STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ. mgr Rafał Kwasiński

Transkrypt

1 STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ mgr Rafał Kwasiński PRZESŁUCHANIE PODEJRZANEGO W SPRAWACH PRZESTĘPSTW O CHARAKTERZE TERRORYSTYCZNYM - NARZĘDZIE W POLITYCE BEZPIECZEŃSTWA WOBEC ZAGROŻEŃ TERRORYSTYCZNYCH W wielu sprawach dotyczących zamachów terrorystycznych informacje uzyskane w drodze przesłuchań są bardzo istotne. Pewien rodzaj dowodów można uzyskać jedynie w toku przesłuchań, jak chociażby te związane z zamiarem, myślami i uczuciami. Charakter informacji poszukiwanych przez policję i inne służby, różni się w zależności od przestępstwa będącego przedmiotem śledztwa oraz od osoby przesłuchiwanej. Potencjalna wartość przesłuchania zależy od jego dokładności i kompletności. Uzyskanie tego typu informacji ma pierwszorzędne znaczenie dla bezpieczeństwa państwa. Wiedza ta pozwala bowiem na ustalenie źródeł terroryzmu, a przez to daje podmiotom odpowiedzialnym za bezpieczeństwo państwa możliwość podejmowania działań w kierunku ich neutralizacji. Istotą w każdych działaniach na rzecz bezpieczeństwa jest bowiem zapobieganie tworzeniu się zagrożeń. Terroryści i podejrzani o działalność terrorystyczną stanowią jedną z kategorii osób, które są przesłuchiwane przez policje i służby zajmujące się walką z tym rodzajem przestępczości. Przesłuchiwanie terrorystów i osób podejrzewanych o działalność terrorystyczną charakteryzuje się pewnymi specyficznymi właściwościami, których uwzględnienie w procesie projektowania i realizowania kontaktu osobowego w ramach przesłuchania przesądza o osiągniętych rezultatach, w tym o ustaleniu źródeł i środków dowodowych oraz o możliwości zapobieżenia kolejnym planowanym działaniom przestępczym. Tym samym wynik końcowy przesłuchania może stanowić skuteczne narzędzie w polityce karnej państwa na rzecz bezpieczeństwa. Autor niniejszej pracy jest zdania, że dotychczasowy stan wiedzy na temat metodyki przesłuchania podejrzanego o popełnianie przestępstw o charakterze terrorystycznym w Polsce nie uwzględnia warunków, okoliczności i założeń taktycznych specyficznych dla tego rodzaju spraw i sprawców. Znakiem czasu jest profesjonalizacja i związana z tym specjalizacja w pewnych wybranych dziedzinach aktywności ludzkiej. Do takich obszarów 1

2 z całą pewnością należy bezpieczeństwo, a co za tym idzie kompetencje w zakresie przygotowania, planowania i realizacji czynności procesowych i operacyjnych, do których należy m.in. przesłuchanie podejrzanego i prowadzenie rozmów w sprawach związanych z zagrożeniem terrorystycznym. Diagnoza ta dała asumpt do przeprowadzenia badań w kierunku opracowania metodyki przesłuchania podejrzanego dostosowanej do rodzaju i specyfiki zagrożenia terrorystycznego w celu poprawy poziomu bezpieczeństwa. Przedmiotem badań była taktyka prowadzenia przesłuchania podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym, która powinna stać się skutecznym narzędziem w polityki karnej państwa na rzecz bezpieczeństwa, adekwatnym do rodzaju i charakteru zagrożenia. Głównym celem badań było: ustalenie uwarunkowań planowania i przeprowadzania skutecznego przesłuchania podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym, i na tej podstawie zbudowanie modelu PRO-aktywnego, strukturalnego przesłuchania podejrzanego. Osiągnięcie celu głównego miało być możliwe dzięki zrealizowaniu następujących celów szczegółowych: 1. Określenie uwarunkowań bezpieczeństwa państwa i determinantów jego zagrożeń, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń terrorystycznych oraz identyfikacji zadań podmiotów systemu bezpieczeństwa antyterrorystycznego Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Określenie taktyki przesłuchania podejrzanego o popełnienie przestępstwa. 3. Identyfikacja uwarunkowań przesłuchania podejrzanego w sprawach o przestępstwa terrorystyczne. 4. Zbudowanie modelu teoretycznego przesłuchania podejrzanego w sprawach o przestępstwa terrorystyczne. Badania naukowe zmierzały do rozwiązania następującego głównego problemu badawczego sprowadzającego się do uzyskania odpowiedzi na następujące pytanie: Jak obecnie przeprowadzane jest przesłuchanie podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym, jakich zmian i jakich udoskonaleń należy dokonać aby uzyskać wartościowy osobowy środek dowodowy (materiał dowodowy) mający wpływ na bezpieczeństwo państwa? Rozwiązanie tego problemu implikowało konieczność odpowiedzi na następujące problemy szczegółowe ujęte w formie następujących pytań: 2

3 1. Jakim uwarunkowaniom podlega bezpieczeństwo współczesnego państwa, jaki wpływ na nie mają zagrożenia terrorystyczne i jakie zadania realizują podmioty systemu bezpieczeństwa antyterrorystycznego? 2. Jak realizowana jest taktyka przesłuchania podejrzanego o popełnianie przestępstw? 3. Jak powinno być planowane i przeprowadzane przesłuchanie podejrzanego o popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym? 4. Jak powinien być zbudowany model przesłuchania podejrzanego o popełnianie przestępstw o charakterze terrorystycznym? Prawdopodobna odpowiedź będącą rozwiązaniem postawionego problemu badawczego głównego przyjęła postać głównej hipotezy badawczej: Przesłuchanie podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym jest złożoną czynnością procesowo-kryminalistyczną uwarunkowaną specyfiką wynikającą z rodzaju naruszonego dobra prawnego, sposobu działania sprawcy, przyjętej przezeń taktyki obrony, doboru właściwej metody i technik przesłuchania oraz osoby przesłuchującej o wysokich kompetencjach społecznych i zawodowych. Zakłada się, że jej efekty mają pierwszorzędne znaczenie dla bezpieczeństwa państwa. Hipotezy szczegółowe przyjęły postać przypuszczeń: 1. Bezpieczeństwo jest najistotniejszym elementem funkcjonowania skutecznego państwa. Terroryzm stanowi najważniejsze źródło zagrożeń bezpieczeństwa współczesnego państwa w wymiarze wewnętrznym i międzynarodowym. W stosunku do tego zagrożenia podmioty systemu bezpieczeństwa antyterrorystycznego realizacją określone zadania. 2. Zakłada się, że aby przesłuchanie było skuteczne, musi uwzględniać specyfikę popełnianego przestępstwa. 3. Taktyka przesłuchania podejrzanego o popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym posiada swoją specyfikę wynikającą z charakteru zagrożenia mającego wpływ na bezpieczeństwo państwa. 4. Wprowadzenie określonych zmian i udoskonaleń w taktyce przesłuchania podejrzanego o popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym może wpłynąć na wartość dowodową i wykrywczą w postępowaniu karnym, co ma pierwszorzędne znaczenie dla bezpieczeństwa państwa. Warunkiem skutecznego rozwiązania sformułowanych problemów badawczych i weryfikacji przyjętych hipotez jest właściwy dobór metod, technik i narzędzi badawczych. 3

4 W doborze narzędzi badawczych kierowano się zasadą, aby wyselekcjonowane z tego zbioru, stosownymi metodami i narzędziami badawczymi 1 jak najbardziej odpowiadały właściwościom przedmiotu poznania. Kolejnym fazą w działaniach badawczych było dokonanie weryfikacji przyjętej hipotezy roboczej za pomocą następujących metod: 1. analiza dokumentów podstawowa metod badawcza zastosowana w pracy; zastosowana została w stosunku do dokumentów Federalnego Biura Śledczego (FBI), Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA), NCVAC (wydziału FBI zajmującego się miedzy innymi profilowaniem kryminalnym i programami szkoleniowymi), UCAT - portugalskiego Centrum Antyterrorystycznego, UNCT PJ - portugalskiej jednostki kontrterrorystycznej, Centrum Antyterrorystycznego ABW oraz dokumentów zawierających strategię bezpieczeństwa narodowego i opis systemu antyterrorystycznego RP; 2. analiza krytyczna piśmiennictwa oraz opracowań naukowych dotyczących zakresu badań zasoby biblioteki Federalnego Biura Śledczego (FBI), stenogramy/transkrypty wybranych przesłuchań członków organizacji terrorystycznych takich jak Al-Kaida realizowanych przez FBI, opracowania anglojęzyczne dotyczące problematyki przesłuchań, w tym przesłuchań osób podejrzewanych o prowadzenie działalności terrorystycznej; 3. sondaż diagnostyczny z zastosowaniem techniki ankietowania z polskimi policjantami służby kryminalnej zajmującymi się w toku codziennej pracy problematyką przesłuchań, w tym przesłuchań osób podejrzanych, oraz sondaż diagnostyczny przy zastosowaniu techniki wywiadu eksperckiego z osobami zajmującymi się problematyką przesłuchań w kontekście zagrożeń terrorystycznych w Stanach Zjednoczonych, Portugalii i Wielkiej Brytanii, celem pogłębionych badań nad tworzeniem modelu strukturalnego przesłuchania podejrzanego w sprawach o przestępstwa o charakterze terrorystycznym. 4. uogólnienie przedstawionych wyników i nakreślenie wniosków z nich płynących 2. 1 Ze względu na niejednakowy sposób wyjaśnienia pojęć: narzędzia, techniki i metody badawcze w literaturze przedmiotu, autor przyjął w swojej literaturze badawczej interpretacje z Russellem l. Ackoffem (Decyzje optymalne w badaniach stosowanych, PWN, Warszawa 1969), że: narzędzia badawcze to fizyczny lub pojęciowy aparat (instrument) używany w badaniach naukowych; techniki badawcze to sposób posługiwania się narzędziami badawczymi; metody badawcze to zasady według których w nauce jest dokonywany wybór odpowiednich technik. 2 Zob. uogólnienie jako metoda badawcza w badaniach społecznych, a L. George, A. Bennett, Case Studies and Theory Development in the Social Sciences, MIT Press Cambridge, 2005, s

5 Do rozwiązania problemów badawczych i weryfikacji przyjętych hipotez zastosowano proces badawczy składający się z trzech etapów: wstępnego, zasadniczego i końcowego. Szczegółowa organizacja procesu badawczego przebiegała według poniższego schematu: 1. etap pierwszy (wstępny) w którym przeprowadzono krytyczną ocenę literatury w zakresie systemów, programów, metodyki, zaleceń wykorzystania doświadczeń dotyczących przesłuchiwania osób podejrzanych/podejrzewanych o prowadzenie działalności terrorystycznej na terenie Stanów Zjednoczonych, Portugalii i Wielkiej Brytanii badania m.in. w ramach studiów podyplomowych w Akademii FBI w Quantico); 2. etap drugi (zasadniczy) w którym jednocześnie za pomocą metod badawczych zweryfikowano hipotezy i sformułowane wnioski poprzez przeprowadzenie wywiadów eksperckich oraz badania opinii respondentów; 3. etap trzeci (końcowy) w którym nastąpiła synteza wyników badań oraz ich opracowanie w formie rozprawy doktorskiej z przedstawieniem modelu PRO-aktywnego, strukturalnego przesłuchania podejrzanego w sprawach o przestępstwa o charakterze terrorystycznym. Rozprawa składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy rozdział (Założenia metodologiczne badań) obejmuje uzasadnienie wyboru tematu, opis głównego i szczegółowych celów oraz problemów badawczych, stosowanych metod i technik badawczych, przyjętych założeń i ograniczeń, jak również zakres przedmiotowy i czasowoprzestrzenny rozprawy. Rozdział drugi (Bezpieczeństwo Rzeczypospolitej Polskiej w kontekście zagrożeń terrorystycznych) poświęcony jest wynikom badań prowadzonych w zakresie istoty bezpieczeństwa państwa, założeń polityki bezpieczeństwa RP ze szczególnym uwzględnieniem zagrożenia, którego źródłem jest terroryzm. W rozdziale scharakteryzowano system bezpieczeństwa antyterrorystycznego RP, ze wskazaniem głównych podmiotów systemu w kontekście realizowanych przez nie zadań oraz przestępstwa o charakterze terrorystycznym w ujęciu prawa karnego materialnego i procesowego. Rozdział trzeci (Metodyka przesłuchania podejrzanego o popełnienie przestępstwa) zawiera charakterystykę problematyki przesłuchania podejrzanego między innymi z punktu widzenia polskiego prawa karnego procesowego oraz z perspektywy dorobku polskiej i zagranicznej kryminalistyki, prakseologii i psychologii. W rozdziale znalazły się zatem 5

6 rozważania na temat zasad taktycznych i procesowych mających swoje odzwierciedlenie w analizowanej metodyce i strukturze przesłuchań, gwarancji procesowych podejrzanego. Rozdział czwarty (Uwarunkowania przesłuchania podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym) poświęcony został problematyce przesłuchania podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym. W rozdziale zawarte zostały zagadnienia wskazujące na swoistość uwarunkowań, zasad oraz rozwiązań taktycznych i psychologicznych (pobudki działania, czynniki motywacyjne, osobowość) dotyczących przesłuchania podejrzanego w sprawach związanych z terroryzmem. Dopełnieniem przedmiotowego rozdziału jest obszerny opis amerykańskich i brytyjskich doświadczeń służb specjalnych i policyjnych w zakresie rozwiązań taktycznych i metodyki przesłuchania podejrzanych o prowadzenie działalności terrorystycznej. Rozdział piąty (Wyniki badań empirycznych) prezentuje wyniki badań opinii respondentów polskich policjantów służby kryminalnej oraz opinii ekspertów zagranicznych ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Zjednoczonego Królestw Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej i Portugalii. Rozdział zakończony jest analizą wyników badań opinii oraz zestawieniem wniosków i rekomendacji. Rozdział szósty (Model PRO-aktywnego, strukturalnego przesłuchania podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym) jest zasadniczą częścią dysertacji, w której zaprezentowano autorski model PRO-aktywnego, strukturalnego przesłuchania podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym, którego założenia oparto na wynikach przeprowadzonych badań. Przyjęte w trakcie procesu badawczego procedury umożliwiły badanie każdego problemu jedną lub kilkoma metodami, przyczyniając się do zgłębienia badań i osiągnięcia zdaniem Autora wiarygodnych wyników. Dzięki przeprowadzeniu szerokiego programu badań hipoteza główna pracy oraz hipotezy szczegółowe zostały zweryfikowane pozytywnie, a cel badań został osiągnięty. W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, że przesłuchanie podejrzanego w sprawach przestępstw o charakterze terrorystycznym jest uwarunkowane specyfiką wynikającą z rodzaju naruszonego dobra prawnego, sposobu działania sprawcy, przyjętej taktyki obrony, doboru właściwej metody i technik przesłuchania oraz osoby przesłuchującej, która powinna odznaczać się wysokimi kompetencjami komunikacyjnymi i zawodowymi. Efektem dysertacji jest opracowanie założeń autorskiego modelu PRO-aktywnego, strukturalnego przesłuchania podejrzanego w sprawach o przestępstwa o charakterze terrorystycznym. 6

7 Podsumowując, należy zaznaczyć, że zaproponowana modyfikacja kierunku rozwoju systemu szkoleniowego w stronę sprofilowanych specjalistycznych szkoleń z zakresu prowadzenia rozmów i przesłuchań oraz optymalizacja wykorzystania posiadanych zasobów osobowych i rzeczowych pozwoli na zwiększenie efektywności oraz wyposażenie polskich służby policyjnych i specjalnych w kolejne skuteczne narzędzie w ramach polityki karnej na rzecz bezpieczeństwa. 7