PROFILOWANIE KRYMINALNE

Transkrypt

1 PROFILOWANIE KRYMINALNE redakcja Jerzy Konieczny Maciej Szostak Spis treści Warszawa 2011

2 Spis treści Spis treści Wstęp / 9 Dariusz Piotrowicz Wybrane problemy metodyki profilowania nieznanych sprawców przestępstw / Uwagi wstępne / Podział profilowania z uwagi na charakter analizowanego zdarzenia przestępnego / Metodyka pracy profilera / Udział psychologa w pracy grupy dochodzeniowo- -śledczej / Dodatkowa wizyta na miejscu zbrodni / Kontakt z osobami nadzorującymi oraz prowadzącymi postępowanie o zabójstwo / Konsultacje z ekspertami kryminalistyki, medycyny sądowej oraz innymi profilerami / Kontakt z rodziną ofiary / Ogólna dyscyplina myślenia w profilowaniu / Kłody na drodze do wnioskowania prywatne teorie osobowości / Najważniejsze etapy i wybrane problemy metodyki profilowania nieznanych sprawców zabójstw na podstawie doświadczeń psychologa policyjnego / Pierwszy etap: podsumowanie zabezpieczonych śladów fizycznych / Drugi etap: wyczerpujące rozpoznanie wiktymologiczne / Ocena ryzyka / 38

3 Spis treści 5.3. Trzeci etap: analiza miejsca zdarzenia w znaczeniu interakcji pomiędzy sprawcą a ofiarą. Związki między cechami sprawcy a wyglądem miejsca zdarzenia / Dychotomiczny podział zabójców / Określanie motywacji zabójstw / Czwarty etap: podsumowanie / Piąty etap: charakterystyka nieznanego sprawcy / Obszary charakterystyki psychofizycznej nieznanego sprawcy zabójstwa / Szósty etap: wypracowanie sugestii / Zagrożenie dla psychiki profilera i psychologiczne BHP pracy / 58 Izabela Jastrzębska Zabójstwa seryjne i ich sprawcy / Istota i pojęcie zabójstwa seryjnego / Zabójstwo wielokrotne a zabójstwo seryjne / Charakterystyka i pojęcie zabójstwa seryjnego / Proces zabójstwa seryjnego i jego fazy / Modele klasyfikacji zabójstw i ich sprawców / Stopień zorganizowania / Typologia motywacyjna / Mobilność / Portret psychologiczny seryjnego zabójcy / Etiologia zabójstw seryjnych / 75 Anna Huzior-Karmińska Medycyna sądowa w służbie profilowania kryminalnego sprawców zabójstw / Medycyna sądowa / Sądowo-lekarska sekcja zwłok / Wartość profilująca sądowo-lekarskiej sekcji zwłok / Czas zgonu / Przyczyna i okoliczności zgonu / Urazy / Narzędzie zbrodni / Identyfikacja ofiary / 95

4 Spis treści Izabela Jastrzębska, Leszek Małkiewicz, Lech Skuza Wybrane aspekty wykorzystania ekspertyzy materiału genetycznego w profilowaniu nieznanych sprawców zabójstw / 99 Urszula Cur Znaczenie śladu psychologicznego w procesie wykrywania sprawców zabójstw / Wprowadzenie / Znaczenie śladu psychologicznego dla analizy behawioralnej zdarzenia kryminalnego / Wnioskowanie jako podstawa formułowania hipotez / Profil psychologiczny nieznanego sprawcy podwójnego zabójstwa / Dane dotyczące przedmiotu sprawy / Okoliczności znalezienia zwłok / Miejsce zdarzenia / Sposób zadania ran i przyczyny śmierci / Rodzaj ryzyka sprawcy i ofiar / Procesy motywacyjne sprawcy zabójstwa / Dane wiktymologiczne o ofierze / Rekonstrukcja zdarzenia / Hipotezy dotyczące sprawcy / Hipotezy dotyczące mechanizmów osobowościowych / Hipotezy dotyczące przejawów zachowań i najważniejszych cech / Wnioski / Zakończenie / 155 Małgorzata Nyc Profilowanie w polityce bezpieczeństwa korporacyjnego / 156 Piotr Szlachetka Profilowanie geograficzne / 170 Krzysztof Liedel Profilowanie sprawców przestępstw terrorystycznych / Wprowadzenie / Zostać terrorystą / 188

5 Spis treści 2.1. Werbunek / Predyspozycje psychiczne kandydata / Metody wpływania na osoby rekrutowane / Metody zatrzymywania osób rekrutowanych w organizacji / Jak rozpoznać, czy ktoś próbuje dokonać werbunku do grupy terrorystycznej? / Kondycja psychiczna członków oraz kandydatów na członków organizacji terrorystycznych / Teorie psychologiczne i socjologiczne / Cechy wskazujące na potencjalnego terrorystę-samobójcę / Profilowanie terrorystów / Profil społeczny / Podsumowanie / 203 Sorin Alamoreanu, Oana Zamfirescu, Neculai Zamfirescu Profilowanie kryminalne: doświadczenia rumuńskie. Analiza przestępstw popełnianych przez Romów / Wstęp / Profilowanie grup przestępczych i ich przywódców / Rozumienie czynników kryminogennych w relacji do procesu profilowania / Wnioski / 215 Wybrana literatura / 217 O Autorach / 225

6 Wstęp Wstęp Przekazujemy w ręce Czytelników zbiór artykułów poświęconych tzw. profilowaniu kryminalnemu, opracowany przez praktyków wymiaru sprawiedliwości i teoretyków zajmujących się analizą osiągnięć praktyki. Problematyka psychologiczno-kryminalna stanowi na świecie już nie nową, ale z pewnością świetnie rozwijającą się dziedzinę z zakresu nauk penalnych. W polskiej metodologii badań kryminalistycznych i sądowo- -psychologicznych profilowanie kryminalne jest swoistym novum. Metoda ta zyskuje coraz większą rzeszę zwolenników, a wypróbowane w innych krajach (głównie anglosaskich) metody śledcze oparte na wiedzy zdobytej w zakresie różnych, często interdyscyplinarnych i transkulturowych doświadczeń, sprzyjają powstawaniu nowych teorii, a w ich zakresie hipotez badawczych mniej lub bardziej usprawniających rodzące się na naszych oczach powstawanie nowej metody śledczej polegającej na wykorzystaniu wiedzy w zakresie tworzenia tzw. portretu psychologicznego nieznanych sprawców przestępstw. Profilowanie jako metoda śledcza wymaga od swoich przedstawicieli nie tylko świetnego opanowania zagadnień praktyki i pracy śledczej opartej na znajomości prawidłowej analizy kryminalnej, metod rozpoznawczych oraz kryminalistycznej teorii wykrywania, ale przede wszystkim posiłkowania się podstawami wiedzy z kilku innych naukowych dyscyplin, do których z pewnością zaliczyć należy: psychologię (a w jej zakresie różne jej dziedziny), socjologię, socjopsychologię, kryminalistykę z różnorodnym uwarunkowaniem metodologicznym jej przedmiotowego zakresu, kryminologię (a w jej zakresie etiologię, fenomenologię przestępczości oraz statystykę), wiktymologię z jej bardzo złożonymi koncepcjami, a nawet medycynę (ze szczególnym uwzględnieniem wiedzy medyczno-sądowej dotyczącej np. oględzin zwłok, rzeczy, ciała czy też genetyki sądowej), psychiatrię, a także logikę i poprawność zasad rozumowania.

7 Wstęp Tak zaprezentowana metoda z jednej strony imponuje i jednocześnie przytłacza ogromem interdyscyplinarnej wiedzy, w której powinien orientować się specjalista podejmujący próbę zmierzenia się z tą metodą śledczą; z drugiej zaś zawsze rodzi się pytanie, na ile realnie wiedza ta sprawdza się jako kryterium weryfikacji prawdy w praktyce, w osiąganiu stawianych przez nią celów. Redaktorzy tomu wyrażają nadzieję, że zaproponowana formuła pracy zbiorowej zachęci do zastosowania nowych możliwości identyfikacyjnych w polskiej kryminalistyce oraz stanowić będzie potrzebne, przejrzyste i pragmatyczne wprowadzenie w zakres zagadnień profilowania kryminalnego, przyczyniając się do zwiększenia zainteresowania tym zagadnieniem zarówno przedstawicieli kryminalistyki, jak i innych pokrewnych dziedzin nauk penalnych. Praca wychodzi jednocześnie naprzeciw zapotrzebowaniu praktyki w zakresie teoretycznego opracowania modelu tej metody śledczej. Zakres treści artykułów został tak ułożony, aby utworzyć możliwie różnorodny, ale spójny i przejrzysty obraz tej metody, stanowiący cenną wartość poznawczą dla osób pragnących zapoznać się z jej teoretycznymi podstawami. Pomimo tego, że przedstawiana problematyka, podobnie jak każda nowo opisywana domena, kreuje i kreować musi metodologiczne kontrowersje, które paradoksalnie zawsze stają się w dalszej badawczej perspektywie kołem zamachowym rozwoju poszczególnych naukowych dyscyplin, wyrażamy nadzieję, iż opracowania zebrane przez autorów z różnych punktów badawczych oraz doświadczeń teorii i praktyki stanowić będą zachętę do naukowej debaty na temat możliwości wdrożenia i usprawniania tej metody śledczej w polskiej teorii kryminalistycznego procesu wykrywczego. Jerzy Konieczny Maciej Szostak 10

8 Wybrane problemy metodyki profilowania nieznanych sprawców przestępstw Dariusz Piotrowicz Wybrane problemy metodyki profilowania nieznanych sprawców przestępstw 1. Uwagi wstępne Profilowanie nieznanych sprawców przestępstw jest dziedziną interdyscyplinarną. Wywodzi się z zapotrzebowania służb śledczych na wiedzę specjalistyczną z zakresu psychologii i psychiatrii, a także seksuologii. Zapotrzebowanie to daje znać o sobie szczególnie dobitnie w śledztwach dotyczących zabójstw lub innych przestępstw z użyciem przemocy, jak np. zgwałcenia czy napady rabunkowe. Zbrodnie szczególnie brutalne, wieloofiarowe, nasuwające ewidentne skojarzenia z podłożem seksualnym i zaburzeniami psychicznymi sprawcy, jak również budzące grozę w społeczności lokalnej zawsze wymagają skorzystania z wiedzy i umiejętności specjalisty lub biegłego (którego dla przejrzystości nazwę tutaj profilerem ). Przykłady: W dniu 26 stycznia 2004 r. w miejscowości G. znaleziono zwłoki nastolatki. Wyniki oględzin miejsca zdarzenia wskazywały na seksualne tło zbrodni. Istotne pytania, które pojawiły się jeszcze w fazie badania miejsca zdarzenia, brzmiały: w jaki sposób sprawca uzyskał dostęp do ofiary? Czy sprawca i ofiara znali się, czy byli dla siebie obcy? Na jakich środowiskach należy skupić szczególną uwagę policji kryminalnej? W dniu 7 października 2007 r. na terenie miejscowości P. znaleziono zwłoki 24-letniej kobiety. Ciało znajdowało się w mieszkaniu ofiary, ułożone na łóżku, przykryte pościelą. Na twarzy ofiary znajdowała się taśma klejąca, szczelnie opasująca twarz i głowę na szerokości około 15 centymetrów 2. Akta główne 1 Ds. 123/04/II Prokuratury Rejonowej w Piasecznie. 2 Akta główne 1 Ds. 1663/04 Prokuratury Rejonowej w Pabianicach. 11

9 Dariusz Piotrowicz W dniu 29 czerwca 2000 r. na terenie ogródków działkowych warszawskiej dzielnicy Praga Południe znaleziono zwłoki trzech mężczyzn i kobiety, z licznymi ranami ciętymi. Wstępne oględziny miejsca zdarzenia wskazywały, że zabójstwa wszystkich osób dokonano w jednym czasie 3. Udział profilera na etapie śledztwa w takich przypadkach ma na celu dostarczenie informacji, które pomogą w rozwiązaniu problemu o skrótowej nazwie: kto i dlaczego mógł dokonać tego czynu? Inne pytania, bardziej szczegółowe, to: czy w zachowaniu nieznanego sprawcy odzwierciedlają się zaburzenia zdrowia psychicznego i/lub sfery seksualnej? Jaki mógł być stosunek sprawcy do ofiary (czy traktował ją przedmiotowo czy przeciwnie: miała dla niego znaczenie emocjonalne)? W razie podejrzenia o udział tej samej osoby w kilku lub kilkunastu przestępstwach, detektywi lub prokurator mogą być zainteresowani analizą serii czynów kryminalnych pod kątem stwierdzenia, czy może być to dziełem jednej osoby (a jeśli tak, to jak można ją scharakteryzować), czy też należy przyjąć działanie dwóch lub więcej sprawców. Dodatkowe pytania do biegłego w kontekście serii przestępstw mogą być następujące: kiedy można spodziewać się kolejnego ataku i w jakim obszarze może nastąpić? Czy mamy do czynienia ze sprawcą dojrzewającym i eksperymentującym, czy raczej osobnikiem o wyraźnych preferencjach co do wyboru ofiary, miejsca i sposobu dokonania czynu? W jaki sposób należałoby skonstruować komunikaty do mediów, aby uzyskać maksymalnie wartościowe, z wykrywczego punktu widzenia, informacje (przeważnie dotyczące prawdopodobnego rejonu zamieszkania sprawcy i jego doświadczeń przestępczych)? Profiler korzysta z dorobku psychologii społecznej, klinicznej, psychiatrii, kryminalistyki, kryminologii, prawa, medycyny. Dodatkowo czerpie wiedzę z dziedzin takich jak geografia i statystyka. Profilowanie to proces dochodzenia do krótkiej, dynamicznej charakterystyki nieznanego sprawcy przestępstwa obejmującej jego najważniejsze cechy oraz przejawy zachowań 4. Tak sformułowana definicja wskazuje, że badacz, biegły lub specjalista nie ma kontaktu bezpośredniego z osobą (osobami), których zachowanie rekonstruuje i interpretuje. Nie może więc zastosować klasycznych technik diagnozy psychologicznej, jak np.: wywiad, badanie standaryzowanymi testami. Profiler opisuje człowieka przede wszystkim na podsta- 3 Akta główne 4 Ds. 554/00 Prokuratury Rejonowej Warszawa Praga-Południe. 4 J. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska (red.), Zabójcy i ich ofiary. Psychologiczne podstawy profilowania nieznanych sprawców zabójstw, Kraków 2002, s

10 Wybrane problemy metodyki profilowania nieznanych sprawców przestępstw wie określonego zbioru zmiennych (śladów zachowania) wyodrębnionych ze śladów kryminalistycznych tworzących scenę przestępstwa. Profilowanie nieznanych sprawców przestępstw uznaje się za obszar ekspertyzy sądowo-psychologicznej 5. Nie ma jednej, powszechnie uznanej metody profilowania nieznanych sprawców przestępstw. Szkoła brytyjska, reprezentowana przez Uniwersytet w Liverpoolu oraz prof. Davida Cantera, twórcę Centrum Psychologii Śledczej (Centre of Investigative Psychology) i Międzynarodowego Stowarzyszenia Psychologii Śledczej (International Assocciation for Investigative Psychology) nadaje profilowaniu rygor naukowy. Charakteryzuje ją twarda metodologia nauk społecznych i zaawansowane metody statystyczne 6. Szkoła amerykańska reprezentowana jest przez Federalne Biuro Śledcze oraz nazwiska takie jak: Robert Ressler, Roy Hazelwood, John Douglas związane z Wydziałem Badań nad Zachowaniem Akademii FBI w Quantico. Metodyka profilowania według FBI zwana jest kryminalną analizą dochodzeniową (Criminal Investigative Analysis) i jest przykładem na możliwości wykorzystania ogromnego doświadczenia praktycznego w analizie zbrodni 7. Kolejna szkoła amerykańska jest reprezentowana przez Brenta Turveya psychologa i kryminalistyka, niemającego doświadczeń w pracy w strukturach mundurowych. Metoda profilowania wypracowana i rozwijana przez niego nosi nazwę analiza śladów behawioralnych (Behavioral Evidence Analysis). Turvey dokonał podsumowania i rozwinął myśli pionierów kryminalistyki: Hansa Grossa oraz Edmunda Locarda. Behavioral Evidence Analysis jest przykładem dedukcyjnego modelu profilowania nieznanych sprawców przestępstw. Trzecia szkoła wywodząca się z kontynentu amerykańskiego zwana jest Profilowaniem Geograficznym (Geografic Profiling); jej twórcą jest detektyw Kim Rossmo. Metoda ta opiera się na zastosowaniu wiedzy z zakre- 5 J. Gierowski, Rola i znaczenie ekspertyzy typologicznej w praktyce organów ścigania (w:) Psychologia i etyka w praktyce służb kryminalnych Wyzwania XXI wieku, Komenda Główna Policji, Centrum Szkolenia Policji 2004, nr 31, s ; J. Stanik, Teoretyczne i metodologiczne przesłanki opiniodawstwa psychologicznego w prawie sądowym, Postępy Psychiatrii i Neurologii 2000, nr 9, suplement 4(12), s Patrz: 7 A.W. Burgess, A.G. Burgess, J. Douglas, R. Ressler, Crime Classification Manual, San Francisco: Jossey Bass 1997, s B. Turvey, Criminal Profiling. An Introduction to Behavioral Evidence Analysis, San Diego 2001, s