71 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y

Transkrypt

1 71 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Wprowadzenie Małżeństwo w każdej kulturze stanowi instytucję o niezwykłej i nieporównywalnej z innymi doniosłości społecznej 1. Kwestię zawarcia małżeństwa regulują dwa porządki prawne: świecki i kościelny. Zarówno prawo świeckie, jak i kościelne uważa, że małżeństwo powstaje poprzez wyrażenie zgody małżeńskiej w odpowiedniej formie. Podpisanie Konkordatu przez Polskę w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318) umożliwiło zawarcie małżeństwa konkordatowego, o czym stanowi art. 10 ust. 1 Konkordatu 2, co oznacza, że małżeństwo kościelne po spełnieniu określonych warunków rodzi skutki w sferze cywilnej 3. W prawie kanonicznym definicję małżeństwa spotykamy w kan Kodeksu Prawa Kanonicznego. Małżeństwo kanoniczne stanowi formę małżeńskiego przymierza przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa 4. Małżeństwo kanoniczne jest związkiem nierozerwalnym, obowiązuje aż do śmierci małżonków. Co Bóg złączył człowiek niech nie rozdziela ( ) 5. Dlatego, jeśli sakramentalny związek małżeński został zawarty zgodnie z wymogami prawa kanonicznego to żadna ludzka władza nie jest w stanie go rozwiązać 6. Doktrynie i ustawodawstwu Kościoła obce jest pojęcie rozwodu. Oznacza to, że małżeństwa sakramentalnego zawartego w sposób ważny i dopełnionego nie można ani rozwiązać ani unieważnić. Prawo kanoniczne wyznacza ogólne wymogi zawarcia małżeństwa, a od ich zachowania uzależnia ważność związku małżeńskiego. Istnieje ewentualność nieważnego zawarcia małżeństwa. Jeżeli mimo liturgicznej celebracji małżeństwa został pominięty jakiś wymóg prawa, który uzależnia ważność związku, to małżeństwo zostało zawarte nieważnie. Okoliczności, które powstały, po zawarciu ważnego małżeństwa, nie kwestionują prawnego waloru związku 7. Jeżeli małżonkowie trwają w małżeństwie nieważnym przyjmuje się, że jest ono ważne póki nie udowodni się czegoś przeciwnego, o czym stanowi kan Kodeksu Prawa Kanonicznego: małżeństwo cieszy się przychylnością prawa, dlatego w wątpliwości należy uważać je za ważne, dopóki nie udowodni się czegoś przeciwnego 8. Określona przez ustawodawstwo polskie definicja małżeństwa uregulowana została w art. 18 Konstytucji RP, jako związek kobiety i mężczyzny sformalizowany przez normy prawne regulujące przesłanki jego zawarcia 9. Małżeństwo w polskim prawie stanowi legalny związek kobiety i mężczyzny, oznacza to, że małżeństwo powstaje w chwili dokonania czynności prawnej, jaką jest zawarcie małżeństwa przez zainteresowane strony. Kwestie dotyczące zawarcia małżeństwa są szczegółowo uregulowane przepisami obowiązującego prawa 10. Małżeństwo nie jest zdefiniowane przez przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przedstawiciele doktryny sformułowali definicję małżeństwa. Zgodnie z definicją T. Smyczyńskiego małżeństwo jest trwałym (ale nie nierozerwalnym) i legalnym związkiem mężczyzny i 1 A. Nowicka, Warunki zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej o skutkach cywilnych przewidzianych w prawie polskim, [w:] Prace prawnicze administratywistyczne i historyczne, red. M. Sadowski, P. Szymaniec, Wrocław 2009, s Art. 10 ust. 1 Konkordatu stwierdza: Od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli: 1) między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego, 2) złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie woli dotyczące wywarcia takich skutków, 3) zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany Urzędowi Stanu Cywilnego w terminie pięciu dni od zawarcia małżeństwa; termin ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania jej przyczyny, Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318). 3 A. Bolesta, J. Kola, Kościelny proces o nieważności małżeństwa, (dostęp: ). 4 Codex Iuris Canonici. Auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski, Poznań Mt 19, 6, [w:] Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań G. Jędrejek, Regulacja instytucji małżeństwa w prawie kanonicznym i świeckim, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny 2008, z. 2, s. 48 i n. 7 Tamże. 8 Por. KPK, kan M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2010, s K. Piasecki, Prawo małżeńskie, Warszawa 2011, s. 148.

2 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 72 kobiety, powstałym z ich woli, jako równoprawnych stron w celu wspólnego pożycia, realizacji dobra małżonków, dobra założonej rodziny i jej celów społecznych 11. Małżeństwo jako kontrakt świecki wywołuje pewne skutki cywilno-prawne, oparty jest na równouprawnieniu stron oraz może poprzedzać zawarcie małżeństwa kościelnego. Zgodnie z art. 1 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński 12. Najczęściej małżeństwo przez USC zawierają osoby obojętne religijnie. Małżeństwo zawarte w formie kanonicznej zasadniczo niezależne od cywilnej umowy jest zawierane dla wywołania skutków określonych przez Kościół 13. Małżeństwo uważa się za niezawarte jeśli nie zostały spełnione przesłanki z art KRO. W takiej sytuacji przysługuje powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa, takie powództwo wytoczyć może każdy kto ma w tym interes prawny 14. Kościelne postępowanie sądowe o nieważność małżeństwa różni się o przyczyny i skutki od procesu cywilnego o ustalenie nieistnienia małżeństwa 15 Przyczyny nieważności małżeństwa kanonicznego Istnieją trzy grupy przyczyn będące podstawą wniesienia skargi o nieważność małżeństwa. Do pierwszej grupy należą przeszkody zrywające. W Kodeksie Prawa Kanonicznego w kan zawarte jest dwanaście przeszkód małżeńskich. Wśród nich znajduje się: przeszkoda wieku, przeszkoda niemocy płciowej, przeszkoda węzła małżeńskiego, przeszkoda różnej religii, przeszkoda święceń, przeszkoda ślubu, kanoniczna przeszkoda uprowadzenia, przeszkoda pokrewieństwa, występku, przeszkoda powinowactwa, przeszkoda przyzwoitości publicznej, przeszkoda pokrewieństwa prawnego (z adopcji), przeszkoda profesji zakonnej. Kolejną przyczyną jest brak lub wadliwe wyrażenie zgody małżeńskiej (kan ). Do wad zgody małżeńskiej zalicza się zgodę wyrażoną pod wpływem podstępu czy przymusu, brak rozeznania do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, brak używania rozumu itp. Ostatnią z przyczyn jest niezachowanie kanonicznej formy zawarcia małżeństwa (kan ) 16. Konsekwencją niezachowania formy kanonicznej jest nieważność małżeństwa. O zachowaniu formy stanowi kan KPK zgodnie z którym: Tylko te małżeństwa są ważne, które zostają zawarte wobec asystującego miejscowego ordynariusza albo proboszcza, albo wobec kapłana lub diakona delegowanego przez jednego z nich; a także wobec dwóch świadków, według zasad wyrażonych w następnych kanonach( ). Właściwość sądu i prawo do zaskarżenia małżeństwa Prawo do wniesienia skargi o nieważność małżeństwa przysługuje uprawnionym małżonkom i rzecznikowi sprawiedliwości, o czym stanowi kan KPK 17. Rzecznik sprawiedliwości ma prawo do wniesienia skargi, wtedy gdy nieważność została już ogłoszona a związku tego nie można lub nie wypada konwalidować. Zgodnie z kan KPK: W sprawach o nieważność małżeństwa, które nie są zarezerwowane dla Stolicy Apostolskiej, właściwe są: trybunał miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte; trybunał miejsca, w którym jedna ze stron lub obie strony mają stałe lub tymczasowe zamieszkanie; trybunał miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów 18. Skarga powodowa o stwierdzenie nieważności małżeństwa Sędzia nie może rozpoznać sprawy dopóki nie zostanie przedstawiona prośba skarga powodowa (która stanowi warunek formalny rozpoczęcia każdego procesu), przez tego kto ma prawo zaskarżyć małżeństwo o nieważność, jest to element konieczny do rozpoczęcia procesu. Skarga powodowa powinna spełniać określone wymagania zawarte w kan KPK: wyrażać wobec jakiego sędziego sprawa jest wnoszona, czego się żąda i od kogo; wskazywać, na jakim uprawnieniu opiera się powód i przynajmniej ogólnie fakty i dowody na poparcie roszczeń; być podpisana przez powoda lub jego pełnomocnika, ze wskazaniem dnia, miesiąca i roku jak również miejsca zamieszkania powoda lub jego pełnomocnika albo miejsca pobytu oznaczonego przez nich dla odbierania akt; wskazywać stałe lub tymczasowe 11 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, Warszawa 2001, s Art. 1 1 ustawy z dnia r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59). 13 A. Bolesta, J. Kola, Kościelny proces o nieważności małżeństwa (on-line). 14 W. Walkowski, Ustalenie nieistnienia małżeństwa, nieistnienia%20ma%c5%82%c5%bce%c5%84stwa (dostęp: ). 15 M. Baran, Orzeczenie nieważności małżeństwa w Kościele Katolickim a rozwód cywilny, org.pl/biblioteka/t/ta/tai/orzeczenie_nm.html (dostęp: ). 16 A. Bolesta, J. Kola, Kościelny proces o nieważności małżeństwa (on-line). 17 KPK, kan Do zaskarżenia małżeństwa są zdolni: małżonkowie; rzecznik sprawiedliwości, kiedy nieważność została już rozgłoszona, jeżeli małżeństwo nie może zostać uważnione albo nie jest to wskazane. Papież Franciszek, List apostolski Motu Proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, reformujący kanony Kodeksu Prawa Kanonicznego dotyczące spraw o orzeczenie nieważności małżeństwa, Tarnów KPK, kan

3 73 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y zamieszkanie strony pozwanej 19. Skarga powinna być złożona w formie pisemnej. Wyjątkowo sędzia może przyjąć ustną prośbę, jednak i tak powinna być sporządzona w formie pisemnej. Wtedy taką skargę sporządza na polecenie sędziego notariusz, i zostaje odczytana zainteresowanej osobie i opatrzona jego podpisem 20. Skarga powodowa ma na celu określić z jakiego tytułu zachodzi nieważność małżeństwa. Dlatego strona, która wnosi skargę powinna dokładnie określić fakty, które świadczą o nieważności małżeństwa. Gdyby przyczyną nieważności małżeństwa miałaby być np. pozorna zgoda to w skardze należałoby dokładnie opisać atmosferę podczas ślubu, sposób wypowiadania przysięgi małżeńskiej, czy towarzyszyły temu takie emocje jak smutek, przygnębienie 21. Ciężar dowodzenia spoczywa na osobie, która wnosi skargę (kan KPK). Przy wnoszonej skardze można przedkładać różne dowody, ważne aby były godziwe i pożyteczne dla sprawy. Osoba która wnosi skargę i utrzymuje że małżeństwo jest nieważne musi to udowodnić (kan KPK). Na przedstawione fakty przytacza świadków, dokumenty, listy, zaświadczenia lekarskie, historię choroby, zdjęcia. Dowodem może być to co dotyczy przytoczonych w skardze faktów. Ważne jest żeby na podstawie podanych dowodów sędzia kościelny mógł uzyskać pewność moralną co do zaistniałych faktów i na ich podstawie orzec nieważność małżeństwa. Fakty i dowody przytaczane w skardze będą inne w zależności od tytułu zachodzącej nieważności 22. Strona powodowa przed wniesieniem skargi, otrzymuje informacje o kosztach sądowych. Etapy kościelnego procesu o nieważność małżeństwa Papież Franciszek wprowadził reformę w procesie kanonicznym o stwierdzenie nieważności małżeństwa, w kan KPK, które zostały zreformowane w Liście Apostolskim Motu Proprio Proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, które weszły w życie 8 grudnia 2015 r. Poważniejszą reformą Papieża Franciszka, jest rezygnacja z dotychczasowego wymogu aby wydane orzeczenie o nieważność małżeństwa w sądzie kościelnym było potwierdzone decyzją trybunału apelacyjnego. Obecnie dla stwierdzenia nieważności małżeństwa nie jest już wymagane zgodne orzeczenie dwóch instancji sądów kościelnych, a sąd, który wydał wyrok, nie przesyła akt do trybunału II instancji. Jeżeli w terminie 15 dni żadna ze stron nie odwoła się od wydanego wyroku, stanie się on prawomocny, a strony będą mogły zawrzeć nowe małżeństwa 23. Pierwszym etapem kościelnego procesu jest wprowadzenie sprawy. Wikariusz sądowy po otrzymaniu skargi powodowej, dekretem ustanawia trybunał, podając do wiadomości niezwłocznie nazwiska sędziów oraz obrońcy węzła małżeńskiego do wiadomości powodowi. Przewodniczący trybunału ustala czy trybunał jest kompletny, oraz czy strony mają zdolność procesową a następnie dekretem podejmuje decyzję czy przyjmuje skargę czy ją odrzuca. Sędzia na początku sprawy, a także w każdym innym etapie zachęca strony do pogodzenia się. Sąd ma miesiąc na podjęcie decyzji o przyjęciu bądź odrzuceniu 24 skargi powodowej (kan KPK) 25. Po przyjęciu skargi powodowej następuje wezwanie i zawiadomienie stron. Przewodniczący w dekrecie przyjmującym skargę powodową, powinien wezwać pozwanego, ustalając w jaki sposób ma odpowiedzieć na żądanie powoda, czy też stawić się przed trybunał dla zawiązania sporu. Pozwany powinien mieć możliwość zapoznania się ze skargą, ale także wypowiedzieć się na temat przedmiotu sporu. Przez wezwanie strony pozwanej powstaje między stronami relacja procesowa, i w ten sposób nabiera charakteru kontradyktoryjnego, a pozwana strona nabywa procesowe uprawnienia 26. Po wysłuchaniu obu stron, następuje zawiązanie sporu, czyli sąd określi jaka przeszkoda i po czyjej stronie będzie w procesie udowadniana. Kolejnym etapem jest postępowanie dowodowe. Przedmiotem dowodzenia są fakty, które mają istotne znaczenie dla wyniku sprawy. Prawodawca postanowił w kan KPK mogą być przytoczone dowody jakiegokolwiek rodzaju, które wydają się pożyteczne do poznania sprawy i są godziwe. Dowodzenie w procesie polega na szczegółowym analizowaniu i badaniu konkretnych zjawisk i towarzyszących mu okoliczności w celu potwierdzenia lub wykluczenia faktu procesowego 27. Dopuszczalnymi środkami dowodowymi w procesie kanonicznym są: dokumenty, oświadczenia stron, zeznania świadków, opinie biegłych, oględziny sądowe i domniemania 28. Oświadczenie 19 Por. KPK, kan R. Sztychmiler, Ochrona praw człowieka w normach kanonicznego procesu spornego, Olsztyn 2003, s Kościelny proces o nieważność małżeństwa, (dostęp: ). 22 Tamże. 23 P. Majer, Szybciej nie znaczy pochopnie kanonista o papieskiej reformie procesów małżeńskich, (dostęp: ). 24 KPK, kan Skargę powodową można odrzucić wyłącznie: 1 jeżeli sędzia lub trybunał są niewłaściwi; 2 jeżeli na pewno wiadomo, że powód nie ma zdolności występowania w sądzie; 3 jeżeli nie zachowano przepisów kan. 1504, nn. 1-3; 4 jeżeli z samej skargi powodowej jasno wynika, że roszczenie jest pozbawione jakiejkolwiek podstawy i nie może się zdarzyć, by w trakcie procesu jakaś podstawa się ujawniła. 25 W. Góralski, Małżeństwo kanoniczne, s Tamże, s T. Rozkrut, Walor opinii biegłego w kanonicznym procesie małżeńskim, Tarnów 2002, s R. Sztychmiler, Ochrona praw człowieka w normach kanonicznego procesu spornego, s. 127.

4 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 74 stron należy do pierwszego etapu zbierania dowodów i służy sędziemu pomocą w dotarciu do prawdy obiektywnej. Oświadczenie stron to zeznania i odpowiedzi udzielone przez strony procesu w trakcie jego trwania, które mogą posiadać moc dowodową. Wyróżnia się trojakiego rodzaju oświadczenia stron: zwykłe zeznania sądowe, przyznanie sądowe strony (to stwierdzenie jakiegoś faktu, ustnie lub pisemnie dokonane przeciwko sobie przez którąś ze stron wobec sędziego, co do przedmiotu sprawy lub w odpowiedzi na pytanie sędziego), przyznanie pozasądowe (jest to pisemne lub ustne oświadczenie strony, złożone poza sądem, dotyczy przedmiotu sporu, i polega na tym że strona przyznaje to co twierdzi strona przeciwna) 29. Przesłuchanie stron to ogół odpowiedzi udzielonych przez strony na etapie dowodzenia, ich celem jest wyjaśnienie wątpliwości dotyczących sporu 30. Kan KPK dopuszcza, obecność obrońcy węzła, obrońcy stron, a także rzecznika sprawiedliwości, jeżeli występują w procesie, maja prawo być obecni podczas przesłuchania stron, świadków i biegłych. Zasadniczym miejscem przesłuchania zarówno stron jak i świadków jest siedziba trybunału, jednak prawo kanoniczne dopuszcza sytuacje, wezwania na przesłuchanie do proboszcza parafii miejsca zamieszkania jako sędziego delegowanego do sprawy. W procesie kanonicznym dopuszczalny jest dowód z dokumentów, urzędowych i prywatnych (kan. 1539) stanowią one najpewniejszy dowód. Dokumentami urzędowymi są takie, które sporządziła kompetentna osoba urzędowa w związku z wykonywaniem przez siebie zadań z zachowaniem formalności przypisanych przez prawo. Dokumentami urzędowymi są nie tylko dokumenty oryginalne, ale także ich uwierzytelnione kopie. Przesłuchanie świadków regulują przepisy kan KPK. W zwykłym procesie kanonicznym o nieważność małżeństwa w odróżnieniu od procesu cywilnego, strony nie mogą być obecne podczas przesłuchania świadków. Każdy świadek przesłuchiwany jest osobno i pojedynczo. Podczas przesłuchania obecny jest sędzia kierujący przesłuchaniem i zadający pytania oraz notariusz sporządzający protokół z przesłuchania. Podczas przesłuchania mogą natomiast być obecni ich adwokaci lub pełnomocnicy, chyba że sędzia, z powodu okoliczności rzeczy i osób uzna, że należy postępować z zachowaniem tajemnicy (kan KPK) 31. Akta sporządzone z przesłuchania świadka podpisuje sędzia, notariusz i świadek. W niektórych sprawach konieczne jest skorzystanie z opinii biegłego. Biegłym jest osoba posiadająca odpowiednie kwalifikacje nabyte przez wieloletnie doświadczenie lub specjalistyczne studia. Zgodnie z kan KPK to do sędziego należy nominacja biegłych. Wizja lokalna oraz oględziny są dopuszczalne, jeśli są pożyteczne dla wyjaśnienia sprawy. Zgodnie z kan KPK - sędzia ustala dekretem, po wysłuchaniu stron co ma być przedmiotem oględzin, oraz co ma mu być dane do dyspozycji w czasie wizji. Z dokonanych czynności w postaci oględzin, czy wizji lokalnej sporządza się dokument. Po przeprowadzeniu wszystkich dowodów następuje ogłoszenie akt. Strony mogą zapoznać się z zebranymi w postępowaniu dowodowym ustaleniami, zawartymi w aktach. Wgląd do akt ma również adwokat kościelny, oraz może on uzyskać odpisy akt. W przeciwieństwie do stron, adwokat może zapoznać się z aktami jeszcze przed ich ogłoszeniem. Po ogłoszeniu akt, jeżeli nie składają strony żadnych uwag, a względem sędziego zebrany materiał dowodowy jest wystarczający następuje zamknięcie postępowania dowodowego. Kolejnym etapem procesu jest dyskusja sprawy (sędzia decyduje wtedy dekretem o zamknięciu postępowania dowodowego i rozpoczyna się dyskusja sprawy) na tym etapie strony wyrażają uwagi i opinie, a adwokat kościelny ma wyznaczony odpowiedni termin na przedstawienie pisma obrończego 32. Na etapie dyskusji sprawy uwagi również składa obrońca węzła małżeńskiego. Jego zadaniem jest przytoczenie wszystkie argumentów przemawiających za tym, że małżeństwo, którego dotyczy proces zostało jednak zawarte w sposób ważny. O uwagach obrońcy węzła małżeńskiego informuje się strony, mają one prawo do ustosunkowania się na przedstawioną argumentację obrońcy węzła 33. Ostatnim etapem jest wydanie wyroku. Sędzia wydający wyrok musi mieć moralną pewność, że małżeństwo zostało zawarte nieważnie. Jest to wewnętrzne przekonanie pojedynczego sędziego (także członka kolegium sędziowskiego) o słuszności żądania. Wydanie wyroku obejmuje sesję wyrokową, redakcję wyroku (jednoosobowy sędzia ponens w trybunale kolegialnym ma obowiązek osobiście sporządzić wyrok z uzasadnieniem) oraz ogłoszenie wyroku (powinien zostać ogłoszony jak najszybciej, ze wskazaniem środków zaskarżenia) 34. Reforma Papieża Franciszka wprowadziła znaczące usprawnienie dla wydania wyroku. Możliwe jest orzekanie w sprawach małżeńskich przez jednego tylko sędziego zamiast trzyosobowego kolegium. Przed reformą Papieża Franciszka, to konferencja episkopatu wyrazić zgodę by na czas trwania przeszkody orzekał sędzia jednoosobowy (kan KPK). Przed reformą sędziami w sądzie kościelnym co do zasady mogli być tylko duchowni, jedynie konferencja Episkopatu mogła wyrazić zgodę, by w trzyosobowym składzie orzekającym mogła zasiadać osoba świecka nie mająca święceń (kan Tamże, s M. Baran, Orzeczenie nieważności małżeństwa cz. 4, nstwa--cz--4-,774,416,cz.html (dostęp: ). 31 R. Sztychmiler, Ochrona praw człowieka w normach kanonicznego procesu spornego, s (dostęp: ) (dostęp: ). 34 R. Sztychmiler, Ochrona praw człowieka w normach kanonicznego procesu spornego, s

5 75 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y KPK). Nowe prawo dopuszcza, aby w skład trzyosobowego kolegium wchodziło dwóch sędziów świeckich dowolnej płci, mających odpowiednie wykształcenie i przymioty oraz mianowanych przez biskupa,. Duchownym powinien być jedynie przewodniczący składu orzekającego 35. Ustalenie nieistnienia małżeństwa cywilnego Ustalenie nieistnienia małżeństwa, stanowi instytucję prawa świeckiego prawa rodzinnego. Zgodnie z art. 1 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta, jednocześnie obecni, złożą przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński 36. Jeżeli akt małżeństwa został sporządzony mimo niezachowania przepisów z art. 1 KRO, wtedy art. 2 KRO stanowi: każdy, kto ma w tym interes prawny, może wystąpić z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa 37. Jeżeli nie zostaną spełnione przesłanki zawarte w przepisach art KRO, to małżeństwo nie zostaje zawarte. Z małżeństwem nieistniejącym mamy do czynienia kiedy związek małżeński nie został zawarty a mimo to sporządzono akt małżeństwa. W przypadku, gdy małżeństwo było zawierane przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego oświadczenie nupturientów nie wywołało żadnych skutków prawnych, jeżeli: 1. nupturienci nie byli różnej płci; 2. oświadczenie nie zostało złożone jednocześnie; 3. oświadczenia zostały złożone przed osobą niebędącą kierownikiem USC, ani jego zastępcą; 4. treścią oświadczenia nie było wstąpienie w związek małżeński; 5. osoba, która złożyła oświadczenie za kogoś innego nie była prawidłowo ustanowionym pełnomocnikiem. W przypadku, gdy małżeństwo było zawierane przed duchownym oprócz wyżej wskazanych przyczyn, nieistnienie małżeństwa powoduje ponadto niesporządzenie aktu małżeństwa, a także sytuacja, w której nie wystąpiła przesłanka samego zawarcia małżeństwa 38. Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC uzależnione jest od spełnienia wymaganych przesłanek, niesporządzenie aktu małżeństwa nie skutkuje nie zawarciem małżeństwa. W przypadku, gdy małżeństwo było zawierane przed duchownym oprócz wyżej wskazanych przyczyn, nieistnienie małżeństwa powoduje ponadto niesporządzenie aktu małżeństwa, a także sytuacja, w której nie wystąpiła przesłanka samego zawarcia małżeństwa 39. W sytuacji gdy został sporządzony akt małżeństwa, pomimo niespełnienia przesłanek koniecznych do zawarcia małżeństwa każdy, kto ma w tym interes prawny, może wystąpić z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa (art. 2 KRO) 40. Chodzi o powiązanie interesu prawnego, ze stanem faktycznym, może mieć zarówno charakter majątkowy, jak i niemajątkowy. Interes ma osoba, wspomniana w akcie małżeństwa wymieniona jako osoba zawierająca małżeństwo. 41 Interes prawny o charakterze osobistym przysługuje natomiast dziecku, które objęte jest domniemaniem pochodzenia od męża matki. Zgodnie z art. 22 KRO, z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa wystąpić może również prokurator 42. Sądem właściwym do rozpoznania sprawy o ustalenie nieistnienia małżeństwa, jest sąd okręgowy, w którego okręgu małżonkowie ostatnio wspólnie mieszkali, który rozpoznaje je w trybie procesowym w postępowaniu odrębnym. Kiedy nie można ustalić właściwości sądu, właściwym jest sąd miejsca zamieszkania pozwanego, a gdy i takiego nie można podać sąd miejsca zamieszkania powoda 43. Wyrok ustalający nieistnienie małżeństwa ma charakter deklaratywny. Skuteczny jest erga omnes, oznacza to, że małżeństwo nie istniało od początku ze wszystkimi konsekwencjami, a co za tym idzie dzieci zrodzone z tego związku są pozamałżeńskie, nie powstał między małżonkami stosunek powinowactwa, i nie ma obowiązku alimentacyjnego i nie powstała między nimi ustawowa wspólność majątkowa 44. W przypadku spraw o ustalenie nieistnienia małżeństwa, w grę wchodzi postępowanie procesowe (art. 425 KPC), natomiast postępowanie nieprocesowe dotyczy spraw o unieważnienie aktu małżeństwa (art. 33, 49, 52, 86 ustawy z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego). Chodzi o rozgraniczenie spraw. W sytuacji gdy nupturienci nie złożyli oświadczeń woli o wstąpieniu w związek małżeński a uprzednio sporządzono akt małżeństwa, to właściwa jest wyłącznie droga unieważnienia tego aktu. Natomiast, gdy strony złożyły zgodne oświadczenie woli ale przed osobą niebędącą kierownikiem USC, wtedy jedyną drogą jest proces o ustalenie nieistnienia małżeństwa P. Majer, Szybciej nie znaczy pochopnie kanonista o papieskiej reformie procesów małżeńskich (on-line). 36 Art. 1 1 ustawy z dnia r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). 37 Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009, s W. Walkowski, Ustalenie nieistnienia małżeństwa (on-line). 39 Tamże. 40 Tamże. 41 Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, s Tamże, s nienia-malzenstwa.html (dostęp: ). 44 Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, s Tamże.

6 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 76 Aby unieważnić akt małżeństwa należy spełnić dwie przesłanki: akt małżeństwa musi stwierdzać zdarzenie niezgodne z prawdą, oraz przez uchybienia, które miały miejsce przy sporządzaniu aktu jego moc dowodowa zmniejszyła się (sporządzenie go przez osobę nieuprawnioną). Z wnioskiem o unieważnienie aktu małżeństwa może wystąpić każda zainteresowana osoba, a także prokurator oraz kierownik USC 46. Podsumowanie Zarówno prawo kościelne jak i świeckie stanowi, że małżeństwo jest trwałym związkiem między kobietą a mężczyzną, podkreślana jest dobrowolność zawarcia małżeństwa poprzez swobodne wyrażenie przez nupturientów zgodnych oświadczeń woli. Zawarcie małżeństwa w sposób ważny w obu porządkach prawnych następuje po spełnieniu koniecznych przesłanek wymaganych przez prawo. Dopuszczalne jest zarówno w prawie świeckim jak i kościelnym zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, dotyczy tylko i wyłącznie małżeństwa kanonicznego. Zarówno małżeństwo kanoniczne jak i cywilne, zawiera przeszkody zrywające. Każdy z tych procesów odnosi inne skutki w prawie. Mając na myśli proces o ustalenie nieistnienia małżeństwa, niezachowanie chociażby jednej przesłanki zawartej w art. 1 KRO skutkuje nie zawarciem małżeństwa, oznacza to, że małżeństwo nie istnieje od samego początku. Papież Franciszek dokonał zasadniczej reformy w kanonicznych procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Reformy te w zasadniczy sposób modyfikują przepisy dotyczące procesów małżeńskich wprowadzonych przez papieża Benedykta XIV ( ). Nowe reformy papieża Franciszka ułatwiają orzekanie nieważności małżeństwa. Usprawniona procedura ma na celu przyśpieszenie procesów małżeńskich. * * * Marriage is an institution that functions in all legal cultures. The way of marriage contract in Poland is regulated by two legal orders - secular and ecclesiastical. Both the secular and the ecclesiastical laws define presumptions and a way of the marriage conclusion, rights and responsibilities of the spouses as well as ability and mode of the marriage dissolution. The subject of the article is a process involving the ascertainment of canonical marriage nullity and the determination of civil marriage non-existence. 46 W. Walkowski, Ustalenie nieistnienia małżeństwa (on-line).