FORUM O bezdomności bez lęku

Transkrypt

1

2

3 FORUM O bezdomności bez lęku

4 Zwycięża bardzo nieznacznie i rzadko. Pełznie, kryje się, pełznie znowu na swej umięśnionej nodze i w historycznym krajobrazie, na dokumentach i granicach, między placami budowy i ruinami, w nawiedzanych przez przeciągi gmachach wiedzy, z dala od pięknie położonych teorii, na uboczu odwrotów i omijając niewydarzone rewolucje pozostawia swój szybko schnący płynny ślad. I co ty niby chcesz powiedzieć przez tego ślimaka? Ślimak to jest postęp. A postęp to niby co? Być troszkę szybszym od ślimaka... Günter Grass, Z dziennika ślimaka, tłum. Sławomir Błaut, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1991, s. 9. Quot homines, tot sententiae Bogactwo opinii nie wyklucza możliwości porozumienia, warunkiem jego osiągnięcia jest odnalezienie przestrzeni, która sprzyjać będzie szukaniu wspólnoty myśli. Świat antyczny posiadał przestrzeń publiczną, która w opozycji do sfery prywatnej stanowiła spoiwo miejskiej wspólnoty. Choć dziś trudno odnaleźć w jakimkolwiek mieście Forum, które pełniłoby funkcję taką, jak przed wiekami, to jednak potrzeba przestrzeni służącej uwspólnianiu silnie się zaznacza. Poniższe karty, w zamyśle wydawcy, stanowią przestrzeń umożliwiającą nieskrępowane wypowiadanie myśli, jednocześnie jest to miejsce poszukiwania jedności poprzez różnorodność; wspólnego wynajdywania najkrótszych ścieżek do celu majaczącego na horyzoncie.

5 FORUM O bezdomności bez lęku Rok I red. Łukasz Browarczyk Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności GDAŃSK 2008

6 Forum. O bezdomności bez lęku PISMO WSPÓŁFINANSOWANE ZE ŚRODKÓW MINISTERSTWA PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Wyrażone na łamach publikacji poglądy i opinie prezentują punkt widzenia autorów i nie zawsze odzwierciedlają stanowisko wypracowane w ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Wykorzystywanie w części lub całości materiałów zawartych w tym opracowaniu możliwe jest jedynie pod warunkiem podania źródła (zachowania reguł cytowania). Grudzień 2008 Rok I Forum. O bezdomności bez lęku ISSN wydaje Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Gdańsk, ul. ks. J. Zator Przytockiego 4 tel./faks (058) biuro@pfwb.org.pl; opracowanie graficzne i projekt okładki Roman Głowinkowski grafika wykorzystana na okładce Marek Kłusek skład Anna Maciejewska i Maciej Ostoja-Liński korekta językowa Joanna Śliwińska redakcja Łukasz Browarczyk druk Drukarnia MISIURO Gdańsk, ul. Gdańska 29 tel./faks biuro@misiuro.pl;

7 SPIS TREŚCI Przedmowa... 7 Część I O kobiecej i dziecięcej bezdomności 1. Dębski M., Sytuacja bezdomnych kobiet w województwie pomorskim Duda M., Kobiety dzieci, młodzież w społeczności bezdomnych Chomiuk-Ossowska A., Zagubione w wielkim mieście Zaborowska A., Bezdomność kobiet na przykładzie miasta Radomia Chwalisz Ł., Olszewska M., Działalność Stowarzyszenia Prometeusz Szewczyk I., Klub Integracji Społecznej SOS Ciesielska S., Diecezjalny Dom Samotnej Matki Wiącek A., Przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu Część II O bezdomności z różnych perspektyw 9. Król K., Struktura przestrzenna i społeczna zjawiska żebractwa w Polsce Król K., Współczesne socjotechniki żebracze w Polsce Busch-Geertsema V., Edgar B., MPHAIS Jak zwiększyć wiedzę o bezdomności Olech P., Mieszkalnictwo i bezdomność Wygnańska J., Fundusze strukturalne, a usługi dla ludzi bezdomnych Browarczyk Ł., Polskie informatory o bezdomności Browarczyk Ł., Obraz bezdomności w przekazie medialnym szkic Jaśkowiak J., Oczami świadomego laika Kukiełka M., Młody Gniewny, czyli zderzenie z rzeczywistością

8 6 Forum. O bezdomności bez lęku Część III Subiektywny dziennik wydarzeń z życia Pomorskiego Forum Zajączkowska A., Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Strategia rozwoju Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na lata Dębska-Cenian A., Werbel demokracji kampania ku przeciwdziałaniu dyskryminacji osób bezdomnych Dębska-Cenian A., Pomorska Rada Osób Bezdomnych partycypacja osób bezdomnych w działaniach Pomorskiego Forum, a także w kształtowaniu polityki społecznej w zakresie bezdomności Aneks Kłusek M., Papierowska M., Spis grafik

9 Przedmowa 7 Przedmowa Oddajemy w Państwa ręce nowe i odmienione O bezdomności bez lęku. Po dziesięciu latach wprowadziliśmy do publikacji dość istotne zmiany, a mianowicie mniejszy format książki, zwiększoną jej objętość oraz, co najistotniejsze, inny tytuł. Zdecydowaliśmy się na ten być może ryzykowny, jednak niezbędny, krok na drodze usamodzielniania się i dojrzewania partnerstwa i postanowiliśmy zrezygnować z dotychczas wypożyczanego tytułu: Pomost pismo samopomocy. Nasz rocznik, po usamodzielnieniu się, nosi tytuł: Forum. O bezdomności bez lęku, który jest nawiązaniem do dziesięcioletniego dorobku wydawniczego Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Stanowi on również odwołanie do idei, w oparciu o którą partnerstwo zaistniało i do dziś funkcjonuje Forum, jako przestrzeni wymiany myśli. Publikacja podzielona jest na trzy części, których objętość jest różna, jednak waga dla wydawcy porównywalna. Każda z części poświęcona jest odmiennej tematyce. Pierwsza poświęcona jest tekstom związanym z roczną tematyką prac partnerstwa, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Druga zawiera teksty, które nie mieszczą się w jej zakresie, jednocześnie wydają się podnosić istotną dla problematyki bezdomności tematykę. Ostatnia część, nazwana Subiektywnym dziennikiem wydarzeń z życia Pomorskiego Forum..., jest przestrzenią, w której wydawca prezentuje najistotniejsze, z jego punktu widzenia, wydarzenia bezpośrednio dotyczące partnerstwa. Część pierwszą otwiera obszerny raport Macieja Dębskiego poświęcony bezdomnym kobietom. Tekst stanowi wnikliwy przegląd dotychczas zrealizowanych na Pomorzu badań tej problematyki. Jest pierwszym artykułem, w którym zebrano i zestawiono wyniki trzech niezależnych badań, rzucających światło z różnych punktów widzenia na problematykę kobiecej bezdomności. By nie pozostawić czytelnika jedynie z informacjami z jednej dzielnicy kraju, prezentujemy także analizy z innych województw, jak i pisane z innych perspektyw teoretycznych, przekraczające stricte empiryczne spojrzenie tu kieruję uwagę czytelnika ku tekstom Małgorzaty Dudy czy Agnieszki Chomiuk-Ossowskiej. Jedynie teoretyczne podejście do problemu nie oddaje całości zagadnienia, dlatego też pozostawiliśmy przestrzeń dla relacji praktyków z pracy z bezdomnymi kobietami. Można przeczytać o pracy dwóch gdańskich placówek udzielających schronienia bezdomnym kobietom. Przybliżamy także dość obszerny opis warszawskiego Programu Reintegracji społecznej Powrót. Czytelnik, w oparciu o lekturę tego tekstu, ma możliwość wyrobić sobie zdanie na temat pracy z osobami wykluczonymi w dużym reintegracyjnym projekcie. W drugiej części oferujemy różnorodność tematyczną tekstów. Kazimiera Król, wieloletnia badaczka problematyki bezdomności, dość wnikliwie opisuje zjawisko żebractwa w kraju, a jednocześnie przybliża szerokie spektrum socjotechnik żebraczych. W dalszej kolejności polecić można istotny tekst podejmujący tematykę związaną z zagadnieniem zwiększania wiedzy o bezdomności. Stanowi on swego rodzaju drogowskaz, wyznaczający kierunki eksploracji, zmierzające do pogłębiania wiedzy w tej tematyce. Publikujemy także pisany dla FENTSA tekst poświęcony problematyce mieszkalnictwa w Polsce. Rok po zakończeniu realizacji w kraju projektów w ramach programu EQUAL, przedstawiamy czytelnikom tekst stanowiący podsumowanie ich realizacji. Na zagadnienie spojrzano

10 8 Forum. O bezdomności bez lęku z perspektywy zmian, jakie dla systemu pomocy ludziom bezdomnym przyniosła realizacja programu w kraju. Można powiedzieć, że jednym z symptomów zmian jest powstanie na stronach internetowych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej informatora o instytucjach niosących pomoc osobom bezdomnym. Jest to inicjatywna na tyle niecodzienna (jej wyjątkowość wynika z powszechności i łatwości dostępu do informatora), że zamieściliśmy w publikacji tekst, stanowiący analizę informacji o pomocy kierowanej do osób bezdomnych. Tekst ów wskazuje, że informacja o pomocy dla osób bezdomnych oraz jej jakość jest odwzorowaniem podejścia do niesienia pomocy ludziom borykającym się z takim problemem. Podobnie przekaz medialny, dotyczący problematyki bezdomności o czym mówi jeden z ostatnich tekstów części drugiej jest w dużej mierze odwzorowaniem powszechnych, w świadomości społecznej, stereotypów dotyczących tej problematyki. Na zakończenie tej części przytaczamy dwa krótkie, niemniej interesujące teksty, będące refleksjami z praktyki codzienności jeden opisujący pracę z osobami bezdomnymi z perspektywy pobocznego obserwatora, drugi jest relacją pracownika socjalnego. Ostatnia część, choć, jeśli idzie o objętość, najmniejsza, to jednak z perspektywy wydawcy niezwykle istotna. Znajduje się tu Strategia rozwoju Partnerstwa wypracowana w ciągu roku 2008, a także informacja o, naszym zdaniem, najważniejszych wydarzeniach minionego roku, czyli o realizacji kampanii społecznej nastawionej na przełamywanie negatywnych stereotypów, związanych z bezdomnością oraz informacje o powstaniu Pomorskiej Rady Osób Bezdomnych. Korzystając z uprzejmości Marka Kłuska i Marty Papierowskiej, ożywiliśmy całość grafikami ich autorstwa. Duże zróżnicowanie, zarówno w wymiarze tematyki tekstów, jak i ich charakteru, w pewnej mierze oddaje różnorodność zagadnień związanych z bezdomnością, jak i prezentuje szeroki wachlarz podejść do tej problematyki. Wielowymiarowe spojrzenie oraz ujęcie zagadnienia z wielu perspektyw, daje szansę na naszkicowanie adekwatnego i nieupraszczającego jego obrazu. Życzę inspirującej lektury. Łukasz Browarczyk

11 Przedmowa 9 Część I O kobiecej i dziecięcej bezdomności

12

13 Maciej Dębski Sytuacja bezdomnych kobiet w województwie pomorskim Maciej Dębski, asystent w Instytucie Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Doktorant na Uniwersytecie Jagiellońskim. Członek Oddziału Gdańskiego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Od 2003 r. ściśle współpracuje z Pomorskim Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, przygotowując ekspertyzy badawcze z zakresu problematyki bezdomności. Pomysł naukowego zdiagnozowania środowiska bezdomnych kobiet zrodził się na początku 2008 roku podczas wypracowywania strategii Pomorskiego Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności (dalej Forum). Na jednym ze spotkań w ramach projektu Impuls... ustalono, że rok 2008 powinien zakończyć się stworzeniem szerokiego opracowania, w całości poświęconego sytuacji bezdomnych kobiet w województwie pomorskim. Na dalszych etapach operacjonalizacji pomysłu członków Forum postanowiono przeprowadzić pilotażowe badania wśród bezdomnych kobiet zamieszkujących gdyńskie placówki. W badaniu tym w dużej mierze oparto się na doświadczeniu, jakie zdobyto podczas realizacji badań dotyczących psychospołecznego profilu osób bezdomnych w Trójmieście 1, zaś całość prac terenowych zrealizowano przy dużym zaangażowaniu studentów Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Koncepcję metodologiczną badania gdyńskiego (tak będę nazywać badania zrealizowane wśród 42 kobiet znajdujących się na terenie gminy Gdynia) opracowano na przełomie lutego i marca 2008 roku, zaś same badania i prace terenowe odbyły się w miesiącach marzec-maj tego samego roku. W tym miejscu, jako autor poniższego raportu, jestem winien ogromne podziękowania nie tylko moim studentom, ale przede wszystkim pracownikom Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdyni Jarosławowi Józefczykowi oraz Marcinowi Kowalewskiemu, dzięki którym badanie to miało szanse powodzenia. Z racji tego, że badania gdyńskie były badaniami pilotażowymi, ograniczono się jedynie do zbadania kobiet, które zamieszkują w specjalistycznych ośrodkach i placówkach dla osób bezdomnych. Takie postępowanie w sposób znaczący ułatwiło wykonanie prac terenowych, jednakże uzyskany obraz sytuacji bezdomnych kobiet ma zastosowanie tylko do tzw. bezdomności instytucjonalnej 2. Analizując strukturę raportu o sytuacji bezdomnych kobiet w sposób ogólny można podzielić go na dwie zasadnicze części: część teoretyczną oraz empiryczną. Szerokie rozważania teoretyczne są w przypadku tego raportu koniecznością, gdyż rozprawiając o sytuacji bezdomnych kobiet jesteśmy zmuszeni wykroczyć daleko poza sferę wykluczenia społecznego. Całość rozważań teoretycznych zawiera się w trzech odrębnych rozdziałach poświęconych kondycji współczesnej rodziny polskiej, 1 2 Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, red. M. Dębski, S. Retowski, Gdańsk M. Dębski, P. Olech, Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych województwa pomorskiego (Raport z badań), Pomost pismo samopomocy. O bezdomności bez lęku, red. K. Ługowski, K. Kowalska, A. Meller, A. Siebert, Gdańsk 2005, s. 52.

14 12 Sytuacja bezdomnych kobiet w województwie pomorskim sytuacji współczesnej kobiety oraz zjawisku przemocy domowej. W rozdziale pierwszym w sposób szczegółowy przyjrzymy się przemianom rodziny z uwzględnieniem tych aspektów, które bezpośrednio bądź pośrednio, mają bądź mogą mieć związek z bezdomnością kobiet. Mam tutaj na myśli takie elementy życia rodzinnego, jak problemy alkoholowe, złą sytuację ekonomiczną czy nietrwałość instytucji małżeństwa. Rozdział drugi w całości poświęcony jest kobiecie i jej roli we współczesnym społeczeństwie polskim. W części tej omawiana będzie nie tylko pozycja kobiety w rodzinie, ale również kwestia dyskryminacji kobiet w życiu społecznym, publicznym, politycznym. Część teoretyczną raportu zamykają szerokie rozważania o zjawisku przemocy domowej, która, jak udowodnię w empirycznej części pracy, jest główną przyczyną bezdomności kobiet zamieszkujących teren województwa pomorskiego. W ramach tego zagadnienia poruszone zostaną takie zagadnienia, jak skala zjawiska przemocy w rodzinie, jak również przemocy domowej w rodzinach alkoholowych. W tym miejscu chciałbym zaznaczyć, że analizując problem przemocy domowej w rodzinie swoją wiedzę postanowiłem oprzeć na rozważaniach zebranych w najnowszej pozycji naukowej, która powstała dzięki Stowarzyszeniu na Rzecz Bezdomnych Dom Modlitwy Agape w Nowym Stawie 3. Powoływanie się na treści zawarte w tej publikacji wydaje mi się o tyle istotne, iż książka nawiązuje nie tylko do wiedzy teoretycznej z zakresu zjawiska przemocy w rodzinie, ale również prezentuje praktyczne aspekty pracy z kobietami doświadczającymi przemocy domowej. Ponadto niewątpliwą wartością publikacji, w kontekście pisanego raportu o bezdomnych kobietach zamieszkujących teren województwa pomorskiego, jest fakt, iż obszerne fragmenty jej treści odnoszą się właśnie do doświadczeń pomorskich. Część druga raportu, empiryczna, poświęcona zostanie ukazaniu najważniejszych wyników badań socjologicznych i psychologicznych, które realizowane były w ostatnich latach, bądź to przez środowisko Forum, bądź przez środowisko akademickie Uniwersytetu Gdańskiego. Mam tutaj na myśli nie tylko przywoływane już badania gdyńskie, ale przede wszystkim okresowe badania socjodemograficzne 4, jak również badania realizowane w 2006 roku, dotyczące psychospołecznego profilu osób bezdomnych 5. Z racji tego, że socjodemograficzne badania osób bezdomnych w województwie pomorskim są badaniami ogólnymi uważam, że ich wyniki będą z jednej strony doskonałą formą wprowadzenia czytelnika w świat i sytuację bezdomnych kobiet, z drugiej zaś będą stanowiły ramę, punkt odniesienia dla danych pochodzących z innych badań. W tym miejscu chciałbym zaznaczyć, iż prezentowane wyniki badania socjodemograficznego odnosić się będą jedynie do roku 2007, co oznacza, że ta część empirycznego opracowania nie będzie miała charakteru porównawczego. Tylko w nielicznych sytuacjach, według mnie najbardziej istotnych, pokuszę się o ukazanie danych w porównaniu z rokiem 2005 i W celu uszczegółowienia i pogłębienia danych, pochodzących z badań socjodemograficznych, zostaną przytoczone najważniejsze wyniki badań gdyńskich i badania psychospołecznego profilu osób bezdomnych w Trójmieście. Określenie sytuacji bezdomnych kobiet na podstawie danych pochodzących z trzech różnych, nie powiązanych ze sobą, badań może być pewnego rodzaju metodologiczną pułapką. Takie postępowanie może powodować u czytelnika z jednej strony nieczytelność prezentowanych danych, z drugiej zaś nakreślona sytuacja bezdomnej kobiety może sprawiać wrażenie obrazu fragmentarycznego, czasem wykluczającego się. Ważną kwestią, do której należy się przyznać jest fakt, że zaprezentowane dane Przemoc w rodzinie. Między teorią a praktyką, red. M. Dębski, Nowy Staw M. Dębski, Raport socjologiczny Portret zbiorowości osób bezdomnych w województwie pomorskim, Pomost pismo samopomocy. O bezdomności bez lęku, red. J. Mąkosa, P. Olech, G. Sochacka, E. Szczypior, Gdańsk 2003, M. Dębski, P. Olech, op. cit., M. Dębski, Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych województwa pomorskiego grudzień 2007 (Raport z badań), Pomost pismo samopomocy. O bezdomności bez lęku, red. G. Cis, A. Dębska-Cenian, A. Maj, B. Prusak, Gdańsk Psychospołeczny profil...

15 Maciej Dębski 13 pochodzą z terenu województwa pomorskiego (badania socjodemograficzne), Trójmiasta (badania psychospołecznego profilu osób bezdomnych) czy pojedynczej gminy (badania gdyńskie ). Ten fakt dodatkowo może w czytelniku wzbudzać poczucie chaosu i metodologicznego zamieszania. Pewnego rodzaju wadą pisanego raportu jest fakt, iż nie znajdzie się w nim miejsce na szczegółowe rozważania metodologiczne dotyczące poszczególnych badań, na których oparta jest charakterystyka statystyczna. W tym zakresie jestem zmuszony odesłać czytelnika do poszczególnych pozycji bibliograficznych 6. Mając świadomość ograniczeń pisanego raportu mam jednak nadzieję, że dane zawarte w części empirycznej będą jasne, przejrzyste i jako takie pozwolą podnieść bądź ugruntować dotychczasową wiedzę z zakresu kobiecej bezdomności. Na koniec wstępnych rozważań zastanówmy się przez moment, dlaczego napisanie raportu o sytuacji bezdomnych kobiet jest ważne. Analizując motywy, dla których zostałem poproszony o stworzenie takiej diagnozy, doszedłem do wniosku, że można je zawęzić do czterech najważniejszych: a) brak diagnozy kobiecej bezdomności : pomimo tego, że Forum jest ogólnopolskim liderem pod względem realizowanych badań wśród osób bezdomnych zwrócić należy uwagę, że problem bezdomnych kobiet nie został, jak dotąd, w sposób jednoznaczny opisany i zdiagnozowany. O bezdomnych kobietach dotychczas mówiło się w kontekście bezdomnych mężczyzn, czyli stosowało się różnego rodzaju porównania statystyczne pomiędzy obiema kategoriami płci. Mając na uwadze, że bezdomność męska w sposób zasadniczy różni się od jej kobiecego odpowiednika, istnieje pilna potrzeba dokonania szczegółowego opisu sytuacji bezdomnych kobiet tym bardziej, że wyniki tego opracowania mogą posłużyć wielu organizacjom rządowym i pozarządowym do kierowania bardziej adekwatnej pomocy kobietom, które znalazły się w krytycznej sytuacji życiowej 7. b) obalenie mitu męskiej bezdomności : z przeprowadzanych co dwa lata badań socjodemograficznych w województwie pomorskim wynika, że zdecydowana większość osób bezdomnych to mężczyźni. Ten naukowo stwierdzony fakt powoduje, że bezdomność nabiera cech jedynie męskich, co z kolei powoduje zanik w świadomości społecznej obrazu bezdomnej kobiety. Można powiedzieć, że dzisiaj niejednokrotnie zapomina się o tym, że średnio co piąta osoba bezdomna to kobieta, której droga wchodzenia w bezdomność, przeżywania oraz ewentualnej drogi wyjścia z niej może być zdecydowanie odmienna niż w przypadku bezdomnych mężczyzn. Taka sytuacja dotyczy zarówno członków społeczeństwa, jak również osób, które mają bezpośredni kontakt z osobami bezdomnymi (pracownicy socjalni, kierownicy placówek, środowisko szeroko rozumianej polityki społecznej). W tym kontekście stworzenie diagnozy poświęconej bezdomnym kobietom może pełnić funkcję terapeutyczną wobec obywateli, jak również środowiska pomagaczy. c) bezdomność kobiet związana jest z bezdomnością dzieci: z całą słusznością można zaryzykować tezę, że jeśli mamy do czynienia z młodymi ludźmi bezdomnymi, którzy nie przekroczyli 18 roku życia, to zazwyczaj znajdują się oni pod opieką bezdomnej matki (taka sytuacja dotyczy w szczególności dzieci najmłodszych w wieku niemowlęcym, przedszkolnym i szkolnym). W niewielu przypadkach, poza całymi rodzinami wykluczonymi społecznie, zachodzi taka sytuacja, w której bezdomny mężczyzna przebywa w placówce bądź w innym miejscu niemieszkalnym 6 7 M. Dębski, Raport socjologiczny..., M. Dębski, P. Olech, op. cit., M. Dębski, Socjodemograficzny portret...; M. Dębski, Psychospołeczny profil osób bezdomnych metodyka badań[w:] Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, red. M. Dębski, S. Retowski, Gdańsk 2008, s. 68 i n. Nie posiadając danych stricte odnoszących się do kobiet warto w tym miejscu wskazać, iż również w tym raporcie nie da się uniknąć braku porównań pomiędzy obiema kategoriami płci. Wbrew pozorom można powiedzieć, że dramatyczna sytuacja bezdomnych kobiet jest bardziej widoczna wówczas, kiedy rozważana jest w kontekście bezdomności mężczyzn.

16 14 Sytuacja bezdomnych kobiet w województwie pomorskim z własnym synem lub córką. Dlatego myśląc o pomocy kierowanej do bezdomnej kobiety, należy wziąć pod uwagę nie tylko kontekst i wygląd jej bezdomności (przyczyny, skutki), ale również to, że posiada ona dziecko (dzieci), które również są osobami bezdomnymi. W tym kontekście wydaje się, że stworzenie rzetelnej diagnozy dotyczącej kobiecej bezdomności pozwoli w sposób szczegółowy przyjrzeć się problematyce dziedziczenia bezdomności. d) bezdomność męska różni się w sposób zasadniczy od bezdomności kobiet: kierując się doświadczeniem Forum wskazać należy, iż sytuacja bezdomności kobiet różni się w sposób istotny od sytuacji mężczyzn. Nie chodzi tutaj tylko i wyłącznie o formy przeżywania bezdomności, ale przede wszystkim o przyczyny bezdomności i szanse wyjścia z niej. Różnorodne przeżywanie sytuacji wykluczenia społecznego wśród kobiet i mężczyzn niesie za sobą konieczność dostosowania odpowiednich narzędzi pracy socjalnej, realizowanej wśród obu kategorii płci. Nie trudno się domyśleć, że narzędzia te mogą być i niejednokrotnie są, zupełnie odmienne w przypadku bezdomnych mężczyzn i kobiet. 1. Przemiany współczesnej rodziny w ponowoczesnym świecie Pomimo trudności, na jakie napotyka nauka w badaniu przemian rodziny, nie ulega wątpliwości, że sama instytucja, jaką jest rodzina w ciągu ostatniego wieku uległa zasadniczym przemianom 8. Przeobrażenia te widoczne są nie tylko w liczebnym ograniczeniu członków rodziny (przejście od rodzin wielopokoleniowej do rodziny nuklearnej), w zasadzie zamieszkiwania małżeństw (przejście od patrylokalności i matrylokalności do coraz częstszej neolokalności) czy też w posługiwaniu się autorytetem (przejście od tradycyjnego patriarchatu do nowoczesnego egalitaryzmu 9, ale przede wszystkim w pojawiających się alternatywnych formach życia małżeńsko-rodzinnego (niezamężna kohabitacja, życie w samotności, monoparentalność). Skupiając swoją uwagę na przemianach współczesnej rodziny w Polsce w aspekcie drugiego przejścia demograficznego nie bez znaczenia pozostają takie kwestie, jak zmiana roli kobiety i mężczyzny w rodzinie, funkcji ekonomicznej, liczby zawieranych małżeństw czy rozwodów. Chcąc skupić swoją uwagę na problematyce bezdomności, należy podkreślić w rozważaniach nad kondycją współczesnej polskiej rodziny przede wszystkim te aspekty, które w sposób bezpośredni bądź pośredni mogą być związane ze zjawiskiem bezdomności. Dlatego wydaje mi się słusznym rozwiązanie, według którego o rodzinie należy mówić z uwzględnieniem takich problemów społecznych, jak zjawiska alkoholizmu w rodzinie, nietrwałości rodziny czy przemocy domowej Od tradycji do ponowoczesności przemiany funkcji rodziny Od czasów rewolucji przemysłowej (XIX w.) rodzina doświadczyła poważnych przemian strukturalnych, które, ogólnie rzecz biorąc, doprowadziły do przeobrażenia rodziny tradycyjnej w rodzinę ponowoczesną. W celu porównania obu typów można posłużyć się, szeroko występującym w literaturze przedmiotu, dualistycznym ujęciem problemu: wielopokoleniowość w rodzinie tradycyjnej zostaje zastąpiona nuklearną, wielodzietność ustępuje miejsca posiadaniu niewielkiej liczby dzieci, zaś pa- 8 9 M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych: zarys teorii zmiany społecznej, Warszawa 2004, s A. Kwak, Uniwersalność instytucji rodziny i kierunku jej przemian, Życie rodzinne uwarunkowania makro i mikrostrukturalne. Rocznik Socjologii Rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne, red. Z. Tyszka, t. XIV, Poznań 2003, s. 11.

17 Maciej Dębski 15 triarchalny podział ról coraz częściej wypierany jest przez egalitarny podział obowiązków. Nie bez znaczenia dla przemian rodziny pozostaje proces uprzemysłowienia, który zwiększa procent rodzin utrzymujących się z pracy poza gospodarstwem domowym. W wyniku wzrostu liczby kobiet podejmujących pracę zawodową zmienia się charakter więzi małżeńskich, maleje wpływ norm obyczajowych i religijnych na zachowania członków rodziny, co z kolei prowadzi do rozpowszechnienia procesu świadomego planowania rodziny. Zwiększająca się liczba rodzin dwupokoleniowych, wzrost pozycji społecznej żony i matki, wzrost indywidualizmu i wolności osobistej poszczególnych członów rodziny, osłabienie więzi rodzinnej i wzrost liczby rozwodów doprowadziły do spadku płodności czy nawet rezygnacji z posiadania potomstwa, tzw. dobrowolnej bezdzietności. Jak już powiedziałem, na przemiany rodziny we współczesnym świecie można patrzeć przez pryzmat zmiany funkcji rodziny. Podstawowe zadania dawnego związku rodzinnego (np. zawodowe przygotowanie potomstwa, socjalne zabezpieczenie na starość) przeszły całkowicie lub w znacznej części na inne instytucje socjalne. Jednocześnie w coraz większym stopniu nie pojmuje się już małżeństwa i rodzicielstwa jako naturalnej fazy życia człowieka, lecz jako jedną spośród kilku opcji życiowych, które w zindywidualizowanym społeczeństwie można po prostu wybierać 10. Opisu przemian współczesnej rodziny można dokonać poprzez prezentację przeobrażeń funkcji ekonomicznej, socjalizacyjnej, religijnej oraz rekreacyjnej. Jeśliby przyjąć założenie, że tradycyjna rodzina była ośrodkiem produkcyjnym, to realizacja funkcji ekonomicznej wymagała odpowiedniej (dużej) liczby członków w rodzinie. Liczne potomstwo zapewniało byt rodzinie poprzez angażowanie się w prace domowe, patriarchalny podział ról obligował każdego członka rodziny do pracy na jej rzecz. Można powiedzieć, że rodzina żyła i pracowała nie dla swoich członków, ale to wszyscy członkowie pracowali i żyli dla niej, zaś funkcja ekonomiczna stanowiła czynnik integrujący. Industrializacja oraz urbanizacja zasadniczo zmieniła podejście ekonomiczne członków rodziny. Z jednej strony dobra wyprodukowane przez rodzinę były konsumowane nie tylko przez nią, ale również przez inne osoby (powstanie wolnego rynku), po drugie zaś rozwój fabryk spowodował oddalenie się członków rodziny od siebie. Od tej pory nie możemy mówić o tym, że rodzina jest ośrodkiem produkcyjnym, albowiem nie może wyprodukować tego wszystkiego, co konsumuje, jej członkowie przestają pracować w ramach jednego gospodarstwa domowego, a muszą podejmować pracę zawodową poza domem. Dodatkowo poprzez przestrzenne rozproszenie jej członków mamy do czynienia z osłabnięciem więzi wewnątrzrodzinnych. Oznacza to, że obecnie czynnik ekonomiczny odgrywa raczej dezintegrującą, niż integrującą rolę dla całej rodziny. W rodzinie tradycyjnej główną rolę w sposobie wychowania dzieci odgrywało przekazywanie wiadomości (szczególnie zawodowych) w ramach gospodarstwa domowego. W dzisiejszych czasach, w dobie daleko posuniętej specjalizacji przekazywanie wiedzy stało się bardzo utrudnione, ze względu na jej cząstkowy i specyficzny charakter. Dlatego rola wychowania w rodzinie sprowadza się do kształtowania cech osobowości dziecka, kształtowania jego charakteru, zaś przekazywanie specjalistycznej wiedzy przejęły inne instytucje społeczne, np. szkoła. Podobna sytuacja występuje w związku z religijną funkcją rodziny 11. W modelu społeczeństwa tradycyjnego Kościół jako instytucja przenikał struktury społeczne, w tym i rodzinę, a instytucje społeczne reprezentowały model norm i wartości, jaki propagował Kościół. Miał on przede wszystkim do spełnienia funkcję integrującą społeczeństwo, w którym religia była czymś dziedziczonym. Rola B. Sutor, Etyka polityczna, Warszawa 1994, s Do rozwoju (przekształcenia) rodziny zapewne przyczyniały się takie procesy, jak urbanizacja, industrializacja czy modernizacja. Należy jednak pamiętać, że przemiany rodziny nie występują zawsze i wszędzie w takim samym tempie. Są czynniki hamujące zmiany, do których zaliczyć można np. religię. Oznacza to, że w krajach katolickich przemiany modelu tradycyjnego rodziny będą następować wolniej niż w krajach, w których religia jest bardziej liberalna wobec kształtu rodziny. W krajach bardziej uprzemysłowionych, rozwiniętych, o niskiej ingerencji religijnej zmiany modelu rodziny będą następowały szybciej niż w krajach dopiero rozwijających się.

18 16 Sytuacja bezdomnych kobiet w województwie pomorskim rodziców w wychowaniu religijnym w rodzinie tradycyjnej sprowadzała się do przekazywania dziecku podstawowych wiadomości z zakresu religii, naśladowaniu zachowań rodziców, społecznej kontroli zachowań dzieci. Nie bez znaczenia było wspólne uczestnictwo i realizacja praktyk religijnych, w szczególności w czasie świąt. Tymczasem zmianie uległa nie tylko rodzina, ale również i religijność, która staje się bardziej selektywna i synkretyczna, pozbawiona jest elementów religijności ludowej. Jawi się jako coś, co można sobie samemu wybrać, niekoniecznie musi być przyjęte w procesie dziedziczenia. W społeczeństwie ponowoczesnym mamy do czynienia z wyraźnym odejściem kościoła od struktur państwowych, a niejednokrotnie widzimy obie instytucje w wyraźnej opozycji do siebie. Człowiek w coraz większym zakresie poddany jest oddziaływaniu instytucji, która zaczyna realizować funkcję wychowania religijnego (domy parafialne, szkoły) tym bardziej, że czas poświęcany dziecku przez rodziców uległ wyraźnemu skróceniu. Ostatnią analizowaną funkcją rodziny, na przykładzie której można dostrzec zmiany społeczeństwa tradycyjnego w ponowoczesne, jest funkcja rekreacyjna. Dla tych rozważań kluczowym słowem będzie czas wolny. W rodzinie tradycyjnej istniała jasna granica pomiędzy czasem wolnym a czasem poświęconym gospodarstwu. Funkcją pierwszego była przede wszystkim regeneracja fizyczna, nie zaś szeroko pojęta rekreacja. W rodzinie ponowoczesnej trudno jednoznacznie oddzielić czas wolny od czasu pracy. Nie ulega wątpliwości, że w dobie wzmożonej aktywności zawodowej czas wolny uległ nie tylko modyfikacjom pod względem sposobu jego spędzania, ale również wyraźnemu skróceniu. Zmieniła się też jego funkcja na bardziej zabawową. Oczywiście nie jest ona realizowana w rodzinie, ale przez specjalnie powołane do tego celu instytucje Wspólnie podjęliśmy decyzję o szybkim rozwodzie dlaczego mamy do czynienia z problemem nietrwałości współczesnej rodziny? Biorąc pod uwagę fakt, iż rodzina jest najbardziej właściwym i naturalnym środowiskiem rozwoju człowieka, w którym uczy się on jak żyć i funkcjonować w społeczeństwie 12, za podstawowy warunek, niezbędny dla jej prawidłowego funkcjonowania należy uznać trwałość. Podstawowe bowiem zadanie rodziny, jakim jest wychowanie dziecka (dzieci), z samej natury rzeczy wymaga czasu i rozłożonej na lata systematycznej uwagi poświęcanej dorastającej jednostce, a także stworzenia odpowiednich warunków dla jej prawidłowego rozwoju. Rozwój jednostki jest bowiem procesem uwikłanym w kontekst, w jakim się odbywa 13. Rodzina jest dostarczycielem tego kontekstu. W opinii społecznej rozwód to zjawisko, które również podlega dynamicznym przeobrażeniom. Jakie jest funkcjonowanie rozwodu w świadomości społecznej Polaków? Czy jest to czyn dopuszczalny ze względu na silnie zakorzeniony katolicyzm? Jakiego stanowiska wobec rozwodu Polacy oczekują od kościoła rzymskokatolickiego? Czy są takie okoliczności, które usprawiedliwiałyby podjęcie i sfinalizowanie decyzji o rozwodzie? Piotr Kryczka zauważa, że przedstawienie pełnego i pogłębionego obrazu opinii społeczeństwa polskiego na temat rozwodów jest nie lada wyzwaniem, gdyż na gruncie nauk społecznych w Polsce obserwowało się dotychczas deficyt całościowych badań empirycznych w tym zakresie. Jednakże można, na podstawie niektórych opracowań określić generalne tendencje Polaków w stosunku do rozwodu D. Gębuś, Rodzina: tak, ale jaka?, Warszawa 2006, s. 25. M. Tyszkowa, Jednostka a rodzina: interakcje, stosunki, rozwój [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne, red. M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Warszawa 2004, s P. Kryczka, Rozwód w opinii społecznej kierunki zmian [w:] Rodzina współczesna, red. M. Ziemska, Warszawa 2001, s. 151.