? Błotniakowe wiadomości zwrotne? Współpraca w Euroregionie Pomerania? Potrzebni wolontariusze na Warmii? Nasze publikacje? O błotniaku na Planete

Transkrypt

1 Newsletter Polskiej Grupy Roboczej Błotniaka Łąkowego PYGARGUS NR 2-3/ 2010 (czerwiec-grudzień) Kontakt, W tym numerze:? Jaki był sezon 2010?? Co dalej z ochroną błotniaka łąkowego?? Zaczynamy badania genetyczne? W pościgu za błotniakiem? Badamy pokarm błotniaka łąkowego? Czy Krajowy Program Rolnośrodowiskowy służy błotniakom łąkowym?? Błotniakowe wiadomości zwrotne? Współpraca w Euroregionie Pomerania? Potrzebni wolontariusze na Warmii? Nasze publikacje? O błotniaku na Planete Moi Drodzy Do waszej dyspozycji oddajemy kolejny numer newslettera. Niestety nie udało się wydać PYGARGUSA w sierpniu za co najmocniej przepraszam! Wrzesień był dla nas baaardzo pracowity, podobnie zresztą jak sierpień, z tą jednak różnicą, że była to praca papierkowa, a nie w terenie (o czym na dalszych stronach newslettera). W listopadzie przyszedł czas na pisanie i rozliczenia wniosków, a w grudniu, no cóż trzeba było w końcu wydać newsletter. Zapewne zapytacie Jaki był sezon 2010? Czy był pomyślny dla błotniaków łąkowych? Co udało się zrobić? Jakie są plany na kolejne lata. Na te i inne pytania odpowiemy właśnie w tym numerze. Dla mnie, koordynatora projektu ochrony błotniaka łąkowego jesień 2010 r. to czas podsumowań i refleksji. W listopadzie dobiegł końca trwający trzy lata ( ) projekt finansowany ze środków norweskich. Dzięki niemu mogliśmy ruszyć z kopyta, poznaliśmy liczebność i rozmieszczenie błotniaka łąkowego na Południowym Podlasiu, rozpropagowaliśmy jego ochronę wśród rolników i ornitologów w całej Polsce, wydaliśmy film o błotniaku łąkowym, zgromadziliśmy całkiem ładną kolekcję wypluwek (ok. 1000) i materiału do badań genetycznych, zapoczątkowaliśmy badania telemetryczne. We wszystkich tych działaniach uczestniczyła liczna grupa wolontariuszy z różnych stron Polski, którym jeszcze raz serdecznie dziękuje! Nie bez znaczenia była również współpraca z Holendrami oraz błotniakologami z innych krajów Europy. Jednym słowem projekt w dużym stopniu przyczynił się do wdrożenia kompleksowego programu ochrony błotniaka łąkowego w Polsce. Polska Grupa Robocza Błotniaka Łąkowego PYGARGUS jest nieformalną grupą skupiającą osoby zainteresowane ochroną i badaniami błotniaka łąkowego w Polsce. Współwydawcą newslettera jest Towarzystwo Przyrodnicze Bocian.

2 Jesteśmy świadomi tego, że to początek długiej drogi, bogatsi o doświadczenia i przemyślenia będziemy wdrażać kolejne etapy programu ochrony błotniaka łąkowego (m.in.: objęcie czynną ochroną populacji w najważniejszych ostojach w całym kraju, ogólnopolski cenzus, opracowanie krajowego planu ochrony, badania genetyczne). Mamy nadzieję, że dzięki nowo pozyskanym środkom uda się zrealizować wszystkie zaplanowane działania. Kończąc, zapraszam Was do regularnego odwiedzania strony projektu, na której na bieżąco umieszczamy informacje o naszych działaniach. Zachęcam również do dołączenia do nas na Facebooku. Profil grupy znajdziecie pod adresem Oczywiście liczymy również na waszą pomoc! Pamiętajcie o ochronie błotniaka łąkowego przy rozliczaniu podatku i przekazywaniu 1%. Życzę przyjemnej lektury Dominik Krupiński Jaki był sezon 2010? Zacznijmy od początku. Wyjątkowo śnieżna i długa zima spowodowała, że wegetacja zbóż ozimych (pszenżyta, żyta i pszenicy) znacznie się opóźniła. Wczesną wiosną gdy słońce zaczęło mocniej ogrzewać pola, zboże w wielu miejscach wyparzyło się pod grubą warstwą zalęgającego jeszcze śniegu. Na początku maja kiedy większość błotniaków łąkowych przyleciała już na lęgowiska, zboża były jeszcze bardzo niskie. Kierując się wysokością roślinności samice znacznie częściej budowały gniazda na łąkach (ok. 40% gniazd), polach rzepaku (26%) czy też w zasiewach lucerny, koniczyny i traw (5%). Tam roślinność była znacznie wyższa niż na polach ze zbożem. Jedynie 25% gniazd na Południowym Podlasiu zlokalizowana była w uprawach zbóż i były to najczęściej legi późne lub też powtarzane, które wymagały czynnej ochrony w czasie żniw (ustawianie ogrodzeń). Dla porównania w latach odsetek gniazd na polach zbóż wynosił 67%, a na łąkach jedynie 8%. Zasiewy lucerny, koniczyny i traw są koszone już w połowie maja, łąki zazwyczaj w pierwszej dekadzie czerwca. Wczesny termin sianokosów powoduje, że gniazda zlokalizowane na łąkach ulegają zniszczeniu. Ochrona takich lęgów jest niezwykle trudna. Prace w pobliżu gniazda (koszenie łąki, przewracanie, belowanie i zbieranie siana) są wykonywane na etapie wysiadywania jaj, okresie bardzo newralgicznym. Płoszenie samic w tym okresie powoduje zamieranie zarodków z powodu wychłodzenia, przegrzania jaj lub porzucenia lęgów. Najlepszym rozwiązaniem w takich przypadkach byłoby przesunięcie terminu koszenia do czasu wylotu młodych lub przynajmniej wyklucia piskląt. Niestety obecnie jest to mało realne i czynna ochrona polega na pozostawianiu nieskoszonego fragmentu roślinności wokół gniazda. Oczywiście im większy taki fragment tym lepiej. Rozmawiając z rolnikami prosimy o pozostawienie powierzchni 10x10 m. Wielkość nieskoszonego łanu zależy jednak od rolnika i zazwyczaj ogranicza się do kilku metrów (duże zapotrzebowanie na siano, mała powierzchnia działki). Niestety mieliśmy przypadki, w których nawet taka powierzchnia nie gwarantowała sukcesu. Z punktu widzenia ochrony lęgów błotniaka łąkowego optymalne byłoby pozostawianie dużych fragmentów łąk o powierzchni powyżej 20x20 m lub całej działki, co jednak musiałoby się wiązać z wypłatą odszkodowań. W przypadku ochrony lęgów na łąkach, w uprawach lucerny i koniczyny ważnym czynnikiem jest także upływający czas. Wczesny termin koszenia powoduje, że czasu na namierzenie rewirów lęgowych i znalezienie gniazd jest niewiele. Przy rozległym terenie działania i ograniczonej liczbie obserwatorów jest to bardzo trudne. Kolejnym czynnikiem, który znacząco wpłynął na bardzo słabe wyniki rozrodu błotniaka łąkowego w 2010 r. była pogoda w drugiej połowie maja i pierwszej połowie czerwca. W tym okresie było wyjątkowo zimno i występowały bardzo ulewne deszcze. Wiele gniazd zostało zalanych, przykładem jest kolonia 5 par gnieżdżących się na jednej łące w pobliżu wsi Raczyny. W wielu przypadkach doszło najprawdopodobniej do zamierania zarodków i porzucania lęgów. W maju, w miejscach gdzie wcześniej obserwowaliśmy samice budujące gniazda oraz liczne transfery pokarmu po ulewach nie odnotowywaliśmy już ptaków lub obserwowaliśmy osobniki, których zachowanie wskazywało na stratę lęgu. Takie przypadki miały miejsce najczęściej w koloniach rzepakowych. Na 25 prób lęgu w rzepaku jedynie w 2 gniazdach wykluły się 1

3 Jeden z nielicznych lęgów błotniaka łąkowego w 2010 r. Fot. Dominik Krupiński pisklęta, z czego tylko w jednym lęg zakończył się sukcesem (drugi został zniszczony przez lisa). Przypuszczamy, że gniazda w uprawach rzepaku, które są budowane praktycznie na gołej ziemi i zawierają bardzo niewielką ilości wyściółki, były szczególnie narażone na zalania lub podtopienia. Wszystkie wyżej opisywane czynniki tj. bardzo wysokie straty u par gnieżdżących się na łąkach oraz ulewne deszcze, które zdziesiątkowały olbrzymią część pozostałych lęgów spowodowały, że sukces lęgowy był dramatycznie niski i wyniósł jedynie 13,5% (średnia dla lat to 64%)! Z 96 zarejestrowanych przez nas par jedynie 13 wyprowadziło lęgi, wychowując 31 młodych, co daje 2,38 młodego na parę z sukcesem i tylko 0,32 młodego na gniazdo (średnia dla lat to 1,72). Tak słabe wyniki rozrodu zapewne w jakimś stopniu negatywnie wpłyną na populację błotniaka łąkowego. Mamy jednak nadzieję, że kolejny sezon będzie dla błotniaków łąkowych znacznie lepszy i pozwoli na jej odbudowę. Dominik Krupiński Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofiansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego EOG, Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Co dalej z ochroną błotniaka łąkowego? Tak jak wspomniałem we wstępie w listopadzie zakończył się trwający 3 lata projekt finansowany ze środków norweskich. Pytanie co dalej, wszak program ochrony błotniaka łąkowego nie ma określonych ram czasowych, a realizacja poszczególnych jego zadań wymaga środków finansowych? Uwzględniając powyższe w sierpniu i wrześniu pracowaliśmy nad przygotowaniem wniosku do Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych (operatora środków Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowiska) na konkurs Ochrona gatunków i siedlisk in situ. Przygotowany przez nas projekt przewiduje kontynuację (w latach ) działań z zakresu czynnej ochrony błotniaka łąkowego prowadzonych przez TP "Bocian" nieprzerwanie od 2005 r. Jego celem jest wdrożenie kompleksowej ochrony błotniaka łąkowego w Polsce. Głównym zadaniem jest wyeliminowanie strat w lęgach spowodowanych przez człowieka w czasie sianokosów i żniw. Zadanie miałoby by być realizowane na terenie 6 Obszarów Specjalnych Ochrony Ptaków Natura 2000: Chełmskie Torfowiska Węglanowe, Dolina Dolnego Bugu, Dolina Wkry i Mławki, Dolina Górnego Nurca, Dolina Górnej Narwi, Bagno Wizna, dla których błotniak łąkowy jest gatunkiem kwalifikującym i 13 powiatów: bialskiego, łosickiego, siedleckiego, sokołowskiego, bielskiego, kolneńskiego, działdowskiego, mławskiego, gryfińskiego, gryfickiego, stargardzkiego, brzeskiego i prudnickiego, w których błotniaki łąkowe gnieżdżącą się na polach. Dodatkowym elementem projektu ma być opracowanie Krajowego Planu Ochrony Błotniaka Łąkowego oraz szerokie rozpropagowanie idei ochrony błotniaka łąkowego w społeczeństwie. 2

4 Samica lądująca do zabezpieczonego gniazda. Fot. Andrzej Łukijańczuk Zadania projektu to: - czynna ochrona gniazd na łąkach, uprawach zbóż i rzepaku; - przeprowadzenie ogólnopolskiego cenzusu błotniaka łąkowego; - telemetria GPS; - opracowanie i wydanie Krajowego Planu Ochrony Błotniaka Łąkowego; - wydanie materiałów informacyjno-promocyjnych (m.in. folderu, kalendarzy); - organizacja spotkań roboczych dla osób uczestniczących w projekcie; - zorganizowanie ogólnopolskiej konferencji. Na efekty naszych prac (wyniki oceny merytorycznej wniosków) poczekamy kilka miesięcy. Wiemy, że nie będzie łatwo ponieważ środki na ostatni konkurs w CKPŚ są stosunkowo nieduże, a lista złożonych wniosków długa. Kolejne dwa wnioski (finansowanie działań w 2011 r.) złożyliśmy do Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie i Lublinie. Będziemy również poszukiwać sponsorów prywatnych. Liczymy również na waszą pomoc! Dominik Krupiński Zaczynamy badania genetyczne "Zróżnicowanie genetyczne polskiej populacji błotniaka łąkowego Circus pygargus w kontekście jego ochrony", tak brzmi tytuł projektu, który będzie realizowany przez Muzeum i Instytut Zoologii PAN w Warszawie we współpracy z TP Bocian i Polską Grupą Roboczą Błotniaka Łąkowego PYGARGUS. Materiał genetyczny pióra błotniaka łąkowego będzie zbierany w latach w różnych regionach Polski, jak również za granicą (m.in. w Niemczech, Hiszpanii, Francji, Czechach, Rosji oraz na Słowacji i Białorusi). Dane genetyczne pozwolą odpowiedzieć na pytania dotyczące różnych aspektów biologii i ekologii gatunku, trudnych bądź nawet niemożliwych do badania metodami tradycyjnymi (obserwacje, obrączkowania, odłowy). Określimy poziom zmienności genetycznej w populacjach z poszczególnych regionów Polski, dowiemy się czy i w jakim stopniu krajowa populacja podzielona jest na odrębne jednostki genetyczne (populacje), oszacujemy poziomu zróżnicowania genetycznego między poszczególnymi koloniami lęgowymi i w ich obrębie oraz poziom zróżnicowania genetycznego między populacjami gniazdującymi w środowisku naturalnym (torfowiska) i rolniczym, co pozwoli określić, w jaki sposób następuje wybór miejsc lęgowych. Badania umożliwią również porównanie danych genetycznych z populacji krajowej oraz innych części Europy różniących się pod względem ekologicznym i demograficznym. Krótko mówiąc, dzięki badaniom genetycznym lepiej poznamy gatunek i będziemy mogli zaplanować jego skuteczną ochronę, co ma istotne znaczenie w kontekście tworzenia Krajowego Planu Ochrony Błotniaka Łąkowego. Apelujemy do wszystkich o pomoc w realizacji tego ambitnego przedsięwzięcia. Chcemy porównać i scharakteryzować jak najwięcej populacji i osobników. Prosimy o zbieranie piór 3

5 Pióra dorosłych osobników można znaleźć w pobliżu miejsc odpoczynku. Fot. Andrzej Łukijańczuk błotniaka łąkowego. W pościgu za błotniakiem Co i jak zbierać Pióra (okrywowe, lotki i sterówki) ptaków dorosłych lub piskląt. U piskląt najlepiej pobierać pióra z kupra, u ptaków dorosłych z piersi. Można również zbierać lotki i sterówki (które wypadły w wyniku pierzenia) znalezione w pobliżu gniazd, miejsc odpoczynku, czatowni i noclegowisk. Począwszy od 2008 roku Towarzystwo Przyrodnicze Bocian prowadzi na Południowym Podlasiu badania radiotelemetryczne błotniaka łąkowego. Mają one na celu poznanie charakteru i wielkości areałów łowieckich samców, oraz ich zachowań w obrębie rewiru lęgowego oraz łowisk. W tym roku w pracach terenowych wzięło udział 5 osób: Monika Górawska, Paweł Baumel, Iwona i Piotr Opacian, oraz Maciej Cmoch. Jak przechowywać pióra Najlepiej w papierowych kopertach w ciemnych, suchych i chłodnych miejscach. Pióra nie powinny być wystawione na działanie promieni słonecznych. Materiał z każdego osobnika powinien być przechowywany w oddzielnej kopercie! Na kopertach należy napisać (drukowanymi literami) skąd pochodzą pióra (nazwa miejscowości i województwa) oraz datę znalezienia lub pobrania. W przypadku kiedy nie znamy dokładnej lokalizacji wystarczy podać nazwę gminy lub w ostateczności powiatu. Pióra należy wysyłać na adres: dr Robert Rutkowski Muzeum i Instytut Zoologii PAN ul. Wilcza 64, Warszawa robertrut@miiz.waw.pl tel wew. 20 Dominik Krupiński Samiec błotniaka łąkowego wyposażony jest w 5-gramowy nadajnik o zasięgu do 3 km. Obserwator posiada odbiornik, dzięki któremu możliwe jest odbieranie sygnałów o określonej częstotliwości, ich kierunku oraz siły. W tym roku badania wystartowały 21 czerwca, kiedy to w teren ruszyła ekipa w składzie Piotr i Iwona Opacian. Pierwszy samiec jakiemu udało się założyć nadajnik nie chciał jednak współpracować i po krótkim czasie zniknął z badanego terenu. Trzeba było złapać drugiego i tak też się stało. Pościgi za Wackiem (samca ochrzczono imieniem Wacław ), z przewieszonym przez okno jeepa odbiornikiem, odbywały się głównie w okolicach wsi Dziadkowskie, Dziadkowskie- Folwark (gdzie znajdował się rewir lęgowy), Siliwonki, Nieznanki, Harachwosty, Krzywośnity, oraz Żurawlówka. Po tygodniu do pierwszej ekipy dołączyła druga z Moniką, Pawłem i Maćkiem na pokładzie. Baza noclegowa ekip pościgowo-badawczych znajdowała się w gminie Platerów, we wsi Rzewuszki w nadzwyczaj gościnnym gospodarstwie 4

6 Wolontariusze (od lewej: Monika, Maciek i Paweł) w pogoni za Wackiem. Fot. Piotr Opacian agroturystycznym Państwa Kościanów. Tam także były przygotowywane mapy objeżdżanego terenu oraz specjalne karty, służące do opisu zachowań Wacka, uwzględniające każdą minutę jego obserwacji. Prace w terenie trwały od godziny 7 do 17, należy jednak dodać, że pierwsza grupa zmieniała się z drugą po 5 godzinach jazdy i obserwacji, czyli o 12. Taki podział czasu pozwalał na dłuższą pracę, a jednocześnie nie przemęczał zbytnio obserwatorów. Praca w terenie nie była łatwa, ale dawała dużo satysfakcji i przygód. Obserwatorzy musieli bacznie nasłuchiwać jednolitego szumu odbiornika, by wychwycić początkowo pojedyncze piknięcia, które informowały o obecności błotniaka. Wtedy obierali kierunek z którego dochodził najsilniejszy sygnał i ruszali w pościg. Sygnał się wzmagał i oczom terenowców ukazywał się śledzony samiec. Następną czynnością było rozpoznawanie upraw nad którymi poluje Wacek, oraz sama obserwacja ptaka. Łowiska i czynności błotniaka były skrzętnie opisywane na specjalnej karcie. Ekipy zmagały się nie tylko z niezwykle mobilnym samcem, ale także z falą upałów, tumanami kurzu wzbijającymi się spod kół terenowych samochodów, wyboistymi polnymi drogami i nierównościami terenu. Nierówności terenu miały szczególny wpływ na przebieg radiotelemetrii. Zdarzało się, że wzniesienia utrudniały wyłapywanie sygnału z nadajnika i nawet jeżeli Wacek był stosunkowo blisko, to odbiornik tego nie wykazywał. Barierę stanowiły również lasy i wszelkiego rodzaju zadrzewienia. W takich sytuacjach zasięg nadajnika i siła sygnału ulegały zmniejszeniu. Wraz z początkiem lipca Wacek zaczął płatać obserwatorom dziwne figle. Znikał nawet na kilka godzin, przy swoim gnieździe także pojawiał się coraz rzadziej, nie mówiąc już o transferach pokarmu, których niemal już nie notowano. Kontakt wzrokowy ze śledzonym błotniakiem był coraz rzadszy. Obserwowany był jeszcze jednak nad świeżo skoszonymi łąkami kilka kilometrów od rewiru lęgowego. Łąki są ważną składową łowisk błotniaków łąkowych. Skoszone oferują dużą ilością pokarmu w postaci małych ssaków (głównie norników) i jaszczurek, które nie mają osłony w postaci wyższej roślinności. Ekipy badawcze zaczął ogarniać niepokój i obawa przed stratą lęgu Wacka i jego wybranki. Strata była bardzo pesymistycznym scenariuszem, choć w tej sytuacji najbardziej prawdopodobnym. Dominik zdecydował się sprawdzić gniazdo Wacka i ostatecznie wyjaśnić sprawę braku jego aktywności przy gnieździe. Do gniazda wybrał się wraz z Piotrem Opacianem, reszta błotniakowej ekipy z niecierpliwością czekała na wyniki oględzin, spacerując nerwowo na pobliskiej dróżce. Niestety, obawy okazały się słuszne gniazdo było puste. Nie było nawet pozostałości po skorupkach jaj lub jakichkolwiek szczątków młodych osobników. Co wydarzyło się w tym gnieździe? Pozostało zagadką, wyjaśniło się jednak dlaczego Wacek przestał interesować się swoim rewirem. Jego lęg po prostu przestał istnieć. Mimo, że para miała stratę, a radiotelemetria zakończyła się przedwcześnie, to jednak udało się zebrać ciekawe informacje o rodzajach pokarmu, obszarach łowieckich i zachowaniach błotniaka łąkowego, a przecież o to w całej akcji chodziło. Mamy nadzieje, że w następnym roku okoliczności pozwolą nieco dłużej badać życie tych pięknych ptaków. W roku 2011 planujemy kontynuację 5

7 Wacek - samiec wyposażony w nadajnik radiotelemetryczny. Fot. Piotr Opacian badań, stąd też wszystkich zainteresowanych udziałem w tym przedsięwzięciu prosimy o kontakt z koordynatorem projektu, dominik@bocian.org.pl, tel. kom Maciej Cmoch Realizacja badań radiotelemetrycznych błotniaka łąkowego była możliwa dzięki dofinansowaniu ze środków Mechanizmu Finansowego EOG, Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. skromny zbiór danych został opublikowany w Notatkach Ornitologicznych (1 zeszyt rocznika z 2009 roku). Na podstawie przeanalizowanego już materiału wiemy, że bardzo ważnym składnikiem diety polnych populacji tych ptaków są bezkręgowce, a dokładniej Prostoskrzydłe. Wśród nich zdecydowanie najczęściej wykorzystywany przez błotniaki łąkowe okazał się pasikonik zielony. Niektóre wypluwki błotniaków łąkowych zawierają nawet do 40 osobników tego szarańczaka! Ogólnie pokarm błotniaków łąkowych jest bardzo zróżnicowany. Istotny udział w biomasie stanowią ptaki, ssaki i bezkręgowce, a w niektóre lata również gady. W populacjach zachodnioeuropejskich zazwyczaj zdecydowanym dominantem w Badamy pokarm błotniaka łąkowego Ukształtowanie się polnej populacji błotniaka łąkowego było możliwe m.in. dzięki dostępności w krajobrazie rolniczym bogatej i różnorodnej bazy pokarmowej. Pokarm błotniaka łąkowego w Polsce był do tej pory badany głównie w populacjach zasiedlających pierwotne siedliska tego gatunku, takie jak łąki i torfowiska. Postanowiliśmy więc zbadać pod tym kątem, liczniejszą obecnie populację polną. Od 2007 roku z gniazd błotniaków łąkowych, gniazdujących w krajobrazie rolniczym Południowego Podlasia i Mazowsza zbierane są wypluwki. Do tej pory przez cztery lata zebrano ich prawie 800, przy czym ponad połowa z nich pochodzi z 2009 roku. Materiał jest pokaźny i nie został jeszcze do końca opracowany. Szacujemy, że zebrany jak dotąd materiał da nam informacje o około 2000 ofiar błotniaków łąkowych. Pierwszy, jeszcze dosyć 6

8 pokarmie są norniki, podczas, gdy w naszym kraju obok gryzoni równie częstym składnikiem diety są pospolite gatunki ptaków związanych z krajobrazem rolniczym: skowronki, świergotki łąkowe i pliszki żółte. Taka różnorodność pokarmu tych ptaków świadczy o dużej wartości przyrodniczej krajobrazu rolniczego wschodniej Polski. Gdy już skończymy analizy wypluwek, spróbujemy zbadać, jak charakter krajobrazu rolniczego wpływa na skład pokarmu błotniaka łąkowego. W szczególności będziemy badać jak kształtuje się udział poszczególnych grup pokarmu (ptaków, ssaków, bezkręgowców) w zależności od udziału łąk, pól, nieużytków oraz zabudowy wiejskiej w terytoriach tych ptaków. Ponadto sprawdzimy jak mozaikowatość krajobrazu wpływa na różnorodność zdobywanego pokarmu. Paweł Mirski Błotniakowe wiadomości zwrotne Jak zapewne wiecie od początku trwania programu ochrony błotniaka łąkowego tj. od roku 2005 obrączkujemy błotniaki łąkowe. Są to głównie pisklęta, ale również ptaki dorosłe. Najwięcej obrączek zakładanych jest na Południowym Podlasiu, ale aktywna w tym zakresie jest również ekipa działająca na Opolszczyźnie. Oprócz obrączek metalowych, zakładamy plastikowe obrączki pomarańczowe, na których widnieje alfanumeryczny, czarny kod. Do roku 2009 kod składał się z dwóch znaków, w 2010 roku zaczęliśmy stosować obrączki z trzema znakami. Kolorową obrączkę można odczytać z odległości 100 metrów za pomocą lunety lub ze zdjęć robionych teleobiektywem. Po co to robimy i jakie są tego rezultaty? Ptaki obrączkujemy w celu ich identyfikacji, poznania kierunków dyspersji polęgowej oraz poznania tras migracji i miejsc zimowania. Oczywiście zdajemy sobie sprawę z tego, że liczba wiadomości zwrotnych lub odczytów będzie zależała od ilości zaobrączkowanych ptaków oraz czasu trwania badań. W tym roku mija już pięć lat, należy więc zrobić małe podsumowanie i zaprezentować dotychczasowe wyniki. W latach zaobrączkowaliśmy tylko na Południowym Podlasiu ponad 400 osobników. W tym okresie otrzymaliśmy 10 wiadomości zwrotnych. Dwie wiadomości (niestety bez odczytania kodu) pochodzą z zagranicy. Pierwsza z 2007 r. kiedy to w Brandenburgii (wschodnie Niemcy) niedaleko miejscowości Neuzelle (przy granicy niemiecko-polskiej) obserwowano lęgowego samca, a druga z 2010 r. z okolić miejscowości Spieka Neufeldt na południe od Cuxhaven (Dolna Saksonia, północne Niemcy) gdzie sfotografowano samicę (również lęgowa) z widoczną pomarańczową obrączką. Pozostałe wiadomości pochodzą z naszego kraju. Ich wykaz przedstawiono w tabeli poniżej. Samica schwytana w pobliżu miejscowości Modrzew-Kolonia. Fot. Dominik Krupiński 7

9 Nr obrączki Kod Płeć obrączki Wiek Miejsce i data zaobrączkowania Miejsce odczytu Liczba dni Odległość (km) FN PP M PO3 Miączyn Duży, Szreńsk, woj.mazowieckie (Piotr Zabłocki) Bońkowo, Radzanów, woj. mazowieckie (Sebastian Menderski) FN ZE F PO2 Szańków, Łosice, woj. mazowieckie (Piotr Zabłocki) Dąbrowa, Strzegowo, woj. mazowieckie (Sebastian Menderski) FN AC M 4 Kownaty, Huszlew, woj. mazowieckie (Dominik Krupiński) Ptak obrączkowany jako pisklę Dziadkowskie-Folwark, Huszlew, woj. mazowieckie (Dominik Krupiński, Jerzy Lewtak) ,6 FN PY M 3 Miączyn Duży, Szreńsk, Nieradowo, Gołymin, woj. woj. mazowieckie mazowieckie (Piotr Zabłocki) (G. Brzozowski, K. Kamiński) FN T1 M Jakówki, Konstantynów, woj. lubelskie (Dominik Krupiński, Piotr Opacian) 698 7,6 FN J0 F 3 Klonownica Duża, Rokitno, woj. mazowieckie (Dominik Krupiński) Ptak obrączkowany jako pisklę Modrzew-Kolonia, Zbuczyn, woj. mazowieckie (Dominik Krupiński, Jerzy Lewtak) EX A3 F 2 Babice, Olomouc, CZECHY (Karel Poprach) Ptak obrączkowany jako pisklę Równe, Głubczyce, woj. opolskie (Michał Wolny, Piotr Zabłocki) FN NS M 4 Głuchówek, Mordy, woj. mazowieckie (Dominik Krupiński) Ptak obrączkowany jako pisklę Dawidy, Olszanka, woj. mazowieckie (Dominik Krupiński, Jerzy Lewtak) PO3 Nosów-Kolonia, Leśna Podlaska, woj. lubelskie (Dominik Krupiński) 8

10 Na słowo komentarza zasługują dwa tegoroczne retrapy. Samiec z obrączką NS, który był obrączkowany przeze mnie w pobliżu miejscowości Głuchówek to syn Grażyny samicy, która została wyposażona w 2007 r. w nadajnik satelitarny. Trasę jej migracji można prześledzić na stronie /migracja. Samicę z obrączką J0 możecie zobaczyć w 12:32 minucie filmu Błotniak łąkowy arystokrata pól. Co ciekawe ta samica miała tylko jednego pisklaka (najprawdopodobniej to był jej pierwszy lęg w życiu). W 2008 r. kiedy była obrączkowana i filmowana jako pisklę była również jedynakiem. Interpretacja pierwszych otrzymanych wyników jest jeszcze trudna. Wydaje się jednak, że samice błotniaka łąkowego mogą być mniej przywiązane do rodzinnych stron niż samce. Na to pytanie odpowie nam zapewne w przyszłości genetyka. Liczymy również na coraz większą liczbę odczytów. Apelujemy o baczne przyglądanie się błotniakom łąkowym. Więcej informacji o obrączkowaniu znajdziecie na stronie /migracja Dominik Krupińsk Czy Krajowy Program Rolnośrodowiskowy służy błotniakom łąkowym? W ramach Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego PROW wprowadzono pakiet Ochrona siedlisk lęgowych ptaków (4.1 i 5.1). Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, po konsultacji z ornitologami, wybrało 10 gatunków, które kwalifikują trwałe użytki zielone (TUZ) do ww. pakietu. Jednym z nich, obok czajki i derkacza, został błotniak łąkowy. Waloryzację ornitologiczną łąki przeprowadzają eksperci-przyrodnicy. Na podstawie wykonanej przez nich dokumentacji zaopiniowanej pozytywnie przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska rolnik może ubiegać się o przyznanie dotacji w wysokości 1200zł/ha (1370zł/ha na obszarach Natura 2000). Ekspertyza wykonywana jest w roku poprzedzającym złożenie wniosku do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Skalkulowana stosunkowo wysoka płatność wynika z późnego terminu koszenia (po 1.08) i związaną z nim utratą wartości paszowych zbieranego siana. Ponadto wymogi zakazują innych zabiegów mechanicznych wykonywanych w trakcie sezonu lęgowego oraz wprowadzają ograniczenia w ilości stosowanych nawozów sztucznych. Rolnik podejmuje zobowiązanie rolnośrodowiskowe na pięć lat, a koszt sporządzenia ekspertyzy zwracany jest wraz z pierwszą płatnością. Z doświadczeń ekspertów wynika, ze błotniak łąkowy rzadko jest gatunkiem kwalifikującym łąki do pakietu. Najczęściej są to zajmujący podobne siedlisk derkacz oraz czajka i kszyk. Wynika to zarówno z liczebności krajowej populacji, jak i z biologii gatunku. Błotniak łąkowy często zakłada gniazda w uprawach zbóż ozimych i rzepaku (płatność przyznawana jest jedynie do TUZ!), ponadto dotychczas nie odnotowano przypadków lęgów odbywanych co roku na tych samych łąkach (działkach). Wyjątkiem mogą być stałe lęgowiska obejmujące semikolonie w ostoi Chełmskie Torfowiska Węglanowe lub na Bagnie Ławki (Bagna Biebrzańskie). Ponadto jeśli łąka obejmuje żerowisko błotniaka łąkowego, a nie miejsce posadowienia gniazda, to wcześniejszy termin koszenia (czerwiec) jest wręcz korzystniejszy, gdyż po sianokosach ptaki chętnie polują na łąkach. Kośne łąki to ważna składowa areałów łowieckich błotniaka łąkowego. Fot. Dominik Krupiński 9

11 Doświadczenia ornitologów z grupy Pygargus wskazują, że rolnicy chętnie zostawiają niewielkie nieskoszone powierzchnie wokół gniazda, jednak w przypadku większości samic są one zbyt małe by zabezpieczyć lęgi przed porzuceniem. Płoszona w trakcie sianokosów samica zostawia wyziębione jajka i najczęściej już nie powtarza lęgów w tym samym sezonie. Wprowadzenie rekompensat za pozostawienie większego buforu (30m) lub włączenie całej działki w pakiet zachęciłoby rolników do aktywnego udziału w ochronie gatunku. Obecnie warunkiem, który zniechęca rolników do wejścia w program rolnośrodowiskowy jest pięcioletni okres jego zobowiązania z późnym terminem koszenia (po 1 sierpnia). konsultacji nowych programów rolnośrodowiskowych. Zachęcamy ekspertów przyrodniczych do dzielenia się swoimi doświadczeniami na subforum błotniak łąkowy Forum Przyrodniczego Bocian. Jerzy Lewtak ekspert przyrodniczy Współpraca w Euroregionie Pomerania Jedenastego lipca 2010 r. w miejscowości Groß Schönebeck we wschodnich Niemczech, odbyło się spotkanie przedstawicieli Zachodniopomorskiego Towarzystwa Przyrodniczego oraz niemieckiej grupy ochrony błotniaka łąkowego z Brandenburgii. Głównym tematem zjazdu był oczywiście błotniak łąkowy. Aby usprawnić mechanizmy programów rolnośrodowiskowych i dostosować je do potrzeb błotniaka łąkowego należałoby wprowadzić modyfikacje zasad wchodzenia w pakiet ptasi. Z naszych doświadczeń terenowych wynika, że należałoby umożliwić: - włączanie TUZ (w tym również upraw lucerny, koniczyny i traw) na podstawie ekspertyzy wykonanej w tym samym roku w przypadku stwierdzenia najwyższej kategorii gniazdowania; - możliwość przejścia w kolejnych latach zobowiązania rolnośrodowiskowego (gdy nie stwierdza się lęgów błotniaka łąkowego) na wcześniejszy termin koszenia (np. 15 czerwca). Błotniak łąkowy to rzadki ptak lęgowy na Pomorzu Zachodnim. Według danych z Awifauny Polski w województwie zachodniopomorskim w 2002 r. stwierdzono około 60 par tego drapieżnego ptaka. Niestety w dobie narastającej mechanizacji i chemikalizacji rolnictwa jak również przekształcania przez człowieka naturalnych siedlisk oraz drapieżnictwa lisa, sytuacja gatunku uległa znacznemu pogorszeniu. Ten sam problem obserwują nasi zachodni sąsiedzi, o czym mogliśmy się przekonać podczas dyskusji. W przyszłości członkowie grupy Pygargus będą zabiegać o uwzględnienie powyższych postulatów podczas Spotkanie w Groß Schönebeck miało na celu wymianę doświadczeń związanych z czynną ochroną błotniaka Mozaika pól uprawnych gwarantuje urozmaiconą bazę żerowiskową. Fot. Dominik Krupiński 10

12 łąkowego. Na zjeździe pokazano trzy prezentacje. Pierwsza z nich, mojego autorstwa, omawiała sytuację błotniaka łąkowego na Pomorzu Zachodnim. Druga, przygotowana przez Simone Muller, przedstawiała wyniki i sposoby czynnej ochrony lęgów błotniaka łąkowego w Brandenburgii. Ostatnia, autorstwa Bena Koksa (Holenderska Grupa Robocza Błotniaka Łąkowego) prezentowała wyniki badań nad migracją błotniaka łąkowego na zimowiska w Afryce jakie uzyskano dzięki zastosowaniu telemetrii satelitarnej. Nasz zjazd miał również charakter roboczny. Przedyskutowane zostały zagadnienia związane z wyszukiwaniem gniazd oraz ich czynną ochroną. Rozmawialiśmy również nad możliwościami rozwoju dalszej współpracy. Wyznaczyliśmy ramy wspólnego projektu, który mogłby być finansowany z funduszy Euroregionu Pomerania. Zaplanowaliśmy m.in. zakup kilkunastu ogrodzeń do ochrony gniazd oraz dwóch nadajników satelitarnych. Czy coś wyjdzie z tych planów, czas pokaże. Współpraca z kolegami z Niemiec to na pewno świetna okazja do wymiany doświadczeń. Mamy nadzieję, że wspólne przedsięwzięcia pomogą nam skutecznie chronić błotniaka łąkowego na Pomorzu Zachodnim, jak również w Brandenburgii. obserwacje wskazują, że w północnej części powiatu błotniaki łąkowe gnieżdżą w naturalnych siedliskach tzn. rzadkich szuwarach trzcinowych w dolinach rzecznych. We wschodniej części powiatu zlokalizowałem pary gnieżdżące się w uprawach zbożowych. Udało mi się stwierdzić stanowiska w gminach: Frombork (1 para), Braniewo (2 pary w naturalnym środowisku w dolinie rzecznej) oraz Lelkowo (2-3 pary w uprawach zbożowych). Dorosłego samca obserwowałem również w gminę Płoskinia. Zlokalizowałem 2 gniazda, niestety w jednym doszło do straty z powodu drapieżnictwa lisa. Na szczęście drugi lęg zakończył się sukcesem. Ptaki wychowały jednego młodego (samicę), którego zaobrączkowałem. W przyszłym roku chciałbym rozszerzyć działania na sąsiednie powiaty: lidzbarski i bartoszycki. Aby to było możliwe potrzebnych jest jednak więcej osób, które chciałyby pomóc w poszukiwaniu i ochronie błotniaków łąkowych. Razem zrobi się znacznie więcej. Oczywiście potrzebne są również środki finansowe (tu dodam, że planuje wystąpić z wnioskiem o dofinansowanie kosztów paliwa do Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Olsztynie). Marcin Sowa Wszystkich zainteresowanych pomocą oraz współpracą proszę o kontakt mailowy marecki1818@wp.pl lub telefoniczny Potrzebni wolontariusze na Warmii Bieżący rok był pilotażowy dla badań i ochrony błotniaka łąkowego na Warmii, stąd też wyniki pochodzą jedynie z powiatu braniewskiego, gdzie działałem. Moje pierwsze Marek Bebłot Łowiska błotniaka łąkowego w gminie Braniewo. Fot. Marek Bebłot 11

13 Nasze publikacje O błotniaku na Planete Ważnym elementem programu ochrony błotniaka łąkowego, oprócz działań ochroniarskich i edukacyjnych, są badania naukowe. Ich zadaniem jest dostarczenie danych, które pozwolą nam poznać wymagania gatunku oraz skutecznie go chronić. Oczywiście są wykonywane przy okazji prowadzenia działań ochroniarskich, którym poświęcamy najwięcej czasu. Miło nam poinformować, że film Błotniak łąkowy arystokrata pól będzie ponownie emitowany na kanale Planete. W roku 2011 Planete planuje kolejnych 10 emisji filmu w różnych terminach. Obecnie nie są one jeszcze znane. Szczegółowy terminarz zostanie podany już wkrótce na stronie Wyniki badań są publikowane w periodykach naukowych. W listopadzie tego roku w piśmie Slovak Raptor Journal ukazały się prace pt. Caching skylarks Alauda arvensis by the Montagu's Harrier Circus pygargus oraz Semicolonial nesting and conservation of the Montagu's Harrier Circus pygargus in rapeseed fields in South Podlasie (East Poland ). Gorąco zachęcamy do zapoznania się z ich treścią. Publikacje w formacie PDF można ściągnąć ze strony /publikacje W miarę opracowywania kolejnych danych (biologia lęgowa, analiza wypluwek, radiotelemetria) będziemy publikować kolejne prace, tak aby wyniki naszych badań były dostępne dla wszystkich zainteresowanych. W roku 2011 planujemy napisanie kolejnych 2-3 publikacji. Cieszy nas fakt, że film został wysoko oceniony przez widzów i cieszył się wysoką oglądalnością. To na pewno wpłynęło na decyzję dyrekcji kanału Planete, która postanowiła wznowić jego emisję. Film powstał z myślą o propagowaniu idei ochrony błotniaka łąkowego w społeczeństwie. Jego emisja w telewizji świetnie realizuje ten cel. Dominik Krupiński Dominik Krupiński Transfery pokarmu u błotniaka łąkowego to niesamowite widowisko. Fot. Andrzej Łukijańczuk 12

14 Błotniak łąkowy - arystokrata pól Zachęcamy do nabycia płyty DVD z filmem Błotniak łąkowy arystokrata pól, który został wydany w 2009 r. przez Towarzystwo Przyrodnicze Bocian. Film w atrakcyjny sposób omawia wybrane aspekty biologii oraz ekologii błotniaka łąkowego. Przedstawia ważniejsze działania realizowane w ramach projektu ochrony błotniaka łąkowego na południowym Podlasiu m.in.: czynną ochronę gniazd, radiotelemetrię i telemetrię satelitarną. Powstał z myślą propagowania idei aktywnej ochrony błotniaka łąkowego w społeczeństwie. Film trwa 30 minut. Został nagrany w dwóch wersjach językowych (polskiej i angielskiej). W roku 2010 film otrzymał nagrodę Grand Prix na I Przeglądzie Filmów Przyrodniczych Jeziorsko. Ptaki krajobrazu rolniczego Zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej poświęconej ptakom krajobrazu rolniczego Na stronie umieszczono prezentację, która została wydana na płytach CD przez Towarzystwo Przyrodnicze Bocian w ramach projektu Błotniak łąkowy gatunkiem tarczowym dla ptaków krajobrazu rolniczego. Prezentacja została wykonana głównie na potrzeby doradców rolnośrodowiskowych, ale równie dobrze mogą z niej korzystać rolnicy, nauczyciele, młodzież szkolna, pracownicy parków narodowych i krajobrazowych oraz ornitolodzy. Jej główna część została poświęcona błotniakowi łąkowemu. Na stronie przedstawiono również sylwetki 35 innych gatunków ptaków krajobrazu rolniczego. Na podstronach znajdują się zdjęcia, pliki audio z głosami oraz opisy wyglądu, biologii, pokarmu, zagrożeń oraz typów siedlisk w jakich można obserwować wszystkie 36 gatunków ptaków. Przy każdym gatunku umieszczono propozycje pakietów rolnośrodowiskowych, które należy wdrażać w celu ochrony jego siedlisk lub żerowisk. Prezentację można zamówić wysyłając zgłoszenie na adres biuro@bocian.org.pl Zamów! biuro@ bocian.org.pl 13

15 .org.pl p.bocian le k /s :/ p tt h a n w ó Zam Kupując kalendarz ścienny wspierasz ochronę błotniaka łąkowego w 2011 r. Koszt kalendarza to 10 PLN. Kalendarz ma dwie czarne listwy z zawieszką. Pomóż nam! Przekaż darowiznę lub 1% podatku na ochronę błotniaka łąkowego. Uzyskane środki przeznaczymy na: 1. Czynną ochronę gniazd - pokrycie kosztów paliwa; - zakup siatek i palików do grodzenia gniazd; 2. Telemetrię GPS - zakup loggerów GPS z panelami słonecznymi. Towarzystwo Przyrodnicze Bocian ul. Sokołowska 74, Siedlce Konto bankowe: PKO BP SA Oddział I w Siedlcach: Z dopiskiem: ochrona błotniaka łąkowego. W przelewie koniecznie umieść swoje imię i nazwisko oraz dane kontaktowe, będziemy chcieli Tobie podziękować. 14