1. Skąd wzięła się Biblia?

Transkrypt

1 AKADEMIA BIBLIJNA przy Kościele Zielonoświątkowym w Koszalinie, u. Jutrzenki 5 1. Skąd wzięła się Biblia? Wprowadzenie do historii powstawania ksiąg biblijnych od etapu przekazu ustnego, poprzez proces spisywania i redakcji, do powstania księgi i umiejscowienia jej w kanonie Biblii. WSTĘP Co to jest Biblia? Kto jest autorem Biblii? Biblia to zbór ksiąg napisanych przez ludzi pod natchnieniem Bożym w celu przekazania im objawienia o dziele zbawienia. Biblia (grec. Bibli,a) = księgi. Zbiór ksiąg: niektóre są bardziej obszerne (np. Księga Izajasza, Księga Jeremiasza, 5 Ksiąg Mojżeszowych); inne bardzo krótkie (Księga Rut, Proroctwo Abdiasza, List do Filemona, List Judy). Niemniej wszystkie nazywamy księgami. Dlaczego? Ponieważ w starożytności książki nie miały jak teraz formy kodeksu, ale były zwojami. Każdy utwór był na osobnym zwoju. Chociaż niektóre utwory dzielono na kilka zwojów (np. Psalmy), a z biegiem czasu krótsze utwory dołączano do innych dla wygody lub z powodów teologicznych. Biblia więc to tak naprawdę zbiór, kolekcja ksiąg, biblioteka. Napisana przez ludzi: dowodzą tego liczne stwierdzenia w samej Biblii: Iz 30,8; Jr 30,1-4; Hab 2,2-3; Łk 1,3; Dz 1,1; Gal 1,1; Ap 1,19. Pod natchnieniem Boga: natchnienie pochodzi od rdzenia dech tchnąć = oddychać, dmuchać. W jeżyku hebr. oddech, dmuchanie, wiatr brzmią j` `Wr r `j. Na język grecki przekładano to słowo terminem pneum/a

2 pneuma. Obydwa słowa służyły autorom biblijnym do opisywania wpływu Boga na świat, na swoje stworzenie, także na ludzi (Rdz 1,2; Jn 3,8). Ten wpływ (r `j, pneuma) coraz bardziej rozpoznawano jako samego Boga, a w Nowym poprzez dodanie przymiotnika a[gioj hagios = święty nadano Duchowi Świętemu (πνεῦμα ἅγιον) osobowość. Kiedy więc mówimy o natchnieniu to mówimy o takim wpływie Boga na ludzkich autorów, które nie gwałci ich osobowości, myśli, języka, kultury ani nawet wiedzy. Bóg, dokładniej Duch Święty towarzyszy autorowi, prowadzi go, inspiruje go, kształtuje jego myślenie, aby autor napisał to, co Bóg chce zakomunikować ludziom (2 Ptr 1,21). Objawienie o dziele zbawienia objawienie (grec. avpoka,luyij apokalypsis) = odsłonięcie, odkrycie, ujawnienie czegoś dotąd zakrytego, niewidocznego, nieznanego. Aby ludzie mogli się czegoś dowiedzieć o Bogu, Bóg musi im to objawić, ponieważ sami nie mamy możliwości badać Boga. Ważnym jest to, że przedmiotem, treścią objawienia jest dzieło zbawienia, czyli uratowanie ludzi ze zła, które ściągnęliśmy na siebie i na całe stworzenie. Bóg nie objawia człowiekowi historii, biologii, fizyki, chemii ani medycyny, ponieważ do tego dał mu rozum. (Książka Kod Biblii) Rozumem jednak człowiek nie odkryje Bożego dzieła zbawienia; wszystko, co człowiek potrafi wymyślić na temat Boga jest w najlepszym razie bardzo ludzkie; w najgorszym nikczemne i okrutne. Z tego, co powiedzieliśmy dotychczas wynika, że Biblia nie jest księgą objawioną, ale księgą natchnioną, która zawiera objawienie. Jaka jest różnica pomiędzy księgą objawioną a natchnioną? Taka jak między Koranem a Biblią. Muzułmanie wierzą, że anioł Gabriel podczas długiego, czterdziestodniowego postu Muhammada uczył go na pamięć Muhammad nie umiał pisać! dokładnie, słowo po słowie, treści Koranu (arab. qur ān = recytacja). Otóż ani Żydzi ani chrześcijanie nie wierzą, że Biblię dyktował hagiografom, czyli świętym pisarzom sam Bóg, czy Jego anioł. Bóg - 2 -

3 natchnął pisarzy biblijnych. Co ciekawe: teksty biblijne powstając przez ponad 1000 lat zawierają objawienie, które ma charakter progresywny, czyli postępuje, rozwija się, pogłębia, a swoje zwieńczenie, szczyt i pełnię osiąga w Jezusie Chrystusie (Jn 5,39) i pismach Nowego Testamentu, które o Nim mówią. Ludzie w czasach proroków wiedzą więcej o Bogu i znają lepiej Jego charakter, niż ludzie w czasach Mojżesza; ale Bóg, którego ukazuje nam Jezus przekracza wszystko, co objawione mieli Mojżesz i prorocy razem wzięci. Zapraszam więc w podróż, która pokaże nam jak powstawała Biblia. 1. POWSTAWANIE TRADYCJI USTNYCH Proces powstawania Biblii rozpoczyna się na długo zanim wśród Hebrajczyków upowszechniło się pismo. Najwcześniejszy etap kształtowania się biblijnych przekazów (łac. traditio, stąd tradycja; nie mylić ze zwyczajami) miał charakter ustny. Starsi plemienia, rodu, rodziny opowiadali je młodszym pokoleniom, które zapamiętywały je perfekcyjnie sprzyjało temu brak telewizji, Internetu i szkoły ;-). Oto przykłady najstarszych przekazów ustnych, które następnie zostały zapisane w księgach biblijnych (niekoniecznie w Pięcioksięgu!): 1.1. Pieśń Debory (Sz 5,2-31) To wg wielu badaczu ST jeden z najstarszych utworów poetyckich w języku hebrajskim. Opowiada o zwycięskiej bitwie jaką stoczyli prorokini-sędzia Debora i jeden z wodzów izraelskich, Barak, nad wojskami amoryckiego wodza Sisery. Utwór powstał miedzy XII-XI wiekiem przed Chr. Jest współczesny wydarzeniu o którym mówi 1. Dlaczego najstarszym utworem biblijnym jest utwór poetycki? Poezja poprzez swoją rytmikę (w poezji hebrajskiej rym ma marginalne znaczenie), powtórzenia, obrazowość, nadaje się do recytowania a nawet śpiewania, łatwiej ją też zapamiętywać. Chronologia jest zastąpiona 1 J. St. Synowiec, Izrael opowiada swoje dzieje. Wprowadzenie do ksiąg: Powtórzonego Prawa, Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskich, Kraków 1998,

4 zmianą miejsca, czasu i sposobu działania Boga, który ratuje swój lud z rąk wrogów. Poetycki utwór został włączony do opowiadania o Deborze i Baraku podczas redakcji Księgi Sędziów. Jego odrębność łatwo dostrzec poprzez niewyjustowany druk Sagi Starego Testamentu Do najstarszych utworów biblijnych, pierwotnie przekazywanych ustnie, należą także sagi o biblijnych patriarchach 2. Saga to utwór epicki, opowieść, przedstawiająca dzieje jakiejś rodziny/rodu (Rdz 4 ród Kenitów), bohatera (Sdz saga o Samsonie) lub miejsca (Rdz 19 zniszczenie Sodomy i Gomory), często związanego z kultem (Rdz 28,10-22 sen Jakuba w Betel). Ważną uwagę na temat sag hebrajskich wyraził Gerhard von Rad: [ ] w jej kształtowaniu utrwaliły się w każdym razie historyczne, zwłaszcza teologiczne doświadczenia pewnych czasów, [ ] Zebrane są w niej zatem i skomasowane doświadczenia całych pokoleń. 3 Jednym słowem czytając sagi można dowiedzieć się nie tylko o samych bohaterach tych opowieści, ale jeszcze więcej o czasach w których ją sobie przekazywano. Przykład: Rdz 26,14nn Izaak ma konflikt o studnię z Filistynami; ci jednak przybyli do Kanaanu podobnie jak Izraelici, czyli dopiero ok. XII wieku przed Chr. Jest to więc projekcja problemu z XI-X wieku na epokę patriarchów. W jaki celu? Aby pokazać, że protoplaści narodu także przeżywali podobne problemy, z podobnymi narodami 4. Por. konflikt Jakub-Ezaw jako protoplasta konfliktu Izrael Edom. Cechą wyraźnie odróżniającą sagę biblijną od innych tego typu opowieści jest brak tendencji idealizujących jej bohaterów, a to dlatego, że podmiotem wewnętrznym sagi jest Bóg. Z biegiem czasu saga stała 2 J. St. Synowiec, Patriarchowie Izraela i ich religia, Kraków 1995, Cytat za W. H. Schmidt, Wprowadzenie do Starego Testamentu, Bielsko-Biała 1997, J. St. Synowiec, Pięcioksiąg. Wprowadzenie do Ksiąg: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa, Kraków 2000,

5 się świadectwem o charakterze prorockim, przez którą człowiek mógł usłyszeć głos Boga na temat swojego życia i wezwanie do nawrócenia. Przykłady sag: Hagar i Ismael (Rdz 16 i 21,1-21) historia rodów; Poszukiwanie żony dla Izaaka (Rdz 24) zwyczaj małżeński; Konflikt Jakuba i Ezawa (Rdz 25,19-34; 27,1 28,9) konflikt izraelsko-edomski; Sagi o Józefie (Rdz 37 50) Dekalogi, czyli zbiory prawne Do najbardziej znanego dekalogu, tzw. Dziesięciu przykazań nawiążemy później. Tutaj należy wymienić zwyczaj istniejący wśród protoplastów Izraela, który istniał w okresie koczowniczym, aby łączyć po dziesięć lub dwanaście nakazów lub zakazów. Przykłady: Wj 21,2-11 seria dziesięciu nakazów dotyczących niewolników, które zostały zbudowane na formule jeżeli (hebr. <a! lub yk!). Ważną wskazówką za starożytnością tego zbioru jest nazwanie współplemieńca hebrajczykiem (yr]b=u!), które jest bardzo starożytne i rzadko występujące w późniejszej literaturze już osiadłego Izraela. Wj 23,1-9 seria dziesięciu przykazań dotycząca sprawiedliwości 5. Kpł 18,7-18 seria dwunastu zakazów zbudowanych na formule Nie będziesz odsłaniał nagości (hebr. hw`r+u# hl@g~~t= al), dotyczących życia seksualnego, a sformułowanych w celu ochrony dobrego relacji w rodzie koczowników 6. 5 Tamże, Tamże,

6 1.4. Wyrocznie prorockie Niewątpliwie do najtrudniejszych dla czytelnika tekstów biblijnych należą księgi prorockie. Generalnie z jednego powodu: czytania ich jak zwartego, ciągłego tekstu i niedostrzegania, że niemal każdy rozdział księgi prorockiej składa się z kilku lub nawet kilkunastu odrębnych wypowiedzi prorockich, najczęściej mających charakter tzw. wyroczni (<a%n+). Poszczególne prorockie wypowiedzi można wyodrębnić po następujących zwrotach: Tak mówi Jahwe/Pan: Rzekł Jahwe/Pan: Wyrocznia Jahwe/Pana: Dlatego tak mówi Jahwe/Pan Takie widzenie dał Jahwe/Pan: Słuchajcie słowa Jahwe/Pana: W owym dniu I będzie tak, że / I stanie się Biada Wypowiedź o O granicach między proroctwami informują również: zmiana tematu zmiana osoby, czasu lub miejsca Pierwotnie prorocy nie byli pisarzami, ale sługami słowa żywego, czyli słowa mówionego, które było kierowane bezpośrednio do słuchaczy i które jak wierzono ma moc sprawczą: poruszyć sumienie, zmotywować do zmiany lub zaszokować, sprowokować, osądzić (por. Hbr 4,12). Aby mogło taką funkcję pełnić wypowiedzi nie mogły być zbyt obszerne; a im krótsze, ale obrazowe, symboliczne, tym bardziej zapadały w pamięć i serce. Poza nielicznymi przypadkami (Iz 30,8; Jr 30.8; 36,28; Hab. 2,2) mowy prorockie spisywali dopiero ich uczniowie, bardzo często już po śmierci proroków, aby ich wyrocznie nie uległy zapomnieniu. Często były świadectwem winy i sprzeniewierzenia się Izraela woli - 6 -

7 Jahwe, za co trafili na wygnie do Babilonu. Równie często były źródłem nadziei, że Bóg o Izraelu nie zapomniał i kiedy minie czas kary wrócą do swojego kraju. Przykłady: Iz 1,2-9 1,2 oskarżenie Izraela o odstępstwo 1,3 porównanie: zwierzęta są wierniejsze od Izraela 1,4 biada: groźba nad niewiernym Izraelem 1,5-7 lament nad stanem ukaranego narodu 1,8 porównanie: Izrael jak licha chatka 1,9 porównanie: litość Boga ocaliła Jerozolimę od losu Sodomy i Gomory Będziemy o tym szerzej mówić na trzecim spotkaniu Akademii Biblijnej, ale już tutaj należy zasugerować, aby proroctwa czytać i rozważać takimi małymi, pierwotnymi fragmentami. Łatwiej je wtedy zrozumieć, przeżyć wewnętrznie a nawet zastosować we własnym życiu Psalmy, czyli pieśni z przybytku Jedną z najciekawszych pod względem historii powstawania jest Księga Psalmów. Obecnie jedna zwarta księga, często tłumaczona i wydawana w oddzielnym tomie, ma za sobą długą historię. Księga Psalmów to po prostu zbiór pieśni, które Izrael używał do kultu, być może nie tylko w świątyni jerozolimskiej, ale i wcześniej, kiedy Arka Przymierza była umieszczona jeszcze w namiocie i stacjonowała w różnych miejscach (Betel, Szilo, Kiriat-Jearim). Być może śpiewano je również w innych miejscach kultu, takich jak Gilgal lub Beer-Szeba. Poszczególne psalmy powstawały oczywiście niezależnie od siebie, w różnych okresach historii Izraela, komponowane przez różnych artystów. Zachowały się tylko teksty; zapisu nutowego nie znano i - 7 -

8 dlatego odwoływano się do melodii i tonacji znanych powszechnie piosenek (np. Ps 22,1; 45,1; 46,1; 56,1, ale 57,1; 58,1; 59,1; 81,1). Do najstarszych psalmów należą: Ps 19,1-7 i 29, które pamiętają jeszcze czasy sprzed osiedlenia się Izraela w Kanaanie. 7 W Starym Testamencie znajdują się również pieśni spoza Psałterza, które są bardzo stare, jak np.: Pieśń Miriam (Wj 15,21), czy lamentacja Dawida nad śmiercią Saula i Jonatana, która nota bene w ogóle nie wspomina o Bogu (2 Sm 1,19-27) Kerygmat Nowego Testamentu Zjawisko kształtowania się pierwotnie ustnego przekazu/tradycji leżało u podstaw kształtowania się Nowego Testamentu. Otóż apostołowie i inni chrześcijańscy misjonarze głosząc Ewangelię, czyli Dobrą Nowinę o Jezusie, pozostawiali nowonawróconym krótkie, łatwe do zapamiętania i powtórzenia innym formuły zawierające podstawowe prawdy wiary w Jezusa. Określana się je terminem kerygmat (od grec. kh,rugma), co dosł. oznacza głoszenie, przekazywanie Ewangelii, nauki chrześcijańskiej (Rz 16,25; 1 Kor 2,4; 15,14; 2 Tm 4,17). Konieczność ustnego nauczania wynikała z faktu, że nie było jeszcze pism, które my znamy jako Nowy Testament; Biblią chrześcijan był Stary Testament a pierwsi chrześcijanie potrzebowali wskazówek jak czytać i jak rozumieć jego pisma w kontekście Osoby i dzieła Jezusa. Ponadto mocno wierzono, że ja k za czasów proroków to słowo mówione na żywo, tzw. żywe słowo ma moc pociągać ludzi do zawierzenie Bogu i przemiany ich serc. Dlatego apostoł Paweł w Rz 10,17 pisze, że wiara pochodzi ze słuchania a nie czytania Słowa Chrystusowego. Formuły kerygmatyczne były wykorzystywane w pismach Nowego Testamentu a ślady ich znajdujemy w następujących fragmentach: Mk 1,15 7 J. St. Synowiec, Wprowadzenie do Księgi Psalmów, Kraków 1996, J. Łach, Księgi Samuela. Wstęp przekład z oryginału komentarz ekskursy, PŚST tom IV, część 1, Poznań Warszawa 1973,

9 Mt 10,7 Mt 11,5 Dz 17,24nn Rz 10,9 1 Kor 11,23b-25 1 Kor 15,3-4 Flp 2, Nowotestamentowe doksologie Ostatni z przykładów prowadzi nas do śladów przykładów innych, pierwotnie ustnych przekazów, zwanych doksologiami (od występowania w nich greckich słów do,xa + lo,goj = chwała + słowo), które były formułami uwielbieniowymi, oddającymi chwałę Bogu lub Chrystusowi. Były uroczyście deklamowane, a być może również wyśpiewywane jako krótkie hymny uwielbienia. Często stosowano te formuły na zakończenie modlitw i nabożeństw chrześcijańskich, dlatego jej cechą rozpoznawalną jest słowo amen (hebr. /m@a* = tak, prawda, niech tak się stanie). Doksologie często wykorzystywali autorzy nowotestamentowych listów. Oto ich przykłady (zaczynając od końcówki Flp 2,11): Rz 16,27 Ef 3,21 Flp 4,20 1 Ptr 4,11b 2 Ptr 3,18 Jud

10 1.8. Słowa i czyny Jezusa Przekazywano ustnie i zapamiętywano również przekazane przez apostołów wypowiedzi i opisy czynów samego Jezusa. Nie wszystkie zapisano potem w ewangeliach! Np.: Dz 20,35 2. PROCES SPISYWANIE TRADYCJI 2.1. Kodeksy prawne Proces pisywania tradycji/przekazów ustnych rozpoczął się we wczesnym okresie historii Izraela, niedługo po jego wyjściu z Egiptu. Niewątpliwie do najstarszych, najwcześniej spisanych tekstów, które później znalazły się w księgach Starego Testamentu, należą teksty prawne. Sam Mojżesz miał spisać na kamiennych tablicach (Wj 34,28) słowa przymierza, którymi miało być dziesięć słów (Pwt 4,13), podstawa relacji między Bogiem a wybranym ludem Izraela. Dekalog Jednym z najstarszych części obszernego i wielowątkowego Prawa jest Dekalog, czyli Dziesięć przykazań, dosł. Dziesięć słów (od grec. LXX, która przetłumaczyła hebr. <yr]b*d+h^ tr\v#u& jako de,ka lo,gouj Wj 34,28; Pwt 10,4; natomiast Pwt 4,13 ma de,ka r`h,mata), które było przymierzem Jahwe z Izraelem. Tekst Dekalogu z Wj 20,1-17. Za starożytnością dekalogu przemawia jego kształt przypominający hetyckie traktaty przymierza, które zawierano w XIV i XIII wieku przed Chr., a których ślady znaleziono na terenie Palestyny 9. 9 Hetyci to starożytny lud posługujący się indoeuropejskim językiem hetyckim, który około XVII wieku p.n.e. stworzył potężne państwo z centrum w Hattusa (dzisiejsze Boğazkale) w Anatolii (dzisiejsza Turcja). Potęga państwa opierała się na znakomicie, jak na owe czasy, uzbrojonej armii (broń z żelaza, zbroje, doskonałe rydwany bojowe). W okresie swojej największej świetności Hetyci kontrolowali Anatolię, północną Mezopotamię, Syrię i Palestynę. Państwo Hetytów upadło około 1200 p.n.e. prawdopodobnie pod naporem Ludów Morza, chociaż nieliczne hetyckie miasta-państwa w północnej Syrii przetrwały do roku 708 p.n.e

11 Przymierza hetyckie podobnie jak dekalog biblijny składały się z następujących części 10 : 1) wstęp z przedstawieniem imienia suzerena; 2) wprowadzenie historyczne z przypomnieniem, co suzeren uczynił dla wasala; 3) zasady przymierza, czyli obowiązki wasala; 4) błogosławieństwa za wypełnianie przymierza i przekleństwa za jego złamanie. Ostatni punk nie występuje w Wj 20,1-17, ale w obszernej formie występuje w Pwt 28,1-69. Podczas wędrówki po pustyni i po osiedleniu się nadal spisywano prawa zarówno te, które określilibyśmy jako rytualne, czy kultowe, jak i te, które dotyczyły spraw cywilnych, kryminalnych, społecznych i ekonomicznych. Izrael przeszedł jak każde inne społeczeństwo i państwo drogę od prawa zwyczajowego do prawa skodyfikowanego Wielkie tradycje starotestamentowe W państwie stworzonym przez Dawida a następnie odziedziczonym i jeszcze bardziej rozbudowanym przez Salomona, Izrael po raz pierwszy był zjednoczony i do pewnego stopnia zintegrowany. Pojawiła się intelektualna potrzeba i kulturowe możliwości, aby różne ustne przekazy dotyczące początków narodu zebrać i utrwalić na piśmie. Wymagał tego również interes państwa, ponieważ dwanaście plemion potrzebowało duchowego fundamentu dla swojej jedności. Na podstawie używanych imion Boga i innych cech językowych, stylistyki i powtórzeń, w Pięcioksięgu uczeni wyróżnili cztery tradycje, cztery źródła, cztery nurty pierwotnie odrębnych przekazów, które następnie połączono 11. źródło jahwistyczne pochodzą z niego te teksty Pięcioksięgu, które używają na określenie Boga imienia Jahwe stąd nazwa jahwistyczne. Dzieło to powstało prawdopodobnie w epoce 10 Por. J. St. Synowiec, Dziesięć Przykazań. Wj 20,1017; Pwt , Kraków 1999, W. Tyloch, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1985,

12 Salomona, a może nawet na jego dworze. Charakteryzuje się barwnym, dosłownym językiem, opisuje Boga jak człowieka (antropomorfizmy i antropopatyzmy). To właśnie to źródło używa imienia Boga jeszcze przed objawieniem go Mojżeszowi w Wj 3,14. źródło elohistyczne nazwa pochodzi od faktu, że w tych fragmentach imię Jahwe nie występuje! Na określenie używa się natomiast imienia <yh!l)a$ lub tylko la@, co znaczy po prostu Bóg. Najprawdopodobniej to dzieło powstało już w niewoli babilońskiej i radykalnie wypełniało III przykazanie Dekalogu o nienadużywaniu imienia Jahwe. źródło deuteronomistyczne nazwa pochodzi od grec. deuterono,mion = drugie prawo lub powtórzone prawo. Tak się nazywa Piąta Księga Mojżeszowa. Jest starsza od źródła elohistycznego i powstała najprawdopodobniej w Królestwie Izraela, czyli wśród dziesięciu plemion północnych, po rozpadzie monarchii Salomona. źródło kapłańskie to najmłodsze ze źródeł Pięcioksięgu, powstałe najprawdopodobniej w niewoli babilońskiej na kanwie uświadomienia sobie pod wpływem proroków, że utrata wolności i kraju była skutkiem złamania przymierza i zlekceważenia Prawa. Charakteryzuje się zwięzłością, koncentruje na przepisach kultowych, genealogie, przypisuje kapłanom i Lewitom bardzo dużą rolę stąd nazwa. Przykłady: Opis stworzenia Rdz 1-2 Potop w Rdz 69 8,22 Ile zwierząt Rdz 6,19-20 i 7, a 7,2-3 Jak długo trwał potop Rdz 7,12 a 7,24 i 8,3-4 i Różne określenia Boga? Opis potopu to jeden z najbardziej widocznych przykładów połączenia źródła jahwistycznego i kapłańskiego. Dlaczego bez ich synchronizacji? Przekazu nawet ustnego nie można zmieniać!

13 To również przykład tego jak na to samo wydarzenie można patrzeć przez różne pryzmaty (por. ewangelie) Powstawanie zbiorów wyroczni prorockich Spisywane były również wyrocznie prorockie. Początek tego procesu to okres załamywania się państwowości izraelskich pod naporem imperiów, najpierw asyryjskiego a następnie babilońskiego. Dostrzeżono wartość i prawdziwość tego, co głosili prorocy. Należało ich słowa przypomnieć narodowi i odnowić go wg tego, do czego prorocy wzywali. Kto spisywał proroctwa? Wydaje się, że Habakuk (Hab 2,2) i Ezechiel (Ez 24,2) czynili to sami, Izajasz miał uczniów (Iz 8,16), a Jeremiasz sekretarza Barucha (Jr 36,4) Tradycje historyczne Także już na zesłaniu w Babilonie zaczęto spisywać historię Izraela w tzw. księgach historycznych, które dzisiaj znamy pod nazwami ksiąg: Jozuego, Sędziów, Samuelowych i Królewskich. Ze względu na używane słownictwo, identyczność stylu, wspólną myśl i cel wszystkie te księgi stanowią jedno dzieło, trylogię izraelską. Dlaczego nie tetralogię? Ponieważ Księgi Samuelowe i są tak ze sobą powiązane tematycznie powstanie i rozwój monarchii Izraela, że jeszcze po II wojnie o Księgach Samuelowych pisano jako o 1 i 2 Księdze Królewskiej, a pozostałe określane były jako 2 i 4 Księga Królewska. Autor tego dzieła znał i był pod przemożnym wpływem Księgi Powtórzonego Prawa, co widać w głównej myśli: Bóg wybrał Izraela na swój lud i zawarł z nim przymierze, ale Izrael złamał to przymierze zdradzając Jahwe i za to spotkała go kara niewoli. A przypomnijmy, że Księga Powtórzonego Prawa ma kształt przymierza i zawiera obietnice błogosławieństwa jak i ostrzeżenie kary (Pwt 28; 30,19). Dlatego bibliści nazywają księgi Joz Krl deuteronomistycznym dziełem historycznym. Autor lub autorzy tego dzieła korzystają z wcześniejszych spisanych ksiąg, które nie przetrwały do naszych czasów:

14 Księga Prawego (Joz 10,13; 2 Sm 1,18) Księga Dziejów Salomona (1 Krl 11,41) Księga Dziejów Królów Judzkich (1 Krl 14,19. 29; 15,7. 23) Księga Dziejów Królów Izraelskich (1 Krl 15,31; 16,5. 14) Księga Wojen Jahwe (Lb 21,14) 2.5. Zbiory psalmów Spisywane są również psalmy, wydaje się, że kolejno w pięć oddzielnych zbiorów: 1) Ps 1-41 To tzw. zbiór dawidowy. Zakończenie ma podwójne amen ; 2) Ps Rozpoczyna się śpiewnikiem Koracha, a kończy również psalmami dawidowymi. Wyraźne zakończenie. 3) Ps Rozpoczynają go psalmy Asafa a kończy Etana Ezrachity. Zakończenie z podwójnym amen. 4) Ps Rozpoczyna pieśń Mojżesza; w zakońzceniu podwójne amen. 5) Poszczególne zbiory były przeredagowywane i uzupełniane. Np. niektóre psalmy powtórzono (Ps 14 i 53; Ps 40,14-18 i Ps 70; Ps 57,8-12 i Ps 60,7-14). Jedne połączono (np. Ps 19,16 i 7,14) A inne podzielono (np. Ps 9 i Ps 10 alfabetyczny układ strof i brak tytułu w drugim psalmie; Ps 42 i Ps 43 struktura poetycka, wspólny refren i brak tytułu w drugim psalmie) Zbiory przysłów Nie mówiliśmy wcześniej, ponieważ trudno coś powiedzieć o historii przysłów przed ich spisaniem, choć niewątpliwie taka była: przysłowia

15 nawet współcześnie to głownie przekaz ustny. Natomiast na pewno przysłowia zaczęto spisywać w okresie monarchii, szczególnie za króla Salomona, który sam uchodził za wyjątkowo mądrego władcę i twórcę przysłów. Można wyróżnić kilka zbiorów przysłów, które następnie połączono w jednej księdze: 1 9 Introdukcja na temat natury i wartości mądrości 10,1 22,16 Przysłowia Salomona 22,17 24,34 Słowa mędrców Przysłowia Salomona 30,1-30 Przysłowia Agura 31,1-31 Przysłowia Lemula 2.7. Spisywanie słów i czynów Jezusa (źródła ewangelii) Najstarszymi pismami Nowego testamentu wcale nie są ewangelie, ale listy, które powstają od lat 40 (najstarsze są Listy do Tesaloniczan). Od lat 60-tych są spisywane słowa i czyny Jezusa, a ma to związek z opóźnianiem się paruzji i kolejnymi najczęściej męczeńskimi śmierciami apostołów. W trosce, aby to, co słyszeli od Jezusa i widzieli w Jego życiu nie zostało zapomniane lub przekręcone, sami apostołowie jak Mateusz i Jan lub ich uczniowie jak Marek i Łukasz spisują słowa i czyny Jezusa. Piszę słowa i czyny ponieważ to nie są jeszcze ewangelie w takiej postaci jak je dzisiaj znamy. Może za wyjątkiem Ewangelii wg Łukasza, ponieważ to on pisze wyraźnie, że już przed nim wielu pisało, a on postanowił to przebadać i jeszcze raz opisać (Łk 1,1-3). Łukasz miał więc przed sobą wiele źródeł i to pisanych. Z pewnością wśród tych źródeł była Ewangelia wg Marka, którą wg starożytnych informacji, jako pierwszy spisał Marek, kuzyn Barnaby, słuchając apostoła Piotra

16 Z Ewangelii wg Marka korzystał również Mateusz. Skąd to wiadomo? Otóż łatwo dostrzec, że trzy ewangelie: Mateusza, Marka i Łukasza, są do siebie bardzo podobne (w przekładach zaznaczane są te podobne fragmenty pod nagłówkiem perykopy). Kiedy zestawimy je razem, obok siebie, to możemy obliczyć, że: Ew. Marka Ew. Mateusza Ew. Łukasza To, co widać oznacza, że Mateusz ma z Markiem wspólnych 600 wersetów, a Łukasz 330 to dowód na to, że obaj korzystali w Marka, choć Łukasz w mniejszym stopniu. Ale widzimy coś jeszcze: Mateusz i Łukasz mają wspólnych 235 wersetów, których nie ma u Marka. Tzn. że obaj musieli korzystać z jakiegoś źródła, którego nie znamy. Co ciekawe, są to wyłącznie mowy Jezusa. Stąd wyprowadza się wniosek, że było jeszcze jakieś źródło, w nauce określa się je literą Q od niem. quelle = źródło. Niektórzy traktują to niezwykle sensacyjnie, ale niepotrzebnie: źródeł było wiele o czym pisze sam Łukasz. 3. PROCES REDAKCJI I POWSTAWANIE KSIĄG Być może jeszcze w Babilonie, być może po powrocie z wygnania, żydowscy skrybowie zbierają jedyne świadectwa swojej tożsamości: spisane przekazy/tradycje: od proroctw, opowieści o patriarchach, poprzez dokumenty prawne, po śpiewniki świątynne i przysłowia. Przy czym to nie jest tylko zbieranie i przepisywanie, ale także łączenie w jednym tomie przekazów/tradycji dotyczących tego samego tematu, tej samej osoby, czy aspektu życia. Ludzi, którzy tego dokonywali nazywamy redaktorami: każdy

17 z nich wniósł coś ważnego opracowując tytuły ksiąg i ich części, dodając uwagi historyczne i daty Powstanie Pięcioksięgu Jednym z pierwszych dzieł jest niewątpliwie Pięcioksiąg lub jak go nazywa Biblia hr`ot, co niezbyt szczęśliwie tłumaczy się jako Księga Prawa, ponieważ hebr. hr`ot to pouczenie, wskazówka jak żyć, zasada jak postępować a nie coś na kształt naszych post-rzymskich kodeksów prawnych. Pięcioksiąg został skompilowany z materiałów (wg kolejności występowania w dzisiejszym kształcie) poetyckich (Rdz 1; pieśń Mojżesza i Miriam), opowiadań o prapoczątkach, sag o patriarchach i wyjściu, tekstów prawnych i genealogii. Całe dzieło podzielono na pięć części, które opisują chronologicznie: początki, wyjście z Egiptu i ukonstytuowanie się wspólnoty, zbudowanie zasad relacji Izraela z jego Bogiem i wędrówka do ziemi obiecanej, przygotowanie do jej zdobycia i podział jej między plemiona, po powtórzenie wszystkiego na granicy Kanaanu i odnowieniem przymierza. Poszczególne księgi Żydzi nazywają od ich pierwszych słów: Byreszit = Na początku; Szymot = Imiona; Wajikra = I zawołał; Bammidbar = Na pustyni; Dewarim = Słowa Deuteronomistyczne dzieło historyczne Deuteronomistyczne dzieło historyczne podzielono na zgodnie z epokami ich bohaterów: pierwsza to okres Jozuego, druga to epoka sędziów, trzecia i czwarta to czasy Samuela i dwóch pierwszych królów zjednoczonego Izraela, piąta i szósta to epoka monarchii, najpierw zjednoczonej i silnej a potem podzielonej i upadającej

18 3.3. Księgi Izajasza, Jeremiasza i Zachariasza Pisma proroków są redagowane i uzupełniane. Iz 6,1nn prorok Izajasz żyje w Jerozolimie w drugiej połowie VIII wieku przed Chr. Prorokuje do królów Jotama, Achaza, Hiskiasza i i Manassesa. Dlaczego więc w Iz 40,1-3nn jest mowa w czasie dokonanym o niewoli i wezwanie, aby wracać do Jerozolimy a w Iz 45,1 o Cyrusie, władcy perskim, który pokonał Babilon i pozwolił Żydom wrócić do ojczyzny. Obydwa powyższe wydarzenia dzieją się w drugiej połowi VI wieku przed Chr., czyli dwieście lat później! Gdyby słowa te wypowiedział prorok z VIII wieku, to by mówił w czasie przyszłym, a nie przeszłym. Rozdziały Księgi Izajasza pochodzą z okresu po niewoli, ale mają wiele wspólnego z pierwszą częścią księgi, która przeplata się mowami o grzechu Judy i zapowiedzią kary za nie oraz obietnicami łaski i odnowienia narodu. Oto nadszedł czas: Bóg wypełnia obietnicę łaski i powołał proroka, który to wszystkim oznajmia. Może także miał na imię Izajasz, taki Drugi Izajasz, po grecku Deuteroizajasz? W każdym razie dołączono jego proroctwa do proroctw Pierwszego Izajasza. Podobnie jest z Jeremiaszem i Zachariaszem (1-8 i 9-14). Wszystkie księgi prorockie są zaopatrywane przez redaktorów w tytuły i uwagi historyczno-chronologiczne. O proroku najczęściej mowa jest w trzeciej osobie i mają charakter prozatorski, kiedy proroctwa najczęściej są poezją Księgi mądrościowe (Przysłów, Hioba i Koheleta) Nie wspomnieliśmy tutaj jeszcze o Księdze Hioba, która jest o tyle ciekawa, że składa się z części mającej charakter opowieści, sagi (rozdz. 1-2 i 42,10) oraz dysputy (rozdz. 3-41,9). Obie części różnią się charakterem: proza i poezja. Tak jakby w opowieść wtrącono dysputę. Co ciekawe dysputa toczy się bez świadomości rozdz. 1-2! Wszystko po to, aby przerwać związek jak nawet Izraelici czynili pomiędzy złem a Bogiem oraz ukazać bezsilność człowieka i jego logiki

19 w ustalaniu przyczyn zła, szczególnie przyczyn zła w życiu człowieka pobożnego. 4. PROCES KANONIZACJI 4.1. Stary Testament Idea księgi świętej w judaizmie przełomu er Księgi najstarsze i najmłodsze Kształt kanonu żydowskiego: o Tora (Prawo) o Newim (Prorocy) o Ketuwim (Pisma) Powstanie i znaczenie Septuaginty Rewolucja Marcin Lutra Trzy kanony: o żydowsko/protestancki, o katolicki o prawosławny 4.2. Nowy Testament Źródło autorytetu pism nowotestamentowych o Apostolskość o Powszechność (katolickość) o Zgodność z Tradycją Apostolską Historia kanoniczna pism nowotestamentowych o Listy o Ewangelie i Dzieje Apostolskie o Apokalipsa Jana PODSUMOWANIE