K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 214

Transkrypt

1 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 214 Zagadnienia wstępne Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie tematu dopuszczalnego wieku, uprawniającego do zawarcia małżeństwa, zarówno pod kątem doktrynalnych twierdzeń i sporów, jak też praktyki sądowej oraz orzecznictwa. Praca, uwzględniając aspekty prawne i społeczne, stanowi opis podstawowych kwestii powiązanych z głównym tematem, przedstawia ewolucyjne ujęcie granicy wieku dopuszczalnego do zawarcia małżeństwa oraz wybrane zagadnienia związane z unieważnieniem małżeństwa. Zawiera także omówienie skutków cywilnoprawnych zawarcia małżeństwa przez osobę małoletnią, jak również podstawowych kwestii dotyczących wieku dopuszczalnego zawarcia małżeństwa w prawie kanonicznym. Podstawowa problematyka wieku dopuszczalnego zawarcia małżeństwa Rozpoczynając rozważania na omawiany temat, należy przyjrzeć się ratio legis ustalenia wieku uprawniającego do zawarcia małżeństwa. Naturalnym, a zarazem koniecznym zabiegiem legislacyjnym jest ustanowienie w danym systemie prawnym minimalnej, dolnej granicy wiekowej, po osiągnięciu której można zawrzeć legalnie związek małżeński. Trudno wyobrazić sobie regulację instytucji małżeństwa, która nie poruszałaby tak ważnej kwestii, jak wiek nupturientów. Każdy system prawny może mieć tą granicę ustaloną na różnym poziomie 1. Dla przykładu w prawie angielskim małżeństwo osób, z których jedna z nich nie ukończyła 16 lat, jest nieważne 2. Ustawodawcy poszczególnych państw podejmują w tym zakresie własną, arbitralną decyzję. Starają się przy tym uwzględnić prognozę co do momentu osiągnięcia przez młodzież dojrzałości. Dojrzałość taka ma uwzględniać nie tylko aspekt fizyczny, ale także psychiczny 3. Biologiczna dojrzałość do zawarcia małżeństwa powinna pokrywać się w ramach tego związku z psychiczną dojrzałością, z którą wiąże się odpowiednie przygotowanie do realizacji obowiązków wobec współmałżonka, a w przyszłości względem dzieci obojga małżonków 4. Natomiast przy ustalaniu wysokości dolnej granicy wiekowej nie jest łatwo przesądzić, czy po jej osiągnięciu dana osoba w pełni uzyska także dojrzałość społeczną do zawarcia małżeństwa. Rzadko kiedy bowiem młody człowiek jest w stanie utrzymać rodzinę, którą założył poprzez zawarcie małżeństwa 5. Dolna granica wieku, przyjęta przez ustawodawcę, ma związek z dojrzałością emocjonalną, o jakiej trudno mówić w odniesieniu do osób małoletnich 6. Zaryzykować można również stwierdzenie, że ten, kto nie był w związku małżeńskim, nie ma odpowiedniego wyobrażenia o tej instytucji 7. Przeszkoda wieku, jak już wiadomo, jest jedną z okoliczności, które wyłączają możliwość zawarcia małżeństwa. Motywów wprowadzenia takich ograniczeń w polskim prawie należy upatrywać m.in. w czynnikach biologicznych, moralnych oraz społeczno-obyczajowych 8. W literaturze zaobserwować można problem związany z tzw. zdolnością do zawarcia małżeństwa. Zdolność ta jest kwestionowana w doktrynie. O ile raczej nie ulega wątpliwości zasadność upatrywania źródeł ustanowienia dolnej granicy wiekowej w wyżej wspomnianych już kwestiach dojrzałości, o tyle kontrowersje powstają na tle przydatności tej instytucji. Biorąc pod uwagę skutki naruszenia przepisu art k.r.o., trzeba byłoby bowiem stwierdzić, że osoba niezdolna do zawarcia związku małżeńskiego (np. siedemnastoletni chłopak lub trzynastoletnia dziewczyna) może pomimo to skutecznie zawrzeć małżeństwo, którego w pewnych sytuacjach nie będzie można nawet unieważnić. Ten sam problem dotyczy także art. 11 k.r.o. Zdolność do zawarcia małżeństwa jest więc postrzegana przez niektórych jako sztuczna i teoretyczna 9. 1 J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, Warszawa 2013, s K. Piasecki, Prawo małżeńskie, Warszawa 2011, s J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, dz. cyt., s R. Krajewski, Prawa i obowiązki seksualne małżonków. Studium prawne nad normą i patologią zachowań, Warszawa 2009, s J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, dz. cyt., s G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art , Warszawa 2013, s J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, dz. cyt., s J. Ignatowicz, M. Nazer, Prawo rodzinne, Warszawa 2010, s J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, dz. cyt., s. 89.

2 215 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Ze względów oczywistych nie znajdziemy w przepisach prawa górnej granicy wieku, który uprawniałby do zawarcia małżeństwa. Regulacja taka niepotrzebnie tylko ograniczyłaby swobodę stron w tym zakresie. Za wprowadzeniem takiej granicy nie może w szczególności przemawiać ewentualny argument, że starsze osoby nie mogą wykonywać wszystkich funkcji, które przypisane są małżeństwu 10. Stosunek do młodego wieku nupturientów jest przedmiotem kontrowersji w prawie międzynarodowym (dotyczy to prawa kolizyjnego) 11. Granica wieku uprawniającego do zawarcia małżeństwa w ujęciu ewolucyjnym Dopuszczalny wiek zawarcia małżeństwa ulegał ewolucji wraz z upływem czasu. Według dekretu z 25 września 1945 roku - Prawo małżeńskie, do zawarcia małżeństwa uprawnieni byli kobieta i mężczyzna, którzy ukończyli 18 lat. Z ważnych powodów możliwe było zezwolenie na zawarcie małżeństwa osobie, która osiemnastego roku życia nie ukończyła. Ustawa z dnia 27 czerwca 1950 roku - Kodeks rodzinny utrzymała tę granicę wiekową. Osoba małoletnia (czyli osoba, która nie ukończyła osiemnastego roku życia) nie mogła zawrzeć związku małżeńskiego. Z ważnych powodów natomiast można było uzyskać zezwolenie na wcześniejsze zawarcie małżeństwa osobie małoletniej, która ukończyła szesnaście lat. Warto podkreślić, że przez osobę małoletnią należało w tym przypadku rozumieć zarówno mężczyznę, jak i kobietę. Zezwolenie zatem mógł otrzymać także mężczyzna, który ukończył szesnasty rok życia 12. Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25 lutego 1964 roku w pierwotnym brzmieniu podwyższył granicę wieku, która uprawniała do zawarcia związku małżeńskiego do 21 lat dla mężczyzn. Dla kobiet granica wieku w dalszym ciągu wynosiła 18 lat. Zaznaczyć należy, że istniała możliwość zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego przez mężczyznę, który dwudziestu jeden lat nie ukończył oraz kobietę, która nie ukończyła osiemnastego roku życia. Zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa było możliwe tylko wówczas, gdy wystąpiły jednocześnie trzy przesłanki: a) ukończone osiemnaście lat u mężczyzn i szesnaście u kobiet, b) ważne powody przemawiające za zawarciem związku małżeńskiego, c) istnienie okoliczności, z których wynikać miało, że zamierzone małżeństwo będzie zgodne z dobrem rodziny oraz interesem społecznym 13. Ustanowienie innego dopuszczalnego wieku zawarcia małżeństwa dla kobiet i mężczyzn było krytykowane w doktrynie. Wskazywano na niespójność prawa oraz na niezgodność takiego rozwiązania z konstytucyjną zasadą równości płci. Zwracano uwagę także na odmienne regulacje prawa międzynarodowego 14. Motywami zróżnicowania granicy dopuszczalnego wieku zawarcia małżeństwa między kobietą a mężczyzną była przede wszystkim kwestia przymusowo odbywanej przez mężczyzn służby wojskowej, trwającej dwa lub trzy lata, licząc od ukończenia przez nich osiemnastego roku życia. Przytaczano oprócz tego argument, że mężczyźni później osiągają dojrzałość psychiczną, która jest niezbędna do właściwego pełnienia funkcji rodzinnych. Zagadnienie dotyczące osiągnięcia odpowiedniej dojrzałości psychicznej stanowi jednak kwestię sporną 15. Omawiany przepis został znowelizowany poprzez: ustawę z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunkach państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw. Wiek, który uprawnia do zawarcia małżeństwa, jest teraz taki sam dla mężczyzn i kobiet 16. Obecnie art. 10 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 roku przybrał następującą postać: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny. Unieważnienia małżeństwa zawartego przez mężczyznę, który nie ukończył lat osiemnastu, oraz przez kobietę, która nie ukończyła lat szesnastu albo bez zezwolenia sądu zawarła małżeństwo po ukończeniu lat szesnastu, lecz przed ukończeniem lat osiemnastu, może żądać każdy z małżonków. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa ten wiek osiągnął. Jeżeli kobieta zaszła w ciążę, jej mąż nie może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu braku 10 Tamże. 11 K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013, s Tamże. 14 Tamże. 15 J. Ignatowicz, M. Nazer, Prawo rodzinne, dz. cyt., s H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dz. cyt., s

3 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 216 przepisanego wieku 17. W doktrynie obecny jest pogląd, że obniżenie dolnej granicy wieku zawarcia małżeństwa mężczyzny z 21 na 18 lat było spowodowane zaobserwowanym w praktyce wzrostem tempa dojrzewania młodzieży 18. Zatem zezwolenie na wcześniejsze zawarcie związku małżeńskiego jest możliwe, gdy: a) kobieta ukończyła szesnasty rok życia, b) istnieją ważne powody, c) z okoliczności wynika, że zawarcie związku małżeńskiego będzie dobre dla stworzonej wówczas rodziny 19. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż ustawodawca, w przeciwieństwie do poprzedniej regulacji prawnej, zrezygnował ze zgodności potencjalnego małżeństwa z interesem społecznym 20. Praktyka sądowa pozwala na sformułowanie wniosku, jakie powody mogą zostać uznane za ważne. Są nimi: urodzenie dziecka stron potencjalnego małżeństwa; ciąża, która wynikła z takiego stosunku; istniejący od dłuższego czasu trwały związek faktyczny między stronami, który stwarza w tym wypadku wysokie prawdopodobieństwo zajścia przez kobietę w ciążę 21. Ustawodawca wziął pod uwagę realia, w jakich żyje dzisiejsze społeczeństwo, a mianowicie fakt rozpoczęcia współżycia seksualnego przez dziewczyny przed ukończeniem osiemnastego roku życia. Rezultatem podejmowania przez nie życia seksualnego jest niekiedy ciąża 22. Dwa pierwsze powody z całą pewnością można uznać za ważne i nie ma w tym zakresie rozbieżności w literaturze. Wątpliwości budzi natomiast ostatni z powodów. Argumentem przeciwnym uznaniu związku faktycznego za ważny powód jest twierdzenie, że w ten sposób usankcjonowane zostaną wydarzenia, które nie powinny zaistnieć. Zwolennicy zaś podtrzymują tezę, że argument ten jest nietrafny, ponieważ można byłoby go dopasować również do dwóch pierwszych wymienionych powodów, które w doktrynie nie zostały jednak nigdy zakwestionowane. Sąd ocenia zawsze całokształt materiału zebranego w sprawie oraz bierze pod uwagę wszystkie występujące okoliczności 23. Co do zasady ważne powody nie są okolicznościami sprecyzowanymi przez ustawę. Warto pamiętać, że ciąża kobiety jest jedynie przesłanką fakultatywną, co oznacza, że nie jest dla sądu wiążąca 24. Natomiast względy gospodarcze (np. potrzeba kobiety do prowadzenia gospodarstwa domowego) nie powinny stanowić ważnego powodu zezwolenia na zawarcie małżeństwa 25. W doktrynie można spotkać się z opinią, że ważnym powodem jest uczucie miłości nupturientów połączone z samodzielnością finansową oraz społeczną dojrzałością. Za ważny powód uznać można również chęć posiadania wspólnych dzieci, szczególnie w przypadku znacznej różnicy wieku między przyszłymi małżonkami, chorobą jednego z nich albo obojga. Zaznaczyć trzeba, że ważne powody nie muszą dotyczyć nupturientów w sposób bezpośredni. Mogą dotyczyć ich bowiem w sposób pośredni, odnosząc się w szczególności do sytuacji rodzin przyszłych małżonków, np. ciężka choroba rodziców nupturientów, która uniemożliwi im wzięcie udziału w ceremonii zaślubin w późniejszym czasie 26. Za ważny powód można uznać także przypadek bezpośredniego niebezpieczeństwa śmierci jednej ze stron potencjalnego małżeństwa. Art. 9 k.r.o. przesądza o ważności takiego powodu. Z orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 6 października 1958 roku wynika, że ciąża małoletniej kobiety nie jest wystarczającym powodem do udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa. Konieczne jest ponadto ustalenie, że potencjalne małżeństwo nie nasuwa zastrzeżeń z punktu widzenia dobra rodziny, małoletniej kobiety oraz jej dzieci 27. Zatem przesłanka konieczna do udzielenia zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego, przybierająca postać okoliczności, z których wynika, iż potencjalne małżeństwo będzie zgodne z dobrem rodziny, odnosi się również do dobra małoletniej kobiety i jej przyszłego potomstwa. Odmówić zezwolenia można, gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że po upływie pewnego czasu pożycie małżeńskie stron ulegnie rozpadowi. Kwestia braku zgody rodziców potencjalnych małżonków nie stoi na przeszkodzie, by uzyskać sądowe zezwolenie zawarcia wcześniejszego małżeństwa. Może mieć to jednak wpływ na ostateczne rozstrzygnięcie sprawy 28. O zgodności z dobrem rodziny możemy mówić, kiedy spodziewać się można prawidłowego funkcjonowania takiej rodziny. Okolicznościami, które mogą mieć znaczenie, są m. in.: dojrzałość społeczna, fizyczna i psychiczna kobiety; stosunek rodziców małżonków do ślubu, który zamierzają zawrzeć nupturienci; sytuacja majątkowa oraz mieszkaniowa małżonków. Zezwolenie na zawarcie małżeństwa nie dojdzie do skutku, kiedy np. zaistnieje przekonanie, że osobiste 17 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964, Nr 9, poz. 59). 18 J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, dz. cyt.., s H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dz. cyt., s Tamże. 21 Tamże. 22 R. Krajewski, Prawa i obowiązki, dz. cyt., s H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dz. cyt., s K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013, s H. Haak, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Zawarcie małżeństwa. Komentarz, Toruń 1999, s K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dz. cyt., s H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dz. cyt., s Ibidem, s. 54.

4 217 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y cechy mężczyzny, a także wpływ otaczającego małżeństwo środowiska mogłyby zagrozić kobiecie pod względem moralnym 29. Przesłanka dolnej granicy wiekowej nie ma absolutnego charakteru, ze względu na możliwość zezwolenia przez sąd na wcześniejsze zawarcie małżeństwa. Postępowanie w sprawie zezwolenia ma charakter nieprocesowy 30. Badania empiryczne dowodzą, iż w praktyce sądy dosyć rzadko odmawiają zezwolenia w przedmiocie wcześniejszego zawarcia małżeństwa 31. Zezwolenie sądu na wcześniejsze zawarcie małżeństwa przybiera charakter nieodwołalny 32. Postanowienie sądu o udzieleniu zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego jest skuteczne z chwilą uprawomocnienia się 33. Prawomocnego postanowienia nie można uchylić w trybie wznowienia postępowania ani go zmienić 34. Warto wspomnieć, że w obecnym stanie prawnym mężczyzna został całkowicie pozbawiony możliwości ubiegania się w sądzie o wcześniejsze zawarcie małżeństwa 35. Jerzy Strzebinczyk twierdzi, że w przepisie art. 10 k.r.o. ustawodawca zmierzał do osiągnięcia dwóch celów. Po pierwsze, określił sankcję za naruszenie dolnej granicy dopuszczalnego wieku zawarcia małżeństwa w postaci możliwości unieważnienia małżeństwa. Po drugie, ustawodawca poruszył kwestię stosunku dolnej granicy wiekowej do samego zezwolenia sądu na zawarcie małżeństwa. Według J. Strzebinczyka prawodawca przesądził w przepisie o pierwszeństwie przesłanki odpowiedniego wieku 36. Art. 112 k.c. reguluje sposób obliczania wieku osoby. Zgodnie z tym przepisem termin upływa z początkiem ostatniego dnia, który datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, czyli w tym przypadku dacie urodzenia nupturienta. Zatem jeśli dana osoba urodziła się 1 grudnia 1981 roku, to osiemnaście lat skończyła 1 grudnia 1999 roku, o godzinie Wybrane kwestie unieważnienia małżeństwa W tej części pracy autorzy skupili się na wyszczególnieniu kilku kwestii związanych z zagadnieniem unieważnienia małżeństwa, w tym powołując się na zdanie różnych przedstawicieli doktryny, nie mając na celu pochylenia się we wspomnianym zakresie nad procedurą cywilną. Zawarte małżeństwo, mimo że zaistniała przeszkoda wieku, daje jednak podstawę do unieważnienia go, o ile nie wystąpiła konwalidacja. W tej sytuacji występują trzy przypadki konwalidacji: 1) osiągnięty został wymagany wiek, 2) zostało udzielone zezwolenie sądowe ex post, czyli po fakcie zawarcia związku małżeńskiego. Warunkiem tutaj jest ukończenie przez kobietę 16 lat, a przez mężczyznę 18 lat. 3) zajście kobiety w ciążę zarówno przed, jak i po zawarciu małżeństwa. W tym przypadku konwalidacja następuje w taki sposób, że mąż kobiety nie może żądać unieważnienia tego małżeństwa. Uprawnienie takie przysługuje wyłącznie mężatce 38. W ramach zagadnienia zezwolenia sądowego ex post zwrócić należy uwagę na przykłady podawane przez Tomasza Sokołowskiego, a mianowicie: jeśli piętnastolatka zawarła związek małżeński posługując się podrobioną metryką, a jej mąż po upływie roku wystąpił o unieważnienie małżeństwa, to szesnastoletnia już dziewczyna ma prawo ubiegać się do sądu o zezwolenie ex post. W tym przypadku postępowanie o unieważnienie małżeństwa zostanie zawieszone. Natomiast w innym przypadku kobieta, która nie miała ukończonych 16 lat przerobiła metrykę i uzyskała zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa. W takiej sytuacji konwalidacja nie nastąpi nawet wtedy, gdy kobieta osiągnęła już wiek szesnastu lat, ponieważ zezwolenie sądu było bezskuteczne 39. Problematyka zezwolenia ex post jest w literaturze kontrowersyjna. Dopuszczalność tego zezwolenia jest różnie rozpatrywana. Przeciwni takiemu rozwiązaniu byli Jan Górecki, Seweryn Szer, Bronisław Walaszek oraz Andrzej Zielonacki. Natomiast za dopuszczalnością udzielania przez sąd zezwolenia już po zawarciu małżeństwa opowiedzieli się: Jan Rezler, Jan Winiarz oraz Stefan Grzybowski. Zwolennicy podnosili, że wyłączenie możliwości stosowania zezwolenia ex post jest postulatem zbyt formalistycznym. Ponadto argumentem wspierającym zwolenników jest zasada 29 H. Haak, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dz. cyt., s K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, dz. cyt., s K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s D. Kotłowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wybór orzecznictwa, Warszawa 2014, s K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, dz. cyt., s K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dz. cyt., s M. Lech-Chełmińska, V. Przybyła, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2006, s J. Łukasiewicz, Instytucje prawa rodzinnego, Warszawa 2014, s Tamże, s. 64.

5 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 218 favor matrimonii 40. Natomiast przeciwnicy zezwolenia ex post wskazują, że ich opinię w tym zakresie potwierdzają zasady wykładni oraz użyte przez ustawodawcę sformułowania, np. sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa. Według nich za takim rozwiązaniem przemawia także społeczna doniosłość instytucji, jaką jest małżeństwo oraz wymagania dotyczące jego przygotowania 41. Unieważnienie małżeństwa następuje na podstawie przepisów art Kodeksu postępowania cywilnego 42. Skutki cywilnoprawne zawarcia małżeństwa przez małoletniego Warto przyjrzeć się także skutkom cywilnoprawnym zawarcia małżeństwa przez małoletniego. Zawarcie związku małżeńskiego przez taką osobę wywołuje bowiem określone skutki w prawie cywilnym, o czym stanowi art. 10 k.c.: Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Podkreślić należy, że jednocześnie pełnoletność ta oznacza według art. 11 k.c. uzyskanie również pełnej zdolności do czynności prawnych 43. Wart uwagi jest fakt, iż art. 10 k.c. nie jest ograniczony wyłącznie do kobiet. Regulacja ta obejmuje swoim zakresem wszystkich małoletnich. Możliwy jest zatem przypadek, że szesnastoletni mężczyzna, który podrobił metrykę, zawrze związek małżeński i uzyska w związku z tym pełną zdolność do czynności prawnych. Małżeństwo takie będzie podlegało unieważnieniu, jednak pełnoletniość zostanie uzyskana 44. Mimo faktu osiągnięcia z chwilą zawarcia związku małżeńskiego pełnoletności przez kobietę, mającą ukończone 16 lat, nie może ona zawrzeć kolejnego związku małżeńskiego bez zgody sądu, dopóki nie ukończy osiemnastu lat 45. Wiek dopuszczalny zawarcia małżeństwa w prawie kanonicznym Wskutek starań, które zostały podjęte przez stronę kościelną, do Konkordatu podpisanego przez Polskę 28 lipca 1993 roku wprowadzona została wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa. Polega ona na ograniczeniu uroczystości zaślubin do zawarcia jedynie małżeństwa kanonicznego, które uzyskuje skutki także w prawie cywilnym 46. Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego, ważnego małżeństwa nie może zawrzeć kobieta przed ukończeniem 14. roku życia oraz mężczyzna przed ukończeniem 16 lat. Wyższy próg wiekowy może ustalić w tym przypadku Konferencja Episkopatu. W Polsce Konferencja Episkopatu dostosowała dolny próg wieku, umożliwiający zawarcie małżeństwa, do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego 47. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski dla duszpasterzy z 22 października 1998 roku dotycząca małżeństwa konkordatowego zawiera następujące regulacje: [ ] w związku z wejściem w życie zmiany polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dniem 15 listopada 1998 r. do godziwego zawarcia małżeństwa wymaga się ukończenia 18. roku życia zarówno przez mężczyznę, jak i kobietę. Zmiana ta odnosi się do wszystkich małżeństw, a nie tylko do małżeństwa konkordatowego. Prawo polskie przewiduje, że sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie niepełnoletniej, która ukończyła 16. rok życia. Chociaż w takim przypadku małżeństwo może być uznane lub zawarte według prawa państwowego, do jego zawarcia w Kościele wymaga się dyspensy Ordynariusza miejsca zgodnie z n. 50 Instrukcji z 1986r. 48. Podsumowanie rozważań Zgodnie z powyższymi rozważaniami stwierdzić należy, że dolna granica dopuszczalnego wieku zawarcia małżeństwa przeszła na przestrzeni lat przemianę, łączącą się ze sposobem myślenia polskiego ustawodawcy. Na ustanowienie takiej granicy wpływ miało wiele czynników, w tym społeczne, psychologiczne i obyczajowe. Obecnie dolna granica wieku, uprawniająca do zawarcia małżeństwa, została zrównana dla obu płci i wynosi 18 lat. Zrównanie to doznaje jednego wyjątku. Sąd opiekuńczy może zezwolić kobiecie, która ukończyła co najmniej 16 lat na zawarcie małżeństwa 49. Takie rozwiązanie wydaje się być najlepsze w obecnej sytuacji prawno-społecznej. 40 K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy..., dz. cyt., s K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dz. cyt., s Tamże. 44 K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy..., dz. cyt., s J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2008, s K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s Tamże. 49 J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, dz. cyt., s. 90.

6 219 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y *** This article is about the issues with a permissible age of marriage in Poland. At the moment, the lower age for women and men is eighteen years. This principle has one exception. The Court may allow a woman who graduated from the 16th year of life at the conclusion of an earlier marriage. The permissible age of marriage has evolved over the years. Canon law contains a separate adjustment for age of potential spouses, but was currently adapted to the requirements of polish civil law. The upper age limit in Poland does not exist. The aim of the work was to present in the most detailed way this issue. The article is a complex of several parts that describe the most important things. Included in particular the process of historical change of the permissible age of marriage. The current shape of the legislation is the result of changes to the legislator's approach to this issue, taking into account the social needs of the institution of marriage.