77 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y

Transkrypt

1 77 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Żaden powód nie jest tak ważny, aby uzasadniał zezwolenie na zawarcie małżeństwa społecznie niepożądanego, a więc takiego, które stwarzałoby niezdrową komórkę społeczną, z góry skazaną na rozkład. 1 Wstęp W ostatnich miesiącach toczy się w Polsce dyskusja nad ewentualną zmianą obowiązującego stanu prawnego w kwestii wieku uprawniającego do zawarcia małżeństwa. Zasadą jest bowiem w polskim prawie rodzinnym, iż zawarcie małżeństwa jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy nupturienci osiągnęli pełnoletniość, tj. 18 rok życia. Jednakże w pewnych wyjątkowych sytuacjach, kobieta, której prawo co do zasady odmawia zdolności do wstąpienia w związek małżeński, może wnioskować o zezwolenie na jego zawarcie. Ustawodawca konstruując kodeksowe 2 przesłanki do uzyskania zgody na zawarcie małżeństwa, użył zwrotów niedookreślonych. Jeden z nich stanowią ważne powody, które według części przedstawicieli doktryny stanowią tzw. klauzulą generalną, czyli środek dostosowania prawa ustawowego do konkretnych sytuacji życiowych, za pomocą udzielonej organowi stosującemu prawo kompetencji do posługiwania się w pewnych przypadkach ocenami i regułami pozaprawnymi 3 - oznacza to, że daje sądowi pewien margines swobody sądu co do treści podejmowanej decyzji 4. W doktrynie wskazuje się jednak również, że tego rodzaju zwroty nie mają charakteru oceniającego w ścisłym znaczeniu, gdyż odnoszą się do pewnych faktów bezpośrednio, tyle że w sposób kłopotliwy wyznaczają ich desygnaty 5. Wobec tego fundamentalne i kluczowe wydaje się w tym wypadku przeanalizowanie przyjętych w doktrynie i orzecznictwie sądowym konkretnych rozwiązań i rozstrzygnięć, będących swoistym wyznacznikiem do ich pojmowania. Biorąc pod uwagę obiektywne realia, zawarta powyżej myśl przewodnia jest sentencją w dużej mierze wyidealizowaną, co zostanie udowodnione w dalszej części niniejszego opracowania, lecz z racji faktu, iż małżeństwo zmierza do utworzenia rodziny jako podstawowej komórki społecznej, słowa te powinny bez wątpienia towarzyszyć sądowi podczas decydowania o małżeństwie zawartym przez małoletnią. Sąd dodatkowo musi bowiem zadecydować o możliwości powstania rodziny, którą stworzy osoba bardzo młoda. Osoba, która nie osiągnęła wymaganego wieku, nie posiada takiego poziomu rozwoju, doświadczenia życiowego, aby dokonać realnej i dojrzałej oceny zaistniałej sytuacji, zweryfikować cechy kandydata na małżonka i podjąć optymalną dla siebie decyzję 6. Rys historyczny Regulacje prawne w Polsce pod względem ustalania dolnej granicy wieku do zawarcia małżeństwa przeszły znaczną ewolucję w okresie po II wojnie światowej 7. Z tego względu niezbędne jest przeanalizowanie kierunku zmian, które ustawodawca stopniowo wprowadzał. Zgodnie z przepisem art. 6 Prawa małżeńskiego z 1945 r. 8, uprawnionymi do zawarcia małżeństwa byli mężczyzna i kobieta, którzy ukończyli 18 lat, przy czym z ważnych powodów władza opiekuńcza mogła zezwolić na wstąpienie w związek małżeński osobie, która nie ukończyła 18 roku życia. W regulacji tej nie występowały więc żadne inne przesłanki, poza ważnymi powodami. Kodeks rodzinny z 1950 r. 9 utrzymał powyższą granicę wieku, modyfikując jednak przesłanki zezwolenia sądu na małżeństwo. W przepisie art zd. 2 przewidziano jak poprzednio możliwość takiego zezwolenia z ważnych powodów, ale wyłącznie małoletniemu, 1 Z. Wiszniewski, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Grudziński, J. Ignatowicz, Warszawa Ustawa z dnia r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.). 3 Zob. R. Piszko, Odesłania, klauzule generalne, luzy decyzyjne, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny 2001, Rok LXIII z. 1-2, s. 223; T. Zieliński, Klauzule generalne w prawie pracy, Warszawa 1998, s. 34; K. Wójcik, Teoretyczne konstrukcje klauzuli generalnej, Wrocław 1987, s Z. Ziembiński, [w:] Zarys teorii prawa, red. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Poznań 2001, s Z. Radwański, M. Zieliński, System prawa prywatnego [w:] Prawo cywilne część ogólna, red. M. Sajfan, Warszawa 2007, s M. Domański, Względne zakazy małżeńskie, Warszawa 2013, s W. Stojanowska, Przeszkoda małżeńska ze względu na wiek w prawie polskim, Prawo Kanoniczne 55 (2012), Nr 3, s Dekret z dnia r. Prawo małżeńskie (Dz.U. z 1945 r. Nr 48, poz. 270). 9 Ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. Kodeks rodzinny (Dz.U. z 1950 r. Nr 34, poz. 308).

2 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 78 który ukończył lat Wobec tego, w ówczesnym stanie prawnym małżeństwo mogli zawrzeć zarówno kobieta, jak i mężczyzna, po ukończeniu lat 16, jeżeli uzyskali zezwolenie sądu 11. Z czasem, w wyniku negatywnych doświadczeń wynikających z obserwacji związków małżeńskich zawieranych zbyt wcześnie, postulowano, by podwyższyć granicę wieku uprawniającego do zawarcia małżeństwa. Podkreślano, że zbyt wczesne związki stanowią często dla młodych małżonków przeszkodę do ukończenia szkoły i zdobyciu kwalifikacji zawodowych, a brak własnych środków ekonomicznych zmusza często rodziców do ich utrzymywania, co staje się niekiedy przyczyną konfliktów. Ponadto podnoszono, że zbyt młode małżeństwa ulegają najczęściej rozkładowi i kończą się rozwodem 12. Argumenty te wzmacniała sytuacja mężczyzn, którzy dopiero w 21 roku życia kończyli zasadniczą służbą wojskową 13. W wyniku tych dyskusji, kolejnym etapem stał się Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. Akt ten podwyższył granicę wieku. Od tamtej pory małżeństwo mógł zawrzeć mężczyzna po ukończeniu 21 lat oraz kobieta po ukończeniu 18 lat, a uzyskanie zezwolenia mogło nastąpić po ukończeniu przez mężczyznę 18 lat, a przez kobietę 16 lat. Regulacja ta spowodowała nową falę krytyki, tym razem twierdzono, że zróżnicowanie wieku ze względu na płeć jest niespójne pod względem prawnym i niezgodne z przepisami prawa międzynarodowego 14. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. 15 znowelizowała przepis art. 10, zgodnie z którym wiek do zawarcia małżeństwa jest identyczny dla kobiet, jak i dla mężczyzn i wynosi 18 lat, przy czym możliwe jest zezwolenie na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat. W takim kształcie przepis ten obowiązuje do dziś. Ważne powody na gruncie ustawowym Przepis art. 10 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewiduje dwie materialne przesłanki, które muszą być spełnione, aby możliwe było udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat 16, nie osiągając pełnoletniości (tj. 18 lat): 1) ważne powody 2) zgodność zawarcia małżeństwa z dobrem założonej rodziny. Natomiast w doktrynie wymienia się przeważnie trzy przesłanki 16, traktując ukończenie przez kobietę 16 lat jako pierwszą i dodając dwie kolejne, wymienione wyżej. Należy jednak przyjąć, że w tym wypadku wiek stanowi hipotezę 17 normy prawnej art. 10 KRO, a nie przesłankę. Dopiero bowiem od momentu, gdy jest wiadome, że kobieta ukończyła 16 lat, sąd rozważa, czy są spełnione ustawowe przesłanki do wydania zezwolenia. Sformułowanie ważne powody odnaleźć można również w innych przepisach Kodeksu, w szczególności regulujących udzielenie zezwoleń: na zawarcie małżeństwa między powinowatymi w linii prostej 18 (art zd. 2 KRO) oraz na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika (art. 6 1 KRO). Wprawdzie w doktrynie pojawiły się opinie, że przesłankę ważnych powodów na gruncie wspomnianych przepisów należy rozumieć tak samo 19, jednakże zdecydowana większość przedstawicieli doktryny zajęła stanowisko przeciwne, podkreślając, iż należy stosować odmienne kryteria przy ocenie tychże wniosków 20. Należy przychylić się do twierdzenia, że pomimo iż ustawodawca we wszystkich trzech sytuacjach posłużył się tym samym niedookreślonym zwrotem, to jednak w zupełnie innych okolicznościach. Inne są cele i funkcje wskazanych przepisów, a zatem inne okoliczności powinny uzasadniać uwzględnianie wniosków. Argument leksykalno-gramatyczny nie może być w tym wypadku przesądzający 21. Przesądza o tym również fakt, że ustawodawca zastosować w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym klauzulę ważnych powodów w wielu innych przepisach, również nie związanych z zawarciem małżeństwa 22. Wymienione instytucje mają całkowicie różny charakter i nie ma nawet sensu rozważać możliwości odniesienia stanów faktycznych na tle jednej 10 K. Lipiński, Zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez osobę małoletnią, Nowe Prawo 1953, nr 4, s W. Stojanowska, Przeszkoda, s Tamże, s Zob. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2010, s Zob. T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2012, s Ustawa z dnia r. o zmianie ustaw - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1998 r. Nr 117, poz. 757). 16 Patrz np. M. Domański, Orzekanie o zezwoleniu na zawarcie małżeństwa kobiecie, która nie ukończyła 18 lat [w:] Stosowanie prawa, Księga Jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, red. A. Siemaszko, Warszawa 2011, s H. Bartecki, C. Kapkowski, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 2013, s. 15; W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979, s Szerzej na temat przesłanek zawarcia małżeństwa między powinowatymi w linii prostej: M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Komentarz, Lex 2013, s. 40; K. Gromek, Kodeks rodziny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013, s Zob. K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2009, s Zob. Z. Wiszniewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1966, s. 41; J. Gajda, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2012, s M. Domański, Zezwolenie na zawarcie małżeństwa powinowatym w linii prostej, Warszawa 2010, s Patrz m.in. art. 30, art. 40, art. 43, art Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

3 79 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y instytucji do innej. Przyjęta technika legislacyjna przesądza, iż ważne powody należy analizować w kontekście poszczególnych instytucji z uwzględnieniem w szczególności ich specyfiki, indywidualnych cech oraz funkcji 23. Ważne powody w świetle piśmiennictwa Przedstawiciele doktryny zgodnie podkreślają, że każdy przypadek należy oceniać indywidualnie, z uwzględnieniem całokształtu okoliczności 24. Ważne jest również, że istnienie ważnego powodu nie przesądza jeszcze przyjęcia, że spełniona została również druga przesłanka, tj. dobra założonej rodziny. Ustawodawca wyeksponował ważne powody jako przesłankę sytuując ją na pierwszym miejscu. Sporne jest, czy taki zabieg legislacyjny jest przypadkowy i nie ma znaczenia 25. M. Domański podnosi, iż ustawodawca, wymieniając w pierwszej kolejności przesłankę ważnych powodów i dopiero następnie zgodności z dobrem rodziny, wyznaczył swoisty model prowadzenia postępowania przez sąd 26. W piśmiennictwie najczęściej wymienia się, jako ważne powody, trzy okoliczności, choć zamieszczanie w doktrynie zamkniętego katalogu przypadków nie byłoby właściwe, gdyż ograniczałoby to sąd w ocenie konkretnej sytuacji w rozpoznawanej sprawie 27 : 1) dziecko urodzone ze stosunku stron zamierzonego małżeństwa, 2) ciąża wynikła z takiego stosunku, 3) istniejący już od dłuższego czasu między stronami trwały związek faktyczny (konkubinat), a więc poważne prawdopodobieństwo zajścia kobiety w ciążę 28. Panuje zgodność co do uznania dwóch pierwszych przypadków za ważne powody. Rozbieżna jest ocena przypadku wymienionego jako ostatni. Argumentem przeciwko uznaniu tej sytuacji za ważny powód nie może być jednak twierdzenie, że w ten sposób sankcjonuje się fakty, które nie powinny się zdarzyć 29. Doktryna wskazuje również inne powody (choć mało znaczące dla dotychczasowego orzecznictwa sądowego): 1) zagrożenie śmierci jednej ze stron 30, 2) mobilizacja mężczyzny do wojska na wypadek wojny. W doktrynie przyjmuje się również, że ważne powody nie muszą dotyczyć nupturientów bezpośrednio, lecz również pośrednio i mogą odnosić się w szczególności do specyficznej sytuacji ich rodzin, np. długotrwały wyjazd najbliższych krewnych, czy ich choroba zagrażająca życiu, ponieważ okoliczności te mogłyby uniemożliwić im udział w ceremonii ślubnej w terminie późniejszym 31. Jako ważnego powodu celowo nie wskazuje się samego silnego uczucia, które przecież w powszechnym przekonaniu wskazuje się jako decydujące dla woli zawarcia małżeństwa. Jednakże jeśli chodzi o silne uczucie łączące małoletnią i mężczyznę, z którym zamierza zawrzeć małżeństwo, wówczas uczucie to nie stanowi jedynej okoliczności mogącej być ważnym powodem. Jest to trafne rozwiązanie, ponieważ udzielając zgody na zawarcie małżeństwa, sąd powinien uwzględniać wszelkie względy przemawiające za zezwoleniem lub też przeciwko takiemu zezwoleniu. Musi więc brać pod uwagę zarówno względy o charakterze niemajątkowym (w tym właśnie wzajemne uczucie łączące strony), jak i o charakterze majątkowym i gospodarczym. Sam fakt silnego uczucia pomiędzy osobami zamierzającymi zawrzeć małżeństwo, wobec braku jakichkolwiek perspektyw o charakterze majątkowym, które wskazywałyby na istnienie gospodarczych podstaw funkcjonowania rodziny, nie powinien przesądzać o wyrażeniu zgody przez sąd na zawarcie małżeństwa. Ponadto przekonanie, że silne uczucie może stanowić jedyny ważny powód w rozumieniu art. 10 KRO, skutkowałoby poważnymi trudnościami natury dowodowej. Sądy stawałyby przed istotnym problemem - kiedy i w jakich okolicznościach uznać za udowodnione silne uczucie między stronami i jakie dowody w tej mierze można by uznać za wiarygodne. 23 M. Domański, Zezwolenie, s M. Lech-Chełmińska, V. Przybyła, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Warszawa 2006, s Tak twierdzi np. E. Wiśniowska, Znaczenie wieku przy zawarciu małżeństwa według kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Wrocław 1986, s M. Domański, Względne zakazy małżeńskie, Warszawa 2013, s W. Stojanowska, Prawne środki zapobiegania pochopnemu zawieraniu małżeństw w świetle badań socjologicznych, Zeszyty Prawnicze 2012, nr 12/3, 21-60, s Por. J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1980, s. 60; J. Sztombka, Zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego w praktyce sądowej, NP 1973, nr 12, s. 1821; L. Mościcka, Diagnoz i prognoza trwałości małżeństw zawieranych za zgodą sądu, Wrocław 1982; B. Walaszek, Dobro dziecka jako przesłanka niektórych uregulowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego PRL, SP 1970, nr 26-27, s. 278; K. Piasecki, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2011, s A. Zielonacki, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Doleki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, s Tamże. 31 K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013, s. 47.

4 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 80 Ważne powody w świetle orzecznictwa sądowego Ważne powody w tym konkretnym przepisie mają charakter dość powtarzalny, a orzecznictwo sądowe w tym aspekcie może mieć znaczenie precedensu. Nie można uznać, że katalog okoliczności uznanych za ważne powody jest niezmienny, ponieważ zawsze będzie on odzwierciedleniem panujących przekonań społecznych 32. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego istnienie ważnego powodu nie przesądza uznania, że spełniona jest również przesłanka dobra rodziny 33. Sam ważny powód nie jest wystarczający, konieczna jest również pozytywna społeczna prognoza dla planowanego małżeństwa. Z punktu widzenia praktyki sądowej błędem jest zatem utożsamianie ważnych powodów z dobrem zakładanej rodziny 34. Może mieć to wpływ na jakość orzecznictwa w postaci lekceważenia przez sądy przesłanki dobra rodziny, która gubi się w cieniu ważnych powodów 35, a zasadność tego zastrzeżenia jest widoczna w kryteriach przyjmowanych przez sądy. W tym kontekście należy oceniać sytuację osobistą każdego nupturienta zamierzającego zawrzeć związek małżeński, stosunek do siebie nupturientów rokujący trwałość i prawidłowość małżeństwa, cechy osobiste przydatne w małżeństwie, w tym także posiadane wykształcenie i przygotowanie zawodowe oraz dysponowanie stosownymi środkami materialnymi 36. Sąd ma obowiązek ustalić, czy związek, który powstanie po udzieleniu zezwolenia, ma szanse na realizowanie podstawowych funkcji małżeństwa, czy będzie relacją trwałą i czy wpłynie pozytywnie na rozwój nie w pełni dojrzałej kobiety i dzieci, które będą się wychowywały w rodzinie, która powstanie przez zawarcie małżeństwa w wyniku decyzji sądu 37. Nie jest jednak konieczne poczynienie ustaleń dających w tym kierunku bezwzględną gwarancję, a wystarczy jedynie oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach sprawy zamierzone małżeństwo wspomnianych zastrzeżeń nie nasuwa 38. Ważne powody w świetle badań empirycznych Niedookreśloność zwrotu ważne powody wymaga zastosowania metod empirycznych, tj. badań aktowych spraw o zezwolenie na zawarcie małżeństwa szesnastoletniej kobiecie. Badanie takie zostało przeprowadzone w 1973 r. 39, które obejmowało sprawy jedynie z okręgu Sądu Wojewódzkiego w Łodzi, jednakże sfinalizowane zostało cennymi wnioskami. Autor badań krytycznie ocenił praktykę sądową w zakresie orzekania w omawianych sprawach. Zastrzeżenia te dotyczyły braku aktywności sądów w zbieraniu materiału mającego istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy oraz zbyt częstego udzielania zezwolenia na zawarcie małżeństwa, co osłabia zasadę, że zawrzeć związek małżeński może tylko osoba, która osiągnęła przypisany wiek 40. Problem ten pozostał aktualny do dziś, ponieważ wyniki badań empirycznych prowadzonych przez studentów Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego dowodzą, że w praktyce sądy bardzo rzadko odmawiają zezwolenia na wcześniejsze zawarcie małżeństwa, zadowalając się niemal każdym powodem przedstawionym przez zainteresowanych 41. Z kolei badania przeprowadzone w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości z 2009 r. 42 wykazały, że prawie we wszystkich zbadanych sprawach ważnym powodem była ciąża narzeczonej lub urodzenie przez nią dziecka. Należy negatywnie odnieść się do tego faktu, gdyż w części z przedkładanych spraw sądy realizują stereotypowe założenia, że w przypadku ciąży lub urodzenia dziecka przez małoletnią, zawarcie małżeństwa jest jednoznaczne z dobrem powstającej rodziny 43. Aspekty procesowe Postępowanie o udzielenie zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego odbywa się w trybie nieprocesowym 44. Zgodnie z przepisem art KPC 45, zezwolenia na zawarcie małżeństwa kobiecie, która nie ukończyła lat 18, udziela sąd opiekuńczy na jej wniosek. Wniosek ten powinien czynić zadość przepisom o pozwie, z tą zmianą, że zamiast pozwanego należy wymienić zainteresowanych w sprawie 46. Postanowienie o udzieleniu zezwolenia staje się skuteczne z chwilą uprawomocnienia się i nie może być zmienione ani uchylone. W przepisie chodzi o prawomocność 32 M. Domański, Względne, s Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia r., III CO 19/58, OSNC 1960, nr 1, poz K. Pietrzykowski, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2010, s W. Stojanowska, Przeszkoda, s M. Lech-Chełmińska, V. Przybyła, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Warszawa 2006, s W. Stojanowska, Prawne, s A. Zieliński, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, Warszawa 2011, s J. Sztombka, Zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego w praktyce sądowej, Nowe Prawo 1973, s Tamże, s J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, Warszawa 2013, s M. Domański, Orzekanie, s W. Stojanowska, Prawne, s G. Jędrejek, Kodeks, s Ustawa z dnia r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296). 46 H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, Pisma procesowe w sprawach rodzinnych, Warszawa 2014, s. 40.

5 81 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y formalną, co oznacza, że nie przysługuje od orzeczenia środek odwoławczy lub inny środek zaskarżenia. Niedopuszczalna jest zmiana lub też uchylenie prawomocnego postanowienia sądu 47. Przed wydaniem postanowienia rozstrzygającego wniosek, sąd wysłucha wnioskodawcę, osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte, oraz w razie potrzeby osoby bliskie przyszłych małżonków (np. rodziców osoby, z którą małżeństwo ma być zawarte) 48. Sąd może też zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w jakich żyją osoby ubiegające się o udzielenie zezwolenia 49. Zróżnicowany wiek ze względu na płeć dyskryminacja? Należy zauważyć, że zgodnie z wykładnią art Kodeksu cywilnego 50 małoletnia, która wstąpi w związek małżeński uzyskuje pełnoletniość 51 i nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa 52. Zastanawiające jest wobec tego literalne brzmienie tego przepisu: Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletniość. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa, bowiem analizując przesłanki zawarcia małżeństwa przez osobę małoletnią, brana jest pod uwagę wyłącznie kobieta. Okazuje się, że użycie w Kodeksie cywilnym sformułowania małoletni, które odnosi się do obu płci, kreuje kolejną płaszczyznę, na którą trzeba zwrócić uwagę. Może się zdarzyć, że małżeństwo zawrze mężczyzna niemający ukończonych 18 lat (bez zezwolenia sądu, gdyż sąd takiego zezwolenia w świetle art. 10 KRO wydać nie może). Ponieważ i takiego małżeństwa (podobnie jak małżeństwa zawartego przez kobietę poniżej 16 lat) nie można uznać za nieistniejące ani też nieważne z mocy prawa, a jego wzruszenie może nastąpić jedynie w trybie przewidzianym w art. 10 KRO, czyli w drodze unieważnienia, trzeba przyjąć, że również osoby, które zawrą małżeństwo mimo niemożności uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego, uzyskują pełnoletniość z dniem zawarcia małżeństwa 53. Omawiana możliwość uzyskania zezwoleniu sądu na małżeństwo nie dotyczy mężczyzn, którzy nie mogą uzyskać zezwolenia na zawarcie małżeństwa przed ukończeniem 18 roku życia. Coraz większe grono osób biorących udział w publicznych debatach, opowiada się za wprowadzeniem zmian, które nie będą różnicowały granicy wieku ze względu na płeć. Jest to więc sytuacja analogiczna do tych, które miały już miejsce w przeszłości co do omawianego przepisu. Przedstawiciele doktryny podnoszą, że utrzymanie tylko dla kobiet możliwości obniżenia wieku uprawniającego do zawarcia małżeństwa jest przejawem dyskryminacji wprost młodych mężczyzn i dyskryminacji pośredniej młodych kobiet. Twierdzą, że zezwalanie kobietom na wcześniejsze niż mężczyznom zawieranie małżeństwa zawiera w sobie komunikat, że dla kobiet małżeństwo i rodzina, a nie samodzielność ekonomiczna i wykształcenie są priorytetem. Jeśli młoda kobieta jest w ciąży, powinna wyjść za mąż, aby dać dziecku nazwisko i ojca. Mężczyzna natomiast powinien zdobyć pewien poziom edukacji i samodzielności, zanim będzie mógł zawrzeć związek małżeński. Młody mężczyzna, który nie skończył 18 lat, nie musi więc odpowiadać za dziecko, które spłodził. Prawo nie wymaga od niego, aby uznał dziecko i dał mu swoje nazwisko. A przecież przypadki, kiedy młodzi chłopcy przed ukończeniem 18 roku życia zostają ojcami, nie należą do rzadkości 54. W obliczu narastania tego sporu, stanowisko zajął Rzecznik Praw Obywatelskich, którego zdaniem obowiązujące rozwiązanie można ocenić jako dyskryminujące ze względu na płeć, a także naruszające prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. 1 grudnia 2015 r. Rzecznik wystosował pismo do Ministra Sprawiedliwości 55 z prośbą o przedstawienie stanowiska w sprawie, a ponadto rozważenie zmiany przepisów poprzez rozszerzenie możliwości uzyskania zezwolenia sądu na zawarcie małżeństwa w wieku szesnastu lat na mężczyzn albo ustanowienie jednolitego dla wszystkich wieku małżeńskiego w wysokości osiemnastu lat. Rzecznik nie wyklucza również w swoim stanowisku tego, czy przepisy w ogóle powinny przewidywać możliwość wyrażenia zgody przez sąd na zawarcie związku małżeńskiego osobom poniżej osiemnastego roku życia. Wnioski Przyjęta przez ustawodawcę dolna granica wieku jest ściśle związana z dojrzałością emocjonalną, której małoletni nie mają jeszcze ukształtowanej. Skoro pełna zdolność do czynności prawnych jest uzyskiwana z chwilą ukończenia 18 lat, to tym bardziej granica taka powinna dotyczyć małżeństwa. Rozważając kwestię zróżnicowania wieku 47 G. Jędrejek, Kodeks, s H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, Pisma, s Tamże. 50 Ustawa z dnia r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). 51 Zob. P. Księżak, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2013, s. 345; J. Strzebinczyk, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, s Patrz S. Drozd, Uzyskanie pełnoletniości przez zawarcie małżeństwa, NP 1969, nr 7-8, s P. Nazaruk, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, Warszawa 2014, s U. Nowakowska, E. Piwnik, Kobiety w rodzinie, (dostęp: ) (dostęp: ).

6 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 82 uprawniającego do wydania zezwolenie na zawarcie małżeństwa pod względem wieku, nie należy wysnuwać pochopnych wniosków. Zróżnicowanie to należy oceniać nie tylko na podstawie zgodności z wykładnią literalną przepisów Konstytucji RP, czy też z prawem międzynarodowym, ale również a być może przede wszystkim po przeanalizowaniu i uznaniu względów słuszności i racjonalności. Szerokie rozpatrywanie tej kwestii doprowadzi bowiem do przeanalizowania częstych współcześnie niezalegalizowanych związków dwojga nastolatków, którzy nie posiadając jeszcze pełnej zdolności do czynności prawnych, nie są w stanie sprawować pełnej opieki i pieczy nad własnym dzieckiem. Na przestrzeni historycznej ustawodawca starał się dostosowywać tę kwestię do aktualnych warunków społecznych, jednakże ważne powody same w sobie nie uległy znacznej zmianie. Zarówno kilkadziesiąt lat temu, jak i obecnie zdecydowaną większość z nich stanowi ciąża bądź już narodzone dziecko. Nie należy jednak zamykać się na określony katalog przypadków i starać się za każdym razem analizować konkretną, zindywidualizowaną sytuację. * * * This article is about premise to granting allowing by the court to the marriage of the minor woman. A woman which is 16 years old can apply for the permission, but it must be always important reasons. The majority from them is associated with pregnancy. The marriage have to also take into account interests of this family. These regulations are not specified so it is necessary to take into account scientific literature and judicial decisions.