Ryzyko zawodowe a ryzyko zdrowotne wywoływane działaniem szkodliwych czynników w środowisku pracy

Transkrypt

1 Barbara Harazin Śląska Akademia Medyczna, Wydział Zdrowia Publicznego, Zakład Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy Ryzyko zawodowe a ryzyko zdrowotne wywoływane działaniem szkodliwych czynników w środowisku pracy Wstęp Występowanie szkodliwych czynników chemicznych i fizycznych w środowisku zawodowym, o poziomach stężeń lub natężeń mogących wywoływać negatywne zmiany w stanie zdrowia pracowników, wymaga podejmowania profilaktycznych przedsięwzięć adekwatnych do oceny ryzyka związanego z narażeniem. Definicja ryzyka winna dotyczyć bezpośrednio prawdopodobieństwa skutków zdrowotnych wywołanych danym zagrożeniem. Ze względów praktycznych szacowanie ryzyka jest dwutorowe: jakościowe i ilościowe. To pierwsze nosi nazwę ryzyka zawodowego i jest definiowane jako prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy (5). Ryzyko zawodowe stopniowane jest w skali punktowej i jest opisywane przykładowo jako ryzyko małe, średnie, duże itp. Ilościowa ocena ryzyka, odnosząca się do ryzyka zdrowotnego, polega na wyznaczeniu prawdopodobieństwa 0 p 1 wystąpienia określonych ujemnych skutków zdrowotnych w wyniku narażenia na pewien czynnik szkodliwy o znanym stężeniu lub natężeniu, działający na pracownika przez pewien okres (6). Ryzyko zdrowotne opiera się na różnorakich modelach matematycznych opisujących funkcję dawka - odpowiedź organizmu. W badaniach własnych ujawniono, że zarówno szacowane ryzyko zawodowe, jak i ryzyko zdrowotne nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistych skutkach zdrowotnych obserwowanych u narażonych pracowników na wibracje miejscowe (1). Rodzaje ocen ryzyka Ocena ryzyka zawodowego powodowanego działaniem szkodliwych czynników chemicznych i fizycznych prowadzona jest w oparciu o kryteria najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) lub najwyższych dopuszczalnych natężeń (NDN). Ze względu na nieswoisty charakter działania szkodliwości chemicznych na organizm człowieka, jak też podobnie większości czynników fizycznych, wartości normatywne przyjmowane są na podstawie wyników badań doświadczalnych prowadzonych na zwierzętach. Czynniki rozpoznane od dawna jako szkodliwe mają wartości dopuszczalne określane również na podstawie badań epidemiologicznych dotyczących analizy stanu zdrowia narażonych grup pracowników. Wartości NDN i NDS określa się nadal oddzielnie dla każdego czynnika, mimo że w realnych warunkach przemysłowych bardzo rzadko występuje sytuacja, by pracownik był eksponowany tylko na jeden szkodliwy czynnik. W przypadku łącznego działania kilku czynników fizycznych na stanowisku pracy, każdy z nich ocenia się niezależnie. Ocena ryzyka zawodowego odzwierciedla przeciętne warunki środowiska pracy występujące w określonym przedziale czasowym. Z powyższych kilku przedstawionych faktów wynika 1

2 zatem, że ocena ryzyka zawodowego nie zawsze będzie w pełni odzwierciedlała ujemne efekty w stanie zdrowia narażonych pracowników. Zależności funkcyjne dawka-odpowiedź organizmu wykorzystywane są w ilościowych metodach oceny ryzyka zdrowotnego. W metodach tych stosuje się matematyczne modele liniowe i nieliniowe, w których zależność dawka odpowiedź uzyskiwana jest na podstawie rezultatów doświadczeń na zwierzętach oraz na podstawie badań epidemiologicznych. Wielkość ryzyka zdrowotnego może być oszacowana dla dowolnego poziomu narażenia i dowolnego czasu zatrudnienia w warunkach wybranej ekspozycji. Zatem prawdopodobieństwo utraty zdrowia może być określone hipotetycznie lub może się odnosić do pracowników zatrudnionych w zdefiniowanych warunkach pracy. Ocena ryzyka utraty zdrowia może więc być oszacowana, bądź w oparciu o NDS lub NDN, bądź w oparciu o wybrany model matematyczny zależności dawka-odpowiedź organizmu. W pierwszym przypadku niezbędna jest informacja o wielkości narażenia, a w drugim dodatkowo ocenę ryzyka należy odnieść do okresu narażenia. Rzeczywiste ryzyko zdrowotne jest jednakże modyfikowane wieloma innymi czynnikami nie uwzględnianymi, ani w przyjętych wartościach NDS lub NDN, ani w wybranych modelach matematycznych opisujących zależność między narażeniem na daną szkodliwość a ujemnymi skutkami zdrowotnymi. Oszacowanie faktycznego ryzyka zdrowotnego może być dokonane jedynie na podstawie wyników badań medycznych wykonanych u pracowników. Ten trzeci rodzaj szacowania ryzyka zdrowotnego, polegający na weryfikacji badaniami lekarskimi wybranego modelu matematycznego zależności dawkaodpowiedź organizmu, odnosi się do konkretnych pracowników oraz do utworzonych przez nich grup zawodowych, zatrudnionych w zdefiniowanych warunkach narażenia z indywidualną historią przebiegu pracy zawodowej. Porównanie trzech rodzajów ocen ryzyka utraty zdrowia przez pracowników narażonych na szkodliwości zawodowe przedstawiono w Tabeli 1. Porównanie dotyczy obiektu oceny, metody i wyników oceny. Tabela 1. Rodzaje ocen ryzyka utraty zdrowia przez pracowników narażonych na szkodliwości zawodowe Obiekt oceny Metody oceny Przedział czasu narażenia uwzględniany w ocenie Wyniki oceny Ocena ryzyka zawodowego Indywidualne stanowiska pracy, grupy stanowisk Szacowanie jakościowe Zmiana robocza, tydzień pracy Higieniczna ocena stanowisk zdrowotnego opartego na modelach matematycznych Poszczególne osoby lub grupy pracowników wraz z oceną narażenia Ilościowa ocena oparta na modelach matematycznych Okres zatrudnienia w narażeniu Przewidywany stan zdrowia narażonych zdrowotnego weryfikowanego badaniami medycznymi Poszczególne osoby, grupy zawodowe wraz z oceną narażenia odniesioną do badanych osób Ilościowa ocena oparta na lekarskich badaniach pracowników Okres zatrudnienia badanych pracowników w narażeniu Rzeczywisty stan zdrowia narażonych 2

3 Przykład oceny ryzyka zdrowotnego weryfikowanego własnymi wynikami badań medycznych Badania podjęto w celu wypracowania zróżnicowanych zasad profilaktyki zespołu wibracyjnego dla wybranych grup zawodowych operatorów narzędzi generujących drgania mechaniczne. Aby określić stopień ryzyka zespołu wibracyjnego wykonano pomiary wibracji, przeprowadzono specjalistyczne badania lekarskie u 297 pracowników przemysłu metalurgicznego, w tym u 93 formierzy, 77 szlifierzy i 127 oczyszczaczy odlewów oraz dokonano oceny aktualnego i dotychczasowego narażenia na wibracje każdego pracownika z danej grupy zawodowej. Badane grupy nie różniły się pod względem warunków zawodowych, bytowych i środowiskowych (2,3). Oczekiwano znacznego zróżnicowania stanu zdrowia między grupami z tego powodu, że nie były one jednorodne pod względem wielkości i okresu narażenia na drgania mechaniczne. Grupy zawodowe różniły się pod względem krotności przekroczenia wartości NDN drgań mechanicznych. Dla formierzy średnie przekroczenie wynosiło 5,0, dla szlifierzy 0,96 a dla oczyszczaczy odpowiednio 1,1. Okres zawodowego narażenia na drgania mechaniczne również różnicował badane grupy. Liczony w latach, okres ten był najkrótszy u oczyszczaczy (8,8 lat), natomiast w pozostałych dwóch grupach był prawie dwukrotnie dłuższy. W rozliczeniu godzinowym staż pracy u oczyszczaczy był 3-krotnie krótszy w porównaniu ze szlifierzami a 2-krotnie krótszy aniżeli u formierzy. W ocenie ryzyka zdrowotnego wzięto pod uwagę napadowe blednięcie palców rąk pod wpływem ochłodzenia, tzw. objaw Raynaud, uważany za jeden z podstawowych objawów, który może nasuwać podejrzenie naczyniowej postaci zespołu wibracyjnego. Uwzględniając oddzielnie dla każdej z trzech badanych grup narażenie na wibracje w postaci równoważnego poziomu przyspieszenia drgań a w,eq,8h i okres narażenia w latach T obliczono w procentach C prawdopodobieństwo objawu Raynaud według modelu matematycznego podanego w normatywie Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej ISO 5349 (4): C = [a w,eq,8h T/67] Okazuje się, że zburzenia te powinny były wystąpić u 15 % oczyszczaczy, w grupie formierzy u ponad 50 % osób oraz u ponad 40 % szlifierzy. Zgodność stwierdzonego objawu Raynaud z oczekiwaną częstością wyznaczoną ze wzoru ISO 5349 potwierdziła się tylko w odniesieniu do oczyszczaczy (Tabela 2). Tabela 2. Ocena napadowego blednięcia palców rąk Grupa Średni okres narażenia T (lata) Równoważna wartość przyspieszenia Procent osób z objawami napadowego blednięcia palców rąk C a w,eq,8h (m/s 2 ) Stwierdzony wg ISO 5349 Formierze 14,5 14,6 3 >50 Szlifierze 15,2 2, Oczyszczacze 8,8 2, ,5 3

4 Ze względu na krótki staż pracy i niewielkie przekroczenia normatywu higienicznego można było przypuszczać, że ewentualne odchylenia zdrowotne związane etiologicznie z drganiami mechanicznymi powinny być najsłabiej wyrażone u oczyszczaczy w porównaniu ze szlifierzami i formierzami. Fakt znamiennie częstszego występowania objawu Raynaud u oczyszczaczy w porównaniu z pozostałymi grupami zawodowymi może potwierdzać istnienie większego zagrożenia zdrowotnego w tej grupie pracowników. Częstość występowania napadowego blednięcia palców rąk u formierzy i szlifierzy była znacznie mniejsza niż należałoby oczekiwać biorąc pod uwagę wielkość narażenia zawodowego i wynikający stąd sposób obliczania prawdopodobieństwa wystąpienia zmian naczyniowych w kończynach górnych narażonych pracowników. Z przedstawionych danych wynika, że oszacowanie ryzyka zawodowego i obliczenie ryzyka objawu Raynaud na podstawie oceny narażenia na wibracje miejscowe znacznie różni się od oceny ryzyka zdrowotnego zweryfikowanego badaniami lekarskimi narażonych grup zawodowych. Wnioski 1. Ocena ryzyka zawodowego i ocena ryzyka zdrowotnego może w przypadku ekspozycji na wibracje miejscowe przeceniać lub niedoceniać wielkości skutków zdrowotnych w wybranych grupach zawodowych, jeżeli nie zostanie dokonana weryfikacja tych ocen celowanymi lekarskimi badaniami. 2. Podejmowanie przedsięwzięć profilaktycznych nakierowanych na ochronę pracowników przed wibracjami miejscowymi winno być wcześniej skonfrontowane z wynikami specjalistycznych badań medycznych dla osiągnięcia najbardziej skutecznych efektów. Abstract Occupational risk and health risk caused by harmful factors in the working conditions In the study three kinds of risk assessment are described. Occupational risk assessment is based on the threshold limit values. Linear and non-linear dose-response models are used for assessing health risk induced by chemical and physical harmful agents. Verified health risk assessment is based on the medical examination of exposed workers to occupational factors. Three kinds of risk assessments differ in: the object assessment, the method assessment and the result assessment. The example of verified health risk assessment is illustrated to show divergence between these three risk assessments. Medical examination were carried out in a group of 297 operators of vibrating tools exposed to hand-arm vibration in metallurgical industry. The group consisted of rammers, grinders and chippers for which the vibration-dose limit was exceeded adequately by 5.0, 0.96 and 1.1 times. Raynaud`s phenomenon was found significantly more frequent in chippers than in rammers or grinders. The results of the study provided evidence that different groups of workers require different preventive programs. 4

5 Literatura 1. Harazin B.: Narażenie na drgania mechaniczne a ocena ryzyka zdrowotnego operatorów ręcznych narzędzi wibracyjnych. Ochrona Zdrowia Pracownika, 1996, 2, Harazin B., Langauer-Lewowocka H.: Raynaud`s phenomenon in different groups of workers using hand-held vibrating tools. Centr Eur J Publ Halth, 1936, 4, Harazin B., Langauer-Lewowocka H., Szłapa P.: Profilaktyka zespołu wibracyjnego w wybranych grupach zawodowych przemysłu metalurgicznego. Medycyna Pracy, 1998, 3, International Organization for Standardization: Guidelines for measurement and the assessment of human exposure to hand-trnasmittedvibtation. ISO 5349, Geneva, Polski Komitet Normalizacyjny: Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. PN-N-18002:2000. PKN, Warszawa, 2000, Szymczak W.: Metodyka ilościowej oceny ryzyka choroby nowotworowej wynikającego z narażenia na substancje chemiczne. Medycyna Pracy, 2000, 6,