Informacja. Nr 55. Sytuacja mieszkaniowa rodzin w Polsce. Agnieszka Firmhofer, Jolanta Szymańczak KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Sytuacja mieszkaniowa rodzin w Polsce Lipiec 1992 Agnieszka Firmhofer, Jolanta Szymańczak Informacja Nr 55 Opracowanie zawiera informacje statystyczne, które obrazują zasoby mieszkaniowe w Polsce. Przedstawiono dane charakteryzujące dynamikę budownictwa mieszkaniowego w latach , poziom zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych oraz warunki mieszkaniowe polskich rodzin - tu: stopień samodzielności zamieszkiwania i standard wyposażenia mieszkań.

2 - 1 - Jednym z ważniejszych elementów materialnych warunków życia rodziny jest jej sytuacja mieszkaniowa. Dane obrazujące rzeczywisty przyrost mieszkań w stosunku do przyrostu ludności, jak również odsetek rodzin żyjących w złych warunkach, pozwalają na stwierdzenie, iż sytuacja mieszkaniowa polskich rodzin jest wyjątkowo trudna. W Polsce od dziesięcioleci liczba gospodarstw domowych przekracza liczbę mieszkań (np. w 1988 roku na 100 mieszkań przypadało 112 gospodarstw domowych wobec 117 w 1978 roku, 116 w 1970 roku i 117 w 1960 roku). Według danych ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego z 1988 roku w miastach zamieszkiwało 62% rodzin, na wsi 38%. 71% rodzin w miastach i 53% rodzin na wsi zamieszkiwało samodzielnie. Częściej mieszkały samodzielnie małżeństwa z dziećmi, niż bez dzieci i niż rodziny niepełne. Miasto Wieś Rodziny zamieszkujące samodzielnie w % ogółu rodzin 70,7 52,8 małżeństwa bez dzieci 63,7 44,9 małżeństwa z dziećmi 76,9 55,8 jedno z rodziców z dziećmi 57,9 52,5 Stopień samodzielności zamieszkiwania rodzin wykazywał duży związek z formą własności zasobów mieszkaniowych i z tytułem do zajmowania mieszkania. Samodzielnie zamieszkiwało 86% rodzin zajmujących lokale spółdzielcze i 76% zajmujących lokale kwaterunkowe i zakładowe. W domach stanowiących własność indywidualną samodzielnie zamieszkiwało 61% rodzin. O przeludnieniu mieszkań świadczą następujące wskaźniki; W mieście na 1 pokój przypadało 1,44 osoby, na wsi 1,66. W mieście na 1 osobę przypadało 15,5 m 2 powierzchni użytkowej, a na wsi 16,5 m 2. Niedobór mieszkań spowodowany jest, przede wszystkim niewystarczającą w stosunku do potrzeb, a od 1978 roku stale zmniejszająca się produkcją w budownictwie mieszkaniowym. W ostatnich latach nastąpił dość wysoki spadek produkcji w budownictwie komunalnym, zakładowym, a także, co jest szczególnie niepokojące, w indywidualnym. Jedynie w budownictwie spółdzielczym w 1991 roku nastąpił w stosunku do roku ubiegłego, przyrost oddanych do użytku mieszkań. Sytuację tę ilustruje tabela nr I.

3 - 2 - Tabela I. Liczba mieszkań oddanych do użytku w budynkach: /w tys./ kw 1991 I-III kw OGÓŁEM = 100% I-III 1990 I-III kw=100% 150,2 134,2 89% 81, ,7% miasta 106,5 98,8 93% wieś 43,7 35,4 80% spółdzielni mieszkaniowych 67,7 68,4 101% ,5 118% zakładów pracy % 8,8 6,4 73% komunalnych 4,8 3,0 62% 2,0 1,1 55% indywidualnych 55,0 47,4 86% 26,4 21,6 92% w tvm: miasta 20,6 18,6 88% wieś 34,4 28,8 84% Źródło: GUS - Rocznik Statystyczny 1991 r., s Rejestrowane potrzeby mieszkaniowe w końcu 1989 roku wynosiły około 1,6 min. mieszkań. Aktualnie ocenia się je na blisko 1,8 min. Dane opisujące wyniki budownictwa mieszkaniowego ostatniej dekady wskazują na stałą tendencję spadkową. W całym okresie oddano do użytku 716 tys. mieszkań, tj. przeciętnie 176 tys. rocznie (mniej o 21 tys. od przeciętnej dla okresu ). W 1990 roku w Polsce oddano do użytku około 130 tys. mieszkań. Oznaczało to ich mniejszą liczbę niż w 1960 roku (136,5 tys.) oraz mniej niż połowę od "rekordowych" lat , w których zbudowano ich po około 280 tys. Rok 1991 z jego bilansem 120 tys. mieszkań odnotowano jako najgorszy od końca lat pięćdziesiątych pod względem ilości mieszkań oddanych do użytku. W bieżącym roku, liczba rozpoczętych mieszkań jest niewielka w stosunku do analogicznego okresu z roku poprzedniego. Natomiast liczba oddanych mieszkań do użytku w miesiącach I-V wyraźnie wzrosła (tabela II).

4 - 3 - Prognozy dotyczące najbliższych pięciu lat mówią o wariancie optymistycznym, w którym przewiduje się oddanie tys. mieszkań rocznie i o pesymistycznym określającym liczbę oddanych mieszkań na 115 tys. Aby utrzymać deficyt mieszkaniowy na obecnym poziomie (około 1,8 min. mieszkań) należałoby rocznie oddawać około 140 tys. mieszkań. Kumulację niezaspokojonych potrzeb mieszkaniowych powoduje także stale większa od liczby budowanych mieszkań liczba zawieranych małżeństw (np. w 1989 roku - o 106 tys.). Przeciętna liczba mieszkań oddanych do użytku na 1000 zawartych małżeństw zmniejszyła się z 768 w 1988 roku do 587 w 1989 roku i 526 w 1990 roku. Tak więc zwiększył się deficyt mieszkań i coraz większa liczba rodzin oczekuje na swoje mieszkanie. Według NSP z 1988 roku na ogólną liczbę tys. rodzin żyjącą w Polsce, 1,5 tys. rodzin zamieszkiwała w pomieszczeniach nie będących mieszkaniami (pomieszczenie ruchome i prowizoryczne) i z tego względu zostały pominięte w szczegółowej analizie warunków mieszkaniowych dokonanej przez GUS. Przyjmuje się, że 33% ogólnej ilości mieszkań, to mieszkania substandardowe, których warunki nie pozwalają na normalną egzystencję, regenerację sił i wypoczynek osób w nich zamieszkujących (warunki takie powodują określone, negatywne konsekwencje zdrowotne). Na ogół są to mieszkania w budynkach najstarszych, łatwopalnych, pozbawionych kanalizacji, wodociągów, przeważnie należących do uspołecznionych właścicieli. Tabela III. Mieszkania o warunkach substandardowych. OGÓŁEM w tys. w % w % ogólnej liczby mieszk. i ludności w mieszk. budynki w złym stanie techn. budynki o niedost. wyposaż. w instalacje w % ogółem budynki o nadmiernym zaludnieniu mieszkania w tym w: miastach na wsi ludność miasta wieś 3540,2 100% 1409,6 40% 2130,6 60% 12694,1 4570,3 8123,8 33,0 20,0 57,9 34,2 20,3 55,7 21,1 12,5 26,7 17,8 10,5 21,9 65,2 63,0 66,7 62,8 54,5 67,4 13,7 24,5 6,6 19,4 35,0 10,7 Źródło: GUS - Rocznik Statystyczny 1991 r., s O warunkach mieszkaniowych rodziny, poza faktem posiadania przez nią samodzielnego mieszkania i o odpowiedniej wielkości, decyduje również standard jego wyposażenia w instalacje i urządzenia techniczno-sanitarne.

5 - 4 - Standard wyposażenia mieszkania to czynnik, który najbardziej różnicuje warunki mieszkaniowe rodzin miejskich i wiejskich. 70% rodzin w miastach i 22% rodzin na wsiach posiada mieszkania wyposażone w komplet instalacji (tj. wodociąg, ustęp, łazienkę, centralne ogrzewanie, gaz). Mniejsze są różnice jeśli rozpatruje się wyposażenie w 3 podstawowe instalacje: wodociąg, ustęp i łazienkę. Odsetek rodzin żyjących w mieszkaniach tak wyposażonych wynosił 85% w miastach i 50% na wsiach. Dodać należy, że 1/3 rodzin wiejskich nie posiada w mieszkaniach wodociągu. Stan wyposażenia mieszkań związany jest z okresem wybudowania i forma własności budynku. Mieszkania wybudowane po 1950 roku, stanowiące własność państwową lub spółdzielczą częściej niż mieszkania w budynkach starszych i stanowiących własność prywatną wyposażone byty w instalacje i urządzenia techniczne. W sytuacji ogólnego regresu w budownictwie mieszkaniowym, relatywnie korzystnie wyglądał rosnący standard, ich wielkość i wyposażenie w instalacje. W dalszym jednak ciągu w kilku procentach mieszkań oddawanych do użytku w latach osiemdziesiątych brakowało instalacji wodociągowej, łazienek i centralnego ogrzewania. Poziom wykształcenia rodziców i charakter ich zatrudnienia stanowi zmienną różnicującą zdecydowanie sytuację mieszkaniową rodzin. Ogólnie można stwierdzić, że im wyższe wykształcenie rodziców tym korzystniejsza sytuacja mieszkaniowa. Rodziny w mieszkaniach kompletnie wyposażonych w zależności od poziomu wykształcenia (w%): miasta wieś *wyższe 91,3 65,9 * średnie 81,5 48,2 * zasadnicze zawodowe 64,8 24,4 * podstawowe 56,3 15,7 Małżeństwa o wykształceniu wyższym i średnim częściej, niż małżeństwa o niższym poziomie wykształcenia, zajmują mieszkania spółdzielcze, zakładowe i komunalne o dobrym standardzie i dobrze wyposażone. * * * W sytuacji urynkowienia gospodarki mieszkaniowej znacznie zwiększyły się koszty utrzymania mieszkań, co spowodowało wzrost udziału stałych wydatków na mieszkanie w budżetach gospodarstw domowych.

6 - 5 - Tabela IV. Stałe opłaty związane z utrzymaniem mieszkania (opłata w % w stosunku do dochodu) I półrocze 1990 I półrocze 1991 I półrocze gospodarstwa pracownicze gaz czynsz opał energia elektr co. 4,7 5,4 7,7 gospodarstwa rencistów i emerytów gaz czynsz opał energia elektr co. 8,5 8,3 11,6 VIII. Źródło: MPiPS - Informacja statystyczna nt. rozmiarów udzielonej pomocy finansowej, 1 III -31 Od kilku lat koszty utrzymania rosną szybciej, niż dochody rodzin, co sprawia, że najuboższa część społeczeństwa (renciści, emeryci, osoby samotne, rodziny wielodzietne i niepełne) nie są w stanie podołać wydatkom na mieszkanie (czynsz, opał, energia elektryczna, co., gaz). Najuboższym przysługuje pomoc finansowa na zmniejszenie kosztów związanych z utrzymaniem mieszkania. W 1990 roku w okresie od VII-XII objęto pomocą finansową gospodarstw domowych. W tym na wsi , tj. 36% ogółu rodzin i osób samotnych. W 1991 roku zmniejszyła się liczba gospodarstw domowych objętych tego typu pomocą. W okresie od II-VIII ich liczba wynosiła , tj. o 69% mniej, niż w poprzednim roku. Na wsi pomoc finansową uzyskało gospodarstw domowych, czyli 27,6% ogółu rodzin i osób samotnych. Spośród rodzin, które otrzymały zasiłki, największy odsetek stanowiły rodziny emerytów i rencistów (33,4%) oraz rodziny wielodzietne (22%). Wzrósł odsetek rodzin, otrzymujących pomoc, w których choć jedna osoba była bezrobotna (o ok. 8,4%). * * * Metr kwadratowy nowo oddanego mieszkania spółdzielczego aktualnie kosztuje od 3 do 9 milionów złotych. Ceny w poszczególnych miastach różnią się nawet trzykrotnie, mimo że wszędzie stosuje się

7 - 6 - głównie technologie oparte na fabrykach domów. Najdrożej jest w tych województwach, gdzie buduje się najdłużej. Na przykład w Suwalskiem dom stawiany jest średnio 15,8 miesiąca, cena za metr kwadratowy wynosi około 3 milonów złotych. W Warszawie budowa trwa średnio 34,8 miesiąca, a koszt metra kwadratowego wynosi około 8,8 milionów złotych. Wysokie oprocentowanie kredytów ma wpływ na cenę metra kwadratowego mieszkania. Z badań Instytutu Gospodarki Mieszkaniowej wynika, że w 1991 roku odsetki od kredytów stanowiły średnio 26% kosztów mieszkania ponoszonych przez spółdzielcę, jak również, że stale rośnie udział odsetek w cenie metra kwadratowego mieszkania spółdzielczego. * * * Stan nasycenia mieszkaniami stawia nasz kraj na jednym z ostatnich miejsc pośród państw europejskich. W 1988 roku na 1 tys. osób przypadały 283 mieszkania. Dla porównania na przykład w Wielkiej Brytanii 402, w Danii 454, we Francji 460, na Węgrzech 370, w Bułgarii 374. Różnice między Polską a innymi krajami europejskimi jeśli chodzi o liczbę mieszkań, ich powierzchnię i standard ilustruje tabela nr V. Tabela V. Sytuacja mieszkaniowa w wybranych krajach Kraj Liczba mieszkań na 1000 ludności Powierzch. mieszkań m2 p.u. Odsetek mieszkań (%) 1-2 izbowych 1) z centralnym ogrz. Polska Austria Czechosłowacja Finlandia Francja RFN Węgry ,4 83,9 73,8 85,4 86,1 69,0 34,7 48,7 17,7 8,1 40,7 62,1 62,1 88,0 77,4 1) Nieporównywalne pojęcie izby Sytuacja mieszkaniowa ludności w Polsce zdecydowanie odbiega od średniego poziomu europejskiego. Spowodowane jest to przede wszystkim: - niskim poziomem inwestycji mieszkaniowych, - nikłą intensywnością budownictwa mieszkaniowego, - stosunkowo niskim standardem budowanych mieszkań, - niskim udziałem budownictwa własnego użytkowników, - niskim stopniem nasycenia mieszkaniami, - niekorzystnym, nieznacznie poprawiającym się standardem przestronności, - niską i malejącą siłą nabywczą płac w stosunku do cen jednostek mieszkaniowych, - niskim udziałem kosztów usług mieszkaniowych w wydatkach budżetów gospodarstw domowych.

8 - 7 - Przedstawiona sytuacja mieszkaniowa rodzin (na podstawie danych z NSP z 1988 roku) mimo upływu 3 lat, w zakresie jej głównych struktur i zróżnicowań nie uległa zasadniczym zmianom. Tym bardziej, że zmiany warunków mieszkaniowych następują z zasady wolno, zwłaszcza w okresach złej koniunktury gospodarczej. Dane bieżącej sprawozdawczości wskazują, że niektóre elementy sytuacji mieszkaniowej przedstawiają się gorzej niż w 1988 roku. Nowym zjawiskiem, dopiero od niedawna ujawnianym, a najprawdopodobniej narastającym jest bezdomność. Według szacunkowych danych resortu pracy w Polsce jest około 11 tys. ludzi bezdomnych. Natomiast zdaniem organizatorów pogotowia społecznego i medycznego w Warszawie, w samej tylko stolicy jest ich ponad 30 tys. Obraz sytuacji mieszkaniowej jaki wyłania się z przytoczonych powyżej danych jest wysoce niepokojący, a prognozy mieszkaniowe trudno uznać za optymistyczne. Ich realnym wymiarem jest ostry stan frustracji sporej, kilku milionowej rzeszy, przede wszystkim młodych Polaków, którzy postrzegają swe szanse poprawy warunków bytowych jako niewielkie. Materiał został opracowany na podstawie: 1. M. Gorczyca: Standard mieszkaniowy w Polsce, "Wiadomości Statystyczne", nr 10, październik 1991, 2. B. Ratajczak: Sytuacja mieszkaniowa rodzin, "Wiadomości Statystyczne", nr 1, styczeń 1992, 3. M. Sajkowska, H. Andrzejczyk: Warunki życia dzieci i młodzieży w Polsce, maszynopis, fragment raportu Ośrodka Badań Młodzieży Uniwersytetu Warszawskiego, 4. H. Kulesza, L. Kazana: Ocena funkcjonowania pomocy socjalnej na mieszkania w wybranych miastach. Badania terenowe. Materiał Instytutu Gospodarki mieszkaniowej, Warszawa styczeń 1992, 5. H. Zaniewska, B. Drzewiecka: Zróżnicowanie przestrzenne stanu technicznego i standardów zabudowy mieszkaniowej na wsi, Materiał Instytutu Gospodarki Mieszkaniowej, Warszawa, marzec 1992, 6. Informacje uzyskane w Ministerstwie Pracy i Spraw Socjalnych, 7. Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1991, 8. H. Kulesza; Sytuacja mieszkaniowa, Raport o stanie mieszkalnictwa, Materiał Instytutu Gospodarki Mieszkaniowej.