PRZESZKODY MAŁŻEŃSKIE A ZEZWOLENIE SĄDU NA ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA CYWILNEGO

Transkrypt

1 39 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Kinga Jankowska PRZESZKODY MAŁŻEŃSKIE A ZEZWOLENIE SĄDU NA ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA CYWILNEGO Rozwój pełni człowieka dostrzegany jest dopiero w życiu społecznym. Szczególnie w rodzinie okazującej się prakomórką społeczną. Powstaje ona z połączenia dwóch osób odmiennej płci, czyli kobiety i mężczyzny. Jednocześnie z momentem powstania owa prakomórka uzyskuje zdolność reprodukcji. Naturalny porządek został określony przez ludzkość mianem rodziny, kreowanym poprzez mężczyznę i kobietę. Ich zaś nazwano małżonkami. Na przestrzeni lat małżeństwo w wielu religiach urosło do rangi instytucji sakramentalnej, wśród przepisów do rangi prawnej 1. Pojęcie małżeństwa już w pierwszym odruchu nasuwa skojarzenie trwałego i dozgonnego związku pomiędzy mężczyzną a kobietą, o czym w swojej pracy wspomina Jakub. M. Łukasiewicz 2. Polskie piśmiennictwo również wskazuje na w/w cechy instytucji małżeństwa. Doktryna kształtuje małżeństwo jako sformalizowany i trwały (choć nie nierozerwalny) związek mężczyzny i kobiety powstały z ich woli 3. Brak wyszczególnionej definicji małżeństwa w KRO nie umożliwia jej zrekonstruowania na podstawie kluczowych elementów jakimi są: małżeństwo jako trwały i nierozerwalny związek, legalny związek między mężczyzną a kobietą, dobrowolność, dobro założonej rodziny, dobro celów społecznych. Polski ustawodawca w art. 18 Konstytucji obrazuje małżeństwo jako element ładu prawnego pozostającego pod ochroną. Owy model małżeństwa zawiera zasady ustrojowe państwa, jak również wynikające z moralności i obyczajowości społeczeństwa. Podstawowe zasady ustrojowe dotyczą: małżeństwa monogamicznego, świeckości małżeństwa, trwałości małżeństwa, a także równouprawnienia małżonków 4. Prawo nie tylko nadaje kształt małżeństwu, ale także zapewnia mu ochronę. Tymczasem instytucja małżeństwa jako kluczowy i stabilny element społeczeństwa zapewnia równowagę i ład prawny poprzez: 1)ułatwienie ustalenia pochodzenia człowieka, i tym samym porządkuje stan cywilny jednostki, 2)kształtowanie stosunków rodzinnych w szerszym zakresie (np. powoduje powstanie stosunku powinowactwa), 3)tworzenie grupy rodzinnej, która jest fundamentem struktury społecznej, wobec której państwo prowadzi określoną politykę społeczno-gospodarczą. 5 Płaszczyzna socjologii umożliwiła dokonanie następującego stwierdzenia: Małżeństwo jako podstawa założenia rodziny spełnia więc doniosłe funkcje względem samych małżonków, względem dzieci, a także względem szerszej społeczności i samego państwa 6. Przeszkody do zawarcia małżeństwa Na gruncie przepisów prawa kanonicznego pojawia się sformułowanie przeszkody zrywające (impedimentum dirimens). Pomimo prób stosowania przytoczonego powyżej zwrotu nie udało się go zharmonizować z prawem polskim. Powodem okazała się różnica w znaczeniu, gdyż na gruncie prawa polskiego przeszkoda małżeńska nie powoduje rozerwania związku małżeńskiego. Zatem małżeństwo, które zostało zawarte mimo istnienia przeszkody jest ważne. Jednak trwanie zostanie unieważnione, jeżeli nie ulegnie konwalidacji 7. W praktyce sądowej najczęściej używanym zwrotem są przeszkody małżeńskie, natomiast rzadziej przeszkody. Innymi terminami próbującymi odzwierciedlić ową problematykę sugerowano m.in. zakaz zawarcia małżeństwa, okoliczność wyłączającą zawarcie małżeństwa, przesłanki ważności małżeństwa. Wszystkie z wyszczególnionych sformułowań podpowiadają jakoby mamy do czynienia z bezwzględnymi zakazami. Wszakże myślenie to jest błędne. Nie każda z przeszkód ma charakter bezwzględny. Adekwatne 1 J.M. Łukasiewicz, Małżeńska współzależność majątkowa w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2013, s Tenże, Instytucja prawa rodzinnego, Warszawa 2014, s T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2005, s I. Ignatowicz, Prawo rodzinne, Warszawa 2001, s T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, analiza i wykładnie, Warszawa 2001, s Tamże. 7 J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, Warszawa 2001, s. 51.

2 Kortowski Przegląd Prawniczy 40 S t r o n a spostrzeżenie, które odnajdujemy w literaturze naukowej, a zarazem właściwie ujmujące istotę tych przeszkód brzmi: ograniczenia dowolności w zawieraniu związków małżeńskich 8. Przyczyny uzasadniające unieważnienie małżeństwa są wystarczająco wymienione. Zatem związku małżeńskiego mężczyzny i kobiety nie można unieważnić z innych przyczyn. Katalog przeszkód KRO wskazuje na następujące cechy nupturientów: 1)brak wymaganego prawem wieku przez oboje nupturientów (art. 10), 2)ubezwłasnowolnienie całkowite jednego lub dwojga nupturientów (art. 11), 3)dotknięcie chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym (art. 12), 4)pozostanie w związku małżeńskim bigamia (art. 13), 5)pokrewieństwo w linii prostej bez ograniczenia, a w linii bocznej rodzeństwo oraz powinowactwo w linii prostej (art. 14), 6)pozostanie ze sobą w stosunku przysposobienia (art. 15). 9 Na potrzeby owej problematyki scharakteryzowane zostaną tylko te przeszkody, kiedy to sąd może zezwolić na zawarcie związku małżeńskiego. Mowa tutaj o tzw. przeszkodach względnych. Tadeusz Smyczyński podkreśla, że poprzez wyznaczenie przeszkód ustawodawca kreuje szczególną zdolność do zawarcia małżeństwa. Jakkolwiek pojęcie zdolności do zawarcia małżeństwa, a zdolność do czynności prawnych, nie są to terminy tożsame. 1. Brak wymaganego prawem wieku obojga nupturientów Kluczowym i naturalnym zabiegiem legislacyjnym okazało się ustalenie dolnej granicy wiekowej, która upoważnia do zawarcia związku małżeńskiego. Brak jakiegokolwiek ograniczenia dotyczącego zakazu zawarcia małżeństwa trudno sobie wyobrazić w ówczesnych regulacjach. Minimalny wiek nupturientów jest zróżnicowany na płaszczyźnie innych państw. Zatem trafnym staje się stwierdzenie, iż dolna granica wiekowa na różnych poziomach w zależności od poszczególnych systemów prawnych różni się. Ustawodawca podejmując decyzję co do dolnej granicy wiekowej uwzględnia prognozy mające na celu moment osiągnięcia pełnej dojrzałości jednostki. Na pełną dojrzałość składa się aspekt fizyczny, jak również w dalszej kwestii uzupełnieniem staje się aspekt psychiczny. Pomimo ustalenia dolnej granicy wiekowej nupturienta, nie sposób przesądzić o tym, że będzie on osobą w pełni dojrzałą do zawarcia związku małżeńskiego. Czy jako osoba dojrzała podoła trudowi utrzymania rodziny i wychowania potomstwa. Jerzy Strzebinczyk zwraca uwagę na fakt, że nikt kto jeszcze nie pozostawał w małżeństwie, nie ma pełnego wyobrażenia o tym, co oznacza związanie się z tym trwałym, a przy tym bardzo specyficznym węzłem z drugą osobą 10. Art. 10 k.r.o. klarownie wskazuje, iż osoby zawierające związek małżeński powinny mieć ukończone 18 lat. Chociaż unormowanie to obowiązuje od niedawna. Zmiana ta nastąpiła na skutek uznania sprzeczności z konstytucyjną zasadą równości płci, o której mowa w art. 33. Do 15 listopada 1998 r. wiek mężczyzny, który umożliwiał zawarcie związku małżeńskiego wynosił 21 lat. Podkreślić należy, że sąd opiekuńczy mógł wyrazić zgodę przed uzyskaniem wymaganego wieku, lecz po ukończeniu 18 roku życia przez mężczyznę. Przyczyną zróżnicowania dolnej granicy wiekowej mężczyzny a kobiety była dojrzałość psychiczna, jak również obowiązek dwu lub trzyletniej służby wojskowej. Aktualnie obowiązek służby wojskowej stracił swoją doniosłość, a zróżnicowanie psychiczne okazuje się mniej sporną zasadą. Obserwuję się tzw. zjawisko akceleracji wszechstronnego dojrzewania młodzieży dzięki badaniom psychologicznym i socjologicznym 11. Jak wspomniano we wcześniejszej części pracy, przeszkoda ta nie należy to przeszkód bezwzględnych. Zatem z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie związku małżeńskiego przez kobietę która ukończyła 16 rok życia. W sytuacji osoby młodszej (poniżej 16 lat), sąd nie może wydać takiego zezwolenia. Jest to obligatoryjne. Zgodnie z art k.r.o. pomimo wystąpienia przeszkody wieku sąd zezwala na zawarcie małżeństwa z ważnych powodów. Mówiąc o ważnych powodach uzasadniających wydanie zezwolenia na zawarcie małżeństwa, należy do nich m.in. zaliczyć: fakt, iż wnioskodawczyni oczekuje potomstwa czy pragnienie niezwłocznego zawarcia związku małżeńskiego ze względu na rychłą śmierć jednego z nupturientów itp. Owe powody stają się wyłącznie podstawą do korzystnego rozstrzygnięcia wydanego przez sąd. Dopełnieniem zaś powinna być pozytywna prognoza co do przyszłości tego związku, a przede wszystkim powstałej w wyniku jego zawarcia rodziny 12. W wyniku zawarcia związku małżeńskiego po ukończeniu 16 roku życia, kobieta uzyskuje pełnoletność (art k.c.) 13. W razie unieważnienia małżeństwa nie traci ona pełnoletności. Ponadto ma ona możliwość zawarcia ponow- 8 S. Grzybowski, Prawo rodzinne zarys wykładu, Warszawa 1980, s Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2012 r. poz. 788 z późn.zm.). 10 J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, Kraków 2003, s , 11 J. Ignatowicz, op. cit., s M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2006, s Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.).

3 41 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y nego małżeństwa za zgodą sądu opiekuńczego, jeżeli uprzednie małżeństwo zostało unieważnione albo ustało, a dana kobieta nadal nie ukończyła jeszcze 18 lat 14. Do sądu o unieważnienie małżeństwa z powodu nie osiągnięcia dolnej granicy wiekowej w chwili zawierania małżeństwa może wystąpić każdy. Natomiast gdy kobieta jest w ciąży, prawo takie przysługuje wyłącznie jej. Niemożność wystąpienia o unieważnienie następuje także z momentem osiągnięcia wymaganego prawem wieku. Mamy wówczas do czynienia tzw. konwalidacją, czyli uzdrowieniem wadliwego zawartego związku Dotknięcie chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu potomstwa, sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa (art k.r.o). W oparciu o przytoczony przepis nie można nie zgodzić się z zapatrywaniem wyrażonym przez sąd apelacyjny w Białymstoku z dnia 23 lutego 1995 r. Stwierdził on bowiem, iż z owej przyczyny jakim jest choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy możliwym staje się unieważnienie małżeństwa jedynie wówczas gdy przeszkoda taka istniała w momencie zawierania związku małżeńskiego 16. Wyszczególnić należy różnicę między art. 11 k.r.o. stanowiącym, iż nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie a omawianym art. 12 k.r.o. Stwierdzenie, że przeszkoda zawarta w art. 12 k.r.o. jest zbędna z uwagi na istnienie przeszkody dotyczącej art. 11 k.r.o., jest błędne. Należy pamiętać, iż osoba dotknięta niedorozwojem umysłowym bądź chorobą psychiczną wcale nie musi oznaczać jednocześnie osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Nie każdy stan zdrowia osoby chorej psychicznie lub z niedorozwojem umysłowym zagraża zdrowiu potomstwa albo interesom małżeństwa. To dzięki zaakcentowanej różnicy przeszkoda ta umożliwia zawarcie związku małżeńskiego za zgodą sądu 17. Przy wydaniu zezwolenia sąd bierze pod uwagę dwa kryteria. Pierwsze z kryteriów dotyczy stwierdzenia czy choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy zagrażają małżeństwu. Owe stany chorobowe mogą uniemożliwić powstania więzi duchowej, fizycznej czy też gospodarczej między małżonkami. Sąd ocenia również osobowość drugiego z nupturientów, a przede wszystkim jego stosunek do partnera chorego psychicznie lub niedorozwojem umysłowym. W sytuacji gdy oboje z nupturientów są dotknięci stanami chorobowymi zaleca się szczegółową wnikliwość sytuacji. Zdrowie przyszłego potomstwa stanowi drugie z kryterium. Odnosi się ono zarówno do zdrowia fizycznego i psychicznego dziecka. Istotne znaczenie ma tutaj rozwój pociechy 18. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1978 r. pojęcie zagrożenie zdrowia przyszłego potomstwa należy ujmować w tym sensie, że dotyczy ono nie tylko kwestii możliwości przekazania choroby psychicznej ewentualnemu potomstwu, ale także zagadnienia, czy stan psychiczny określonej osoby nie wyłącza prawidłowego, zgodnego z przyjętymi zasadami, wychowywania dzieci i w ogóle wykonywania władzy rodzicielskiej. Nie można bowiem pomijać tego, że wiele chorób psychicznych lub stanów wywołanych tymi chorobami wywiera bezpośredni lub pośredni wpływ na sferę intelektu i życia uczuciowego innych osób 19. Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, pijaństwo, narkomania mają istotne znaczenie dla unieważnienie małżeństwa. Jednakże wspomniane stany chorobowe muszą wystąpić w dacie zawarcia związku małżeńskiego nie zaś po zawarciu małżeństwa. W trakcie trwania małżeństwa nie będą one czyniły małżeństwa nieważnym. W orzecznictwie odnajdujemy także odpowiedź na pytanie kiedy to stany zaburzenia nie wykluczają zawarcie małżeństwa. Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 2 lutego 1968 r. uznał, że jeżeli materiał dowodowy pozwala na przyjęcie, że małżonek, który został przed zawarciem związku małżeńskiego dotknięty chorobą psychiczną, wyleczył się w takim stopniu, że jego postępowanie i psychika nie odbiegają od psychiki i postępowania przeciętnego człowieka, a nadto istnieją podstawy do uznania, że najpewniej stan ten nie ulegnie już zmianie - to sam fakt, że nauka stan taki określa jako stan remisji, nie uzasadnia oceny, iż jest to stan choroby psychicznej w rozumieniu art. 12 k.r.o. 20. Zezwolenie o którym mowa może zostać wydane w art ex post. W piśmiennictwie odnajdujemy również odmienny pogląd. Art k.p.c. obrazuje, że takowe zezwolenie dotyczące osoby dotkniętej chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym udziela sąd w trybie postępowania nieprocesowego na jej wniosek. 3 tegoż artykułu wskazuje, albowiem przed wydaniem zezwolenia na zawarcie małżeństwa sąd zobowiązany jest do zasięgnięcia opinii biegłego lekarza, w miarę możliwości psychiatry J. Winiarz, J. Gajda, op. cit., s M. Andrzejewski, Prawna ochrona rodziny, Warszawa 1999, s J. Winiarz, J. Gajda, op. cit., s Tamże. 18 J. Kamiński Sprawni w prawie, Polskie Stowarzyszenie na rzecz osób z upośledzeniem umysłowym, Warszawa 2006, s II CR 475/78, OSP 1980 nr 7-8, poz I CR 650/ Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2014 r. poz.101 z późn.zm.).

4 Kortowski Przegląd Prawniczy 42 S t r o n a 3. Powinowactwo w linii prostej Art. 14 k.r.o. uwypukla, że nie mogą zawrzeć ze sobą związku małżeńskiego powinowaci w linii prostej np. zięć z teściową czy ojczym z pasierbicą. Tadeusz Smyczyński zaznacza, iż względy zdrowotne oraz moralno-obyczajowe uzasadniają zakaz zawierania małżeństw między krewnymi i powinowatymi. Słuszność zakazów odnajdujemy w zobrazowaniu pragnienia zawarcia związku małżeńskiego ojczyma z pasierbicą. Lata wychowywania dziewczynki, bycia dla niej ojcem, miałby się zamienić na formalny związek w świetle przepisów prawa. Przecież w bliższym i dalszym otoczeniu mężczyzna ten był postrzegany jako ojciec, nie zaś przyszły mąż. Względy obyczajowe wydają się być elementem ładu i porządku społecznego 22. Powinowactwo w linii prostej jest trzecią, a zarazem ostatnią z przeszkód zawarcia związku małżeńskiego o charakterze usuwalnym - analogicznie jak przeszkoda związana z młodym wiekiem bądź przeszkoda dotycząca choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego. We wszystkich wyżej wymienionych sytuacjach sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa. Aby tak się stało również i w tym przypadku muszą wystąpić ważne powody będące do tego podstawą. Ważne powody powinno się traktować w sposób identyczny jak na gruncie art k.r.o. 23. Wobec tego zawarte małżeństwo w oparciu o pozytywne rozstrzygnięcie wniosku między osobami powinowatymi w linii prostej nie może zostać unieważnione. W przypadku zawartego związku małżeńskiego bez wymaganej zgody, może ono zostać unieważnione na wniosek każdego z małżonków bądź prokuratora 24. Rys. 1. Osoby, z którymi nie można zawrzeć związku małżeńskiego z powodu przeszkody powinowactwa w linii prostej, za: M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2006, s. 48. B osoba, której A = Były małżonek A E sytuacja jest ilustrowana C D H G F I Po ustaniu małżeństwa A z B, A będzie dalej spowinowacony z D, C, E, F, I oraz G. Spośród nich D, C (rodzice, dziadkowie B) oraz G i F (dzieci B ze związku z inną osobą niż A) są wobec A powinowatymi w linii prostej. Powinowatymi w linii bocznej są jedynie E oraz I, co do nich zakaz zawarcia małżeństwa nie istnieje. Zakończenie Pragnienie maksymalnego poszanowania woli osób darzących się wzajemnym uczuciem, jak również obawa przed nieprzemyślanym podjęciem decyzji do zawarcia małżeństwa wpłynęła na ograniczanie liczby zawieranych małżeństw. Przeszkody małżeńskie podyktowane są zróżnicowanymi motywami. Niektóre z nich dotyczą względów biologicznych, inne zaś oparte są na zasadach moralnych bądź społeczno-obyczajowych. Zaakcentować należy fakt, iż istnieje możliwość kumulacji motywów odnoszących się do jednej z wyżej scharakteryzowanych przeszkód małżeńskich. Pomimo możliwości korzystania z zawierania małżeństw za zgodą sądu, ilość zawieranych małżeństw na przestrzeni ubiegłych lat spada. W 2010 r. do sądów rodzinnych wpłynęło 820 spraw. Natomiast zgodę na zawarcie małżeństwa uzyskało 588 młodych kobiet 25. Przyczyną spadku zawieranych małżeństw w sytuacji gdy kobieta spodziewa się potomstwa a nie ukończyła wymaganego wieku jest decyzja o wychowaniu dziecka samodzielnie. Ponadto coraz częściej obserwuje się większą akceptację społeczeństwa odnośnie podjętej decyzji. Zatem zawieranie związku małżeńskiego dotyczącego przeszkody wiekowej to nieliczne przypadki. 22 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, analiza i wykładnie, op. cit., s J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, op. cit., s M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op. cit., s B. Szlachcińska, Niepełnoletnie kobiety - coraz mniej ślubów, (data dostępu: ).

5 43 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y * * * MARITAL OBSTACLES AND COURT S PERMISSION FOR CIVIL MARRIAGE The subject of consideration in this article are marital obstacles and court s permission for civil marriage. In this work was defined the term of marriage and were presented convertible notions of marital obstacles used in scientific literature. Furthermore were characterized three of relative obstacles enabling marriage.