrznymi i zewnętrznymi, oraz w zdolności do harmonizowania i poszukiwania właściwych proporcji pomiędzy różnymi wymiarami działalności: ekonomicznym, społecznym, ekologicznym, technicznym, przestrzennym i innymi. Poznanie i harmonia mają tutaj warunkowad długofalowe funkcjonowanie przedsiębiorstw oraz trwałośd rozwoju, polegającą na umiejętności realizowania dzisiejszych aspiracji i zysków bez naruszania przyszłych możliwości. Ekologia w produkcji rolniczej Pojęcie rolnictwa zrównoważonego nie odnosi się bynajmniej tylko do czysto ekologicznych systemów produkcji żywności. Zrównoważona gospodarka rolna obejmuje wszelkie działania na obszarach przyrodniczo-rolniczych zmierzające do poprawy stanu środowiska naturalnego, jego jakości a także jakości życia mieszkaoców wsi. 24

25 Z punktu widzenia oddziaływania rolnictwa na środowisko i kształtowania czy też funkcjonowania świadomości ekologicznej producentów rolnych, z pewnością niezmiernie ważny jest cel sozologiczny, związany bezpośrednio z oddziaływaniem gospodarki rolnej na poszczególne komponenty środowiska przyrodniczego oraz jej funkcjami ochronnymi wobec niego. Na poszczególnych etapach rozwoju rolnictwa zakres celu ekonomicznego i sozologicznego różnicował się, a obecnie coraz większą uwagę przywiązuje się do jakości wytworzonej żywności oraz jakości warunków w jakich ona powstaje. Dlatego też kolejne etapy produkcji żywności powinny zapewniad jej dobrą jakośd, a sam producent żywności powinien byd zainteresowany eliminacją wszelkich zanieczyszczeo mogących wpłynąd na jakośd środowiska i wytwarzanego produktu. Przez ostatnie dziesięciolecia utrwalił się w wielu krajach model rolnictwa nowoczesnego, o charakterze przemysłowym, odznaczającego się obecnością wysoko wyspecjalizowanych gospodarstw-przedsiębiorstw, w których produkcja ma charakter zdecydowanie uproszczony, nastawiony na maksymalizację zysku. Nie ulega wątpliwości, że rolnictwo w takiej postaci w istotny sposób przyczyniło się i nadal przyczynia do pogorszenia jakości środowiska przyrodniczego, powodując w nim wiele zmian o widocznie negatywnym charakterze. Jako przykłady można podad chociażby zatrucia nie tylko gleb czy wód, ale i całych łaocuchów pokarmowych, na skutek stosowania intensywnego nawożenia syntetycznymi nawozami i stosowaniem środków ochrony roślin. Intensyfikacja rolnictwa to często także wylesianie znacznych obszarów, celem pozyskania jak największej powierzchni uprawy. Gleby pozbawione naturalnej ochrony jaką dają zadrzewienia, zalesienia śródpolne czy też naturalne oczka wodne, stają się bardziej podatne na wyjałowienie i erozję. Są to zaledwie nieliczne przykłady niszczenia środowiska naturalnego wskutek niewłaściwej w stosunku do środowiska gospodarki rolnej. W opozycji do takich działao zaczął się pojawiad i z dużym powodzeniem byd wdrażany alternatywny system gospodarowania przestrzenią rolniczą, jakim jest rolnictwo zrównoważone. Zrównoważony system rolniczy jest przyrodniczo poprawnym sposobem gospodarowania, a celem jego jest minimalizowanie negatywnych oddziaływao na środowisko. Jednocześnie taki sposób produkcji jest w stanie zapewnid bezpieczeostwo żywnościowe obecnym i przyszłym pokoleniom, co oznacza nie tylko produkcję żywności dobrej jakości, ale także dążenie do uniezależnienia się od importu żywności z innych krajów, mogącej cechowad się gorszą jakością. 25

26 Zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej, szczególna odpowiedzialnośd za ochronę środowiska przypada rolnictwu, które jak wcześniej wspomniano, poprzez działalnośd produkcyjną powoduje zmiany we właściwościach gleby, wody, powietrza oraz przyczynia się do zmian w bioróżnorodności krajobrazu rolniczego. Wskazuje on bowiem co jest dozwolone lub zabronione w procesie gospodarowania obszarami rolniczymi, kształtując jednocześnie właściwą postawę rolników wobec środowiska. Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w obszarze rolnictwa nabrała szczególnego znaczenia. Polskę jako paostwo członkowskie obowiązuje realizacja Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich. Realizuje on cele, priorytety oraz zasady, na podstawie których są wspierane działania na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w latach PROW skupia się na dwóch celach strategicznych: 1. Zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich: Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW); Wspieranie przedsięwzięd rolno-środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt; Zalesienie gruntów rolnych; Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej. 2. Poprawie konkurencyjności gospodarki rolno żywnościowej. Renty strukturalne; Wspieranie gospodarstw niskotowarowych; Grupy producentów rolnych. Z punktu widzenia problematyki rolnictwa zrównoważonego na uwagę zasługuje pierwszy cel strategiczny, a w nim Działanie 4 - Wspieranie przedsięwzięd rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt, zwane Krajowym Programem Rolnośrodowiskowym. Najogólniej działanie to polega na dobrowolnej realizacji przez rolników działao, mających się przyczynid do promocji systemów produkcji rolniczej, zgodnych z wymogami ochrony środowiska oraz ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. W ramach tego działania wdrażane są następujące pakiety: 1. rolnictwo zrównoważone, 2. rolnictwo ekologiczne, 26

27 3. utrzymanie łąk ekstensywnych, 4. utrzymanie pastwisk ekstensywnych, 5. ochrona gleb i wód, 6. strefy buforowe, 7. zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich. W powyższym zestawieniu celem rolnictwa zrównoważonego jest wprowadzenie i propagowanie planowania środowiskowego w gospodarce rolnej, a także promocja dobrej praktyki rolniczej, prowadząca do redukcji zanieczyszczeo obszarowych z terenów rolniczych oraz minimalna uprawniona powierzchnia: gospodarstwo, które posiada 1 ha użytków rolnych. Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce sięga jeszcze lat 20-tych XX stulecia. Niemniej jednak powolny, aczkolwiek sukcesywny jego rozwój sięga kooca lat 80-tych XX wieku. Wtedy to budząca się świadomośd ekologiczna rolników, a także pewne trendy mody napływające do Polski, a wiążące się ze zdrowym odżywianiem oraz chęd uzyskania korzystniejszej ceny za produkty wytworzone metodami ekologicznymi, spowodowały stopniowy wzrost liczby gospodarstw ekologicznych. Przez blisko 10 lat gospodarstwa ekologiczne w Polsce funkcjonowały głównie poprzez własną inicjatywę, bez rządowych wspard oraz zainteresowania tą formą produkcji jako przyjazną środowisku. Obecnie obowiązująca ustawa O rolnictwie ekologicznym oraz rozporządzenia wykonawcze do niej gwarantują rolnikom wsparcia rządowe, a powstanie jej oraz dotacji do produkcji ekologicznej są jak najbardziej wyrazem zainteresowania się resortu rolnictwa funkcjonowaniem gospodarstw przyjaznych środowisku. Stało się to tym bardziej aktualne i konieczne w obliczu integracji z Unią Europejską. Dodatkowym pozytywnym dla gospodarstw ekologicznych akcentem jest fakt możliwości uzyskania dotacji w ramach wyżej omawianego Krajowego Planu Rolnośrodowiskowego. 13 Świadomośd ekologiczna rolników a rozwój rolnictwa zrównoważonego Jak wyżej zaznaczono, zadania jakie stoją przed rolnikami w zakresie przestrzegania realizacji zasad zrównoważonego rolnictwa, są obligatoryjne w sytuacji starania się o wsparcia finansowe i doradcze. Przepisy unijne, a także Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej zwracają 13 Kuczuk A., Świadomość ekologiczna rolników a problem zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Politechnika Opolska 27

28 uwagę na wiele obszarów działao, które rozumiane są jako rolnictwo zrównoważone czy ekologiczne. Są nimi np.: różne sposoby użytkowania gruntów rolnych zgodne z ochroną i przywracaniem wartości środowiska przyrodniczego oraz struktury krajobrazu, zasobów naturalnych, gleby i różnorodności zasobów genetycznych, ekstensyfikacja działalności rolniczej i zachowanie ekstensywnej gospodarki pastwiskowej, ochrona walorów przyrodniczych terenów rolnych, które są zagrożone oraz utrzymanie krajobrazów i historycznych cech obszarów rolniczych i tworzenie planów ochrony środowiska w działalności rolniczej. Analizując możliwości rozwoju rolnictwa zrównoważonego i uzależniając go od stanu świadomości ekologicznej rolników, zaznaczyd należy, że świadomośd ta stanowi ciągle obecnie dośd zróżnicowany i niespójny problem. Wśród rolników obserwuje się postawy wzajemnie sprzeczne, wśród których zauważa się zarówno te o wysokiej świadomości ekologicznej (rolnicy na podstawie własnych doświadczeo, przekonao, wiedzy decydują się świadomie na produkcję chroniącą środowisko naturalne, kierując się przede wszystkim celem sozologicznym) jak i te skrajnie odmienne, wyrażające się brakiem wiedzy na temat zależności środowiska z rolnictwem i niechęci zmiany tej sytuacji. Najczęściej obecnie pojawiają się postawy rolników, którzy podejmują się prób gospodarowania zgodnego ze środowiskiem, gdyż z tego tytułu można uzyskad dotacje. Niemniej podstawą dla podjęcia się prowadzenia gospodarstwa zgodnie z zasadami dobrej praktyki rolniczej, jest wysoka wiedza i świadomośd ekologiczna producentów, na kształtowanie której wpływa wiele czynników, m.in.: własna wiedza, wykształcenie, chęd doszkalania się, działania prowadzone przez ośrodki doradcze i przede wszystkim wewnętrzne przekonanie o słuszności takiej produkcji. Obecnie wiedza rolników z tego zakresu jest często nabyta przypadkowo bardzo ogólna. W związku z tym istotną rolę w kształtowaniu świadomości ekologicznej odgrywają środki masowego przekazu, działalnośd gmin, ośrodki doradztwa rolniczego, programy rolnośrodowiskowe i chęd współpracy samych rolników. 28

29 Obszary cenne przyrodniczo w rozwoju regionu Jednym z podstawowych zadao współczesnej ochrony przyrody jest utrzymanie cennych przyrodniczo obszarów w warunkach ich gospodarczego użytkowania a jednocześnie wskazywanie takich form działalności człowieka, które sprzyjałyby utrzymaniu różnorodności biologicznej. W krajach Unii Europejskiej zadanie to realizowane jest między innymi poprzez utworzenie sieci Natura 2000, która zakłada harmonijną koegzystencję człowieka i przyrody. Dyrektywa Siedliskowa, prawna podstawa sieci Natura 2000, odwołuje się do idei rozwoju zrównoważonego, wskazując na koniecznośd gospodarowania zasobami naturalnymi w sposób, który nie będzie powodował naruszenia równowagi w przyrodzie 14. Podstawowym celem wprowadzania sieci obszarów chronionych Natura 2000 jest powstrzymanie wymierania gatunków zwierząt i roślin na obszarze Unii Europejskiej, a drugim prawie równie istotnym celem jest ochrona pełnego spektrum różnorodności biologicznej na tym obszarze w warunkach stałego monitorowania jej stanu i zachodzących zmian 15. Sposoby gospodarowania na obszarach Natura 2000 muszą byd dostosowane do wrażliwości siedlisk i gatunków, które w ich obrębie występują i były podstawą do zaliczenia tych obszarów do sieci Natura Trzeba eliminowad zagrożenia, które mogłyby powodowad pogorszenie warunków ich funkcjonowania. Znaczna częśd obszarów Natura 2000 nie wymaga jednak ostrych reżimów ochronnych, takich jak w rezerwatach czy parkach narodowych. Dla większości z nich podstawowym wymogiem jest niezmienianie dotychczasowych funkcji tych obszarów oraz niepogarszanie obecnego stanu ich siedlisk, czyli oparcie rozwoju o zasady zrównoważonego rozwoju, uwzględnianie uwarunkowao przyrodniczych przy wprowadzaniu nowych funkcji gospodarczych i przy lokalizacji inwestycji, albo wręcz wykorzystywanie tych uwarunkowao do wyznaczania nowych kierunków rozwoju. Lokalizacja inwestycji na obszarze chronionym wymaga zastosowania się do procedur wykluczających zagrożenie dla przedmiotów ochrony, ewentualnie skutkujących realizacją działao kompensujących. Często obawy inwestorów wobec tych procedur i w ogóle sieci Natura 2000 są nieuzasadnione, bowiem wyznaczenie gruntów pod inwestycję w obrębie lub w sąsiedztwie obszarów Natura 2000 nie musi oznaczad większych problemów. W odróżnieniu od innych form ochrony przyrody, w obszarach Natura 2000 ochronie nie podlega cała prze- 14 Praca pod red. Juchiewicz Makomaskiej M. i Tworka M., 2003 Ekologiczna Sieć Natura 2000 Problem czy szansa. Kraków, Instytut Ochrony Przyrody PAN, str r. 29

30 strzeo zamknięta w granicach ostoi, lecz ściśle określone gatunki i siedliska. Nie istnieją też listy zakazów obowiązujące w obszarach Natura 2000, tak jak w innych formach ochrony przyrody. Ochrona przyrody w województwie zachodniopomorskim Pomorze Zachodnie to teren charakteryzujący się niepowtarzalnymi walorami przyrodniczymi. O jego wartości świadczy fakt, że znaczna częśd powierzchni województwa zachodniopomorskiego zajmują obszary chronione ma mocy obowiązujących przepisów prawa. Łączna powierzchnia obszarów chronionych w granicach województwa zachodniopomorskiego wynosi 474 tys. ha, co stanowi więcej niż 20% jego ogólnej powierzchni (w całym kraju 30%). Powierzchnia obszarów chronionych wraz z obszarami Natura 2000 (łącznie z obszarami potencjalnie chronionymi) wynosi 992 tys. ha, co stanowi około 43% powierzchni województwa. Podstawą wyznaczania obszarów Natura 2000 jest występowanie siedlisk przyrodniczych i gatunków ptaków, które są przedmiotem zainteresowania dyrektywy ptasiej i siedliskowej. Na terenie województwa zachodniopomorskiego obszary NATURA 2000 specjalnej ochrony ptaków w dużej mierze pokrywają się z istniejącymi obszarami prawnie chronionymi. Specjalne obszary ochrony siedlisk stanowią nową formę ochrony w naszym ustawodawstwie. Na terenie województwa ich usytuowanie nie jest tożsame z systemem obszarów chronionych. Przestrzenne rozmieszczenie obszarów chronionych układa się pasmowo, głównie równoleżnikowo, (poza doliną Odry): a) Dolina i obszar ujściowy Odry - stanowi strefę przygraniczną paostwa i województw z dużym nagromadzeniem ustawowych form ochrony przyrody o różnej randze ochronnej (park narodowy, rezerwaty, parki krajobrazowe, Natura 2000), b) pas nadmorski - obejmujący obszary Natura 2000 i obszar chronionego krajobrazu, c) południowy pas na granicy województwa zachodniopomorskiego - z dużym nagromadzeniem ustawowych form ochrony przyrody o różnej randze ochronnej (park narodowy, rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu), d) środkowy pas - obejmujący parki krajobrazowe, obszary Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu. 30

31 Częśd obszarów chronionych przylega do terenów intensywnej urbanizacji. Na obszarach tych, zależnie od formy ochrony obowiązują zróżnicowane ograniczenia dotyczące korzystania z zasobów przyrodniczych, określone w odpowiednich aktach prawnych. Finansowanie ochrony środowiska w województwie zachodniopomorskim Warunkiem realizacji zapisów POŚ jest pozyskanie środków finansowych na realizację poszczególnych zadao. Źródła finansowania, w zależności od rodzaju, ważności, okresu działania a przede wszystkim od możliwości współfinansowania na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Dostępne publiczne źródła finansowania można podzielid na: a) krajowe pochodzące z budżetu paostwa, budżetów samorządów, pozabudżetowych instytucji publicznych, udzielane w formie dotacji, grantów i subwencji, b) programy pomocowe UE, fundusze spójności, fundusze strukturalne, programy operacyjne, regionalne programy operacyjne, fundacje i inne. Charakterystyczną cechą finansowania zadao z ochrony środowiska w Polsce jest niski udział budżetu paostwa, ciężar finansowania spada głównie na samorządy, fundusze ekologiczne i przedsiębiorstwa. Jedną z ważniejszych instytucji wspierających rozwój regionu w zakresie rozbudowy infrastruktury chroniącej środowisko i działao temu towarzyszących jest od 1994 roku Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie. WFOŚiGW w latach 2002 i 2003 za priorytetowe uznał zadania zmierzające do poprawy czystości wód oraz gospodarki odpadami. Te dwa obszary wymagają największych nakładów inwestycyjnych z uwagi na największe obciążenie negatywnymi skutkami działalności ludzkiej oraz wrażliwy charakter przedmiotowych komponentów środowiska. O ile w dziedzinie ochrony wód infrastruktura w województwie jest w coraz lepszym stanie i zapewnia coraz widoczniejszą poprawę stanu rzek i zbiorników wodnych to gospodarowanie odpadami jest obszarem niedoinwestowanym i na poziomie lokalnym oraz regionalnym problem ten pozostaje nadal nie rozwiązany. W okresie r. środki przekazane w ramach wsparcia z WFOŚiGW na zadania służące ochronie środowiska, przeznaczane były głównie na ochronę wód i ochronę atmosfery; natomiast zaangażowanie inwestorów w gospodarkę odpadami było niewielkie mimo ogromnych potrzeb w tej dziedzinie. W roku 2002 pomoc finansowa udzielona inwestorom wyniosła tys. zł, z czego tys. zł wypłacono w formie niskooprocentowanych po- 31

32 życzek, natomiast tys. zł przekazano w postaci dotacji. W 2003 r. przekazano inwestorom tys. zł; w ramach tej pomocy tys. zł stanowiły pożyczki, natomiast tys. zł dotacje. Dominujący wskaźnik pomocy udzielanej w postaci pożyczek oznacza, że zainwestowane środki przynoszą efekt ekologiczny i rzeczowy a następnie wracają w postaci spłaty rat kapitałowych i mogą byd ponownie wykorzystane dla wsparcia kolejnych zadao służących środowisku. WFOŚiGW aktywnie uczestniczy w realizacji zadao, które pomagają w wypełnianiu zobowiązao wynikających z Traktatu Akcesyjnego i są współfinansowane ze środków Unii Europejskiej. W roku 2003 przy współudziale WFOŚiGW opracowano projekty związków gmin, które województwo zaproponowało do współfinansowania z Funduszu Spójności. Minister Środowiska zatwierdził wniosek Związku Miast i Gmin Dorzecza Parsęty dotyczący gospodarki wodno ściekowej w dorzeczu Parsęty które obejmuje 21 gmin. Kolejny wniosek dotyczy również gospodarki wodno ściekowej w zlewni jeziora Miedwie jest przygotowany przez Związek Gmin Zlewni Jeziora Miedwie. Środki finansowe na realizacje inwestycji w zakresie ochrony środowiska pochodzą również z uchwalonego w roku 2007 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego. RPO realizowany będzie przy zaangażowaniu euro z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, z czego na oś priorytetową 4 - infrastruktura ochrony środowiska przeznaczono euro, co stanowi 7,34% przyznanych środków. Przy założonych celach szczegółowych 4 osi priorytetowej RPO jest to kwota wysoce niewystarczająca. Uzupełnieniem tych środków, w przypadku dużych inwestycji jest również Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko Na jego realizację przewidziano kwotę. Głównym celem Programu jest podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej. 16 Rys. 4 przedstawia alokacje środków POIiŚ na poszczególne priorytety. 16 Program Ochrony Środowiska Województwa Zachodniopomorskiego na lata z uwzględnieniem perspektywy

33 Rys. 4 Podział środków dostępnych w ramach POIiS wg sektorów w mln euro Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ) jest jednym z najważniejszych źródeł finansowania przedsięwzięd związanych z ochroną środowiska w Polsce. Jest to największy program w całej Unii Europejskiej. Na jego realizację w latach Polska otrzyma z unijnego budżetu ok. 27,9 mld euro. Na inwestycje w ochronę środowiska przeznaczone będzie ok. 5 mld euro. Dofinansowane zostaną duże inwestycje komunalne, inwestycje ekologiczne w przedsiębiorstwach, projekty dotyczące ochrony przyrody i bezpieczeostwa ekologicznego, a także edukacji ekologicznej. Wsparcie z Programu otrzymają zarówno samorządy i przedsiębiorcy, jak również m.in. organizacje pozarządowe, parki narodowe, instytucje naukowe i inne podmioty. Podsumowanie Uzasadniona troska o stan otaczającego nas środowiska naturalnego przekłada się na intensyfikację działao zmierzających do niwelowania wpływu negatywnych czynników, jak również do wypracowania mechanizmów sprzyjających rozwojowi tego sektora gospodarki. Analiza przypadku pozwala zauważyd, że w przypadku działao na rzecz ochrony środowiska, konieczne było niestety, naoczne zaobserwowanie negatywnych zmian, aby przystąpid naprawy sytuacji. W chwili obecnej w wielu krajach udaję się uzyskiwad dochody z działalności proekologicznej jak również, zmieniad nastawienie społeczeostwa do tego zagadnienia. Nie jest to proces łatwy i wymaga długiego okresu czasu, coraz bardziej jednak widoczne są pozytywne praktyki które zyskują naśladowców. 33

34 Literatura cytowana: 1. Brown Lester R. 2003, Gospodarka ekologiczna. Na miarę Ziemi; Ksiązka i Wiedza,; Warszawa. 2. czy szansa. Praca pod red. Juchiewicz Makomaskiej M. i Tworka M., 2003 Ekologiczna Sied Natura 2000 Problem Kraków, Instytut Ochrony Przyrody PAN 3. Jałowiecki B., Sterowanie procesami społecznymi a trwały rozwój, Przegląd Socjologiczny, Piontek F., Górnictwo węgla kamiennego a kategoria efektywności i programowanie zrównoważonego rozwoju, w: Kompleksowe i szczegółowe problemy inżynierii środowiska. Ekonomika, Organizacja, Zarządzanie i Marketing w Przemyśle Wydobywczym, AGH, Komitet Górnictwa PAN, Ustroo września, Praca zbiorowa pod red. Fierli I., 2001 Geografia gospodarcza Polski. Wyd. 5 zmienione, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. 6. Praca zbiorowa pod red. naukową dr Wiktorowskiego K., 2004 Turystyka i ekologia w gospodarce wolnorynkowej Ekostrategie w zarządzaniu firmą. Szczecin, Akademia Rolnicza w Szczecinie Wydział Ekonomiki i Organizacji Gospodarki Żywnościowej. 7. Program Ochrony Środowiska Województwa Zachodniopomorskiego na lata z uwzględnieniem perspektywy

35 Mgr Kinga Przybylska-Charif NISKA ŚWIADOMOŚD PRAWNA W ZAKRESIE PRAWA PRACY HAMULCEM ROZWOJU SPOŁECZNEGO W społeczeostwie polskim wielokrotnie podnoszono problem niskiej świadomości prawnej, co znajdowało swoje odbicie w różnych aspektach życia społecznego. Uważa się, że brak znajomości prawa, nieumiejętnośd znajdowania przepisów, nieumiejętnośd ich czytania i interpretacji prowadzi do wykluczenia. Janusz Kochanowski Rzecznik Praw Obywatelskich uważa wręcz, że obecnie jednym z istotnych problemów jest brak dostępu do aktów prawnych, który winien byd bezpłatny. Sam rzecznik zajął się więc popularyzacją prawa, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. Cenną inicjatywą w tym zakresie jest prowadzony na stronie internetowej RPO CodziennikPrawny.pl. Publikowane tam informacje i komentarze do najistotniejszych spraw z zakresu prawa są nie do przecenienia. Szczegółowe zagadnienia, z zakresu prawa m.in. takie, jak: 1. Na co warto zwrócid uwagę przed rozpoczęciem kariery zawodowej? 2. Gdzie szukad pomocy w sprawie zatrudnienia? 3. Co to są agencje zatrudnienia? 4. Jakich informacji może żądad przyszły pracodawca od osoby ubiegającej się o zatrudnienie? znajdują swoje krótkie i rzeczowe rozwinięcie. Innym problemem mającym znaczący wpływ na świadomośd prawną są częste - wydaje się wręcz, że zbyt częste - zmiany w przepisach. Twórczości ustawodawcy polskiego w tym zakresie nie mogą sprostad nawet profesjonaliści. Profesjonalni prawnicy są na ogół poszukiwani przez zainteresowanego najczęściej dopiero wówczas, jak już zaistnieje konkretny problem. Podkreślid należy, że sytuacja taka nie wynika z ceny usług (tylko 1 proc. badanych przez OBOP na zlecenie Krajowej Rady Radców Prawnych wskazał to jako ograniczenie dostępu do usług prawniczych). Natomiast pod- 35

36 stawowym powodem jest to, że większośd Polaków nie czuje potrzeby zasięgania konsultacji prawnej (15 proc. respondentów badania TNS OBOP w ciągu ostatnich pięciu lat odwiedziło prawnika). W trakcie zajęd ze studentami stwierdziłam, że zdecydowana większośd moich słuchaczy na prośbę o wskazanie przykładów umów o pracę wskazywała - umowę o pracę na czas określony, umowę zlecenia i umowę o dzieło. Osoby te dopiero po analizie przepisu art. 22 Kodeksu pracy zaczęły zauważad różnicę miedzy umową o pracę, a umowami o charakterze cywilnoprawnym. Konieczne również okazało się wykazanie różnic w konsekwencjach np. w zakresie ubezpieczenia społecznego między umową o prace, a umowami cywilnoprawnymi. Wiele osób nie zdawało sobie sprawy, że np. zawierając umowę o dzieło pozbawiają się świadczeo z tytułu choroby, a okres wykonywania takiej umowy nie jest wliczany do stażu pracy. Świadomośd prawna w polskim społeczeostwie jest zbyt niska, a stoi to w rażącej sprzeczności z jedną z podstawowych zasad konstytucyjnych wyrażonych wprost w przepisie art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej: Rzeczpospolita jest demokratycznym paostwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. 17 Jedną z podstawowych zasad konstytucyjnych jest również zasada wyrażona w przepisie art. 24 określającego, że: Praca znajduje się pod ochroną Rzeczpospolitej Polskiej. Paostwo sprawuje nadzór na warunkami wykonywania pracy. 18 Bezpośrednią kontrolę nad realizacją tej zasady sprawuje Paostwowa Inspekcja Pracy, Główny Inspektor Pracy jest zobowiązany corocznie składad sprawozdanie Sejmowi Rzeczpospolitej Polskiej oraz Radzie Ministrów. W sprawozdaniu za 2008 r. wielokrotnie podkreśla się, że przyczyną wielu nieprawidłowości, czy wręcz naruszeo prawa pracy jest niski stopieo świadomości prawnej, brak lub niedostateczna wiedza z zakresu przepisów prawa pracy lub świadome jego nieprzestrzeganie ze względu na koszty. 19 Paostwowa Inspekcja Pracy poddała analizie m.in. nielegalne zatrudnienie. 17 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., (Dz. U., nr 78, poz. 483, ze zm.). 18 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 16 lipca 1997 r., nr 78, poz Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2008 r. 36

37 Odsetek podmiotów, w których ujawniono nielegalne zatrudnienie lub nielegalną inna pracę zarobkową (dane PIP) Jak wynika z powyższych danych Województwo Zachodniopomorskie znajduje się pod tym względem w ścisłej czołówce. Nielegalnośd zatrudnienia stwierdzono w przeszło połowie skontrolowanych podmiotów. Zatem skalę tego zjawiska można uznad za bardzo niepokojącą. Powyższe wyniki przekładają się również na liczbę podmiotów zatrudniających osoby niezgodnie z obowiązującymi przepisami. 37

38 Odsetek podmiotów, w których stwierdzono brak potwierdzenia na piśmie zawarcia umowy o pracę lub bez zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego (dane PIP) W skali kraju w 2008 r. skontrolowano legalnośd zatrudnienia ponad osób. W rezultacie przeprowadzonych kontroli skierowano wystąpieo do pracodawców i przedsiębiorców, w których sformułowano ponad wniosków zobowiązujących do usunięcia nieprawidłowości dotyczących niespełna osób. Najczęstszymi naruszeniami pracodawców w analizowanym zakresie było zatrudnianie bezrobotnych bez powiadomienia o tym fakcie Powiatowego Urzędu Pracy, nieopłacanie składek na fundusz pracy, brak potwierdzania na piśmie zawarcia umowy o pracę oraz zawieranie umów cywilnoprawnych zamiast umów o pracę. 38

39 Analizując dane dotyczące poszkodowanych w wyniku wypadków przy pracy albo odsetek zachorowao na choroby zawodowe stwierdza się ich wysoki poziom na terenie województwa zachodniopomorskiego. W miniaturze rok 2007 średni wskaźnik 8,82 Poszkodowani w wypadkach przy pracy w 2008 r. wskaźnik na 1000 pracujących, średni wskaźnik 9,11 (dane GUS) Dodad należy, iż wskaźnik wypadków śmiertelnych w odniesieniu do 1000 zatrudnionych dla Polski wynosił 0,046, natomiast dla naszego województwa 0,045. Najczęstszą przyczyną wypadków przy pracy były: przyczyny ludzkie, w tym zwłaszcza nieprawidłowe zachowanie się pracownika, przyczyny organizacyjne, w tym zwłaszcza niewłaściwa organizacja pracy. 39

40 Przyczyny ludzkie dotyczyły: nieprawidłowego zachowania się pracowników, w tym spowodowanego: zaskoczeniem niespodziewanym zdarzeniem 30% Niedostateczną koncentracją na wykonywanej czynności 7,6%, lekceważeniem zagrożenia (brawurą, ryzykanctwem itp.) 7,5% nieznajomością zagrożenia 4,5%, nieużywania sprzętu ochronnego przez pracowników 4,7%, Przyczyny organizacyjne polegały na: braku nadzoru nad pracownikami 12,2% tolerowaniu przez nadzór odstępstw od zasad bezpiecznej pracy 9,3%, braku lub niewłaściwych instrukcjach bezpiecznej pracy 11,4%, dopuszczaniu do wykonywania pracy pracowników bez przeszkolenia lub niewłaściwie przeszkolonych w zakresie bezpieczeostwa i higieny pracy 8,1%, niewyposażeniu pracowników w środki ochrony indywidualnej lub niewłaściwym doborze tych środków 4,5%, niedostatecznym przygotowaniu zawodowym pracowników, w tym braku wymaganych uprawnieo kwalifikacyjnych 4,4%. W województwie zachodniopomorskim odnotowuje się stosunkowo wysoki wskaźnik występowania chorób zawodowych. W znacznej mierze do zapadalności na choroby zawodowe przyczynia się również nieznajomośd przepisów prawa pracy albo ich niewłaściwe stosowanie. Brak przestrzegania czasu pracy na stanowiskach szczególnie zagrożonych na czynniki szkodliwe, brak przestrzegania przepisów w zakresie stosowania ochron osobistych i odzieży roboczej, nieprzestrzeganie zaleceo służby medycyny pracy to tylko niektóre czynniki mające wpływ na powstanie lub pogłębienie się ryzyka choroby zawodowej. Najczęściej do choroby zawodowej dochodzi w wyniku wieloletniej ekspozycji na czynniki szkodliwe. Oznacza to, że przez wiele lat zarówno pracodawca, jak i sam pracownik dopuszczał się szeregu naruszeo obowiązujących przepisów i zasad. Do najczęstszych chorób zawodowych na 40

41 terenie województwa zachodniopomorskiego należały przewlekłe choroby narządu głosu, zawodowe uszkodzenie słuchu, zatrucia ostre i przewlekłe substancjami chemicznymi i ich skutki. 20 W miniaturze rok 2007 średni wskaźnik 33,5 Choroby zawodowe zapadalnośd na zatrudnionych, średni wskaźnik dla Polski 34,7 (dane GUS) Pracodawcy często dopuszczają się naruszeo z zakresu prawa pracy w odniesieniu do przepisów dotyczących czasu pracy, wynagrodzeo, obowiązków w zakresie prowadzenia dokumentacji pracowniczej, zapobiegania i przeciwdziałania dyskryminacji w zatrudnieniu, jak też w zakresie właściwego nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy. 20 Małgorzata Domagała-Dobrzycka, Paweł Zienkiewicz, Wioletta Czaja, Agnieszka Belcyr, Anna Dynia - Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Szczecinie, Choroby zawodowe w woj. Zachodniopomorskim w latach Problemy Higieny i Epidemiologii. 2009, 90(2) s

42 W 2008 r. w wyniku przeprowadzonych kontroli inspektorzy PIP ujawnili wykroczeo przeciwko prawom pracownika, tj. o 2,6 tys. (3%) więcej niż w 2007 r. Konsekwencją ujawnienia wykroczeo było ukaranie sprawców grzywną w drodze mandatu karnego (co dotyczyło wykroczeo), skierowanie wniosków o ukaranie do sądów grodzkich (w przypadku wykroczeo), oraz zastosowanie środków wychowawczych (wobec sprawców wykroczeo). Najwyższy wzrost odnotowano w zakresie wykroczeo dotyczących legalności zatrudnienia (w 2007 r , w 2008 r ), co wynika z faktu, iż analizowany okres był pierwszym pełnym rokiem obowiązywania przepisów, na mocy których Paostwowa Inspekcja Pracy zyskała uprawnienia do ścigania wykroczeo wymienionych w art ustawyz dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Spośród najczęściej ujawnianych wykroczeo, odnotowano ponadto wzrost liczby naruszeo przepisów: 1. dotyczących stosunku pracy o 6%, 2. przygotowania do pracy oraz stanowisk i procesów pracy o 4%, 3. wynagrodzenia za pracę o 2,5%. Zmalała natomiast liczba wykroczeo związanych z: 1. urlopami wypoczynkowymi o 16%, 2. czasem pracy o 7%, 3. obsługą maszyn i urządzeo technicznych o 2%, 4. czynnikami szkodliwymi i uciążliwymi o 1,5%. Inspektorzy pracy nałożyli mandatów karnych na łączną kwotę ponad 24 mln zł, tj. o 5,5 mln zł więcej niż w 2007 r. Średnia wysokośd mandatu wyniosła zł, czyli o 359 zł (ponad 40 %) więcej niż w roku Do sądów grodzkich inspektorzy skierowali wniosków o ukaranie, czyli o ponad 40% więcej niż w roku Według stanu na dzieo r., sądy wydały rozstrzygnięcia w sprawach, z czego w przypadkach orzeczono karę grzywny, a 74 osoby ukarano karą nagany. Łączna kwota orzeczonych przez sądy kar grzywny wyniosła zł, kształtując przeciętną wysokośd grzywny na poziomie 1882 zł. W stosunku do 63 osób sądy, uznając sprawców winnymi popełnienia zarzuca- 42

43 nych im czynów, odstąpiły od wymierzenia kary, a tylko 59 uniewinniły. W 29 przypadkach wydane zostało orzeczenie o umorzeniu postępowania. Świadczy to o zasadności działao podejmowanych przez Paostwową Inspekcję Pracy w odniesieniu do sprawców naruszeo. Należy rozważyd jakie przyczyny mogą mied wpływ na zmianę tych negatywnych zjawisk. W pierwszym rzędzie należy zwrócid uwagę na rozwijanie wszelkich form zmierzających do: 1. upowszechnienia wiedzy o prawie, 2. znajomości przepisów prawa, 3. konieczności ich stosowania, 4. umiejętności poszukiwania właściwych aktów prawnych i potrzebnych przepisów. Pozytywnym przykładem mogą tu byd dni bezpłatnych porad realizowane przez korporacje prawnicze. Jednak form ta jako incydentalna może byd jedynie uzupełnieniem systemowych działao, które winny byd realizowane przez różne organy paostwa oraz organizacje pozarządowe. W zakresie działao organów paostwowych należałoby jak najszybciej doprowadzid do uruchomienia bezpłatnej internetowej bazy aktów prawnych. Baza tak winna byd zbudowana w taki sposób, aby dostęp do niej był łatwy i umożliwiający każdej osobie, nawet bez większego przygotowania informatycznego, do korzystania z niej i pobierania (łącznie z drukiem) potrzebnych przepisów. Pożądane byłoby również wskazanie przy tym powiązanych z danym aktem przepisów wykonawczych. Dobrym przykładem, chod jeszcze dalece niedoskonałym, jest baza aktów dostępnych na stronie internetowej Sejmu Rzeczpospolitej. Niestety bywa jednak tak, że ze względu na dużą liczbę użytkowników w niektórych momentach dostęp do tych aktów jest utrudniony, a czasem wręcz niemożliwy. Posługiwanie się tą bazą wymaga nadto chociażby podstawowej znajomości prawa, ażeby odszukad właściwe przepisy odpowiedniej hierarchii (ustawy, rozporządzenia, zarządzenia). Przykładem interesującego prezentowania zagadnieo prawnych jest strona Paostwowej Inspekcji Pracy a zwłaszcza możliwośd pobrania z niej wydaw- 43

44 nictw, w tym interesujących plakatów prezentujących istotne zagadnienia z zakresu prawa pracy i bhp. Duże możliwości mają w zakresie popularyzacji prawa organizacje pozarządowe. Interesujące działania prowadzi już np. Kampania Przeciw Homofobii oraz Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego, które upowszechnia zagadnienia przeciwdziałania i zapobiegania dyskryminacji. Wskazuje się przy tym na usytuowanie źródeł polskiego prawa w wiążących Polskę przepisach unijnych i umowach międzynarodowych. Monika Zima, w ramach tych działao, słusznie zauważa, że Pojęcie wykluczenia nie powinno byd odnoszone jedynie do praw socjalnych, społecznych, ekonomicznych, w kontekście ubóstwa i deprywacji. Wykluczenie należy analizowad także w kontekście prawnym. Wykluczenie prawne oznacza brak dostępu niektórych adresatów prawa do uprawnieo (pozwoleo, kompetencji itp.) przysługujących na mocy prawa wszystkim obywatelom. Przejawem wykluczenia prawnego może byd brak dostępu do prawa, a więc do ochrony i pomocy prawnej, do zasobów prawnych. Ponadto pojęcie wykluczenia prawnego należy także rozważad w perspektywie poczucia prawnego, świadomości prawnej jednostki. Świadomośd prawna jest kształtowana przez znajomośd prawa i jego ocenę. Postawa wobec prawa jest szczególnie ważnym zagadnieniem z uwagi na to, że jest istotnym czynnikiem kształtującym skutecznośd prawa. Prawo jest skuteczne, gdy jest przestrzegane, a zatem wtedy, gdy adresaci reprezentują postawy proprawne. W związku z powyższym wykluczenie prawne, jako brak świadomości prawnej jednostki może stanowid przyczynę dyskryminacji, ale także jako brak dostępu do ochrony i pomocy prawnej - jej skutek. Oznacza to zatem, że rola edukacji społeczeostwa, szczególnie grup narażonych na dyskryminację, w zakresie prawa antydyskryminacyjnego jest ogromna. 21 Poddając analizie stosunek jednostki do prawa obowiązującego rozpatruje się trzy zagadnienia: 1. po pierwsze bada się stopieo akceptacji przez jednostkę prawa, 2. po drugie analizuje się zgodnośd zachowania jednostki z prawem, 3. po trzecie ustala się przekonania jednostki dotyczące obowiązywania prawa w sensie uznania konieczności jego przestrzegania Zima M., Edukacja antydyskryminacyjna jako narzędzie przeciwdziałania wykluczeniu prawnemu Jakubowska-Branicka I., Czy jesteśmy inni. Czyli w poszukiwaniu absolutnego autorytetu. Warszawa 2000, s

45 W badaniach socjologiczno-prawnych podkreśla się, że deklarowana przez jednostki gotowośd do przestrzegania prawa jest tak samo częsta, jak skłonnośd do jego ignorowania lub naruszania. Postawy proprawne nie zdobyły przewagi nad postawami antyprawnymi, a Polaków cechuje instrumentalne nastawienie do prawa. 23 Nieznający prawa, nie mający świadomości prawnej pracodawca, nie znający prawa, nie mający świadomości prawnej pracownik, nie mają szans na rozwój firmy, na zdobycie nowych możliwości gospodarczych, na zdobycie nowych rynków dla wykonywanych produktów, czy usług. Barierą będzie tu też wzrost kosztów spowodowanych niestosowaniem lub niewłaściwym stosowaniem prawa. Podobnie źle, nieefektywnie będzie prowadziła działalnośd gospodarczą na własny rachunek osoba, która będzie zauważała problemy prawne dopiero, gdy dojdzie do naruszenia przepisów. Wydaje się zatem, że dobrym kierunkiem podejmowanych działao jest organizacja dla osób bezrobotnych różnego rodzaju kursów typu ABC przedsiębiorczości, w ramach których realizowane są zajęcia m.in. z podstaw prawa gospodarczego, podatkowego i prawa pracy. Literatura cytowana: 1. Domagała-Dobrzycka Małgorzata, Paweł Zienkiewicz, Wioletta Czaja, Agnieszka Belcyr, Anna Dynia - Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Szczecinie, Choroby zawodowe w woj. Zachodniopomorskim w latach Problemy Higieny i Epidemiologii. 2009, 90(2) s Jakubowska-Branicka I., Czy jesteśmy inni. Czyli w poszukiwaniu absolutnego autorytetu. Warszawa Kojder A., Polacy o swoim prawie, (w:) A. Turska, E. Łojko, Z. Cywioski, A. Kojder: Społeczne wizerunki prawa. Z badao jakiego prawa Polacy potrzebują, Warszawa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., (Dz. U., nr 78, poz. 483, ze zm.). 5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 16 lipca 1997 r., nr 78, poz Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności Paostwowej Inspekcji Pracy w 2008 r Zima M., Edukacja antydyskryminacyjna jako narzędzie przeciwdziałania wykluczeniu prawnemu Kojder A., Polacy o swoim prawie, (w:) A. Turska, E. Łojko, Z. Cywiński, A. Kojder: Społeczne wizerunki prawa. Z badań jakiego prawa Polacy potrzebują, Warszawa 1999, s

46 Mgr Antoni Sobolewski INNOWACJE I INNOWACYJNOŚD W PRZEMYŚLE WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Wprowadzenie Innowacyjnośd w zachodniopomorskim przemyśle potocznie kojarzona jest głównie z przemysłem stoczniowym (głównie produkcji nowych statków) a także ICT. O innowacyjności możemy w przypadku naszego regionu mówid zarówno w przemyśle chemicznym (opierającym się głównie na Zakładach Chemicznych Police), przemyśle meblarskim, a także turystycznym (rozumianym wprost jako turystyka oraz jako turystyka prozdrowotna), istotną rolę wbrew pozorom odrywa również przemysł ICT. Mało również poświęca się uwagi i niedocenia innowacji a także kooperacji w zakresie rolnictwa, do tej pory nie istnieją również klastry szkoleniowe, reintegracji zawodowej i społecznej. Wg analizy zawartej w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Zachodniopomorskiego w regionie funkcjonuje 17 instytucji naukowo-badawczych i rozwojowych, co stanowi 2% takich placówek w kraju. W tej liczbie, 10 stanowią jednostki rozwojowe i jednostki obsługi nauki, a 7 paostwowe uczelnie wyższe. Brak jest placówek naukowych Polskiej Akademii Nauk i jednostek badawczo-rozwojowych (JBR). Jest to główną przyczyną niskiej innowacyjności przedsiębiorstw w regionie. Województwo zachodniopomorskie Zachodniopomorskie to region o najlepiej rozwiniętym sektorze MSP w ujęciu ilościowym, ale niestety słabym pod względem innowacyjności i efektywności, przy szczególnie słabych średnich przedsiębiorstwach. Przedsiębiorczość mieszkańców na Zachodnim Pomorzu jest najwyższa w Polsce i jednocześnie jest tam dużo MSP z udziałem zagranicznym. Znaczenie MSP na regionalnym rynku pracy jest wysokie zatrudniają one ponad 60% pracujących w przedsiębiorstwach. Wpływy ze sprzedaży nowych i zmodernizowanych wyrobów MSP zachodniopomorskich były jednak stosunkowo wysokie, zaś w grupie firm średnich była to głównie sprzedaż za granicę. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Zróżnicowanie poziomu rozwoju przedsiębiorczości w regionach 1. Jak rozumiemy innowacje 46

47 Zgodnie z definicją podaną przez Główny Urząd Statystyczny innowacje możemy rozumied jako: szereg działao o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów, przy czym produkty te i procesy są nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa. Niektóre z tych działao są innowacyjne same w sobie, inne zaś mogą nie zawierad elementu nowości, lecz są niezbędne do opracowania i wdrożenia innowacji. Działalnośd innowacyjna może byd prowadzona przez samo przedsiębiorstwo na jego własnym terenie (wewnątrz firmy, tzw. in-house innovation) lub może polegad na nabyciu dóbr, usług, w tym usług konsultingowych, bądź wiedzy ze źródeł zewnętrznych (bywa to określane jako nabycie technologii zewnętrznej w postaci materialnej bądź niematerialnej). Według współczesnych teorii, chod działalnośd B+R jest bardzo ważnym i nie kwestionowanym źródłem innowacji i wynalazków, innowacje i innowacyjnośd to jednak zjawiska i pojęcia znacznie szersze i bardziej skomplikowane niż tylko zakooczone sukcesem wdrożenie wyników prac badawczych, jak to zakładał obowiązujący do niedawna tzw. linearny model innowacji. Według najnowszych teorii działalności innowacyjnej, określanych ogólnym mianem modelu systemowego (systemic model lub systems oriented approach innowacje są rezultatem licznych złożonych interakcji pomiędzy jednostkami, organizacjami i środowiskiem, w którym te jednostki i organizacje działają ( ), zaś polityka mająca za zadanie pobudzanie działalności innowacyjnej (innovation policy), by osiągnąd swój cel, powinna wyraźnie wykraczad poza koncentrowanie się wyłącznie na problematyce działalności badawcze 24 j. ` Możemy również wyróżnid cztery rodzaje innowacji 25 : 1. innowacje-produkty (technological product innovation), 2. innowacje-procesy (technological process innovation), 3. innowacje organizacyjne 4. innowacje marketingowe 24 Za: NAUKA I TECHNIKA W 2007 R., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s Tamże, s

48 Wśród głównymi źródłami innowacji będą 26 : działalnośd badawcza i rozwojowa (B+R), zakup gotowej wiedzy w postaci patentów, licencji, usług technicznych, itp. (tzw. technologia niematerialna), nabycie tzw. technologii materialnej (embodied technology), tzn. innowacyjnych maszyn i urządzeo, na ogół o podwyższonych parametrach technicznych, niezbędnych do wdrożenia nowych procesów i produkcji nowych wyrobów. 2. Czym są klastry Według definicji Portera: Klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeo branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących Tworzenie klastrów to ruch oddolny. Może byd on inicjowany z zewnątrz lub przez administrację. Często klastry tworzone są w ramach projektów, ich powstanie jest po prostu ich rezultatem. Niestety wadą klastrów projektowych jest to, że w momencie zakooczenia projektu często one zanikają pozbawione źródła finansowania. Powstawanie klastrów powinno byd bardziej oparte o proces rynkowy czyli po prostu biznesowo mierzone korzyści dla jego uczestników. Ze względu na innowacyjnośd, można wyodrębnid następujące typy klastrów 27 : 1. Klastry oparte o wiedzę (charakterystyczne dla firm należących do sektorów o wysokiej intensywności badao i rozwoju i intensywności patentowania. Powstają zazwyczaj wokół silnych instytucji badawczych sektora publicznego. Często spotykany w przemyśle farmaceutycznym, chemicznym, elektronicznym, czy też produkcji maszyn latających). 2. Klastry oparte o korzyści skali (typowe dla firm prowadzących własne badania na bardzo małą skalę, skoncentrowanych na systemach produkcyjnych o dużej skali. Charakterystyczne dla przetwarzanie żywności i przetwórstwo innych materiałów masowych, przemysłu samochodowy, wielkoskalowej inżynierii cywilnej). 26 Tamże. 27 Rola klastrów w kształtowaniu konkurencyjności i innowacyjności regionu zachodniopomorskiego, Aut Joanna Markiewicz, Katarzyna Rychlik. 48

49 3. Klastry uzależnione od dostawcy (tworzą firmy importujące technologię głównie w formie dóbr kapitałowych i półproduktów, ich innowacyjna działalnośd zależy w dużym stopniu od ich zdolności do współdziałania z dostawcami jak i usługami posprzedażnymi. Spotykane w rolnictwie, leśnictwie i tradycyjnym przemyśle przetwórczym). 4. Klastry wyspecjalizowanych dostawców (oparte na firmach o dużej intensywności B+R, kładące nacisk na innowacje produktowe i powiązanie z użytkownikiem. Typowe dla firm produkujących złożonych systemów produkcyjnych, takich jak np. sprzęt i oprogramowanie komputerowe). 5. Klastry intensywne w informację (charakterystyczne dla firm zarządzających złożonymi systemami przetwarzania informacji w celu dostarczania usług i dóbr zaspokajających potrzeby klientów. Typowe dla usług finansowych, handlu hurtowego, wydawnictw, firmy podróżniczych itp.) Dlaczego warto wspierad i tworzyd klastry: - bo innowacyjnośd i rozwój gospodarki zależy w dużej mierze od zdolności kooperacyjnych przedsiębiorstw i administracji; - bo wysoki stopieo współpracy sprzyja budowaniu zaufania i wzajemnemu poznaniu się co powoduje większą skłonnośd do tworzenia w efekcie synergii nowych rozwiązao; - bo kooperacja i częstośd interakcji wpływają na szybkośd reagowania na zmiany (tworzenie i wdrażanie strategii zarządzania zmianą gospodarczą), wykorzystanie funduszy zewnętrznych czy też tworzenie strategii; - bo wspólna kooperacja wpływa również na tworzenie instytucji wspierających innowacje; 3. Zachodniopomorskie klastry Na podstawie analiz różnych źródeł wśród zachodniopomorskich klastrów (działających z różną intensywnością) możemy wyróżnid m. in.: 1. Klaster Firm Informatycznych ICT Pomorze Zachodnie Koordynator: Szczecioski Park Naukowo-Technologiczny Sp. z o.o. 49

50 Branża: informatyka, technologie informacyjne i komunikacyjne 2. Zachodniopomorski Klaster Chemiczny "ZIELONA CHEMIA" w Szczecinie, Regionalne Centrum Innowacji i Transferu Technologii Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, branża: chemiczna. 3. Stowarzyszenie Zachodniopomorskie Drewno i Meble w Koszalinie Koordynator: Politechnika Koszalioska branża: drzewna 4. Transgraniczny Klaster Turystyczny Szlak wodny Berlin-Szczecin-Bałtyk Koordynator: Euroregion Pomerania branża: turystyczna 5. Klaster Dizajnerski Koordynator: Szczecioski Park Naukowo-Technologiczny Sp. z o.o. branża: Inicjatywy klastrowe w tworzeniu: 1. Zachodniopomorski Klaster Bioenergii Odnawialnej w Szczecinie 2. Klaster spożywczy w Stargardzie Szczecioskim 3. Klaster stoczniowy w Szczecinie 4. Klaster budowlany w Szczecinie 5. Klaster fryzjersko-kosmetyczny w Szczecinie 4. Innowacja w Przemyśle w województwie zachodniopomorskim Niestety analizując różnego rodzaju opracowania szybko dojdziemy do wniosku, że nasze przedsiębiorstwa nie należą do zbyt innowacyjnych. Wg. Raportu o stanie miasta Szczecina za 2007 rok udział przedsiębiorstw innowacyjnych w liczbie przedsiębiorstw ogółem wynosi zaledwie 12% (przy średniej krajowej 22%) za nami jest tylko województwo lubuskie 7.6%. Maleją również systematycznie nakłady na działalnośd innowacyjną, które i tak należą do jednych z najniższych w Polsce (rycina 1). Podobnie jest w przypadku wprowadzania innowacji przez przedsiębiorstwa. 50

51 Niski stopieo innowacyjności regionu znajduje swoje odbicie w tworzonym przez Gazetę Prawną rankingu 500 najbardziej innowacyjnych firm w 2007 roku znalazły się tylko: 1. Stocznia Szczecioska Nowa poz. 56, 2. Konsart sp. z o.o. poz. 184 (firma zajmuje się konserwacją zabytków oraz pracami budowlanymi w pełnym zakresie), 3. Tweetop sp. z o.o. poz. 224 (firma o specjalności: wewnętrzne systemy wodnogrzewcze), 4. Heuthes sp. z o.o. poz. 321 (opracowuje oprogramowania dla przedsiębiorstw i instytucji finansowych), 5. BLStream sp. z o.o. poz. 359 (dostawca aplikacji mobilnych dla sektora telekomunikacyjnego, finansowego i medialnego), 6. Seamor International Ltd sp. z o.o. poz. 378 (firma koncentruje się na imporcie, eksporcie i przetwórstwie ryb morskich i słodkowodnych), 7. Liebherr Polska sp. z o.o. poz. 396, 8. Skład Fabryczny Lidia Renata Kwiatkowska poz. 449 (recykling zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego), 9. Home.pl poz. 500 (obsługa domen internetowych). W rankingu zaskakuje niski udział, poza firmami informatycznymi, przedsiębiorstw z pozostałych klastrów. Wraz z upadkiem Stoczni Szczecioskiej prawdopodobnie nie tylko w statyce spadną znacząco nakłady na innowacje. Wśród nagradzanych firm brakuje niestety firm, które ulokowały się w parkach technologicznych czy też strefach ekonomicznych. Brakuje innowacji zarówno w sferze turystyczne i usług prozdrowotnych jak i w sferze usług społecznych (np. integracji i reintegracji społecznej) oraz w rolnictwie. 51

52 Rycina 1. Udział przedsiębiorstw innowacyjnych w liczbie przedsiębiorstw ogółem *%+ w województwach mazowieckie podlaskie pomorskie śląskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie świętokrzyskie dolnośląskie lubelskie małopolskie opolskie Ryc. 2. Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach r. Źródło: NAUKA I TECHNIKA W 2007 R., GUS, Warszawa 2009 s

53 Rycina 3. Nakłady na działalnośd innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych według województw w latach (ceny bieżące). Źródło: NAUKA I TECHNIKA W 2007 R., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009 str Innowacja w dokumentach strategicznych woj. zachodniopomorskiego, funduszach wsparcia innowacji oraz wybrane instytucje wsparcia innowacyjności w województwie zachodniopomorskim 1. Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego, jest najważniejszym dokumentem strategicznym dla rozwoju regionalnego. Obecnie strategia przechodzi fazę aktualizacji (podobnie jak strategia rozwoju miasta Szczecina). Wsparcie innowacyjności zostało zapisane wprost w strategii w dwóch osiach priorytetowych: a. 1 Cel Wzrost innowacyjności i efektywności gospodarowania b. Warto tu wymienid cel kierunkowy nr 1.1 Wzrost innowacyjności gospodarki oraz 1.3 Wspieranie współpracy i rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości. c. 5 cel Budowanie otwartej i konkurencyjnej społeczności d. Warto tu wymied cel kierunkowy nr 5.2 Kształtowanie postaw przedsiębiorczych, innowacyjnych i proekologicznych oraz 5.3 Budowanie społeczeostwa uczącego się. 53

54 2. Regionalna Strategia Innowacyjności (RSI). Strategia jest najważniejszym dokumentem okręcającym system wsparcia dla innowacyjności w regionie. Została oparta na prowadzonych w trakcie jej powstania badaniach i analizach podobnych do zastosowanych w innych regionach europy. W ramach przygotowywania RSIP stwierdzono, iż obecnie w regionie zachodniopomorskim: - jest bardo niska świadomośd innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw, - właściwie nie istnieje rynek technologii i innowacji w regionie, - system wsparcia innowacji dla MSP nie odpowiada ich potrzebom. W związku z tym wypracowano trzy cele strategiczne: 1. Wzrost świadomości innowacyjnej MŚP 2. Stworzenie warunków do rozwoju rynku technologii i innowacji 3. Rozwój systemu wsparcia działao innowacyjnych w regionie 3. Regionalny Program Operacyjny Województwa Zachodniopomorskiego (RPO WZ). W zakresie RPO WZ przewidziano możliwośd wsparcia innowacji w dwóch osiach priorytetowych: Oś priorytetowa 1. Gospodarka Innowacje Technologie Cele osi priorytetowej o Celem głównym jest podniesienie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki regionu. Cele szczegółowe: o wzrost poziomu inwestycji w sektorze MSP, o wzrost atrakcyjności inwestycyjnej regionu. o rozwój sieci powiązao kooperacyjnych sektora przedsiębiorstw, edukacji i nauki, badao i rozwoju. Oś priorytetowa 3. Rozwój społeczeostwa informacyjnego Cele osi priorytetowej o Celem głównym osi priorytetowej jest rozwój regionalnej i lokalnej infrastruktury społeczeostwa informacyjnego. Cele szczegółowe: 54

55 1. budowa i rozbudowa infrastruktury sieciowej warunkująca prawidłowy rozwój społeczeostwa informacyjnego poprzez powszechnośd oraz dostępnośd do jego usług, 2. stworzenie dostępu do usług informacyjnych oraz rozwój infrastruktury komunikacji elektronicznej, 3. rozwój e-usług. 4. Regionalny Komponent Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki W ramach komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał ludzki istnieje możliwośd wspierania innowacji w ramach następujących działao i poddziałao: 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie a. Poddziałanie Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwo dla przedsiębiorstw - projekty konkursowe b. Poddziałanie Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie - projekty konkursowe c. Poddziałanie Wzmacnianie lokalnego partnerstwa na rzecz adaptacyjności - projekty konkursowe realizowane przez partnerów społecznych d. Poddziałanie Przewidywanie zmiany gospodarczej - projekty systemowe (Realizowane przez Urząd Marszałkowski) 8.2 Transfer wiedzy a. Poddziałanie Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw - projekty konkursowe b. Poddziałanie Regionalne strategie innowacji - projekty systemowe (Realizowane przez Urząd Marszałkowski) Również w zakresie działao z zakresu Integracji i reintegracji społecznej mamy możliwośd finansowania działao innowacyjnych w ramach poszczególnych projektów: 55

56 8.3 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej a. Poddziałanie Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym - projekty konkursowe b. Poddziałanie Wsparcie ekonomii społecznej - projekty konkursowe Obecnie w ramach poszczególnych priorytetów będzie również możliwośd realizacji tzw. projektów innowacyjnych czyli nastawionych na wypracowanie innowacji np. w zakresie integracji i reintegracji społecznej i zawodowej a także edukacji i gospodarki. Podsumowanie Rozwój innowacji w dużej mierze będzie zależał w regionie zachodniopomorskim od stworzenia silnych instytucji wsparcia dla biznesu. Zalążkiem takiej instytucji jest m. in. Szczecioski Park Naukowo Technologiczny czy też Regionalne Centrum Innowacji i Transferu Technologii. Oczywiście budowanie pozycji zaplecza takich instytucji będzie trwało latami. Nie sprzyja temu również brak zaplecza intelektualnego w postaci Jednostek Badawczo Rozwojowych czy jednostek Polskiej Akademii Nauk. Szczególnie ważne jest wdrażanie i dostrzeganie innowacji wdrażanych w rolnictwie, turystyce i usługach około turystycznych a także prozdrowotnych oraz usługach społecznych (integracji i reintegracji zawodowej i społecznej). Malejące nakłady na innowacje nie służą dobrze konkurencyjności gospodarki regionu natomiast upadek Stoczni Szczecioskiej (jednego z najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw) ten spadek może jeszcze pogłębid. Likwidacja Stoczni to również poprzecinanie więzów kooperacyjnych i kanałów dystrybucji innowacji. Kluczem do wdrażania innowacji w regionie będzie zapewnienie trwałości np. powstającym inicjatywom klastrowym czy też właściwego, kompetentnego wsparcia dla chcących wdrożyd innowacje przedsiębiorców. Dużą rolę w tym zakresie mogłyby odrywad zarówno Koszalioska Agencja Rozwoju Regionalnego SA jak i Zachodniopomorska Agencja Rozwoju Regionalnego SA będące głównie własnością samorządu regionalnego. 56

57 Mgr inż. Kazimierz Wypychowski PRZYSZŁOŚD PRZEMYSŁU OKRĘTOWEGO NA POMORZU ZACHODNIM Przemysł okrętowy na Pomorzu Zachodnim mógłby właśnie świętowad 60 lat swego istnienia i byłaby taka ceremonia bardzo zasłużona zarówno dla stoczni budowlanych jak i remontowych. Wraz z ponownym upadkiem Stoczni Szczecioskiej Nowa rozwiewają się nadzieje na powrót do budowy statków, na ponowne znalezienie pracy dla kilku tysięcy stoczniowców. Czy będziemy budowali statki w Szczecinie? Czy martwe obecnie obiekty stoczniowe ponownie ożyją? Czy na terenie SSN Nowa rozpoczną pracę podmioty gospodarcze dające pracę większej liczbie pracowników z przygotowaniem zawodowym zbliżonym do stoczniowego? Żeby odpowiedzied na te pytania trzeba wrócid do przeszłości. Japonia, Korea, Chiny, Filipiny, Wietnam. Przez wiele lat w dekadzie lat sześddziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku stocznie japooskie przewodziły w statystykach wielkości produkcji stoczniowej, były liderami we wprowadzaniu najnowszych rozwiązao organizacyjnych, nowoczesnych metod projektowania statków oraz wdrażaniu optymalnych technologii ich budowy. Przemysł stoczniowy w Japonii posiadał solidne zaplecze finansowe i mógł liczyd na pomoc paostwa, szczególnie w zakresie nowoczesnych rozwiązao materiałowych i technologicznych. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku Korea Południowa rozpoczęła ogromne inwestycje w przemyśle stoczniowym. Z dnia na dzieo zaczęły rosnąd obiekty stoczniowe na zupełnie nowych terenach zlokalizowanych niedaleko od morza. Powstawały w szybkim tempie nowe stocznie, optymalnie zaprojektowane przestrzennie w celu uzyskania najniższych kosztów produkcji statków, wyposażone w najnowocześniejszy sprzęt, posiadające optymalne, w stosunku do przewidywanej produkcji, rozwiązania transportowe. 57

58 Właścicielami tych stoczni były ogromne wielobranżowe holdingi jak HYUNDAI, DA- EWOO czy SAMSUNG, które posiadały wielkie możliwości finansowe i cieszyły się przez cały okres funkcjonowania szerokim poparciem paostwa. Koreaoskie stocznie zbudowano korzystając z doświadczeo sąsiada czyli Japonii, unikając popełnionych przez nich błędów, mając do dyspozycji dużo taoszą, szczególnie w latach osiemdziesiątych, siłę roboczą. Stocznie koreaoskie rozpoczęły swój dynamiczny rozwój od produkcji statków prostszych jak masowce, zbiornikowce jednokadłubowe. Dysponując tanią siłą roboczą, tania stalą i innymi materiałami, długim czasem pracy oraz wcześniej przygotowanymi typoszeregami projektów statków różnej wielkości, stocznie koreaoskie oferowały dostawy statków po niskich cenach i w bardzo krótkich terminach dostaw, co zachęcało armatorów do podpisania kontraktów mimo niższej jakości wykonania. W krótkim czasie Koreaoczycy opanowali problemy jakościowe, rozwinęli technologie budowy statków i zaczęli oferowad kontenerowce, statki do przewozu samochodów, nowoczesne zbiornikowce i produktowce czyli statki do przewozu rozmaitych produktów przerobu ropy naftowej. Obok stoczni wybudowano w Korei Południowej zakłady produkujące silniki okrętowe, agregaty prądotwórcze i inne materiały i urządzenia wyposażenia statków. Gigantyczne i właściwie ulokowane inwestycje w przemyśle okrętowym pozwoliły Korei Południowej przegonid Japonię w ilości wybudowanego tonażu statków już w koocu lat dziewięddziesiątych. I tak na przykład w 1997 roku, gdy Stocznia Szczecioska była największą stocznią europejską z produkcją liczoną w CGT o wielkości 265 tysięcy ton, trzy największe stocznie były stoczniami koreaoskimi o produkcji odpowiednio: - Hyunday tys.ton, - Daewoo tys.ton, - Samsung tys.ton. Kilkanaście lat później drogą podobną do koreaoskiej poszły stocznie chioskie, a w ostatnich latach stocznie w Malezji i w Wietnamie, te ostatnie przy pomocy Koreaoczyków. 58

59 Czołowi producenci statków w 2008 r w mln GT (pojemność brutto) Miejsce L produkcji Wielkośd produkcji w mln GT Udział procentowy Korea Południowa 26,1 38,4 Japonia 2 18,6 27,4 Chiny 3 13,7 20,1 Europa 4 6,3 9,3 Jeśli weźmiemy pod uwagę lata najbliższe, czyli paostwa o największym portfelu zamówieo, to Japonia spada już na trzecią pozycję Miejsce produkcji Wielkośd produkcji w mln GT Udział procentowy w portfelu zamówieo Korea 1 Południowa Chiny Japonia Filipiny 6 1,7 5 Wietnam 4 1,1 6 Niemcy 3 0,8 Jak widad z powyższych tabel cały europejski przemysł budowy statków pozostał daleko z tyłu za Dalekim Wschodem. Większośd paostw europejskich już w drugiej połowie lat osiemdziesiątych zrozumiała, że nie ma szans w wyścigu wielkości produkcji i cen dla takich prostych statków jak masowce, proste zbiornikowce, kontenerowce i następnie samochodowce i w związku z tym likwidowała stocznie jak Szwecja, Wielka Brytania i Belgia, lub z pomocą paostwa rozpoczęła trudny proces przestawiania stoczni na budowę statków pracochłonnych, bardziej skomplikowanych technicznie jak statki pasażerskie, jachty pełnomorskie, wycieczkowce, statki obsługi górnictwa morskiego, gazowce i chemikaliowce. Stocznia Szczecioska rozpoczęła ten proces już z początkiem lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku podpisując kontrakt na budowę 12-u dużych chemikaliowców, oznaczonych B 76, dla dwóch wymagających armatorów norweskich REDERIET ODFIELL i WEST- FALL - LARSEN. Był to prawdziwy chrzest bojowy Stoczni na najwyższym światowym poziomie. Statki te posiadały kilkadziesiąt zbiorników z indywidualnymi pompami zanurzonymi, pozwalających na jednoczesny transport kilkudziesięciu różnych cieczy jak alkohole, różnego rodzaju kwasy i zasady oraz oleje jadalne. 59

60 Statki te posiadały zewnętrzne zbiorniki ze stali węglowej malowane specjalnymi farbami i przeznaczone dla mniej agresywnych cieczy. Zbiorniki wewnętrzne były zbudowane ze stali nierdzewnej pełnej i na burtach ze stali tak zwanej platerowanej, czyli stali węglowej pokrytej z jednej strony warstwą stali nierdzewnej o grubości ok. 1,5 mm. Prawdziwą sztuką okazało się opanowanie technologii spawania stali platerowanej, z produkcją której miały również problemy huty europejskie. Statki te, oddane do eksploatacji w latach 1975 do 1977, pływały przez kilkadziesiąt lat ciesząc się bardzo dobrą opinią u armatorów. Stocznia wiedziała, że opanowując produkcję chemikaliowców przeskoczyła kilka stopni w rozwoju i dołączyła do czołówki światowej, ale jak ogromny to był wyczyn pokazują dopiero opracowane w ostatnich kilku latach współczynniki pracochłonności, które pozwalają na badania pojemności skompensowanej statków i oceny ich stopnia skomplikowania. Tabela współczynników pracochłonności dla popularnych typów statków. Rodzaj statku Współczynnik pracochłonności 1 Chemikaliowce 84 2 Gazowce LPG 62 3 Statki pasażerskie 49 4 Zbiornikowce 48 5 NCCV 42 Masowce 6 29 Statki 7 rybackie 24 Kontenerowce 8 19 samochodowce 9 15 Źródło: OECD Working party on shipbuiding. Jak widad w powyższej tabeli, chemikaliowce są oceniane obecnie jako najbardziej skomplikowane statki z bardzo wysokim współczynnikiem 84. Tabela ta pokazuje także, jak nisko w tej skali usytuowane są kontenerowce, które były przez wiele lat dziewięddziesiątych podstawą produkcji i chlubą Stoczni Szczecioskiej. W latach siedemdziesiątych Stocznia Szczecioska budowała jeszcze inne skomplikowane statki jak statki szkolne B 80, prom olimpijski B 493, statki warsztatowce i szkolne okręty rakietowe dla marynarki wojennej ZSRR. W latach osiemdziesiątych zbudowano 2 skomplikowane technicznie statki szpitalne B 320 dla marynarki ZSRR, 2 promy dla Turcji B 490, 4 duże promy B 492 dla armatora ro- 60

61 syjskiego oraz dwa nowoczesne statki naukowo badawcze B 86 dla Akademii Nauk ZSRR przeznaczone także do badao podwodnych. Należy tutaj zwrócid uwagę na całą dekadę lat osiemdziesiątych, gdyż stan wojenny wprowadzony w koocu 1981 roku i dalsza blokada gospodarcza Polski do 1989 roku, praktycznie odcięły Stocznię Szczecioską od kontraktów dla zachodnich partnerów, od dostaw nowoczesnego sprzętu i myśli technicznej, Dekada lat osiemdziesiątych była dekadą straconych szans w rozwoju projektowym i technologicznym Stoczni. W tej dekadzie trudnymi technicznie statkami były produktowce B 560, czyli zbiornikowce do przewozu produktów przerobu ropy naftowej oraz statki B 93 do badao geofizycznych dna morskiego, których seria liczyła 9 jednostek. Skomplikowanie techniczne tych ostatnich statków miało odzwierciedlenie w cenie jednostki. Była to seria statków, która obok chluby przyniosła Stoczni godziwy zysk. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych do oceny trudności technicznej budowanego statku i związanej z tym pracochłonności jego budowy stosowano w Stoczni Szczecioskiej im. A. Warskiego współczynniki odzwierciedlające relację całkowitej pracochłonności statku do jego ciężaru całkowitego. Wskaźniki pracochłonności wybranych statków w roboczogodzinach na tonę konstrukcji. Typ Rodzaj statku Wskaźnik Lp rbg/tonę 1 B 76/1 Chemikaliowiec A III/1 Warsztatowiec B517/1 Masowiec 81 4 G/1 Szpital B181/1 Kontenerowiec B93/1 Statek geofizyczny B560/1 Produktowiec B492/1 Prom pasażersko-samochodowy 175 W koocu lat osiemdziesiątych Stocznia rozpoczęła rozmowy z armatorami niemieckimi RICKMERS i HAMBURG- SUED na temat budowy nowoczesnych kontenerowców. W 1989 roku został podpisany kontrakt na budowę czterech pierwszych jednostek, położenie stępki pod budowę pierwszego z nich miało miejsce w październiku 1990 roku. 61

62 Kontrakt ten rozpoczął długi cykl budowy kontenerowców B 183 dla wielu armatorów na świecie. W sumie zbudowano 38 jednostek tego typu. Zmiany polityczne, które wystąpiły w Polsce po 1989 roku, doprowadziły niestety również do zawirowao gospodarczych, z których najbardziej bolesne dla wszystkich stoczni w Polsce było wycofanie się rządu z dopłat do produkcji eksportowej oraz rezygnacja armatorów radzieckich z podpisanych wcześniej kontraktów. Na skutek rezygnacji z kontraktów Stocznia Szczecioska pozostała z kilkoma statkami w różnych fazach budowy i całą masą materiałów. Budowane wówczas statki dla armatorów radzieckich były niezbywalne na innych rynkach, miały specyficzne rozwiązania i wyposażenie. Natomiast decyzja rządu o natychmiastowym wycofaniu dopłat do eksportu była szczególnie zabójcza właśnie dla przemysłu okrętowego, który jako jedyny w Polsce w tamtych latach produkował na eksport w kilkuletnich cyklach. Było to typowe działanie prawa wstecz, bez liczenia się z kosztami. Decyzja ta była pierwszym przysłowiowym gwoździem do trumny przemysłu okrętowego, skazując go na rozpaczliwe próby ocalenia, bez możliwości inwestycyjnych i rozwojowych. Stocznia Szczecioska rozpoczęła proces ratowania się poprzez: - przekształcenie przedsiębiorstwa paostwowego w spółkę prawa handlowego, - uruchomienie w sposób pionierski procesu oddłużania poprzez podpisanie układu z wierzycielami, redukującego zobowiązania o jedną trzecią, oraz rozłożenie spłaty pozostałych zobowiązao na pięd lat, - podpisanie dalszych kontraktów na budowę kontenerowców, - przeprowadzenie procesu restrukturyzacji między innymi zmniejszono zatrudnienie w grupie projektantów i technologów o dwie trzecie, czyli około 400 osób, - zasadniczą zmianę zasad wynagradzania pracowników bezpośredniej produkcji z systemu akordowego na dniówkowy. Podpisanie układu z wierzycielami, przeprowadzona restrukturyzacja oraz podpisane kontrakty z renomowanymi armatorami światowymi skłoniły banki do kredytowania działalności Stoczni Szczecioskiej. 62

63 Stabilna sytuacja na rynku kursów walut, płynna i szybka budowa opanowanych technicznie kontenerowców, gwarantowały regularne wpływy należności za budowane jednostki, stabilizując sytuację finansową Stoczni i pozwalając na spłatę rat układu z wierzycielami. W roku 1993 rozpoczął się drugi etap prywatyzacji Stoczni Szczecioskiej, który został zakooczony w 1996 roku. W wyniku tego procesu 51 procent akcji znajdowało się w rękach Skarbu Paostwa i banków, a pozostałe należały do pracowników stoczni, Grupy Przemysłowej i członków stoczniowego zarządu. Prywatna, od tego momentu, Stocznia rozpoczęła ambitny plan dogonienia Europy, a później Świata, niesiona na fali optymizmu typowego dla lat dziewięddziesiątych w Polsce. Typowe również dla Polski było rozpoczynanie tego pościgu bez środków własnych. To co się mogło udad i czasami się udawało w mniej kapitałochłonnych działach produkcji, nie miało większych szans w rywalizacji w budowie statków, wymagającej olbrzymich nakładów finansowych. Stocznia Szczecioska odnosiła sukcesy budując szybko, przez wiele lat, podobne do siebie kontenerowce, których budowa gwarantowała szybki obrót kapitału, regularne wpływy i zaufanie banków. Polityka taka pozwoliła na obniżenie kosztów jednostkowych. Zarząd Stoczni wiedząc o sinusoidalnej koniunkturze w światowym przemyśle budowy statków rozpoczął budowę Grupy Przemysłowej, która prawdopodobnie miała stanowid namiastkę holdingu i chronid Stocznię przed dołkiem w koniunkturze, czyli spadkiem cen i zapotrzebowania na statki. Trudno powiedzied, czy zarząd holdingu zakooczył budowę holdingu, czy też nie zdążył, ale Stocznia nie była dostatecznie przygotowana na nadchodzącą dekoniunkturę w koocu lat dziewięddziesiątych. Gwałtowna zmiana asortymentu budowanych statków wymagała szerokiej kadry projektowo technologicznej, której już nie było, bo nie była potrzebna w dekadzie budowy kontenerowców oraz rezerw kapitałowych. Równoczesne rozpoczęcie budowy trzech prototypów w latach (chemikaliowiec B588, ropax B591 i papierowiec B587) było zadaniem ponad siły dla istniejącego 63

64 wówczas zaplecza technicznego, a kadra którą pozyskano z innych biur była nieliczna i nie miała wymaganego przygotowania i doświadczenia. Aby odpowiedzied na postawione na początku pytania trzeba sobie wyjaśnid co mamy na myśli mówiąc o ponownym uruchomieniu Stoczni w Szczecinie. Biorąc pod uwagę olbrzymią koncentrację produkcji statków na Dalekim Wschodzie, wejście koreaoskiego STX Shipbuilding ( przemianowanego na STX Offshore and Shipbuilding ) do Europy oraz zapóźnienie technologiczne Stoczni Szczecioskiej, spowodowane brakiem środków na inwestycje, czy nawet niezbędne modernizacje, nie wydaje się prawdopodobne uruchomienie produkcji dużych statków podobnych do produkowanych w ostatnich latach. Stocznia Szczecioska nie ma szans konkurowad na rynku najbardziej typowych statków, niezależnie od tego kto będzie jej właścicielem, ponieważ: - została zbudowana na bazie przestrzennego układu przedwojennych stoczni niemieckich, - nie ma możliwości przebudowy układu Stoczni bez jej wyburzenia, - Stocznia nie ma szans stad się częścią koncernu zapewniającego jej finansowanie kontraktów i co równie ważne, do czasu wprowadzenia w Polsce EURO, zapewniającego bezpieczeostwo finansowe na zmiennym rynku kursów walut, głównie USD, EURO i złotówki. Do powyższych trudności należy dodad również duże wahania takich walut jak KO- RONA DUOSKA, KORONA SZWEDZKA i KORONA NORWESKA, które początkowo zmieniały swe kursy w rytm EURO, ale w ostatnich latach zaczęły żyd swoim życiem, a kraje powyższe są znacznymi dostawcami wyposażenia okrętowego. 64

65 Wykresy zmiany kursów walut: USD, EUR, DKK, NOK, i SEK. w latach 2005 do

66 Można natomiast wyobrazid sobie prowadzenie produkcji okrętowej, lub na potrzeby przemysłu okrętowego, na wybranych częściach majątku Stoczni Szczecioskiej. Aktualny podział Stoczni utrudnia możliwośd nabycia niezbyt dużych ( jak na przykład pochylnia z placem składowym ), a więc i nie nadmiernie kosztownych części majątku Stoczni, na których można budowad np.: - części statków jak sekcje czy bloki, - składad na pochylni kadłuby statków z sekcji lub bloków zbudowanych w innych częściach Stoczni, albo w innych zakładach Pomorza Zachodniego, - składad na pochylni duże elementy konstrukcji offshore. - budowad na pochylni i wyposażad gotowe moduły mieszkalne konstrukcji offshore, - budowad na pochylni i wyposażad przy nabrzeżu statki specjalistyczne takie jak: - statki obsługi wież wiertniczych: - holowniki, 66