Partycypacja wyborcza Polaków. Mikołaj Cześnik

Transkrypt

1 Partycypacja wyborcza Polaków Mikołaj Cześnik

2 Spis treści Kwestie teoretyczne znaczenie partycypacji wyborczej Partycypacja wyborcza w Polsce w perspektywie porównawczej Partycypacja wyborcza a instytucje Stabilność i zmiana partycypacji wyborczej w Polsce Partycypacja wyborcza w Polsce a struktura społeczna Inne determinanty partycypacji wyborczej Podsumowanie Kwestie teoretyczne znaczenie partycypacji wyborczej Uczestnictwo wyborcze jest procedurą fundamentalną dla demokracji. Napisano na ten temat wiele prac, w niniejszej ekspertyzie nie ma jednak miejsca na przedstawianie całej dyskusji poświęconej problematyce wyborczej. Warto jedynie przypomnieć, że współcześnie obywatele właśnie przez udział w wyborach (a także choć w dużo mniejszym stopniu przez udział w referendach) zapewniają sobie uczestnictwo w demokracji. Partycypacja ma we współczesnych, dużych demokracjach podstawowe znaczenie dla realizacji jednej z podstawowych wartości demokracji równości. Jedynie równy udział w wyborach może zaowocować równą reprezentacją, która jest warunkiem koniecznym zapewnienia równego politycznego wpływu wszystkich grup, warstw i klas społecznych. Z kolei równy wpływ polityczny powinien zapewniać równość w pozostałych sferach ludzkiego życia, a także zapobiegać dyskryminacji i redukować nierówności społeczne. Tymczasem praktyka demokratyczna jest inna. Analizy empiryczne dowodzą, że współczesne systemy demokratyczne nie zapewniają równości uczestnictwa obywateli.

3 4 Mikołaj Cześnik Liczne badania nad uczestnictwem wyborczym jednoznacznie wskazują, że partycypacja wyborcza nie jest we współczesnych demokracjach równa. Zdecydowanie częściej uczestniczą w tej procedurze obywatele z górnych warstw struktury społecznej, a znacznie rzadziej głosują przedstawiciele warstw niższych i upośledzonych, co sprawia, że ich interesy są gorzej reprezentowane w ciałach przedstawicielskich, mniejsza jest też szansa na realizację ich oczekiwań. Niska partycypacja, która z reguły jest nierówna, prowadzi do nierównej reprezentacji, a przez to do nierównego politycznego wpływu. Dzieje się tak przede wszystkim w systemach, w których partycypacja jest skorelowana z uwarstwieniem społecznym, co we współczesnych demokracjach jest raczej regułą niż wyjątkiem. Zagrożenie polega na tym, że system, w którym jest naruszona jedna z najważniejszych wartości demokracji równość, może być postrzegany jako niesprawiedliwy i nieuczciwy, to zaś może podważać legitymizację takiego systemu i prowadzić do prób jego obalenia. Związki między uczestnictwem wyborczym a stosunkiem do demokracji są także ważne ze względu na bardzo istotną dla jakości systemu demokratycznego kwestię prawomocności i legitymizacji władzy. W każdym ustroju politycznym, również w demokracji, zakłada się czynne przyzwolenie ze strony podporządkowanego na zależności władcze, które wyrażają się w konkretnych zachowaniach, przede wszystkim w uczestnictwie w procedurach określonych charakterem danego systemu. Do najważniejszych procedur we współczesnych demokracjach należą głosowania powszechne wybory i referenda. Pełnią one w systemach politycznych tych ustrojów różne funkcje. Poza omawianym uprawomocnieniem wspólnoty politycznej i rządu, wybory (a także referenda) służą agregacji interesów obywateli i wyłonieniu prawomocnego rządu oraz egzekwowaniu politycznej odpowiedzialności. W związku z tym udział w wyborach powinien być postrzegany jako, między innymi, wkład obywateli w legitymizację stosunków władzy w danym ustroju demokratycznym. Oczywiście aspekt legitymizacyjny wyborów nie we wszystkich demokracjach jest jednakowo istotny. W niektórych krajach znacznie ważniejsze są pozostałe funkcje, które wybory mogą pełnić w systemie politycznym. Wydaje się jednak prawie pewne, że aspekt legitymizacyjny powinien być szczególnie istotny w krajach przechodzących przeobrażenia, dopiero się demokratyzujących lub konsolidujących porządek demokratyczny. Ponieważ procedury demokratyczne nie są tam jeszcze zakorzenione, legitymizacyjny aspekt wyborów i udziału w nich szerokich rzesz społeczeństwa musi być w takich krajach wyjątkowo ważny. Jeśli się uzna, że wybory w danym systemie służą przede wszystkim uprawomocnieniu władzy, to poziom uczestnictwa wyborczego można traktować jako funkcję stosunku obywateli do demokracji. Fundamentalne dla badaczy polityki i demokracji pytanie brzmi: Dlaczego część obywateli głosuje, część zaś wybiera absencję?. Warto więc w tym miejscu przypomnieć, że uczestnictwo wyborcze nie jest jedynie funkcją zsocjalizowanych nawyków. Nie ulega wątpliwości, że ogólnie rzecz biorąc obywatele głosują lub nie głosują dlatego, że właśnie tak chcą postąpić. Czasami można jednak wskazać inne determinanty zachowań wyborczych. Ponieważ zdarza się, że obywatele nie biorą udziału w głosowaniu z przyczyn losowych (absencja wymuszona), w niniejszym opracowaniu należy wprowadzić pod-

4 Partycypacja wyborcza Polaków 5 stawowe rozróżnienie na absencję przymusową i absencję zawinioną, zaproponowane we wcześniejszych analizach zachowań wyborczych 1. Zgodnie z tą propozycją poziom uczestnictwa wyborczego zależy, przynajmniej w części, od czynników, na jakie obywatele nie mają wpływu. Rozważając kwestię absencji wymuszonej, trzeba zauważyć, że niezależne od obywateli czynniki, które powstrzymują ich od głosowania, są różnej natury. Absencja może być z jednej strony wymuszana przez zdarzenia losowe, jak nagła choroba, śmierć bliskiej osoby czy wypadek, których prawdopodobieństwo wystąpienia jest dla każdego obywatela właściwie takie samo, z drugiej zaś strony przez przyczyny nielosowe. Trudno bowiem inwalidztwo, starczą niedołężność lub ograniczenie sprawności nazwać czynnikami stricte losowymi (dotykają one przecież ludzi o konkretnych charakterystykach). Oczywiście do zaistnienia niektórych z nich dochodzi losowo (inwalidztwo), ale gdy się już pojawią, nieprzypadkowo powstrzymują od głosowania. Wyróżnienie dwóch grup czynników wymuszających absencję ma doniosłe znaczenie dla prawa wyborczego. Trudno wyobrazić sobie rozwiązania prawne, które umożliwiałyby uczestnictwo osobom niegłosującym z powodów stricte losowych, łatwo jednak takie, które umożliwią głosowanie osobom zmuszanym do wyborczej bierności przez czynniki nielosowe. Instytucje głosowania korespondencyjnego, głosowania przez pełnomocnika lub przenośnych urn wprowadza się do ordynacji wyborczych właśnie po to, żeby nie zmuszać omawianej grupy obywateli do absencji. Niektórzy badacze sugerują, że podobne reformy procedur głosowania mogłyby znacząco podnieść poziom uczestnictwa wyborczego w Polsce 2. Warto jeszcze podkreślić, że wyjaśnienia dotyczące partycypacji wyborczej odwołują się do ogromnej liczby charakterystyk (zarówno poziomu indywidualnego, jak i zagregowanego). Analizuje się to zjawisko, odwołując się do struktury społecznej, infrastruktury instytucjonalnej, poglądów i opinii obywateli. W poniższej próbie przedstawienia tego, co wiemy na temat partycypacji wyborczej w Polsce, znajdują się nawiązania do większości z nich. Partycypacja wyborcza w Polsce w perspektywie porównawczej Omówienie partycypacji wyborczej w Polsce musi zawierać element porównawczy. Trudno sobie wyobrazić opis i analizę tego zjawiska bez odniesienia do innych krajów. Trzeba więc pokazać, jak Polska wygląda pod względem uczestnictwa wyborczego na tle innych państw europejskich (ilustracja 1). Na ilustracji 1 przedstawiono porównanie oficjalnej frekwencji w dziesięciu krajach postkomunistycznych (nowi członkowie Unii Europejskiej) w wyborach parlamentarnych (we wszystkich państwach objętych porównaniem obowiązuje system parlamentarny, dla- 1 J. Blondel, R. Sinnott, P. Svensson, People and Parliament in the European Union, Oxford 1998; J. Zbieranek, W stronę reformy procedur głosowania w Polsce, Analizy i Opinie 2005, nr Por. J. Zbieranek, W stronę reformy..., op. cit., s. 4.

5 6 Mikołaj Cześnik tego wybory prezydenckie, jeśli w ogóle się odbywają, mają tam mniejsze znaczenie dla procesów dystrybucji i alternacji władzy 3 ). Polska jest zdecydowanym outsiderem rankingu podczas gdy średnia frekwencja dla większości krajów w okresie postkomunistycznym oscyluje wokół 60 70%, w Polsce wynosi ona 47,31%. Ilustracja 1. Średnia frekwencja wyborcza (parlamentarna) w krajach postkomunistycznych Źródło: obliczenia własne na podstawie danych IDEA. Inna jest także w Polsce dynamika poziomu uczestnictwa wyborczego. Na ilustracji 2, posługując się regresją liniową, przedstawiono spadek frekwencji wyborczej we wszystkich dziesięciu badanych krajach postkomunistycznych. Zmienną zależną jest poziom frekwencji wyborczej w konkretnych wyborach, zmienną niezależną rok przeprowadzenia wyborów, a jednostką obserwacji pojedyncza elekcja w danym kraju. Jak widać, trend spadkowy jest dość wyraźny. Interesujące jest jednak to, że wyłączenie z tych analiz Polski (ilustracja 3) znacznie wzmacnia relację (zmiana poziomu wariancji wyjaśnianej przez model). Można to wyjaśnić tym, że podczas gdy pozostałe kraje postkomunistyczne notowały przez cały okres postkomunistyczny dość wyraźny i ciągły spadek poziomu frekwencji, w Polsce pozostawała ona na względnie podobnym poziomie (najwyższy jej poziom w wolnych wyborach parlamentarnych odnotowano w 2007 roku). 3 Choć czasami frekwencja może być w nich wyższa niż w wyborach parlamentarnych.

6 Partycypacja wyborcza Polaków 7 Ilustracja 2. Spadek frekwencji wyborczej (parlamentarnej) w krajach postkomunistycznych Źródło: obliczenia własne na podstawie danych IDEA. Ilustracja 3. Spadek frekwencji wyborczej (parlamentarnej) w krajach postkomunistycznych (z wyłączeniem Polski) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych IDEA. Przedstawione dane pozwalają stwierdzić, że Polska pod względem poziomu frekwencji wyborczej i jej dynamiki zajmuje wyjątkową pozycję, i to nie tylko na tle krajów środkowej i wschodniej Europy. Porównania z dojrzałymi demokracjami zachodnimi, nieprzytoczone w niniejszej ekspertyzie, przynoszą bardzo podobne rezultaty. To tłumaczy pilną potrzebę zajęcia się tym zjawiskiem w Polsce.

7 8 Mikołaj Cześnik Partycypacja wyborcza a instytucje Na poziom partycypacji wyborczej wpływa infrastruktura instytucjonalna systemu demokratycznego. Najbardziej radykalnym rozwiązaniem w tym zakresie jest prawny przymus głosowania. Innymi rozwiązaniami instytucjonalnymi sprzyjającymi frekwencji są: głosowanie w dni wolne od pracy, możliwość oddania głosu za pośrednictwem poczty, możliwość głosowania przez Internet, możliwość głosowania przez pełnomocnika, możliwość głosowania przed wyborami. Znaczenie ma czas otwarcia lokali wyborczych i możliwość głosowania przez dwa (lub więcej) dni. Nie bez znaczenia dla frekwencji są również cechy systemu wyborczego, a także systemu partyjnego i systemu politycznego. Do rozwiązań instytucjonalnych sprzyjających wysokiej partycypacji wyborczej należy również zaliczyć postrzeganie wyborów jako ważnych, zakłada się bowiem, że w takim wypadku frekwencja powinna być wyższa. Za ważne uznaje się zazwyczaj wybory do parlamentu, jeśli w danym systemie politycznym parlament odgrywa główną rolę. Do grupy mniej ważnych zalicza się najczęściej wybory regionalne i lokalne, a także wybory w systemach, w których powszechne są instytucje demokracji bezpośredniej. Jako mniej ważne uznaje się również same wybory w systemach, w których nie ma wyraźnych programowych i ideologicznych różnic między rządem i opozycją, wybory nie prowadzą do zmiany rządu, a współzawodnictwo międzypartyjne jest słabe. Innymi ważnymi czynnikami są proporcjonalność systemu wyborczego i możliwość wyrażenia preferencji co do kandydata. Poziom uczestnictwa wyborczego powinien zwiększać stopień upartyjnienia społeczeństwa, mierzony odsetkiem członków partii w danym systemie. Własnością samych społeczeństw, która zazwyczaj wpływa na partycypację wyborczą, jest duża segmentacja religijna, rasowa lub etniczna. Z reguły znajduje ona zresztą odbicie w systemach partyjnych tego typu społeczeństw. Cechą systemu partyjnego zwiększającą frekwencję wyborczą jest jego polaryzacja ideologiczna. Sprzyja ona zainteresowaniu polityką w ogóle, a wyborami szczególnie, poszerza mobilizacyjne zdolności rywalizujących partii (w spolaryzowanym systemie jednostki są częściej skłonne ulegać wpływowi mobilizacyjnemu), pośrednio zaś przyczynia się do zwiększenia znaczenia wyborów. Czy przyjęte w Polsce rozwiązania instytucjonalne mają wpływ na poziom frekwencji? Trudno to jednoznacznie rozstrzygnąć, przeprowadzone analizy przekonują jednak, że Polska pod względem infrastruktury instytucjonalnej (szczególnie tych czynników, które wpływają na uczestnictwo) nie wyróżnia się na tle innych krajów postkomunistycznych. Do analiz włącza się jedynie te zmienne, które w nieprzedstawionych w niniejszej ekspertyzie analizach dwuzmiennowych są istotnie statystycznie powiązane z frekwencją (tabela 1).

8 Partycypacja wyborcza Polaków 9 Tabela 1. Instytucjonalne determinanty frekwencji wyborczej (regresja liniowa) Czynnik instytucjonalny Model 1 (b) Model 2 (b) Model 3 (b) Model 4 (b) Częstotliwość wyborów -3,76-0,65-0,82 Indeks ułatwień wyborczych (EASVOT) -4,01-3,45-1,61 Wybór prezydenta 8,94* 8,41* 4,29 Zmiana instytucjonalna 1,26-0,72 1,28 Rok przeprowadzenia wyborów -1,07-1,07* -1,70** Polska (zmienna zerojedynkowa) -20,44** -24,21** Stała 83,81** 2209, ,46* 3401,52** Skorygowane R-kwadrat 0,29 0,33 0,60 0,64 Źródło: obliczenia własne. * p < 0,05, ** p < 0,01 Wyniki analiz potwierdzają tezę, że Polska jest krajem wyjątkowym pod względem frekwencji z różnych przyczyn, ale nie z powodu odmienności instytucjonalnej, frekwencja jest tutaj znacznie niższa niż gdzie indziej (dodajmy, że to przede wszystkim właśnie Polska odpowiada za wariancję frekwencji w badanej próbie). Istnieje również negatywna zależność liniowa między momentem przeprowadzania wyborów a frekwencją. Poza Polską oraz Węgrami, Litwą i Łotwą, gdzie trend spadkowy jest najmniej wyraźny uczestnictwo wyborcze w Europie Środkowo-Wschodniej wyraźnie spada. Trzeba także dodać, że spośród wielu zmiennych instytucjonalnych, jakie uwzględniono w niniejszym badaniu empirycznym 4, jedynie kilka ma istotny statystycznie wpływ na frekwencję. Należą do nich: częstotliwość wyborów, indeks ułatwień głosowania (EASVOT) i bezpośredni wybór prezydenta. Co warte podkreślenia, ich wpływ znika, gdy do równania regresji włącza się rok przeprowadzenia wyborów i zerojedynkową zmienną wyróżniającą wybory przeprowadzone w Polsce. Wszystko to świadczy o dość ograniczonym wpływie zmiennych instytucjonalnych na wysokość frekwencji wyborczej w krajach regionu, a także na polską odmienność uczestnictwa wyborczego. Stabilność i zmiana partycypacji wyborczej w Polsce Ważnym aspektem partycypacji wyborczej w Polsce jest jej stabilność. Czemu jest to tak istotne zagadnienie? Odpowiedź jest prosta stabilność jest funkcjonalna dla demokracji. Z jednej strony, im stabilniejsze są postawy i zachowania obywateli, tym zdrowszy i bardziej przewidywalny jest system demokratyczny. Z drugiej strony, niestabilność może być poważnym wyzwaniem dla demokracji. Badanie stabilności, w tym także stabilności zachowań wyborczych i stabilności uczestnictwa wyborczego, jest więc ważne nie tylko z powodów naukowych (akademickich). Wiedza o tym, dlaczego uczestnictwo wyborcze jest stabilne lub niestabilne, pomaga lepiej zrozumieć całą politykę demokratyczną. Jest to szczególnie istotne w demokratyzujących się krajach, w których władza demokratyczna jest wciąż krucha i nieskonsolidowana. 4 Analizy przeprowadzane z uwzględnieniem zmiennych, które nie były istotnie statystycznie powiązane z frekwencją w analizach dwuzmiennowych, dają bardzo podobne wyniki.

9 10 Mikołaj Cześnik W tabeli 2 pokazano poziom stabilności uczestnictwa wyborczego w Polsce w okresie postkomunistycznym. Jak widać, polscy obywatele en masse zachowują się dość niestabilnie. Około 25 30% respondentów przyznaje się do zmiany zachowania między dwiema elekcjami. Ponieważ test ten jest bardzo konserwatywny, można śmiało powiedzieć, że co najmniej taka ich liczba przechodzi od głosowania do absencji (lub vice versa) między wyborami. Świadczy to o poważnej niestabilności w polskim elektoracie, wpływającej oczywiście na wyniki wyborów, a pośrednio także na całą krajową politykę. Tabela 2. Stabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce Uczestnictwo w 1993 roku Tak Nie Ogółem Uczestnictwo w 1997 roku Uczestnictwo w 2001 roku Uczestnictwo w 2005 roku Uczestnictwo w 2007 roku Tak 51,0% 9,0% 60,0% Nie 16,3% 23,7% 40,0% Ogółem 67,3% 32,7% 100,0% Uczestnictwo w 1997 roku Tak Nie Ogółem Tak 54,4% 5,9% 60,3% Nie 21,9% 17,8% 39,7% Ogółem 76,3% 23,7% 100,0% Uczestnictwo w 2001 roku Tak Nie Ogółem Tak 46,6% 6,9% 53,5% Nie 25,9% 20,6% 46,5% Ogółem 72,5% 27,5% 100,0% Uczestnictwo w 2005 roku Tak Nie Ogółem Tak 58,1% 9,5% 67,6% Nie 14,2% 18,2% 32,4% Ogółem 72,3% 27,7% 100,0% Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze, 1997, 2001, Czy Polska jest także pod tym względem odmienna i w pewien sposób wyjątkowa? Czy polscy wyborcy są bardziej niestali od wyborców w innych demokracjach? Na ilustracji 4 zaprezentowano różnicę w poziomie stabilności uczestnictwa wyborczego między Polską a innymi światowymi demokracjami. Posłużono się tutaj danymi projektu Comparative Study of Electoral Systems. Jak widać, w Polsce poziom stabilności jest znacznie niższy niż w innych systemach demokratycznych we współczesnym świecie.

10 Partycypacja wyborcza Polaków 11 Ilustracja 4. Stabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce i krajach objętych projektem Comparative Study of Electoral Systems (CSES) Źródło: Comparative Study of Electoral Systems. Podobnie wygląda porównanie Polski z innymi demokracjami postkomunistycznymi (ilustracja 5). Polska to po Czechach jedno z najmniej stabilnych pod względem uczestnictwa wyborczego państw. Ilustracja 5. Stabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce i innych krajach postkomunistycznych Źródło: Comparative Study of Electoral Systems.

11 12 Mikołaj Cześnik Wyjątkowość Polski pod względem stabilności partycypacji wyborczej jest szczególnie widoczna dzięki porównaniu z innymi nowymi demokracjami, krajami przechodzącymi dopiero przeobrażenia i konsolidującymi demokratyczny ustrój (ilustracja 6). Ilustracja 6. Stabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce i nowych demokracjach Źródło: Comparative Study of Electoral Systems. Przedstawione wyżej analizy wskazują na interesującą i jednocześnie niepokojącą cechę partycypacji wyborczej w Polsce. Jest ona mianowicie zjawiskiem bardzo niestałym, dynamicznym. Biorąc pod uwagę znaczenie stabilności dla powodzenia demokratycznego projektu, jest to doniosłe ustalenie, które nakazuje przyglądać się uczestnictwu wyborczemu bardzo uważnie i dostrzegać wszystkie aspekty zjawiska, nie poprzestawać zaś tylko na rozważaniu samego procentowego poziomu frekwencji (niestety, w polskim dyskursie publicznym przeważa ignoranckie podejście do zagadnienia partycypacji wyborczej Polaków). Ze zjawiskiem stabilności partycypacji wyborczej ściśle związana jest kwestia zmiany poziomu frekwencji wyborczej. Zmiana ta jest zawsze wydarzeniem umiejscowionym w czasie, trzeba ją więc analizować w perspektywie dynamicznej zmianę poziomu frekwencji rozważa się zawsze między dwoma (lub więcej) głosowaniami. Ponadto zmiana może być analizowana z dwóch perspektyw: mikro i makro. Mówiąc ogólnie, zmiany frekwencji wyborczej wynikają ze zmian na poziomie mikro (przechodzenie obywateli z głosowania w absencję i vice versa) oraz ze zmian na poziomie makro (zmiana składu grupy uprawnionych do głosowania). Zacznijmy od zmian na poziomie mikro. Spadek lub wzrost frekwencji może wynikać ze zmiany zachowania niektórych (lub wszystkich) obywateli. Należy pamiętać, że poziom frekwencji jest funkcją milionów jednostkowych decyzji dotyczących uczestnictwa w wyborach. Jeśli między głosowaniami obywatele zmieniają swoje zachowania (w sposób omówiony powyżej), a jest ich wystarczająco dużo, to ma to wpływ na poziom frekwencji. Przyczyny zmiany decyzji wyborczej mogą być bardzo różne i wynikać na przykład

12 Partycypacja wyborcza Polaków 13 ze zmian instytucjonalnych (wprowadzenie ułatwień lub utrudnień aktu wyborczego) lub z rozczarowania sprawującymi władzę. Wpływ na zmianę decyzji mogą mieć także, o czym warto wspomnieć, czynniki losowe (absencja niezawiniona wynikająca z przyczyn niezależnych od obywatela). W przypadku zmian na poziomie makro spadek lub wzrost frekwencji wynika ze zmiany struktury elektoratu, występującej między wyborami w związku z naturalnymi procesami demograficznymi, wchodzeniem na wyborczy rynek nowych roczników i powolnym odchodzeniem roczników najstarszych. Jeśli nowi wyborcy różnią się pod względem skłonności do głosowania od pozostałych obywateli co jest współcześnie raczej regułą niż wyjątkiem to poziom frekwencji spada. Skala spadku zależy od dwóch czynników: liczebności nowych roczników i odmienności poziomu uczestnictwa w tej grupie. Frekwencja na poziomie całego społeczeństwa spada tym bardziej, im bardziej odmienne są pod względem uczestnictwa nowe roczniki i (lub) im są one liczniejsze. Z reguły zmiana frekwencji następuje ze względu na oba wspomniane czynniki jej poziom się zmienia, gdyż grupę uprawnionych do głosowania zasilają nowi obywatele, ale także dlatego, że część obywateli mających prawo głosować w poprzednich wyborach zmienia swoje decyzje wyborcze. Z punktu widzenia badań nad polityką istotne jest jednak to, który czynnik ma większe znaczenie i wyraźniej przyczynia się do zmiany poziomu frekwencji. Na przykład ważne jest ustalenie, czy frekwencja spada ze względu na rozczarowanie części obywateli procedurami wyborczymi (lub innymi aspektami systemu politycznego), czy też ze względu na wejście na wyborczy rynek nowych roczników, zupełnie niezainteresowanych polityką i wszystkim, co jest z nią związane. Choć oczywiście waga obu zdarzeń może być podobna, to analityczne rozróżnienie między obiema sytuacjami jest pożądane. Zmiana frekwencji ma jeszcze jeden wymiar, związany ze wspomnianym rozróżnieniem na zmiany na poziomie mikro i makro. Otóż zmianom może podlegać zarówno poziom uczestnictwa, jak i jego charakter. Nie zawsze jednak modyfikacje te muszą być ze sobą powiązane. Czasami zmiana poziomu uczestnictwa nie pociąga za sobą zmiany jego charakteru: mimo zmiany stosunku głosujących do niegłosujących (poziomu frekwencji) nie zmienia się stopień odkształcenia reprezentacji spowodowanego przez nierówne uczestnictwo (wszystkie grupy są reprezentowane proporcjonalnie do swojej wielkości). Z kolei w innym wypadku zmiana charakteru uczestnictwa nie musi skutkować zmianą jego poziomu: wymiana składu elektoratu, powodująca nierzadko dramatyczną zmianę charakteru uczestnictwa, może się dokonać bez wpływu na poziom frekwencji. Poniżej zaprezentowano analizę zmian frekwencji w 2005 roku. Zgodnie z przytoczoną wyżej argumentacją analizy opierają się na założeniu, że poziom uczestnictwa odnotowywany w badaniach sondażowych jest dobrym przybliżeniem rzeczywistego poziomu partycypacji każdego rocznika i każdej kohorty wiekowej. Nie ma powodu, aby twierdzić, że którekolwiek roczniki, kohorty lub pokolenia są bardziej skłonne do mijania się z prawdą lub wypadania z badania sondażowego (trudno o dowody istnienia związku między wiekiem i naddeklaratywnością uczestnictwa wyborczego). Zakłada się więc, że odnotowywany w takim badaniu poziom uczestnictwa, choć różny od oficjalnych statystyk na poziomie całego elektoratu, jest w każdym roczniku jednakowo odchylony od rzeczywistego poziomu aktywności wyborczej tego rocznika.

13 14 Mikołaj Cześnik Założenie to umożliwia przeprowadzenie testu empirycznego hipotezy wyjaśniającej zmianę frekwencji między wyborami w 2001 i w 2005 roku. Zakłada ona, że za spadek frekwencji w wyborach w 2005 roku jest odpowiedzialna zmiana struktury elektoratu wejście na wyborczy rynek czterech nowych roczników. Dane zaprezentowane w tabeli 3 deklarowany poziom uczestnictwa wyborczego kohort wiekowych (dobór kohort był arbitralny) pozwalają zweryfikować tę hipotezę. Każdej kohorcie przypisano poziom uczestnictwa wyborczego deklarowany przez jej członków w konkretnym badaniu powyborczym. W celach porównawczych omawiane dane zestawiono dla pięciu ostatnich wyborów parlamentarnych. Tabela 3. Poziom uczestnictwa wyborczego w poszczególnych kohortach wiekowych Kohorta wiekowa/rok przeprowadzenia wyborów Starsi 65,2% 63,1% 65,8% 58,2% 72,8% ,8% 52,8% 40,0% 53,2% 62,8% ,8% 47,8% 52,7% 42,4% 63,1% ,6% 31,7% 44,3% 37,5% 70,5% ,4% 42,5% 42,2% 53,7% ,0% 43,3% 62,0% ,0% 59,0% ,5% Ogółem 62,4% 57,3% 58,7% 51,8% 66,9% Źródło: PBW, 1993; Polskie Generalne Studium Wyborcze, 1997, 2001, 2005, Jak widać, we wszystkich analizowanych wyborach poszczególne kohorty wiekowe różnią się między sobą dość znacznie poziomem deklarowanego uczestnictwa wyborczego. Z punktu widzenia testowanej hipotezy najważniejsza jest informacja, że cztery nowe roczniki, po raz pierwszy uczestniczące w wyborach w 2005 roku, nie odbiegają wyraźnie pod względem frekwencji od starszych roczników. Poziom uczestnictwa w tej grupie, wynoszący 45,0%, nie jest niższy niż w starszych rocznikach (w istocie średni jego poziom dla najmłodszej kohorty jest nawet wyższy niż średnie dla starszych kohort), dlatego trudno obronić tezę, że niższa frekwencja w wyborach 2005 roku wynikała ze zmian w strukturze elektoratu (z wkroczenia na wyborczy rynek nowych roczników). Testowana hipoteza musi być zatem odrzucona. Ze zgromadzonego materiału empirycznego wynika także, że nowe roczniki z reguły nie różnią się wyraźnie od pozostałych młodych kohort wiekowych. Co więcej, poziom ich uczestnictwa jest zwykle wyższy niż poziom uczestnictwa wyborczego w innych młodych grupach wiekowych. Można zatem założyć, że także w latach i spadek frekwencji nie był spowodowany zmianą struktury elektoratu. Jeśli chodzi o wzrost poziomu frekwencji między wyborami w 1991 i w 1993 roku, to aktywność wyborcza roczników najmłodszych nie miała większego wpływu na ogólny poziom frekwen-

14 Partycypacja wyborcza Polaków 15 cji, gdyż nowi wyborcy w całym elektoracie stanowili niewielką grupę (wybory parlamentarne w 1993 roku były wyborami przyspieszonymi, nowi wyborcy stanowili więc jedynie połowę kohorty ). Szeroko dyskutowany i komentowany wzrost frekwencji w 2007 roku również nie wynikał ze zmiany struktury elektoratu. W 2005 roku w wyborach wzięło udział obywateli, w 2007 roku obywateli. Liczba głosujących między wyborami wzrosła zatem o ponad 4 miliony osób. Nie mogło się tak stać jedynie na skutek pojawienia się dwóch nowych roczników (nawet gdyby zagłosowały w całości, co oczywiście jest mało prawdopodobne, szczególnie biorąc pod uwagę typowe zachowania młodych wyborców), gdyż liczebność tej grupy prawdopodobnie nie przekracza 1 miliona. Badana hipoteza musi więc być odrzucona, co oznacza, że wzrost frekwencji w 2007 roku musiał wynikać ze zmiany na poziomie jednostkowym. Spowodowała go mobilizacja biernych do tej pory obywateli, którzy masowo musieli przejść od absencji do głosowania. Ilustracja 7. Zmiany frekwencji wyborczej w poszczególnych kohortach wiekowych Źródło: PBW, 1993; Polskie Generalne Studium Wyborcze, 1997, 2001, 2005, Należy także zwrócić uwagę na dużą wariancję deklarowanego uczestnictwa w niektórych kohortach wiekowych między poszczególnymi wyborami. Dobrze obrazuje to ilustracja 7. Jak widać, poszczególne kohorty wiekowe są dość odmienne pod względem różnic w deklarowanym poziomie uczestnictwa między wyborami. Jedne są dość stabilne (na przykład wyborcy urodzeni w latach ), a poziom partycypacji deklarowanej przez pochodzących z nich obywateli jest względnie podobny w kolejnych wyborach, w innych zaś zróżnicowanie poziomu uczestnictwa między wyborami może nawet sięgać kilkudziesięciu punktów procentowych (tak jest w wypadku wyborców urodzonych w latach ). Co intrygujące, różnice te zachodzą bez żadnego wyraźnego związku z cyklem życiowym, co wskazywałoby raczej na pokoleniowy, nie zaś wynikający z tego cyklu, charakter wzorów uczestnictwa wyborczego w Polsce. 5 Co interesujące, różnili się oni statystycznie istotnie od dwóch pozostałych roczników tej kohorty: deklarowana frekwencja w tej grupie wyniosła 62,9%, a w rocznikach 1972 i 1973 jedynie 41,7%.

15 16 Mikołaj Cześnik Partycypacja wyborcza w Polsce a struktura społeczna Umiejscowienie partycypacji w strukturze społecznej ma, jak już wspominano, fundamentalne znaczenie dla demokracji. Nierówne uczestnictwo prowadzi do nierównej reprezentacji i nierównego politycznego wpływu grup definiowanych w kategoriach socjodemograficznych, na przykład w kategoriach płci, wieku, wykształcenia, zamożności. Czy w Polsce partycypacja wyborcza jest nierówno rozłożona w strukturze społecznej? Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto się posłużyć danymi z badań Polskiego Generalnego Studium Wyborczego z 1997, 2001, 2005 i 2007 roku. Płeć Na ilustracji 8 zaprezentowano różnice w uczestnictwie wyborczym kobiet i mężczyzn. Istotne statystycznie różnice w partycypacji odnotowano w 1997, 2005 i 2007 roku we wszystkich tych wypadkach mężczyźni chętniej brali udział w wyborach, a różnica oscylowała wokół 5 7%. Ilustracja 8. Płeć a uczestnictwo wyborcze w latach Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze. Nie było natomiast żadnych różnic (w każdym razie nie były one istotne statystycznie) między obiema grupami w 2001 roku. Warto także zauważyć, że na ilustracji nie widać żadnego wyraźnego trendu różnica w 2007 roku jest taka sama, jaka była dziesięć lat wcześniej. Powyższa analiza pozwala uznać, że w Polsce różnica w partycypacji wyborczej między kobietami i mężczyznami jest względnie stała. Kobiety są grupą systematycznie upośledzoną w zakresie reprezentacji i wynikającego z niej wpływu politycznego. Warto się zastanowić, czy nie pozostaje to bez wpływu, choćby pośredniego, na sytuację kobiet w polskim ustroju demokratycznym. Płeć jest współcześnie jedną z ważniejszych cech różniących aktywnych i biernych wyborczo obywateli na świecie. Większość przeprowadzanych na świecie analiz empirycznie przekonuje, że kobiety uczestniczą w wyborach rzadziej niż mężczyźni i jest to dość ogól-

16 Partycypacja wyborcza Polaków 17 na prawidłowość. Trzeba jednak dodać, że istnieją argumenty świadczące o tym, że dysproporcja ta w odsetku aktywnych wyborczo obywateli zmniejsza się, choć ogólnie rzecz biorąc różnice wciąż istnieją. Zmiany wynikają z tego, że wzory uczestnictwa wyborczego (i związane z nimi różnice we frekwencji kobiet i mężczyzn) nie są stałe. Podlegają one zmianom związanym z przemianami cywilizacyjnymi i kulturowymi (procesy modernizacyjne i wymuszone przez nie rewolucje w sferze obyczaju czy polityki), a także z reformami instytucjonalnymi (rozszerzanie praw wyborczych na nowe grupy społeczne, w tym przyznanie praw wyborczych kobietom). Taką fundamentalną zmianą, wymuszoną przez procesy emancypacyjne, jest wzrost aktywności politycznej kobiet. Prawdopodobnie wskutek tego procesu zmniejszają się, przynajmniej w niektórych systemach politycznych, dysproporcje w partycypacji wyborczej między obu płciami. Osoby ceniące sobie równość jeden z fundamentów demokracji powinny mieć nadzieję, że jest to trwała tendencja. Wiek Inną fundamentalną zmienną, która odróżnia grupę wyborców aktywnych od biernych, jest wiek. Zależność między wiekiem i uczestnictwem wyborczym ma z reguły charakter krzywoliniowy poziom frekwencji jest najwyższy wśród osób w średnim wieku, a najniższy wśród osób najmłodszych oraz w grupie obywateli najstarszych. Na ilustracji 9 przedstawiono poziom uczestnictwa w poszczególnych grupach wiekowych. Jak wynika z danych zaprezentowanych na ilustracji 9, ogólna zależność między wiekiem i partycypacją utrzymuje się w przypadku czterech analizowanych wyborów na podobnym poziomie. Jest to zależność krzywoliniowa najchętniej głosują osoby w średnim Ilustracja 9. Wiek a uczestnictwo wyborcze w latach Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze.

17 18 Mikołaj Cześnik wieku. Nieco niższe, choć jak na warunki polskie dość wysokie, jest uczestnictwo w grupie najstarszych obywateli. Warto jednak zwrócić uwagę na dość wyraźny spadek frekwencji w tej grupie w wyborach w 2005 roku i jej wzrost w 2007 roku. Grupy wiekowe o najwyższym odsetku głosujących to osoby w wieku oraz lat. Wyraźnie widać, że grupą niechętnie głosującą są osoby młode szczególnie kilka roczników mających w 1997 roku lat, które następnie przeszły do grupy lat. Do wzięcia udziału w wyborach w 2007 roku zmobilizowała ich prawdopodobnie wyjątkowo intensywna kampania społeczna namawiająca do udziału w wyborach, skierowana przede wszystkim właśnie do ludzi młodych. Przedstawione dane pozwalają przyjąć, że relacje uczestnictwa wyborczego i wieku są w Polsce dość stałe. Co więcej, wskazują one na wyraźne i trwałe rozproszenie uczestnictwa, a zatem reprezentacji politycznej i wpływu politycznego, w grupach wiekowych. Warto pamiętać, że ma to wpływ na polską politykę rządy w Polsce są sprawowane przede wszystkim w imieniu ludzi w średnim wieku, polityczny wpływ najmłodszych i najstarszych jest zaś mniejszy. Nie jest to jednak ewenement we współczesnych demokracjach tego rodzaju prawidłowości są raczej regułą niż wyjątkiem. Dochód Innym czynnikiem sprzyjającym uczestnictwu wyborczemu jest wysoka pozycja zawodowa i powiązane z nią wysokie dochody. Tłumaczy się tę relację następującymi argumentami. Po pierwsze, wysoka pozycja zawodowa i wysokie dochody redukują koszt uczestnictwa wyborczego. W myśl tej argumentacji, osób niezamożnych po prostu nie stać na udział w wyborach. Są one zmuszone do martwienia się o poważniejsze sprawy o przeżycie własne i swojej rodziny, nie mogą więc z tego powodu poświęcić wystarczającej ilości czasu na zbieranie informacji niezbędnych do podjęcia decyzji wyborczej i na przyswojenie ich sobie. Po drugie, osoby zamożne głosują częściej, ponieważ w wyborach mogą więcej niż osoby uboższe zyskać lub stracić. Niektórzy twierdzą, że bardziej niż o rzeczywisty związek wyniku wyborów z sytuacją materialną obywateli chodzi tutaj o postrzeganą relację między procedurą wyborczą i realizowaną polityką (która zawsze, w mniejszym lub większym stopniu, rzutuje na sytuację materialną obywatela). Zamożniejsi obywatele są z różnych przyczyn (wyższe wykształcenie, większe obycie polityczne, ale także charakter mediów przekazujących informacje) bardziej świadomi tego związku, dlatego relatywnie częściej starają się wpływać na ostateczny wynik wyborów. Po trzecie, wyższy poziom partycypacji wyborczej wśród osób zamożnych wiąże się z rozpowszechnieniem w ich środowisku prowyborczych postaw i przekonań. Powszechność tych postaw nie jest oczywiście bezpośrednim rezultatem wysokich dochodów i wysokiej pozycji zawodowej, wiąże się raczej z (przeciętnie) dużo wyższym poziomem wykształcenia, a także z historycznie utrwalonymi wzorami zachowań obywatelskich, zakorzenionymi w etosie i subkulturach politycznych wyższych pod względem statusu grup społecznych. Status materialny, tu operacjonalizowany jako dochód gospodarstwa domowego per capita (wyróżnia się cztery równoliczne grupy), pozostaje w związku z uczestnictwem wyborczym (ilustracja 10). Istnieje liniowa zależność między dochodem gospodarstwa domowego per capita a uczestnictwem w wyborach im wyższy dochód uzyskuje obywatel, tym większe prawdopodobieństwo, że głosuje.

18 Partycypacja wyborcza Polaków 19 Ilustracja 10. Dochód a uczestnictwo wyborcze w latach Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze. Jest jedno nieznaczne odstępstwo od tego wzoru. Mianowicie zależności w 2005 roku są nieco inne niż w 1997, 2001 i 2007 roku. W tym wypadku grupy najzamożniejsze (powyżej mediany dochodu gospodarstwa domowego per capita) nie różnią się od siebie prawie w ogóle, ale różnią się od pozostałych grup. W 2001 roku jedyną wyróżniającą się grupą było 25% najzamożniejszych respondentów. W 1997 i w 2007 roku zależność ta była niemal idealnie liniowa, a wszystkie grupy istotnie statystycznie różniły się od siebie. Warto spojrzeć na zaprezentowane dane z nieco szerszej perspektywy. Należy pamiętać, że odnotowana zależność ma najprawdopodobniej, podobnie jak w wypadku płci i wieku, wpływ na realizowaną w Polsce politykę. Można utrzymywać, że jest ona prowadzona bardziej w interesie ludzi zamożnych (ich reprezentacja jest względnie większa, ma zatem większy polityczny wpływ) niż ubogich. To ustalenie rzuca nowe światło na całość polskiego życia społecznego, politycznego i gospodarczego. Czasami obywatele mają skłonność zapominać o tym, jak brzemienne w skutki są decyzje podejmowane przez nich w dniu wyborów. Wykształcenie Na ilustracji 11 zaprezentowano różnice w partycypacji między grupami wyróżnianymi ze względu na wykształcenie. Porównaniu poddano cztery kategorie respondentów: osoby o wykształceniu podstawowym, osoby o wykształceniu zawodowym, osoby o wykształceniu średnim i osoby o wykształceniu wyższym. Jak widać, wzór zależności jest podobny we wszystkich czterech edycjach badania Polskiego Generalnego Studium Wyborczego. Wykształcenie ma istotny statystycznie wpływ na uczestnictwo, a prawidłowość tę można

19 20 Mikołaj Cześnik zaobserwować we wszystkich omawianych elekcjach. Dane Polskiego Generalnego Studium Wyborczego z 2007 roku przekonują, że w wyborach parlamentarnych w 2007 roku zależności, jeśli chodzi o wykształcenie i uczestnictwo w wyborach, były bardzo podobne do tych zaobserwowanych w 1997, 2001 i w 2005 roku. Ludzie lepiej wykształceni głosują chętniej. Zależność ma charakter liniowy im wyższe wykształcenie, tym większe prawdopodobieństwo głosowania. Jedyne, co uległo zmianie, to różnica we frekwencji między osobami z wykształceniem podstawowym i zawodowym. W 1997 i 2001 roku obie grupy nie różniły się prawie w ogóle, w 2005 roku różnica wynosiła 10 punktów procentowych, a w 2007 aż 15 punktów procentowych. W obu wypadkach jest ona istotna statystycznie. Warto zauważyć, że w 2005 roku odnotowano znaczny spadek uczestnictwa wśród osób z wyższym wykształceniem w wyborach uczestniczyło wówczas zaledwie dwóch na trzech obywateli z wyższym wykształceniem. Sytuacja diametralnie zmieniła się w 2007 roku do pójścia do urn zmobilizowało się wtedy, zgodnie z deklaracjami w sondażu, ponad 90% osób z tej grupy. Ilustracja 11. Wykształcenie a uczestnictwo wyborcze w latach Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze. Odnotowany w badaniu, bardzo wyraźny wpływ wykształcenia na uczestnictwo wyborcze ma wieloaspektowy charakter. Warto wspomnieć o najważniejszych wątkach interpretacji obserwowanego zjawiska, proponowanych przez badaczy polityki i demokracji. Przede wszystkim zwracają oni uwagę na to, że wykształcenie bezpośrednio redukuje koszt wzięcia udziału w głosowaniu, umożliwiając zrozumienie kwestii pojawiających się w politycznym dyskursie i ułatwiając dostęp do informacji. Podkreślają także, że wykształcenie sprzyja przekonaniom i postawom zwiększającym uczestnictwo, jest źródłem obywatelskich cnót i umiejętności. W procesie edukacji zdobywa się niezbędną wiedzę polityczną i kompetencje, które umożliwiają szukanie informacji, ich gromadzenie, prze-

20 Partycypacja wyborcza Polaków 21 twarzanie, w końcu zaś podejmowanie decyzji. Bez wykształcenia znacznie trudniej uzyskać te zasoby. W procesie kształcenia człowiek podlega oddziaływaniu socjalizacyjnemu, które zaszczepia w nim obywatelską świadomość. Im dłużej jednostka jest poddana takim działaniom socjalizacyjnym, tym większa jest szansa, że te zasady i normy przyjmie jako własne i będzie postępować zgodnie z nimi. Ustalenia te przekonują, że jednym z najważniejszych zadań, przed którymi stoi Polska na początku XXI wieku, jest odrobienie zapóźnień w sferze edukacji. I nie chodzi tutaj tylko o należycie wyedukowaną i posiadającą odpowiednie kwalifikacje siłę roboczą, będącą w stanie odnaleźć się na współczesnym rynku pracy, ale także o oświeconych i uczestniczących w demokratycznych procedurach obywateli, którzy będą w stanie rozumnie i rozważnie troszczyć się o sprawy demokratycznej wspólnoty. Status zawodowy Następną analizowaną zmienną jest status zawodowy 6, ściśle związany w wykształceniem i mający decydujący wpływ na zamożność. Zmienna ta z reguły silnie różnicowała obywateli uczestniczących i nieuczestniczących w głosowaniach i w 1997, i w 2001 roku różnice między niemal wszystkimi kategoriami były istotne statystycznie, podobnie było w 2005 i w 2007 roku (ilustracja 12). W wyborach w 2005 roku najbardziej aktywni byli emeryci i studenci, z kolei najmniej aktywne były osoby zajmujące się domem, renciści i bezrobotni. Obserwowane zależności były podobne do tych z 1997 i z 2001 roku (z jedną istotną różnicą w bardzo do tej pory zdyscyplinowanym elektoracie emerytów nastąpił znaczny spadek frekwencji). Wysoka frekwencja wśród emerytów i studentów może wyglądać na paradoks, z badań wynika przecież, że osoby najmłodsze i najstarsze (czyli studenci i emeryci) uczestniczą w wyborach względnie rzadziej. Jeśli jednak uwzględnimy, że w obu grupach wiekowych liczni wyborcy nie mają statusu emeryta lub studenta, a w grupie osób w średnim wieku nie wszyscy są członkami grup wyjątkowo nieaktywnych (bezrobotni, renciści), to obserwowana relacja stanie się bardziej zrozumiała. O ile w 1997, w 2001 i w 2005 roku można zaobserwować pewną prawidłowość najczęściej głosowali emeryci, rzadziej (w kolejności) studenci, pracujący, renciści, bezrobotni i osoby zajmujące się domem, o tyle w 2007 roku trend ten został niemal całkowicie zachwiany. Widać tutaj wyjątkowo dużą aktywność osób zajmujących się domem (do urn poszło ich wówczas dwa razy więcej niż w 2005 roku) i pracujących. Wyjątkowo wysoką (w porównaniu z poprzednimi elekcjami) frekwencję odnotowano w grupie rencistów. Największą dysproporcję w porównaniu z innymi grupami można zaobserwować w wypadku bezrobotnych frekwencja w tej grupie była zdecydowanie najniższa. 6 Dokładne omówienie relacji między partycypacją wyborczą a zawodem znacznie przekroczyłoby ramy niniejszego opracowania (szerzej zob. na przykład D. Przybysz, Dlaczego Polacy nie głosują. Analiza przyczyn bierności wyborczej, [w:] Niepokoje polskie, red. H. Domański, A. Ostrowska, A. Rychard, Warszawa 2004). Tutaj skupiono się jedynie na porównaniu sześciu podstawowych grup wyróżnianych ze względu na aktualną sytuację badanych.

21 22 Mikołaj Cześnik Ilustracja 12. Status zawodowy a uczestnictwo wyborcze w latach Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze. Jak interpretować obserwowane zależności? Status zawodowy jako zmienna ściśle związana z wykształceniem ma znaczenie dla zasobów najważniejszych dla partycypacji, jakimi są kompetencje obywatelskie. Wyższy status oznacza przynależność do określonej warstwy społecznej, te zaś z reguły charakteryzują się zróżnicowaną świadomością, która ma również wpływ na zachowania polityczne. Świadomość warstw wyższych cechuje się z reguły wyższym wyrobieniem politycznym (nie wypada być politycznym ignorantem) oraz imperatywem bycia aktywnym obywatelem zaangażowanym w sprawy wspólnoty. Oczywiście omawiana zależność ma związek z wieloma innymi czynnikami (osoby o wyższym statusie są znacznie lepiej wykształcone), ale wpływ statusu nie powinien być ignorowany w analizach uczestnictwa wyborczego. Warto w tym miejscu dodać, że niektóre zawody mogą generować wyjątkowo istotne dla uczestnictwa zasoby, przede wszystkim kompetencje obywatelskie. Na przykład osoby pracujące w sektorze publicznym, na państwowych posadach w administracji, szkolnictwie czy siłach zbrojnych mogą ze względu na codzienne obcowanie z propaństwowymi postawami zmieniać się, internalizować omawiane normy i tym samym zdobywać zasoby niezbędne do głosowania. Region W Polsce zawsze występowało międzyregionalne zróżnicowanie frekwencji określone dzielnice głosowały chętniej, w innych częściej wybierano absencję. Regionalne różnice w partycypacji wyborczej istniały już w czasach II Rzeczypospolitej 7. Podobnie w czasach 7 L. Hass, Wybory warszawskie, , Warszawa 1972.

22 Partycypacja wyborcza Polaków 23 PRL poszczególne rejony kraju różniły się pod względem frekwencji wyborczej 8. Także w Polsce postkomunistycznej to zróżnicowanie jest duże 9. Zjawisko to próbuje się tłumaczyć wpływem czynników kulturowych, przede wszystkim odmienną kulturą i historią polityczną, poszczególnych regionów należących w przeszłości do różnych organizmów państwowych 10. Zwolennicy tego wyjaśnienia dowodzą, że różnice w poziomie frekwencji wyborczej między regionami wynikają ze spuścizny po zaborach. Charakter i sposób zorganizowania zaborczego państwa oraz polityka zaborców wobec ludności polskiej miały wpłynąć na ukonstytuowanie się na terenach różnych zaborów odmiennych wzorców kultur politycznych, które obecnie oddziałują na zachowania wyborcze obywateli, w tym na ich skłonność do brania udziału w głosowaniach. Wspomniane wyżej analizy empiryczne zdają się to potwierdzać. Ilustracja 13. Region a uczestnictwo wyborcze w latach Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze. Dane Polskiego Generalnego Studium Wyborczego także potwierdzają to zróżnicowanie (ilustracja 13). Niezmiennie najwyższy poziom uczestnictwa wyborczego odnotowuje się w byłym zaborze austriackim. Najniższą frekwencją cieszyły się: w 1997 roku były zabór pruski, w 2001 roku były zabór rosyjski, a w 2005 i w 2007 roku ziemie odzyska- 8 J. Raciborski, Rytuał, plebiscyt czy wybory? Socjologiczna analiza wyborów do rad narodowych w 1988 roku, Warszawa A. Florczyk, T. Żukowski, Nowa geografi a polityczna Polski, [w:] Wyniki badań wyniki wyborów. 4 czerwca 1989, red. L. Kolarska-Bobińska, P. Łukaszewicz, Z.W. Rykowski, Warszawa 1990; T. Żukowski, Polska wyborcza , Warszawa 1991; J. Raciborski, Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego w latach , Warszawa 1997; T. Zarycki, Nowa przestrzeń społeczno-polityczna Polski, Warszawa 1997; R. Markowski, M. Cześnik, Polski system partyjny po wyborach 2001 roku: ciągłość czy zmiana?, Studia Polityczne 2002, nr Por.: A. Florczyk, T. Żukowski, Nowa geografi a..., op. cit.; T. Żukowski, Polska wyborcza..., op. cit.; J. Raciborski, Polskie wybory..., op. cit.

23 24 Mikołaj Cześnik ne. Zastanawiające są wahania frekwencji w byłym zaborze pruskim (niska frekwencja w 1997 i 2005 roku, dość wysoka w 2001 roku), a także znaczny spadek frekwencji w Galicji w 2005 roku (obecnie różnice międzyregionalne nie są istotne statystycznie w przeciwieństwie do 1997 i 2001 roku). Relatywnie najbardziej stabilne jest uczestnictwo w byłym zaborze rosyjskim. Miejsce zamieszkania Następną analizowaną zmienną jest miejsce zamieszkania. Jest ona skorelowana z wykształceniem i statusem socjoekonomicznym osoby z mniejszych miejscowości są z reguły gorzej wykształcone, a ich status socjoekonomiczny jest zwykle niższy (prawidłowość ta jest do pewnego stopnia osłabiana przez ucieczkę części przedstawicieli wyższych warstw społecznych na wieś). Ponadto miejsce zamieszkania obywatela wpływa na poziom zasobów istotnych dla partycypacji. Ilustracja 14. Miejsce zamieszkania a uczestnictwo wyborcze w latach Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze. Mówiąc o miejscu zamieszkania w ujęciu zasobów niezbędnych do wzięcia udziału w głosowaniu, należy odnieść się do kwestii dwóch zasobów, których wpływ jest oczywisty: czasu i pieniędzy. W środowisku wiejskim i małomiasteczkowym ich rola jako determinant partycypacji bardzo wzrasta, co wynika ze znacznie wyższych kosztów uczestnictwa związanych z dostępnością lokali wyborczych. W mieście są one minimalne dotarcie do lokalu nie wymaga właściwie ani dużej ilości czasu, ani większych wydatków. Na wsi zaś jest to czasami długa wyprawa, która może wymagać dość znaczących, jak na niewielkie z reguły budżety wiejskie, nakładów finansowych i nakładów czasu. Społeczność wiejska i małomiasteczkowa może jednak generować istotne dla uczestnictwa zasoby z grupy obywatelskich umiejętności i nastawienia profrekwencyjnego, śro-

24 Partycypacja wyborcza Polaków 25 dowisko to bowiem, jako właściwie pozbawione anonimowości, jest w stanie wywierać na jednostkę dużo silniejszy wpływ niż środowisko wielkomiejskie, na przykład zmuszać jednostki do zachowań konformistycznych, czyli do głosowania. Na ilustracji 14 pokazano zależności między miejscem zamieszkania a partycypacją wyborczą w Polsce. Zgodnie z danymi Polskiego Generalnego Studium Wyborczego (za lata ) mieszkańcy miast głosują chętniej, mieszkańcy wsi rzadziej. Różnice we wszystkich czterech wyborach objętych badaniem są istotne statystycznie (największe w 1997 i 2007, nieco mniejsze w 2001 i 2005 roku), a wynoszą od niecałych 4 punktów procentowych w 2001 roku do ponad 16 punktów procentowych w 2007 roku (w tym ostatnim wypadku różnica w poziomie frekwencji między miastem a wsią miała chyba wpływ na ostateczny wynik wyborów). Praktyki religijne Ostatnią analizowaną zmienną jest uczestnictwo w praktykach religijnych. Osoby praktykujące są z reguły bardziej skłonne do brania udziału w wyborach. Zależność tę tłumaczy się zwykle na dwa sposoby. Po pierwsze, praktykujący obywatele częściej są poddawani mobilizacyjnej działalności duchownych. Ponieważ większość wspólnot religijnych świata zachodniego nie uniknęła uwikłania w spory polityczne i ideologiczne, duchowni często angażują się w życie polityczne, głosząc swoje przekonania i nakłaniając wiernych do konkretnych zachowań. Owocuje to wyższym od przeciętnego poziomem partycypacji wyborczej członków tych wspólnot. Po drugie, osoby uczestniczące w nabożeństwach i innego rodzaju praktykach religijnych są silniej zintegrowane ze swoimi wyznaniowymi wspólnotami. W ramach tych wspólnot obywatele mają większą możliwość ćwiczenia się w obywatelskich umiejętnościach i wyrabiania w sobie obywatelskich cnót. To obywatelskie przygotowanie sprzyja uczestnictwu wyborczemu. Ilustracja 15. Praktyki religijne a uczestnictwo wyborcze w latach Źródło: Polskie Generalne Studium Wyborcze.