Arthropoda (stawonogi): uwagi ogólne

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Arthropoda (stawonogi): uwagi ogólne"

Transkrypt

1 12 Arthropoda (stawonogi): uwagi ogólne Stawonogi to zwierzęta o ciele segmentowanym, pokryte kutykulą stanowiącą szkielet zewnętrzny, który zazwyczaj jest stwardniały i mało elastyczny, z wyjątkiem połączeń stawowych. Do wewnętrznej powierzchni kutykuli przyczepione są mięśnie. Podobnie jak muszla mięczaków okrywa ona części miękkie, lecz w przeciwieństwie do muszli często wnika w głąb ciała. Członowane odnóża, szybko kurczące się mięśnie poprzecznie prążkowane i dobrze rozwinięty układ nerwowy zapewniająbardzo szybki i sprawny układ lokomotoryczny. Plan budowy stawonogów osiągnął sukces na niebywałą skalę. Stawonogi stanowią prawie dziewięć dziesiątych wszystkich znanych zwierząt, żyjących zarówno w morzach, wodach słodkich, na lądzie i w powietrzu, zajmując wszystkie możliwe nisze ekologiczne. Ich ilość jest nie tylko związana z liczbą gatunków i różnorodnością (opisano dotychczas prawie milion gatunków), są liczne także jako osobniki, na przykład w oceanach żyje skorupiaków wąsonogich, a na jednego człowieka na Ziemi przypada prawie 200 milionów owadów. Niewiarygodny sukces stawonogów w dużym stopniu zależy od istoty kutykuli i to ona będzie głównym zagadnieniem wprowadzenia do stawonogów. Trzy następne rozdziały opisują różnorodność stawonogów, ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji wychodzenia z morza do ekosystemów słodkowodnych i lądowych. Rozdział 13 stanowi wprowadzeniie do skorupiaków, które są głównie organizmami wodnymi. Rozdział 14 obejmuje szczękoczułkowce, na przykład morskie skrzypłocze i lądowe pajęczaki, a także wije, będące organizmami lądowymi. W rozdziale 15 omówiono owady, które w większości są organizmami lądowymi jako formy dorosłe, często opanowującymi środowiska powietrzne. Zarówno powstanie stawonogów, jak i pokrewieństwo w ich obrębie budzi wiele kontrowersji. Początkowo przyjmowano, że należą one do jednego typu powstałego z segmentowanych robaków o wtórnej jamie ciała, podobnych do pierścienic. Czy stawonogi należą do jednego typu, czy też ten typ szkieletu zewnętrznego powstał wielokrotnie zupełnie niezależnie? Czy skorupiaki, owady i szczękoczułkowce powinny być zaliczone do różnych typów? Mimo wszystko, większość cech

2 172 Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców charakterystycznych, definiujących stawonogi (takie jak segmentowane odnóża, potrzeba skokowego wzrostu i linienia itp.) są koniecznymi konsekwencjami posiadania twardego szkieletu zewnętrznego. Nowoczesne dowody coraz bardziej wskazują na monofiletyczne pochodzenie typu, nie spokrewnionego z pierścienicami. Rozdział 20 stanowi syntezę dowodów kopalnych, molekularnych i morfologicznych na temat pokrewieństwa stawonogów Co definiuje stawonogi? Szkielet zewnętrzny okrywa całe ciało. Segmenty ciała są zgrupowane najczęściej w regiony zwane tagmata (pojedynczy tagma). Na przykład tworzą głowę, tułów czy odwłok. Większość segmentów ma jedną parę odnóży. Ostatni segment ciała może ich nie mieć, ale pierwotnie wszystkie pozostałe segmenty były zaopatrzone w parzyste odnóża. U większości grup wiele par odnóży uległo redukcji, na przykład u pasożytów czy w tylnej części ciała owadów. Na ogół u stawonogów występuje tendencja do zmniejszania liczby wyspecjalizowanych odnóży. Kiedy u młodego zwierzęcia następuje powiększenie rozmiarów, kutykula okresowo ulega wymianie. Proces ten jest kontrolowany przez hormony. Mózg, narządy zmysłów i układ nerowy są szczególnie dobrze wykształcone: szybki i precyzyjnie kontrolowany ruch jest charakterystyczny dla stawonogów, dzięki temu wyewoluował bardzo skomplikowany zespół ich zachowań. Podstawową jamą ciała stawonogów jest hemocel zawierający hemolimfę, tłoczoną umiejscowionym po grzbietowej stronie sercem przez ostia. Pozostałości celomy występują jedynie w gonadach. W początkowych stadiach rozwojowych jest ona segmentowana, ale ulega redukcji w dalszych etapach, gdyż woreczki celomatyczne łączą się ze sobą. Stawonogi nie mają orzęsionych komórek lokomotorycznych, oprócz niektórych narządów zmysłów, gdzie występują struktury rzęskowe. Układ oddechowy i wydalniczy różnicują się w zależności od lądowego lub wodnego trybu życia. Procesy te będą wyjaśniane w dalszej części. Większość stawonogów jest rozdzielnopłciowa. W związku z zapłodnieniem wewnętrznym powstały skomplikowane mechanizmy zachowań godowych. Rozwój jest typowy dla pierwoustych (ramka 5.2), z pewnymi modyfikacjami charakterystycznymi dla stawonogów Jakie są podstawowe cechy kutykuli stawonogów? Często powtarzane stwierdzenie, że badając kutykulę, badamy 90% cech owada, można rozszerzyć na całą grupę stawonogów Kutykula Kutykula, inaczej szkielet zewnętrzny, jest zbudowana z chityny i białek, bez dodatku kolagenu. Chityna jest aminopolisacharydem blisko spokrewnionym z mukoproteinami występującymi w śluzie i z nich najpewniej powstała. Sama w sobie nie jest

3 12. Arthropoda (stawonogi): uwagi ogólne 173 twarda. Mikrofibrylle chitynowe tkwią w substancji białkowej. Kutykula nabiera twardości i sztywności (sklerotyzacja) dzięki temu, że łańcuchy cząsteczek białka wiążą się kompleksowo poprzez reszty fenolowe (chinony) Kutykula jest wytwarzana przez komórki naskórka Komórki naskórka wytwarzające kutykulę są rozmieszczone na całym ciele, tworząc jednokomórkową warstwę okrywającą. Każda komórka wydziela na zewnątrz własną kutykulę, kontrolując przestrzennie wydzielanie sąsiednich komórek Kutykula jest wytwarzana w formie warstwowej Niewielkie powiększenie ukazuje: Epikutykulę: białka i woski stanowiące zewnętrzną warstwę ochraniającą (zrzucaną podczas linienia). Egzokutykulę: chityna i białka kompleksowe zesklerotyzowane dzięki resztom fenolowym, twarda i często ciemna (zrzucana podczas linienia). Endokutykulę: chityna i białka proste (resorbowane podczas linienia) z komórkami epidermy pod nią (rys. 12.1a). Warstwy kutykuli przecinają kanały gruczołów naskórkowych i kanały porowate, najprawdopodobniej transportujące wosk. Mikroskop elektronowy ujawnia występowanie wielu regularnych warstw (lamelli) mikrostrukturalnych budujących zarówno egzo-, jak i endokutykulę. Mikrowłókna chityny i białek są skierowane zgodnie z mechanicznymi wymaganiami poszczególnych regionów. Najczęściej jednak ich kierunek w poszczególnych lamellach zmienia się regularnie wzdłuż przekroju poprzecznego w sposób helikoidalny (rys. 12.1b), nadając kutykuli siłę i odporność na pęknięcia. egzokutykula (a) lamelle (b) kanał pora mikrowłókna endokutykula naskórek komórka gruczołowa komórka tworząca włosek czuciowy Ry s u n e k Kutykula stawonogów: (a) schematyczny przekrój, (b) przekrój przez poszczególne warstwy kutykuli stawonogów, ukazujący postępujące zmiany ułożenia mikrowłókien chityny i białek w następujących po sobie lamellach egzokutykuli, tworzących strukturę helikoidalną.

4 174 Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców Kutykula jest wyjątkowo wszechstronna Ze względu na funkcje związane z utrzymywaniem postawy oraz przyczepem dla mięśni poszczególne regiony kutykuli muszą ulegać modyfikacji. Na przykład jest ona bardzo twarda i ostra na pazurach oraz w aparacie gębowym gryzącym, natomiast cienka i elastyczna w stawach. Jeśli jest to wymagane, może ulegać zniekształceniu dzięki elastycznym elementom, które mają zdolność wykrzywiania się i magazynowania energii. W tym samym momencie kutykula jest w stanie zarówno chronić zwierzę, jak i dostarczać informacji ze środowiska. Aby to wszystko osiągnąć, potrzeba ogromnie złożonego wieloskładnikowego materiału Lipidy Lipid (wosk) w epikutykuli stawonogów lądowych stanowi główną barierę dla utraty wody. Wodoodporność z użyciem lekkiego wosku zapobiega użyciu cięższych materiałów. Warstwa wosku jest bardzo delikatna: zesklerotyzowane białka w warstwie poniżej zapobiegają deformacjom ciała, ale owad nie jest w stanie na przykład wejść lub wyjść z gleby bez uszkodzenia epikutykuli, gdyby nie zabezpieczenie wosku spoiwem. Lipidy powierzchniowe są również barierą dla drapieżników i parazytoidów, kontrolują do pewnego stopnia temperaturę ciała i zapobiegają wnikaniu do wnętrza organizmu nadmiaru wody. Mogą także przekazywać sygnały godowe; duże zróżnicowanie lipidów w epikutykuli wskazuje na to, że mogą one służyć jako feromony (hormony wydzielane na zewnątrz organizmu). Lipidy rne mają decydujące znaczenie dla przeżywalności większości stawonogów. kutykula w grzbietowej części tułowia podstawa skrzydła rezylina zawias skrzydłowy Ry s u n e k Przekrój poprzeczny przez ścianę ciała na tułowiu u szarańczy z rodzaju Schistocerca, pokazujący wkładkę z rezyliny w zawiasie skrzydłowym.

5 12. Arthropoda (stawonogi): uwagi ogólne Rezylina Wyjątkowo elastyczne białko, rezylina, zdolne jest do odtworzenia poprzedniego kształtu po zniekształceniu. Składa się ona z rdzeni polipeptydowych, połączonych na brzegach przez aminokwasy. Chociaż właściwości elastyczne rezyliny (rys. 12.2) są szczególnie ważne dla owadów latających, jest ona często wykorzystywana przez inne stawonogi, na przykład w szczypcach skorpionów, gdzie nie występuje mięsień odwodzący Modyfikacje w różnych grupach Kutykula w różnych grupach stawonogów wykazuje charakterystyczne modyfikacje. Skorupiaki występujące głównie w wodzie, gdzie ciężar nie jest czynnikiem ograniczającym, często mają bardzo twardą kutykulę, o dużej zawartości soli wapnia. U owadów i pajęczaków, u których gospodarka wodna jest szczególnie restrykcyjna, zawartość wosków w epikutykuli zmienia się w zależności od środowiska i może być modyfikowana przez organizm w różnych warunkach Linienie Poznanie wymagań kutykuli powoduje, że badanie jej powstawania w czasie i przestrzeni oraz badania linienia stają się jaśniejsze. W pewnym zakresie stawonogi mogą zmieniać wielkość i kształt, tworząc bardziej elastyczny szkielet zewnętrzny. Gdy jednak kutykula stwardnieje, nie może się rozciągać. Proces linienia jest niebezpieczny, gdyż organizm gwałtownie staje się mało ruchliwy i bezbronny, a ponadto nieekonomiczny, jeśli chodzi o materiał. Jednakże rozmiary larw i ich elementów składowych, jak na przykład aparatu gębowego, muszą się zwiększać. Proces ten wymaga linienia i wymiany kutykuli. Fazy przemian w trakcie linienia przedstawiono na rysunku Zmiany te kończą się powstaniem wylinki i zrzuceniem starej kutykuli. Stawonogi połykają jedno z medium (wodę lub powietrze), a ciśnienie działające od środka rozrywa starą egzokutykulę i zwierzę wydostaje się na zewnątrz. Kutykula szybko się rozszerza, następuje sklerotyzacja w zewnętrznej warstwie nowej kutykuli, żywe tkanki zaczynają się rozrastać i kutykula ulega całkowitej odbudowie. Potrzeba linienia podczas wzrostu stwarza warunki do tego, aby następowała ważna u wielu stawonogów metamorfoza, czyli szybka zmiana budowy ciała w trakcie cyklu życiowego. Linienie i metamorfoza są kontrolowane hormonalnie. Na rysunku 12.4 pokazano etapy linienia u owadów i skorupiaków, takich jak kraby, raki i krewetki (dziesięcionogi rozdz. 13). Najpierw mózg rozpoczyna neurosekrecję hormonu, który jest uwalniany do krwi ze struktury umiejscowionej obok mózgu (ciało sercowate u owadów, gruczoł zatokowy w słupkach oczu złożonych skorupiaków). U owadów hormon mózgowy aktywuje wytwarzanie prekursora hormonu linienia (ekdyzonu) umiejscowionego w gruczole protorakalnym. U skorupiaków dziesięcionogich hormon mózgowy wstrzymuje wytwarzanie tego hormonu w narządzie Y. Kiedy prekursor ekdyzonu osiąga nabłonek okrywający, tworzy się ekdyzon, który stymuluje komórki epidermy do podziału. Oba te procesy wykazują ważne różnice.

6 176 Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców (i) egzokutykula (ii) gruczoł endokutykula naskórek przestrzeń podkutykularna dzielące się komórki naskórka (iii) (iv) nieaktywny płyn wylinkowy nowa częściowo zresorbowana aktywny płyn wylinkowy prokutykula dzielące się komórki (v) stara egzokutykula obszar starej endokutykuli (vi) przyszła egzoi endokutykula prokutykula Ry s u n e k Schemat zmian występujących w kutykuli podczas cyklu linienia: (i) dojrzała kutykula; (ii) podział naskórka; (iii) powstanie nowej warstwy epikutykuli; (iv) resorpcja endokutykuli; (v) resorbcja płynu wylinkowego; (vi) zrzucenie pozostałości starej kutykuli. W przeciwieństwie do wielu skorupiaków owady (z wyjątkiem jętek) nie linieją jako dorosłe. Mają one hormon juwenilny, wytwarzany przez oddzielną grupę komórek (ciało przyległe, corpus allatum). Dyfunduje on do komórek epidermy i przy każdej wylince, z wyjątkiem ostatniej, determinuje powstawanie postaci larwalnej Jak zorganizowane są jamy ciała stawonogów? Organizacja miękkich części ciała stawonogów jest w dużej mierze narzucona przez kutykulę. Na przykład, wcale nie dziwi brak komórek orzęsionych, jeśli weźmiemy pod uwagę, że nie działają one na zewnątrz organizmu i nie są potrzebne wewnątrz. Rzęski mogą kierować odpowiedni rozwój lub go wymuszać, zapobiegając procesom podziału komórki, co jest zbędne pod kutykulą.

7 12. Arthropoda (stawonogi): uwagi ogólne Hemocel Celoma ogólnie ulega redukcji, z powodu braku wymagań co do szkieletu hydrostatycznego. Jest reprezentowana jedynie w jamie gonad i narządach wydalniczych u niektórych wodnych stawonogów. Główną jamą ciała jest hemocel, podzielony na przestrzenie wypełnione hemolimfą, która obmywa wszystkie tkanki (rys. 12.5). Hemolimfa krąży dzięki skurczom mięśni. Wchodzi ona poprzez ostia do serca znajdującego sie po grzbietowej stronie ciała i jest pompowana do przodu poprzez naczynie (a) gałąź oczna mózgu komórki neurosekrecyjne ciało sercowate ciało przyległe czułek naczynie jelito zwój podprzełykowy gruczoł protorakalny łańcuszek brzuszny żuwaczka odnóże (b) gruczoł zatokowy oko złożone słupek oczny mózg gruczoł Y nerw oczny przełyk komórki neurosekrecyjne zwój Ry s u n e k Kontrola hormonalna linienia: (a) schematyczny przekrój podłużny przedniej części owada, ukazujący mózg i inne źródła hormonów kontrolujących wylinkę; (b) pokrój brzusznej części odgałęzień oczu złożonych i przedniej części układu nerwowego skorupiaka dziesięcionogiego. Porównanie kontroli linienia u (c) owada oraz (d) skorupiaka dziesięcionogiego.

8 178 Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców (c) MÓZG komórki neurosekrecyjne ciało przyległe ciało sercowate Hormon juwenilny hormon mózgowy AKTYWACJA wszystkie linienia z wyjątkiem ostatniego gruczoł protorakalny ekdyzon wspomaganie cech larwalnych (d) stymulacja do podziału komórek naskórka MÓZG komórki neurosekrecyjne gruczoł zatokowy różne stadia pośrednie, prekursory ekdyzonu hormon mózgowy wstrzymanie gruczoł Y ekdyzon Ry s u n e k c.d. stymulacja komórek naskórka do podziału

9 12. Arthropoda (stawonogi): uwagi ogólne 179 otwarte do hemocelu. Skurcze serca są kontrolowane przez układ nerwowy stawonoga. Taki układ krwionośny pozwala na swobodny transport krwi w organizmie, co jest niezmiernie ważne podczas wylinki, zapewniając organizmowi turgor i pozwalając zachować odpowiedni kształt ciała zaraz po wylince. Oprócz rozpuszczonego pokarmu, hormonów i innych substancji hemolimfa zawiera wiele komórek zarówno stacjonarnych na powierzchni, jak i aktywnie poruszających się fagocytów, tworzących układ immunologiczny. U owadów, u których nie występują odrębne gruczoły trawienne, komórki układu krążenia mogą przechowywać i przetwarzać pokarm Jelito Jelito (rys. 12.5) przebiega od jednego do drugiego bieguna ciała stawonoga, pokryte jest kutykulą w okolicach otworu gębowego i odbytowego. Jelito środkowe może otrzymywać wydzieliny z gruczołów trawiennych. Może też być pokryte specyficzną kutykulą, przez którą substancje pokarmowe przedostają się do hemocelu. Budowa jelita ulega dużemu zróżnicowaniu w zależności od rodzaju pokarmu i sposobu jego pobierania Co umożliwia stawonogom ogromną aktywność? Segmentacja ciała Segmentacja jest to podział poszczególnych części rozwijającego się zarodka na ściśle zdefiniowane populacje, ułożone liniowo wzdłuż osi przodo-tylnej. Proces ten ewoluował zupełnie niezależnie w wielu liniach rodowych, a segmenty ciała u różnych grup organizmów stanowią odmienny układ organizacji. Na przykład u pierścienic komórki pierwotnie związane z segmentacją mają pochodzenie mezodermalne (zob. rozdz. 9), natomiast u stawonogów, zlokalizowane w epidremie tuż pod kutykulą, są pochodzenia ektodermalnego. Schemat segmentacji ciała może mieć zastosowanie do niektórych grup komórek u nicieni, u których nie występuje widoczna segmentacja morfologiczna. U wszystkich tych organizmów w tworzenie segmentów są zaangażowane podobne grupy genów. czułek naczynie krwionośne kierunek przepływu krwi serce krew uwalniania do hemocelu otwór odbytowy otwór gębowy jelito hemocel Ry s u n e k Schemat otwartego układu krwionośnego u stawonoga.

10 180 Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców Funkcjonalnie segmentacja jest związana ze sprawnym poruszaniem się. U stawonogów segmentacja ciała, w powiązaniu ze sztywnym szkieletem zewnętrznym, pozwala na szybki i precyzyjnie kontrolowany ruch. W odróżnieniu od umięśnionego wora powłokowego płazińców mięśnie stawonogów są wyraźnie odzielonymi jednostkami kontrolowanymi przez nerwy segmentalne. Nerwy te wnikają do segmentowanych odnóży. Pierwsze pary odnóży z przodu ciała pełnią funkcję zmysłową (np. czułki), następnych kilka par związanych jest głównie z odżywianiem (np. odnóża aparatu gryzącego), dalej z tyłu może występować wiele par odnóży służących do kroczenia lub pływania. Segmentacja często zanika u dorosłych organizmów prowadzących osiadły tryb życia, na przykład u wielu skorupiaków pasożytniczych Mózg Mózg najczęściej złożony jest z prostych łuków sensoryczno-motorycznych występujących w zwojach wielu bezkręgowców. Dalej występuje obrączka okołoprzełykowa i łańcuszek brzuszny ze zwojami w każdym segmencie odbierającymi bodźce czuciowe i wysyłającmi więcej niż u pierścienic nerwów motrycznych. Rozwój głowy u stawonogów jest bardzo zaawansowany, a mózg jest narządem inicjującym i kontrolującym zachowanie. Mózg występuje po grzbietowej stronie przedniego odcinka przewodu pokarmowego. Podzielony jest na trzy płaty: najbardziej grzbietowy odbiera aksony sensoryczne wychodzące z oczu, płat środkowy odbiera aksony z czułków (nie występuje u szczękoczułkowców, u którychnie ma czułków), i brzuszny płat zawierający neurony motoryczne, wysyłające nerwy motoryczne (rys. 12.4). Za mózgiem przebiega łancuszek brzuszny z parzystymi zwojami w każdym segmencie Układ neuromięśniowy Wszystkie mięśnie stawonogów są poprzecznie prążkowane. Podobnie jak kręgowce, stawonogi mogą poruszać się bardzo szybko i efektywnie. Ruch w tej grupie jest jednak kontrolowany inaczej niż u kręgowców. Mięśnie stawonogów nie są widoczne, gdyż występują wewnątrz tuby zbudowanej ze szkieletu zewnętrznego, do którego przyczepione są bezpośrednio (często do wpuklonych krawędzi kutykuli, zwanych apodemami) lub pośrednio poprzez ścięgna. Ponieważ mięśnie są przyczepione do stawów po obu stronach, mogą w nich powstawać naprężenia, co wywołuje skurcz z niewielką zmianą długości, to znaczy są oneizometryczne (rys. 12.6a i ramka 5.1). Kontrola mięśni przez układ nerwowy jest dużo mniej scentralizowana niż u kręgowców. Skurcze mięśni są w niewielkim stopniu kontrolowane przez zakończenia nerwowe. Do mięśni kończyn kręgowców dociera duża liczba identycznych aksonów motorycznych, z których każdy ma zakończenie w jednostce ruchowej i każde włókno mięśniowe jest częścią jednostki ruchowej. Siła skurczu mięśnia zależy od liczby pobudzanych jednostek motorycznych i częstotliwości pobudzania. Zahamowanie skurczów jest też scentralizowane. Stawonogi nie mają jednostek ruchowych. Do mięśnia odnóży dociera kilka aksonów, które rozgałęziają się do więcej niż jednego włókna mięśniowego i formują zakończenia gałęziaste na całym włóknie mięśniowym (rys. 12.6b). Nie wszystkie aksony są takie same: wróżnia się włókna szybkie

Phylum Arthropoda stawonogi

Phylum Arthropoda stawonogi Phylum Arthropoda stawonogi Phylum Arthropoda przewyższa wszystkie inne typy pod względem: 1. różnorodności gatunkowej; 2. liczby gatunków ok. 80% wszystkich gatunków znanych zwierząt; 3. liczby osobników.

Bardziej szczegółowo

Temat: Stawonogi zwierzęta o członowanych odnóżach.

Temat: Stawonogi zwierzęta o członowanych odnóżach. Temat: Stawonogi zwierzęta o członowanych odnóżach. Stawonogi to najliczniejsza gatunkowo grupa zwierząt występujących na Ziemi. Organizmy te żyją w wodach słodkich i słonych oraz niemal we wszystkich

Bardziej szczegółowo

Temat: Gąbki i parzydełkowce.

Temat: Gąbki i parzydełkowce. Temat: Gąbki i parzydełkowce. 1. Gąbki zwierzęta beztkankowe. To bardzo proste zwierzęta żyjące wyłącznie w wodzie głównie w morzach i oceanach, rzadziej w wodach słodkich. Zasiedlają zazwyczaj strefę

Bardziej szczegółowo

Uczenie się biologii wymaga dobrej organizacji pracy Sposoby odżywiania się organizmów

Uczenie się biologii wymaga dobrej organizacji pracy Sposoby odżywiania się organizmów Temat Uczenie się biologii wymaga dobrej organizacji pracy Sposoby odżywiania się Sposoby oddychania Sposoby rozmnażania się Bakterie a wirusy Protisty Glony przedstawiciele trzech królestw Wymagania na

Bardziej szczegółowo

Biologia klasa 6. Wymagania edukacyjne do działów na poszczególne oceny

Biologia klasa 6. Wymagania edukacyjne do działów na poszczególne oceny Biologia klasa 6 Wymagania edukacyjne do działów na poszczególne oceny ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca 1. W świecie zwierząt. Uczeń: wymienia wspólne

Bardziej szczegółowo

KLASA VI WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY (BIOLOGIA) Poziom wymagań

KLASA VI WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY (BIOLOGIA) Poziom wymagań KLASA VI WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY (BIOLOGIA) Dział Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca wymienia wspólne cechy zwierząt wyjaśnia, czym

Bardziej szczegółowo

Temat: Przegląd i budowa tkanek zwierzęcych.

Temat: Przegląd i budowa tkanek zwierzęcych. Temat: Przegląd i budowa tkanek zwierzęcych. 1. Czym jest tkanka? To zespół komórek o podobnej budowie, które wypełniają w organizmie określone funkcje. Tkanki tworzą różne narządy, a te układy narządów.

Bardziej szczegółowo

2. Plan wynikowy klasa druga

2. Plan wynikowy klasa druga Plan wynikowy klasa druga budowa i funkcjonowanie ciała człowieka ział programu Materiał kształcenia L.g. Wymagania podstawowe Uczeń: Kat. Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: Kat. Pozycja systematyczna 3

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowe zasady oceniania wymagania na poszczególne oceny szkolne Klasa 6

Przedmiotowe zasady oceniania wymagania na poszczególne oceny szkolne Klasa 6 1 Przedmiotowe zasady oceniania wymagania na poszczególne oceny szkolne Klasa 6 1. Ogólna charakterystyka zwierząt 2. Tkanki zwierzęce nabłonkowa i łączna 3. Tkanki zwierzęce mięśniowa i nerwowa 4. Charakterystyka,

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca 1. W królestwie zwierząt wspólne

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca 1. W królestwie zwierząt Uczeń:

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z BIOLOGII kl. VI

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z BIOLOGII kl. VI WYMAGANIA EDUKACYJNE Z BIOLOGII kl. VI Dział Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca wspólne przedstawia poziomy cechy zwierząt organizacji ciała

Bardziej szczegółowo

Temat: Budowa i działanie narządu wzroku.

Temat: Budowa i działanie narządu wzroku. Temat: Budowa i działanie narządu wzroku. Oko jest narządem wzroku. Umożliwia ono rozróżnianie barw i widzenie przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach. Oko jest umiejscowione w kostnym oczodole.

Bardziej szczegółowo

21. Jakie znamy choroby aparatu ruchu, jak z nimi walczyć i zapobiegać?

21. Jakie znamy choroby aparatu ruchu, jak z nimi walczyć i zapobiegać? Biologia tematy lekcji klasa 2 1. Poznajemy budowę oraz znaczenie tkanek zwierzęcych. 2. Jakie cechy charakterystyczne posiadają gąbki i parzydełkowce? 3. Skąd wywodzi się nazwa płazińce i nicienie? 4.

Bardziej szczegółowo

Temat: Świat gadów. Gady pierwotnie lądowe lądzie wtórnie w wodzie zmiennocieplne ciepłolubne

Temat: Świat gadów. Gady pierwotnie lądowe lądzie wtórnie w wodzie zmiennocieplne ciepłolubne Temat: Świat gadów. Gady (gromada) określa się jako zwierzęta pierwotnie lądowe. Oznacza to, że są one pierwszą grupą kręgowców, która w pełni przystosowała się do życia na lądzie. Niektóre gatunki wtórnie

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej. 1 Copyright by Nowa Era Sp. z o.o.

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej. 1   Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej Dział Temat 1. W królestwie zwierząt 2. Tkanki: nabłonkowa, mięśniowa i nerwowa I. Świat zwierząt ocena dopuszczająca wymienia wspólne cechy

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZBĘDNE DO UZYSKANIA POSZCZEGÓLNYCH ŚRÓDROCZNYCH I ROCZNYCH OCEN Z BIOLOGII W KLASIE VI Dział Temat Poziom wymagań

WYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZBĘDNE DO UZYSKANIA POSZCZEGÓLNYCH ŚRÓDROCZNYCH I ROCZNYCH OCEN Z BIOLOGII W KLASIE VI Dział Temat Poziom wymagań WYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZBĘDNE DO UZYSKANIA POSZCZEGÓLNYCH ŚRÓDROCZNYCH I ROCZNYCH OCEN Z BIOLOGII W KLASIE VI Dział Temat Poziom wymagań 1. W królestwie zwierząt ocena dopuszczająca ocena dostateczna

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo

Bardziej szczegółowo

PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA Z BIOLOGII DLA KLASY 6

PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA Z BIOLOGII DLA KLASY 6 PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA Z BIOLOGII DLA KLASY 6 Dział Temat 1. W królestwie zwierząt 2. Tkanki: nabłonkowa, mięśniowa i nerwowa I. Świat zwierząt ocena dopuszczająca wymienia wspólne cechy zwierząt

Bardziej szczegółowo

Uczeń: podaje przykłady. zwierząt kręgowych i

Uczeń: podaje przykłady. zwierząt kręgowych i Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Rok szkolny 2019/2020 Dział Temat Poziom wymagań 1. W królestwie

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna

Bardziej szczegółowo

KARTA ODPOWIEDZI konkurs z biologii dla uczniów szkół podstawowych ETAP SZKOLNY

KARTA ODPOWIEDZI konkurs z biologii dla uczniów szkół podstawowych ETAP SZKOLNY KARTA ODPOWIEDZI konkurs z biologii dla uczniów szkół podstawowych ETAP SZKOLNY nr zad. max punktów 1. 4 pkt. A. ośrodek dotyku płat ciemieniowy ośrodek ruchowy płat czołowy ośrodek Wernickiego płat skroniowy

Bardziej szczegółowo

Pochodzenie, budowa i ważniejsze czynności życiowe pierścienic Scenariusz lekcji w klasie I Liceum Ogólnokształcącego

Pochodzenie, budowa i ważniejsze czynności życiowe pierścienic Scenariusz lekcji w klasie I Liceum Ogólnokształcącego Przyroda Pochodzenie, budowa i ważniejsze czynności życiowe pierścienic Scenariusz lekcji w klasie I Liceum Ogólnokształcącego Anna Piekarska Nauczyciel biologii w II LO w Mielcu Cel ogólny: Zapoznanie

Bardziej szczegółowo

3 3.Tkanki roślinne-twórcze klasyfikacja tkanek na twórcze i stałe charakterystyka tkanek twórczych

3 3.Tkanki roślinne-twórcze klasyfikacja tkanek na twórcze i stałe charakterystyka tkanek twórczych Biologia- kl. 3 TŻ1, 3TŻ-2, 3 TA Numer Temat Zakres treści lekcji 1 1.Rośliny pierwotnie wodne cechy królestwa roślin formy organizacji budowy roślin pierwotnie wodnych sposoby rozmnażania się roślin pierwotnie

Bardziej szczegółowo

Phylum Arthropoda stawonogi Nadgromada Myriapoda wije

Phylum Arthropoda stawonogi Nadgromada Myriapoda wije Phylum Arthropoda stawonogi Nadgromada Myriapoda wije Podział systematyczny stawonogów Typ Arthropoda - stawonogi dzieli się na 4 podtypy: TRILOBITOMORPHA TRYLOBITOWCE CHELICERATA (CHELICERIFORMES) SZCZĘKOCZUŁKOWCE

Bardziej szczegółowo

Uczeń: podaje przykłady. zwierząt kręgowych i

Uczeń: podaje przykłady. zwierząt kręgowych i Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej SEMESTR I Dział Temat Poziom wymagań 1. W królestwie zwierząt

Bardziej szczegółowo

Podział tkanki mięśniowej w zależności od budowy i lokalizacji w organizmie

Podział tkanki mięśniowej w zależności od budowy i lokalizacji w organizmie Tkanka mięśniowa Podział tkanki mięśniowej w zależności od budowy i lokalizacji w organizmie Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana poprzecznie prążkowana serca gładka Tkanka mięśniowa Podstawową własnością

Bardziej szczegółowo

Temat: Płazińce i nicienie.

Temat: Płazińce i nicienie. Temat: Płazińce i nicienie. 1. Płazińce zwierzęta spłaszczone grzbieto brzusznie. Płazińce to zwierzęta o wydłużonym, spłaszczonym grzbieto-brzusznie ciele, przybierającym kształt liścia, płytki lub taśmy.

Bardziej szczegółowo

1 Copyright by Nowa Era Sp. z o.o.

1   Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Dział Temat 1. W królestwie zwierząt 2. Tkanki: nabłonkowa,

Bardziej szczegółowo

Wielkością i kształtem przypomina dłoń zaciśniętą w pięść. Położone jest w klatce piersiowej tuż za mostkiem. Otoczone jest mocnym, łącznotkankowym

Wielkością i kształtem przypomina dłoń zaciśniętą w pięść. Położone jest w klatce piersiowej tuż za mostkiem. Otoczone jest mocnym, łącznotkankowym Wielkością i kształtem przypomina dłoń zaciśniętą w pięść. Położone jest w klatce piersiowej tuż za mostkiem. Otoczone jest mocnym, łącznotkankowym workiem zwanym osierdziem. Wewnętrzna powierzchnia osierdzia

Bardziej szczegółowo

Układ ruchu Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka.

Układ ruchu Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka. Układ ruchu Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka. Podaj nazwy odcinków kręgosłupa oznaczonych na schemacie literami A, B, C i D. Zadanie 2. (1 pkt) Na rysunku przedstawiono

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna

Bardziej szczegółowo

Układ ruchu, skóra Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka.

Układ ruchu, skóra Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka. Układ ruchu, skóra Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka. Podaj nazwy odcinków kręgosłupa oznaczonych na schemacie literami A, B, C i D. Zadanie 2. (1 pkt) Na rysunku przedstawiono

Bardziej szczegółowo

1) Brak układu krążenia - transport przez dyfuzje Gąbki, parzydełkowce (jamochłony) żebropławy, płazińce i nicienie trawienia krążenia

1) Brak układu krążenia - transport przez dyfuzje Gąbki, parzydełkowce (jamochłony) żebropławy, płazińce i nicienie trawienia krążenia 1) Brak układu krążenia - transport przez dyfuzje Gąbki, parzydełkowce (jamochłony) żebropławy, płazińce i nicienie Drobne zwierzęta wodne, u których zaopatrzenie komórek w substancje odżywcze i tlen oraz

Bardziej szczegółowo

ocena celująca I. Świat zwierząt

ocena celująca I. Świat zwierząt Wymagania edukacyjne niezbędne do uzyskania przez ucznia poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z biologii w klasie 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls

Bardziej szczegółowo

Wynikowy plan nauczania biologii skorelowany z drugą częścią cyklu edukacyjnego Biologia z tangramem

Wynikowy plan nauczania biologii skorelowany z drugą częścią cyklu edukacyjnego Biologia z tangramem Wynikowy plan nauczania biologii skorelowany z drugą częścią cyklu edukacyjnego iologia z tangramem Poniższy plan wynikowy dotyczy[ew. jest związany z] realizacji cyklu iologia z tangramem. Zawiera wykaz

Bardziej szczegółowo

Układ wewnątrzwydzielniczy

Układ wewnątrzwydzielniczy Układ wewnątrzwydzielniczy 1. Gruczoły dokrewne właściwe: przysadka mózgowa, szyszynka, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne, nadnercza 2. Gruczoły dokrewne mieszane: trzustka, jajniki, jądra 3. Inne

Bardziej szczegółowo

Nauczycielski plan dydaktyczny. Produkcja zwierzęca. Klasa I TRA w roku szkolnym 2011/2012. Numer programu 321(05)T4,TU,SPIMENiS

Nauczycielski plan dydaktyczny. Produkcja zwierzęca. Klasa I TRA w roku szkolnym 2011/2012. Numer programu 321(05)T4,TU,SPIMENiS Nauczycielski plan dydaktyczny Produkcja zwierzęca Klasa I TRA w roku szkolnym 2011/2012 Numer programu 321(05)T4,TU,SPIMENiS 2005.02.03 Prowadzący mgr inż. Alicja Adamska Moduł, dział, Temat: Lp. Zakres

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 oparte na Programie Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 oparte na Programie Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 oparte na Programie Programie nauczania biologii Puls autorstwa Anny Zdziennickiej DZIAŁ I. ŚWIAT ZWIERZĄT TEMAT 1. W królestwie dopuszczająca wymienia wspólne

Bardziej szczegółowo

Tułów człowieka [ BAP_ doc ]

Tułów człowieka [ BAP_ doc ] Tułów człowieka [ ] Prezentacja Wstep Ciało człowieka jest najpiękniejszym i najbardziej skomplikowanym mechanizmem na świecie. W naszym ciele rozgrywa się bez przerwy tysiące zdarzeń. Nasze płuca pracują,

Bardziej szczegółowo

Morfologia i anatomia owadów Budowa i funkcjonowanie narządów wewnętrznych. Opracował Mgr Łukasz Dylewski

Morfologia i anatomia owadów Budowa i funkcjonowanie narządów wewnętrznych. Opracował Mgr Łukasz Dylewski Morfologia i anatomia owadów Budowa i funkcjonowanie narządów wewnętrznych Opracował Mgr Łukasz Dylewski ROZMIESZCZENIE NARZĄDÓW WEWNĘTRZNYCH Ryc. 1 Schemat budowy wewnętrznej owadów. 2 JAMA CIAŁA MIKSOCEL

Bardziej szczegółowo

Budowa i rodzaje tkanek zwierzęcych

Budowa i rodzaje tkanek zwierzęcych Budowa i rodzaje tkanek zwierzęcych 1.WskaŜ prawidłową kolejność ukazującą stopniowe komplikowanie się budowy organizmów. A. komórka tkanka organizm narząd B. organizm narząd komórka tkanka C. komórka

Bardziej szczegółowo

Scenariusz lekcji z biologii w szkole ponadgimnazjalnej

Scenariusz lekcji z biologii w szkole ponadgimnazjalnej Scenariusz lekcji z biologii w szkole ponadgimnazjalnej Temat lekcji: Wymiana gazowa u zwierząt dlaczego niektóre zwierzęta nie mają narządów wymiany gazowej? Cele kształcenia IV etap edukacyjny: 1. Wymagania

Bardziej szczegółowo

46 Olimpiada Biologiczna

46 Olimpiada Biologiczna 46 Olimpiada Biologiczna Pracownia zoologiczna Piotr Bernatowicz i Marta Polańska 22 kwietnia 2017 r. Zasady oceniania rozwiązań zadań Zadanie 1 Identyfikacja zwierząt (15 pkt) 1 pkt za każdą prawidłową

Bardziej szczegółowo

Funkcje Ŝyciowe organizmów zwierzęcych

Funkcje Ŝyciowe organizmów zwierzęcych Funkcje Ŝyciowe organizmów zwierzęcych Podpisz wskazane elementy komórki zwierzęcej i określ ich funkcje......... Uzupełnij schemat podziału cukrowców. Dokończ zdanie, tak aby stanowiło definicję organizmów

Bardziej szczegółowo

Układ wydalniczy (moczowy) Osmoregulacja to aktywne regulowanie ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych w celu utrzymania homeostazy.

Układ wydalniczy (moczowy) Osmoregulacja to aktywne regulowanie ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych w celu utrzymania homeostazy. Układ wydalniczy (moczowy) Osmoregulacja to aktywne regulowanie ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych w celu utrzymania homeostazy. Wydalanie pozbywanie się z organizmu zbędnych produktów przemiany

Bardziej szczegółowo

Temat: Świat ssaków. Ssaki gromadą królestwa zwierząt lądowych wodnych stałocieplności Hibernację Estywację

Temat: Świat ssaków. Ssaki gromadą królestwa zwierząt lądowych wodnych stałocieplności Hibernację Estywację Temat: Świat ssaków. Ssaki, w ujęciu systematycznym, są gromadą i należą do królestwa zwierząt. Są szeroko rozpowszechnione na Ziemi żyją we wszystkich środowiskach, zarówno lądowych, jak i wodnych. Tę

Bardziej szczegółowo

Staw skroniowo-żuchwowy - ewolucja, neurofizjologia, tensegracja. Dr n. med. Małgorzata Chochowska

Staw skroniowo-żuchwowy - ewolucja, neurofizjologia, tensegracja. Dr n. med. Małgorzata Chochowska Staw skroniowo-żuchwowy - ewolucja, neurofizjologia, tensegracja Dr n. med. Małgorzata Chochowska Staw skroniowo-żuchwowy długa droga ewolucji Ewolucja i specjalizacja układu ruchu Ewolucja ruchu w trzech

Bardziej szczegółowo

TEST - BIOLOGIA WERONIKA GMURCZYK

TEST - BIOLOGIA WERONIKA GMURCZYK TEST - BIOLOGIA WERONIKA GMURCZYK Temat: Układ nerwowy i hormonalny Zadanie 1. Zaznacz poprawną odpowiedź. Co to są hormony? a) związki chemiczne wytwarzane w gruczołach łojowych, które regulują pracę

Bardziej szczegółowo

Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu.

Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu. RUCH TO ZDROWIE Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu. P A M I Ę T A J Dobroczynny wpływ aktywności fizycznej na

Bardziej szczegółowo

POWTÓRZENIE TREŚCI NAUCZANIA Z BIOLOGII KLASY III ROZPISKA POWTÓRZEŃ ROK 2007/2008 Klasa I Treści programowe Dział powtórzeniowy Przewidziana data

POWTÓRZENIE TREŚCI NAUCZANIA Z BIOLOGII KLASY III ROZPISKA POWTÓRZEŃ ROK 2007/2008 Klasa I Treści programowe Dział powtórzeniowy Przewidziana data POWTÓRZENIE TREŚCI NAUCZANIA Z BIOLOGII KLASY III ROZPISKA POWTÓRZEŃ ROK 2007/2008 Klasa I Treści programowe Dział powtórzeniowy Przewidziana data 1. Struktura organizmu i funkcje, jakim ona służy ( komórki,

Bardziej szczegółowo

Model odpowiedzi ze schematem punktowania

Model odpowiedzi ze schematem punktowania Model odpowiedzi ze schematem punktowania Wojewódzki Konkurs Biologiczny województwo pomorskie etap rejonowy 12 stycznia 2018r. Do przejścia na etap wojewódzki kwalifikuje 35 pkt (70 % z 50) Zadanie 1

Bardziej szczegółowo

Karty pracy dla grup Przykładowe odpowiedzi

Karty pracy dla grup Przykładowe odpowiedzi Jama ustna Karty pracy dla grup Przykładowe odpowiedzi Karta pracy I 1. Wykonaj schematyczny rysunek zęba i podpisz jego najważniejsze części. 2. Uzupełnij tabelę. Zęby Rozdrabnianie pokarmu Język Gruczoły

Bardziej szczegółowo

biologia w gimnazjum UKŁAD KRWIONOŚNY CZŁOWIEKA

biologia w gimnazjum UKŁAD KRWIONOŚNY CZŁOWIEKA biologia w gimnazjum 2 UKŁAD KRWIONOŚNY CZŁOWIEKA SKŁAD KRWI OSOCZE Jest płynną częścią krwi i stanowi 55% jej objętości. Jest podstawowym środowiskiem dla elementów morfotycznych. Zawiera 91% wody, 8%

Bardziej szczegółowo

OKO BUDOWA I INFORMACJE. Olimpia Halasz xd Bartosz Kulus ; x

OKO BUDOWA I INFORMACJE. Olimpia Halasz xd Bartosz Kulus ; x OKO BUDOWA I INFORMACJE Olimpia Halasz xd Bartosz Kulus ; x OCZY - narządy receptorowe umożliwiające wykrywanie kierunku padania światła i jego intensywności oraz, wraz ze wzrostem złożoności konstrukcji,

Bardziej szczegółowo

Uczeń: wiedzy biologicznej nauki wymienia cechy organizmów żywych. podaje funkcje poszczególnych organelli. wyjaśnia, czym zajmuje się systematyka

Uczeń: wiedzy biologicznej nauki wymienia cechy organizmów żywych. podaje funkcje poszczególnych organelli. wyjaśnia, czym zajmuje się systematyka Dział programu I. Biologia nauka o życiu Temat 1. Biologia jako nauka Poziom wymagań Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Uczeń: Uczeń: Uczeń: Uczeń: określa przedmiot źródła

Bardziej szczegółowo

tel:

tel: Miękki model mózgu, 8 części Nr ref: MA00741 Informacja o produkcie: Miękki model mózgu, 8 części Wysokiej jakości, realistyczny model mózgu człowieka, wykonany z miękkiego materiału, przypominającego

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE BIOLOGIA klasa 6

WYMAGANIA EDUKACYJNE BIOLOGIA klasa 6 WYMAGANIA EDUKACYJNE BIOLOGIA klasa 6 I. Wymagania edukacyjne uwzględniają: Podstawę programową kształcenia ogólnego zakresu biologii II. Ogólne cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania zawarte

Bardziej szczegółowo

Biologia. Klasa VII. Prywatna Szkoła Podstawowa i Gimnazjum im. Z. I J. Moraczewskich w Sulejówku

Biologia. Klasa VII. Prywatna Szkoła Podstawowa i Gimnazjum im. Z. I J. Moraczewskich w Sulejówku Biologia 2017 Klasa VII Dział I : HIERARCHICZNA BUDOWA ORGANIZMU CZŁOWIEKA, SKÓRA, UKŁAD RUCHU 1. Organizm człowieka jako zintegrowana całość 2. Budowa i funkcje skóry 3. Choroby skóry oraz zasady ich

Bardziej szczegółowo

Układ kostny jest strukturą żywą, zdolną do:

Układ kostny jest strukturą żywą, zdolną do: FUNKCJE KOŚCI Układ kostny jest strukturą żywą, zdolną do: wzrostu adaptacji naprawy ROZWÓJ KOŚCI przed 8 tyg. życia płodowego szkielet płodu złożony jest z błon włóknistych i chrząstki szklistej po 8

Bardziej szczegółowo

Zmysł słuchu i równowagi

Zmysł słuchu i równowagi Zmysł słuchu i równowagi Ucho Jest narządem słuchu i równowagi. Składa się zasadniczo z trzech części: ucha zewnętrznego (1), środkowego (2) i wewnętrznego (3). Ucho zewnętrzne Składa się z małżowiny usznej

Bardziej szczegółowo

Kręgowce. 7 7. Podkreśl cechy, które świadczą o przystosowaniu żaby do życia na lądzie. (0 2) grupa a

Kręgowce. 7 7. Podkreśl cechy, które świadczą o przystosowaniu żaby do życia na lądzie. (0 2) grupa a grupa a Kręgowce Poniższy test składa się z 19 zadań Przy każdym poleceniu podano liczbę punktów możliwą Imię i nazwisko do uzyskania za prawidłowe odpowiedzi Za rozwiązanie całego sprawdzianu możesz uzyskać

Bardziej szczegółowo

Wymagania z biologii dla klasy VII. Kryteria sukcesu w języku uczniów (na podstawie szczegółowych treści nauczania z podstawy programowej):

Wymagania z biologii dla klasy VII. Kryteria sukcesu w języku uczniów (na podstawie szczegółowych treści nauczania z podstawy programowej): Wymagania z biologii dla klasy VII Kryteria sukcesu w języku uczniów (na podstawie szczegółowych treści nauczania z podstawy programowej): Podstawowe (na ocenę dopuszczającą i dostateczną): I. Biologia

Bardziej szczegółowo

FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA

FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA Daniel McLaughlin, Jonathan Stamford, David White FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA Daniel McLaughlin Jonathan Stamford David White Przekład zbiorowy pod redakcją Joanny Gromadzkiej-Ostrowskiej

Bardziej szczegółowo

Wybrane zagadnienia z fizjologii owadów

Wybrane zagadnienia z fizjologii owadów 2015-05-19 Integument Wybrane Zagadnienia z Fizjologii Owadów 233 Jeden z największych i najistotniejszych organów tworzących ciało owada Funkcja Wyznacza kształt ciała osobnika Strukturalno-mechaniczne

Bardziej szczegółowo

Przemiana materii i energii - Biologia.net.pl

Przemiana materii i energii - Biologia.net.pl Ogół przemian biochemicznych, które zachodzą w komórce składają się na jej metabolizm. Wyróżnia się dwa antagonistyczne procesy metabolizmu: anabolizm i katabolizm. Szlak metaboliczny w komórce, to szereg

Bardziej szczegółowo

5. Powstawanie dwulistkowej tarczki zarodkowej. Drugi tydzień rozwoju 107 Zaburzenia w rozwoju w pierwszych dwóch tygodniach...

5. Powstawanie dwulistkowej tarczki zarodkowej. Drugi tydzień rozwoju 107 Zaburzenia w rozwoju w pierwszych dwóch tygodniach... SPIS TREŚCI CZĘŚĆ OGÓLNA 1. Zarys historii embriologii................ 16 2. Układ rozrodczy................... 26 Układ rozrodczy męski.................. 26 Narządy rozrodcze wewnętrzne...............

Bardziej szczegółowo

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Zadanie 1 Schemat budowy przewodu pokarmowego pijawki lekarskiej. Pijawka ta odżywia się krwią kręgowców. Wyjaśnij, jakie

Bardziej szczegółowo

Zwierzęta budowa i czynności życiowe

Zwierzęta budowa i czynności życiowe 5. Zwierzęta budowa i czynności życiowe Zadanie 3. (1 pkt) Wśród protistów obserwuje się wiele różnych sposobów poruszania się. Zadanie 1. (1 pkt) Liczba znanych gatunków zwierząt prawie czterokrotnie

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii klasa I gimnazjum

Wymagania edukacyjne z biologii klasa I gimnazjum Wymagania edukacyjne z biologii klasa I gimnazjum rozróżnia elementy przyrody żywej i nieożywionej wymienia czynniki niezbędne do życia wskazuje źródła wiedzy biologicznej określa, jakiego sprzętu można

Bardziej szczegółowo

Ciśnienie definiujemy jako stosunek siły parcia działającej na jednostkę powierzchni do wielkości tej powierzchni.

Ciśnienie definiujemy jako stosunek siły parcia działającej na jednostkę powierzchni do wielkości tej powierzchni. Ciśnienie i gęstość płynów Autorzy: Zbigniew Kąkol, Bartek Wiendlocha Powszechnie przyjęty jest podział materii na ciała stałe i płyny. Pod pojęciem substancji, która może płynąć rozumiemy zarówno ciecze

Bardziej szczegółowo

Podstawy fizjologii i patofizjologii nurkowania

Podstawy fizjologii i patofizjologii nurkowania Podstawy fizjologii i patofizjologii nurkowania Układ krążenia, krwionośny Układ krążenia (krwionośny) zbudowany jest z zamkniętego systemu naczyń krwionośnych, które pod wpływem rytmicznych impulsów serca

Bardziej szczegółowo

I PORUSZAM SIĘ, ODDYCHAM I CZUJĘ

I PORUSZAM SIĘ, ODDYCHAM I CZUJĘ I PORUSZAM SIĘ, ODDYCHAM I CZUJĘ Zadanie 1. Dokończ zdania. A. Serce i wątroba to przykłady.... B. Najmniejszym elementem budującym organizm człowieka jest....... C. Zespół komórek podobnych do siebie

Bardziej szczegółowo

POZIOMY WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH Z BIOLOGII DLA UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM W STOPNIU LEKKIM

POZIOMY WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH Z BIOLOGII DLA UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM W STOPNIU LEKKIM DLA UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM W STOPNIU LEKKIM DZIAŁ I, II i III: RÓŻNORODNOŚĆ ŻYCIA Uczeń umie wymienić niektóre czynności żywego organizmu. Uczeń wie, co to jest komórka. Uczeń umie wymienić niektóre czynności

Bardziej szczegółowo

Gruczoły wydzielania wewnętrznego - oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi - wydzielają hormony. anatomia i fizjologia człowieka

Gruczoły wydzielania wewnętrznego - oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi - wydzielają hormony. anatomia i fizjologia człowieka Gruczoły wydzielania wewnętrznego - oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi - wydzielają hormony Gruczoły dokrewne człowieka PRZYSADKA mózgowa Przysadka mózgowa jest gruczołem wielkości ziarna grochu

Bardziej szczegółowo

Interfaza to niemal 90% cyklu komórkowego. Dzieli się na 3 fazy: G1, S i G2.

Interfaza to niemal 90% cyklu komórkowego. Dzieli się na 3 fazy: G1, S i G2. W wyniku podziału komórki powstaje komórka potomna, która ma o połowę mniej DNA od komórki macierzystej i jest o połowę mniejsza. Aby komórka potomna była zdolna do kolejnego podziału musi osiągnąć rozmiary

Bardziej szczegółowo

TIENS L-Karnityna Plus

TIENS L-Karnityna Plus TIENS L-Karnityna Plus Zawartość jednej kapsułki Winian L-Karnityny w proszku 400 mg L-Arginina 100 mg Niacyna (witamina PP) 16 mg Witamina B6 (pirydoksyna) 2.1 mg Stearynian magnezu pochodzenia roślinnego

Bardziej szczegółowo

TEST DO DZIAŁU TEMATYCZNEGO: POZNAJEMY SWÓJ ORGANIZM KLASA IV

TEST DO DZIAŁU TEMATYCZNEGO: POZNAJEMY SWÓJ ORGANIZM KLASA IV Sabina Wójcik Katowice, dnia 14.10.2003 r. Szkoła Podstawowa nr21 ul. Malczewskiego 1 40 748 Katowice TEST DO DZIAŁU TEMATYCZNEGO: POZNAJEMY SWÓJ ORGANIZM KLASA IV Instrukcja dla ucznia W górnym prawym

Bardziej szczegółowo

Ruch i mięśnie. dr Magdalena Markowska

Ruch i mięśnie. dr Magdalena Markowska Ruch i mięśnie dr Magdalena Markowska Zjawisko ruchu Przykład współpracy wielu układów Szkielet Szkielet wewnętrzny: szkielet znajdujący się wewnątrz ciała, otoczony innymi tkankami. U kręgowców składa

Bardziej szczegółowo

Spis treści ZWIERZĘTA BEZKRĘGOWCE 1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE... 5 2 PIERWOTNIAKI... 16 3 OGÓLNE WIADOMOŚCI O ZWIERZĘTACH... 26 4 PARZYDEŁKOWCE...

Spis treści ZWIERZĘTA BEZKRĘGOWCE 1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE... 5 2 PIERWOTNIAKI... 16 3 OGÓLNE WIADOMOŚCI O ZWIERZĘTACH... 26 4 PARZYDEŁKOWCE... Spis treści 1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE...................................... 5 Świat istot żywych........................................... 5 Komórka podstawowy element budowy organizmu zwierzęcego............

Bardziej szczegółowo

I. BIOLOGIA NAUKA O ŻYCIU Dopuszczający Dostateczny Dobry Bardzo dobry Celujący - wymienia czynniki. - podaje przykłady niezbędne do życia

I. BIOLOGIA NAUKA O ŻYCIU Dopuszczający Dostateczny Dobry Bardzo dobry Celujący - wymienia czynniki. - podaje przykłady niezbędne do życia BIOLOGIA KLASA I I PÓŁROCZE I. BIOLOGIA NAUKA O ŻYCIU Dopuszczający Dostateczny Dobry Bardzo dobry Celujący - wymienia czynniki niezbędne do życia zastosowania w życiu - przedstawia etapy wiedzy biologicznej

Bardziej szczegółowo

biologia w gimnazjum OBWODOWY UKŁAD NERWOWY

biologia w gimnazjum OBWODOWY UKŁAD NERWOWY biologia w gimnazjum 2 OBWODOWY UKŁAD NERWOWY BUDOWA KOMÓRKI NERWOWEJ KIERUNEK PRZEWODZENIA IMPULSU NEROWEGO DENDRYT ZAKOŃCZENIA AKSONU CIAŁO KOMÓRKI JĄDRO KOMÓRKOWE AKSON OSŁONKA MIELINOWA Komórka nerwowa

Bardziej szczegółowo

Ruch i mięśnie. dr Magdalena Markowska

Ruch i mięśnie. dr Magdalena Markowska Ruch i mięśnie dr Magdalena Markowska Zjawisko ruchu Przykład współpracy wielu układów Szkielet Szkielet wewnętrzny: szkielet znajdujący się wewnątrz ciała, otoczony innymi tkankami. U kręgowców składa

Bardziej szczegółowo

Sprawdzian a. białka, tłuszcze, glicerol, cukry proste, kwasy tłuszczowe, aminokwasy (0 2) Imię i nazwisko Klasa. pokarm A B C D.

Sprawdzian a. białka, tłuszcze, glicerol, cukry proste, kwasy tłuszczowe, aminokwasy (0 2) Imię i nazwisko Klasa. pokarm A B C D. Sprawdzian a Test podsumowujący dział VI...................................... Funkcjonowanie organizmów Imię i nazwisko Klasa zwierząt........................ Masz przed sobą test składający się z 15

Bardziej szczegółowo

Nie wchodzić-trwa metamorfoza Nowy wygląd-nowe życie

Nie wchodzić-trwa metamorfoza Nowy wygląd-nowe życie Nie wchodzić-trwa metamorfoza Nowy wygląd-nowe życie Co to jest metamorfoza? Metamorfoza proces charakteryzujący się znacznymi zmianami w formie lub strukturze organizmu. Rodzaje przeobrażeń Ametabolia

Bardziej szczegółowo

NARZĄD WZROKU

NARZĄD WZROKU NARZĄD WZROKU Oko można porównać do kamery cyfrowej, wyposażonej w: system soczewek (rogówka, soczewka, ciało szkliste) automatyczną regulację ostrości obrazu (akomodacja) automatyczną regulację przesłony

Bardziej szczegółowo

Zestaw pytań Podział zwierząt na bezkręgowce i kręgowce dokonano na podstawie

Zestaw pytań Podział zwierząt na bezkręgowce i kręgowce dokonano na podstawie Zestaw pytań 6 26.Podział zwierząt na bezkręgowce i kręgowce dokonano na podstawie a.pokrycia ciała b.sposobu poruszania się c.braku szkieletu zewnętrznego a obecności wewnętrznego d.położenia układów

Bardziej szczegółowo

Prawidłowe odpowiedzi Punktacja Uwagi. Nr zad. Za poprawne wykonanie poleceń A, B, C i D po 1 pkt.

Prawidłowe odpowiedzi Punktacja Uwagi. Nr zad. Za poprawne wykonanie poleceń A, B, C i D po 1 pkt. Nr zad. KARTA ODPOWIEDZI KONKURS BIOLOGICZNY ETAP SZKOLNY Max punktów 1. 6 pkt. A. Wpływ natężenia światła na zawartość azotanów w roślinie. / Czy zawartość azotanów w roślinie zależy od ilości światła?

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 6 szkoły podstawowej oparte na Programie nauczania biologii Puls życia autorstwa Anny Zdziennickiej Dział Temat Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna

Bardziej szczegółowo

Układ nerwowy. /Systema nervosum/

Układ nerwowy. /Systema nervosum/ Układ nerwowy /Systema nervosum/ Autonomiczny układ nerwowy Autonomiczny układ nerwowy = = wegetatywny -jest częścią UN kontrolującą i wpływającą na czynności narządów wewnętrznych, w tym mięśni gładkich,

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowe zasady oceniania biologia, klasa 6

Przedmiotowe zasady oceniania biologia, klasa 6 Przedmiotowe zasady oceniania biologia, klasa 6 Ocenianie poszczególnych form aktywności Ocenie podlegają: prace klasowe (sprawdziany), kartkówki, odpowiedzi ustne, zadania domowe, praca ucznia na lekcji,

Bardziej szczegółowo

UKŁAD RUCHU (UKŁAD KOSTNY, UKŁAD MIĘŚNIOWY)

UKŁAD RUCHU (UKŁAD KOSTNY, UKŁAD MIĘŚNIOWY) Zadanie 1. (2 pkt). Na rysunku przedstawiono szkielet kończyny dolnej (wraz z częścią kości miednicznej) i kość krzyżową człowieka. a) Uzupełnij opis rysunku ( ) o nazwy wskazanych kości. b) Wybierz z

Bardziej szczegółowo

INŻYNIERIA REHABILITACYJNA Materiały dydaktyczne 3

INŻYNIERIA REHABILITACYJNA Materiały dydaktyczne 3 INŻYNIERIA REHABILITACYJNA Materiały dydaktyczne 3 ZAOPATRZENIE ORTOTYCZNE Ortozą nazywamy każde urządzenie kompensujące dysfunkcję układu senso-motorycznego (Wooldrige 1972) Ortoza jest urządzeniem techniczny,

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. CZĘŚĆ PIERWSZA Podstawy histologii. CZĘŚĆ DRUGA Podstawy anatomii i fizjologii człowieka. Przedmowa 11 Wykaz skrótów 13

SPIS TREŚCI. CZĘŚĆ PIERWSZA Podstawy histologii. CZĘŚĆ DRUGA Podstawy anatomii i fizjologii człowieka. Przedmowa 11 Wykaz skrótów 13 SPIS TREŚCI Przedmowa 11 Wykaz skrótów 13 CZĘŚĆ PIERWSZA Podstawy histologii I. TKANKI CZŁOWIEKA (dr Joanna Kaźmierczak) 17 1. Tkanka nabłonkowa 17 1.1. Nabłonek pokrywający 18 1.2. Nabłonek gruczołowy

Bardziej szczegółowo

( F ) I. Zagadnienia. II. Zadania

( F ) I. Zagadnienia. II. Zadania ( F ) I. Zagadnienia 1. Rozchodzenie się fal akustycznych w układach biologicznych. 2. Wytwarzanie i detekcja fal akustycznych w ultrasonografii. 3. Budowa aparatu ultrasonograficznego metody obrazowania.

Bardziej szczegółowo

Regulacja nerwowo-hormonalna. 1. WskaŜ strzałkami na rysunku gruczoły i napisz ich nazwy: przysadka mózgowa, tarczyca, jajniki, nadnercza.

Regulacja nerwowo-hormonalna. 1. WskaŜ strzałkami na rysunku gruczoły i napisz ich nazwy: przysadka mózgowa, tarczyca, jajniki, nadnercza. Regulacja nerwowo-hormonalna 1. WskaŜ strzałkami na rysunku gruczoły i napisz ich nazwy: przysadka mózgowa, tarczyca, jajniki, nadnercza. 2. Zaznacz nazwę struktury, która koordynuje działalność wszystkich

Bardziej szczegółowo