Wstęp. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa

Transkrypt

1 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 72 Wstęp Małżeństwo to jeden z sakramentów ustanowionym przez Jezusa Bóg, który stworzył człowieka z miłości, powołał go także do miłości, która jest podstawowym i wrodzonym powołaniem każdej istoty ludzkiej 1. Małżeństwo zawarte na gruncie prawa kanonicznego jest ze swojej natury nierozerwalne, tzn. obowiązuje małżonków aż do śmierci jednego z nich 2. Mówi o tym Kodeks Prawa Kanonicznego: Małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci 3. Nierozerwalność to obok jedności istotny przymiot małżeństwa pochodzący od samego Chrystusa, który mówił: Co Bóg złączył niech człowiek nie rozdziela 4. Małżeństwo to sakrament oparty na zaślubinach Kościoła, czyli Ludu Bożego z Jezusem i jest to specyficzne świadectwo o wiernym zjednoczeniu Stwórcy ze stworzeniem 5, czyli jak Jezus i Kościół tworzą jedność, tak małżonkowie, którzy zostali uświęceni przez łaskę Chrystusa stanowią jedno nierozerwalne ciało. W swoich słowach stan ten potwierdził sam Papież Franciszek, który mówi Chrześcijańskie małżeństwo jest przymierzem miłości między jednym mężczyzną a jedną kobietą na całe życie; wiąże się z prawdziwymi poświęceniami, porzuceniem złudnych kaprysów swobody obyczajowej i zachowania małżeńskiej wierności 6. Przez to na łonie Kościoła katolickiego nie funkcjonuje instytucja rozwodu kłóciłoby się to z naukami samego Kościoła. Jednakże do zawarcia ważnie małżeństwa na gruncie Kościoła katolickiego trzeba spełnić kilka warunków, które będą czynić taki związek ważnym. Kodeks Prawa Kanonicznego wymienia przesłanki, które czynią małżeństwo nieważnym przesłanki te zawarte są w kanonach od 1083 do 1107 i są to np. nieukończone 16 lat przez mężczyznę i 14 lat przez kobietę, pozostawanie przez jedną ze stron w związku małżeńskim czy małżeństwo zawarte pod przymusem. Istnienie takiego stanu daje podstawy do uznania małżeństwa nieważnym w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa Wszczęcie procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa to droga uznana przez Kościół katolicki skutkująca rozłączeniem małżonków. Jednakże nie można instytucji tej porównać do cywilnego rozwodu. Bowiem w przypadku analizowanego procesu kościelnego małżeństwo od momentu jego zawarcia jest nieważne istniały w chwili zawierania małżeństwa przesłanki uznane przez prawodawstwo kościelne, które powodowały iż związek ten prawnie nie zaistniał. Jednym słowem przez proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa należy rozumieć postępowanie przed kościelnym sądem przeprowadzane w celu ustalenia czy dane małżeństwo zostało zawarte nieważnie i czy nadal takie pozostaje 7. W procesie o orzeczenie nieważności małżeństwa można wyróżnić cztery fazy: faza wprowadzenia sprawy (faza rozpoczyna się wraz z wniesieniem skargi i kończy się w momencie ustalenia formuły wątpliwości), faza dowodowa (gromadzenie dowodów przez strony), faza dyskusji sprawy (strony w tym czasie maja prawo do przeglądania akt, zgłaszania wniosków), faza decyzyjna (podjęcie decyzji przez sędziego) 8. 1 Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, nr W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984, kan Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 2000, Mt 19, 6. 5 A. Misiaszek, Sakramentologia pastoralna, Olsztyn 2010, s T. Terlikowski, Papieski program ciągłości [online], "Rzeczpospolita", dostęp: , 7 T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 4: Doczesne dobra Kościoła. Sankcje w Kościele. Procesy, Olsztyn 1990, s A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa i inne małżeńskie procesy kościelne, Poznań 2010, s

2 73 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Skargę o stwierdzenie nieważności małżeństwa sporządzoną w formie pisemnej składa jedna ze stron lub promotor sprawiedliwości do sądu biskupiego, który jest I instancją 9. Stronami w postępowaniu o stwierdzenie nieważności małżeństwa są małżonkowie. Diecezją właściwą do rozpatrzenia sprawy jest przede wszystkim diecezja zawarcia małżeństwa. Po wpłynięciu takiej skargi, osoba uprawniona oficjał albo jego zastępca powinien dekretem powołać skład trybunału, który będzie rozpatrywał daną sprawę 10.W przypadku procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa wyznaczony zostanie skład trzech sędziów będą oni wtedy stanowili trybunał kolegialny 11. Trybunałowi przewodniczy wikariusz sądowy lub jego pomocnik 12. Przewodniczący trybunału kolegialnego ma za zadanie podjąć decyzję o przyjęciu bądź odrzuceniu pozwu 13. Następnie sąd przy pomocy stron ustala tzw. formułę wątpliwości. Mówiąc ogólnie formuła wątpliwości ma za zadanie ustalić przedmiot sporu, jak i jego zakres 14. Po ustaleniu formuły sędzia przechodzi do tzw. instrukcji sprawy, czyli fazy dowodowej. Faza ta zarządzana jest dekretem przewodniczącego w 10 dni po zawiadomieniu stron o formule sporu 15. Dowody w ogólności Dowody są znane człowiekowi od zarania dziejów, już zapisy starożytnych cywilizacji obrazują nam rolę i znaczenie dowodów w procesie. Znana łacińska sentencja: unus testis, nullus testis, obrazuje nam znaczenie dowodu ze świadka. Czym jest samo dowodzenie? Dowodzenie to czynność polegająca na ukazaniu prawdy jakiegoś zdarzenia lub stwierdzenia 16. Postępowanie dowodowe jest szczególnie ważną fazą procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa, nazywane jest także zamiennie jako instrukcja sprawy (instructio causae). Trybunał bowiem na tym etapie zbiera wszelkie dostępne i godziwe dowody, aby móc w późniejszych etapach procesu na nich się oprzeć swoje stanowisko oraz aby pozwoliły one na udzielenie odpowiedzi na pytanie zawarte w dekrecie zawiązania sporu (formule wątpliwości). Dodać należy także, że chyba nie bez przyczyny faza gromadzenia materiału dowodowego nazywana jest wielokroć sercem procesu 17. Ustawodawca przedstawia następujące dowody, które uznawane są w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa: oświadczenia stron, dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych, domniemania 18. W instrukcji Dignitas connubii z 2005 r. ustawodawca formułuje normy, które należy przestrzegać w instrukcji każdej sprawy, która toczy się przed sądem kościelnym. Zasada mówiąca, iż obowiązek dowodzenia spoczywa na tym, kto twierdzi jest jak najbardziej aktualna w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku. Tak więc, w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa obowiązek dowodzenia spoczywa na stronie powodowej. Podkreślić należy fakt, iż w sądzie przedstawiane mogą być wszelkiego rodzaju dowody, które są pożyteczne dla poznania sprawy, nie zapominając jednocześnie, aby były one godziwe. Jeżeli jednak mamy do czynienia z dowodami niegodziwymi, to nie mogą one zostać przedstawione w sądzie. Instrukcja procesowa Dignitas connubii wskazuje, że sędzia nie powinien dopuszczać zbyt dużej ilości dowodów, które mają jedynie na celu przedłużenie toczącego się procesu. Jeżeli zaistnieje sytuacja, w której to odrzucony został dowód, którego dopuszczalności domaga się strona, wówczas tę kwestię powinno rozwiązać kolegium sędziowskie. Ponadto szczególne prawa przysługują obrońcy węzła małżeńskiego oraz adwokatom stron, m.in.: prawo do obecności podczas przesłuchania stron, świadków i biegłych. Co w przypadku, kiedy strona lub świadek odmawia złożenia zeznań? Zgodnie z prawem kanonicznym można ich przesłuchać przez odpowiednią osobę wyznaczoną przez sędziego, albo też domagać się ich oświadczeń przed publicznym notariuszem. Ponadto strony, świadkowie i biegli powinni być przesłuchiwani w tej samej siedzibie sądu, chyba że sędzia zdecyduje inaczej. Wyjątkiem od tej zasady jest wybranie miejsca przesłuchania przez następujące podmioty: kardynałowie, patriarchowie, biskupi oraz inne osoby, którym takie uprawnienie nadaje prawo ich kraju. Jeżeli z po- 9 W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s R. Sztychmiler, Ochrona praw człowieka w normach kanonicznego procesu spornego, Olsztyn 2003, s Tamże, s T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 4, s Tamże, s R. Sztychmiler, Ochrona praw człowieka w normach kanonicznego procesu spornego, Olsztyn 2003, s A. Świączny, Rozwiązanie małżeństwa i stwierdzenie nieważności małżeństwa w sądach kościelnych, Warszawa 2007, s A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa i inne małżeńskie procesy kościelne, Poznań 2010, s W. Góralski, Małżeństwo kanoniczne, Warszawa 2011, s Tamże, s. 420.

3 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 74 wodu choroby, odległości lub innej przyczyny nie mogą określone osoby dotrzeć na wyznaczone miejsce przesłuchania, ustalane jest inne, określone przez sędziego. W przypadku występowania takiej trudności, bądź każdej innej niemożności stawienia się w określonym terminie na przesłuchanie, osoba, która została prawidłowo poinformowana musi poinformować sędziego o przyczynie swojej nieobecności. W procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa strony mają prawo przedstawić sędziemu określone zagadnienia, co do których żądają przesłuchania stron, świadków, czy biegłych. Przesłuchiwanie wyżej wymienionych osób powinno odbywać się pojedynczo, co ma uchronić przed jakimkolwiek wpływem pozostałych osób i zapewnić osobie jak najlepsze warunki złożenia oświadczeń 19. Oświadczenia stron - jeden z dopuszczalnych dowodów w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa Oświadczenia stron dzielimy na zwykłe zeznania sądowe, przyznanie sądowe i przyznanie pozasądowe 20. Oświadczenia takie złożone przez strony dotyczą faktów, które są wątpliwe i jeżeli materiał tych oświadczeń dotyka przedmiotu sporu nabywają one znaczenia prawnego 21. Komentarze do Kodeksu Prawa Kanonicznego na samym początku wskazują nam na znaczącą różnicę między oświadczeniem stron a przyznaniem sądowym lub pozasądowym. Wskazując jednocześnie, że nie każde oświadczenie strony zawiera przyznanie się, ani też wartość dowodowa przyznania się nie jest przypisywana jakiemukolwiek oświadczeniu 22. Kan KPK stanowi, iż sędzia, dla lepszego wydobycia prawdy, zawsze może przesłuchać strony; co więcej, powinien to uczynić na wniosek strony lub dla udowodnienia faktu, który ze względu na interes publiczny wymaga usunięcia wątpliwości. Przesłuchanie stron odbywa się w fazie zbierania materiału dowodowego i jest czynnością procesową. Przesłuchanie odwołuje się do wyjaśnienia kwestii spornej, sędzia musi pamiętać o zadawaniu odpowiednich i rzeczowych pytań. Strony mają prawo do poprawienia nieścisłości oraz błędów, które zostały zapisane w skardze oraz w odpowiedzi na nią. Strony wskazując na istotne dla sprawy okoliczności faktyczne pozwolą sędziemu na poznanie prawdy. Kolejne kanony wskazują na to jak powinna zachować się osoba pytana, a mianowicie powinna udzielić odpowiedzi na zadane pytanie oraz ujawnić w całości prawdę. Trzeba wskazać tutaj Kan. 1531, nakłada on bowiem na stronę obowiązek składania zeznań i odpowiadania na pytania. Odmowa strony w tym przypadku wiązać się będzie z pewnymi konsekwencjami tzn. sędzia będzie miał za zadanie ocenić, jaki wniosek płynie z odmowy składania zeznań przez stronę. Nie można jednak twierdzić, iż milczenie oznacza w takiej sytuacji potwierdzenie faktu, gdyż wówczas mielibyśmy z przyznaniem się, a temu sprzeciwia się wyraźnie ustawa. Sędzia będzie działał niezgodnie z prawem tylko wtedy, gdy zadawane pytania, nie będą odpowiadać wymogom ustawy, o czym mówi kanon 1564 KPK. Ponadto, jeżeli sprawa dotyczy dobra publicznego, wówczas sędzia może nakazać stronom złożenie przyrzeczenia, że będą mówiły tylko prawdę, jeżeli natomiast chodzi o interes prywatny sędzia fakultatywnie może nakazać stronom złożenie takiej przysięgi. Wskazać w tym momencie należy, że zarówno sama przysięga, jak i fakt, że prawda została powiedziana nie są środkami dowodowymi, a stanowią jedynie o większej lub mniejszej wadze wartości oświadczeń, co uzależnione jest od religijności, szczerości oraz wierności danej osoby. Podczas przesłuchania stron należy brać pod szczególną uwagę interesy stron, które w mniej lub bardziej znaczący sposób mogą modyfikować prawdę oraz postrzegać fakty. Spowodowane jest to w głównej mierze faktem, iż strony postrzegają pewne okoliczności jednostronnie, mając na uwadze własny interes prywatny, tym samym doprowadzając do zatarcia i deformacji prawdy obiektywnej. Bardzo istotnym kanonem jest kan KPK, który stanowi, iż stwierdzenie jakiegokolwiek faktu (czy to na piśmie, czy też ustnie), które dokonane zostało przeciwko sobie, przez którąś ze stron, co do samego przedmiotu sprawy, bądź też spontanicznie, bądź przez pytanie sędziego stanowi przyznanie się sądowe. Czym jest przyznanie się sądowe i co jakich skutków prowadzi? Confessio iudicialis, czyli przyznanie się sądowe, składa się z kilku elementów. Pierwszym elementem będzie osoba przyznająca się, będąca jedną ze stron procesu. Następnie można wyróżnić przedmiot przyznania - a ściślej ujmując konkretne fakty 23. Elementem przyznania jest także stwierdzenie czyli przyznanie jakiegoś faktu przytaczanego przez stro- 19 W. Góralski, Małżeństwo kanoniczne, Warszawa 2011, s G. Erlebach, J. Krukowski, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. T. 5. Księga 7: Procesy, Poznań 2007, s Komentarz do Instrukcji Dignitas connubii, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007, s Codex Iuris Canonici. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. Majer, Kraków 2011, s A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa i inne małżeńskie procesy kościelne, Poznań 2010, s. 99

4 75 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y nę przeciwną. Przyznanie musi nastąpić w obecności właściwego sędziego i musi być wynikiem spontanicznych oświadczeń lub w odpowiedzi na zadane pytanie 24. Sędzia po zapoznaniu się ze wszelkimi okolicznościami i dowodami sam stwierdzi, jakie znaczenia im się przyznaje 25. Prawodawca w Kodeksie Prawa Kanonicznego ustanowił także zasady oceny wartości dowodowej tak i przyznania sądowego strony jak i innych oświadczeń stron złożonych w toku procesu. Mówi o tym Kan w którym zawarto twierdzenie, iż w sprawach natury prywatnej przyznanie stanowi pełny dowód nie wymagający dalszego potwierdzenia. Jednak w sprawach dotyczących dobra publicznego oświadczeniom stron nie można nadać mocy dowodu pełnego chyba, że zostaną one wzmocnione przez inne elementy procesu. Przyznaniu się lub oświadczeniu złożonego na skutek błędu, wymuszonego siłą lub bojaźnią odmawia się mocy dowodowej. W dzisiejszych czasach coraz trudniej jest odróżnić prawdę od fikcji. Coraz częściej mamy do czynienia ze zmieszaniem się informacji prawdziwych z fałszywymi, często podawanymi w telewizji, internecie czy prasie. Chrystus utożsamił siebie z prawdą i życiem. Dlatego nie dziwimy się, że także w prawie kanonicznym prawda ma duże znaczenie. ( ) Na podstawie wyrywkowej lub pobieżnej lektury Kodeksu Prawa Kanonicznego można dojść do przekonania, że w procesie o nieważność małżeństwa, podobnie jak we wszystkich innych procesach kanonicznych, obowiązek ustalenia prawdy spoczywa na sędziach i biegłych, zaś obowiązek wyjawiania prawdy mają tylko strony procesowe i świadkowie. Jednak dokładniejsza analiza odpowiednich norma zawartych w KPK z 1983 r. oraz DC z 2005 r. prowadzi do wniosku, iż obowiązek ustalenia prawdy procesowej spoczywa nie tylko na wyżej wymienionych, lecz także na innych pracownikach i ich współpracownikach kościelnego wymiaru sprawiedliwości. W grę wchodzą tu: rzecznik sprawiedliwości, obrońca węzła, pełnomocnicy, adwokaci i notariusze. Pośrednio obowiązek troski o sprawiedliwe prowadzenie procesów, więc także o dochodzenie prawdy, spoczywa na biskupie diecezjalnym, który jest moderatorem sądu oraz na wikariuszu sądowym 26. Zakończenie Chyba należałoby zgodzić się ze stwierdzeniem, że czasy się zmieniają, a wraz z nimi ludzie. A może to ludzie się zmieniają, a wraz z nimi czasy. Tak wiele się słyszy o rozwodach, separacjach. W Polsce rozwodzi się rocznie ok. 60 tys. par, czyli jedna trzecia zawieranych małżeństw. Część z nich ubiega się o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Liczba wniosków składanych w tej sprawie w kościelnych sądach z roku na rok wzrasta. Polacy są tutaj w światowej czołówce. Z danych publikowanych przez Stolicę Apostolską wynika, że w 2011 r. przed sądami I instancji na całym świecie toczyło się spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa 27. Być może w naszej codziennej walce o człowieczeństwo powinniśmy na chwilę się zatrzymać i pomyśleć nad wartościami, które powinny krzepić nasze serca. Dowód z oświadczeń stron to dowód w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa zwany przez niektórych posiłkowym 28. Argumenty wysuwane za tą tezą mówią, że wartość tego dowodu uzależniona jest od wielu czynników. Trudno nie zgodzić się z tym stwierdzeniem. Dowód z oświadczeń stron to dowód subiektywny, ponieważ część osób składając takie oświadczenie mija się z prawdą chcąc przychylić sąd do swojej racji, podnoszone są fałszywe twierdzenia i dowody. Przez to sąd, aby uznać dowód z oświadczenia stron za pełny powinien uzupełnić go innymi dowodami, wtedy dopiero stanie się on dowodem pełnym Tamże, s Codex Iuris Canonici. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. Majer, Kraków 2011, s R. Sztychmiler, Podmioty obowiązku ustalenia prawdy w procesie o nieważność małżeństwa[w:] Współpraca sądów ze stronami procesowymi i adwokatami, red. R. Sztychmiler, J. Krzywkowska, Olsztyn 2011, s E. Czaczkowska, Sakrament do śmierci [online], Gość Niedzielny, dostęp: , « Sakrament-do-smierci». 28 Komentarz do Instrukcji Dignitas connubii, s T. Rozkrut, Walor opinii biegłego w kanonicznym procesie małżeńskim, Tarnów 2002, s. 255.

5 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 76 The Catholic Church in the legislation does not provide the institution the divorce, as it is provided in the state law. The only one available way to void the marriage is annulment- it can be require only when the marriage was invalid. One of the stages of this process is proving - parties try to prove in court their claims. One such evidence is the statement of the parties. This is the first evidence carried out by the court - used to improve the production of the truth. It is necessary to grant an appropriate way in judicial proceeding. Parties, firstly have to make the pledge, and answer the questions. This proof is really significance but it can be considered, as a firm proof, after comparing it with other evidence. This is reason to avoid receipting of false testimony be the parties of the process.