Krzywdzenie dziecka w rodzinie. Sp ołeczne uwar unkowania i próby rozwiązań - na podstawie gdyńskich działań profilaktycznych

Transkrypt

1 M A C I E J D Ę B S K I Krzywdzenie dziecka w rodzinie Sp ołeczne uwar unkowania i próby rozwiązań - na podstawie gdyńskich działań profilaktycznych

2 Krzywdzenie dziecka w rodzinie Społeczne uwarunkowania i próby rozwiązań - na podstawie gdyńskich działań profilaktycznych Maciej Dębski 1

3 Agnieszce, w p o d z i ę k o w a n i u za niespodziewane pojawienie się 2 3

4 Wykorzystanie w części lub całości materiałów zawartych w tej publikacji możliwe jest jedynie na prawach cytatu, zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. Właścicielem autorskich praw majątkowych do publikacji jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni. Wstęp Polska, obok swoich mocnych stron, wynikających z położenia geograficznego, historii, tradycji, ma swoje społeczne zagwostki, wynikające z najważniejszych problemów zidentyfikowanych w regionie. Do najważniejszych problemów społecznych w Polsce, zaliczyć należy takie kwestie społeczne jak ubóstwo, alkoholizm, przemoc w rodzinie czy przestępczość Publikacja sfinansowana ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (Frysztacki, 2009). Ze swojej strony dodałbym jeszcze zagadnienia związane z problemem w ramach Programu Osłonowego niepełnosprawności, bezrobocia oraz bezdomności. W zależności od wieku mieszkańców, Wspieranie Jednostek Samorządu Terytorialnego w Tworzeniu Systemu Przeciwdziałania posiadania bądź nieposiadania pracy, sytuacji rodzinnej (w rodzinie pochodzenia lub tej założonej), Przemocy w Rodzinie i nie jest przeznaczona do sprzedaży. miejsca zamieszkania owe problemy przybierają bądź tracą na sile i swojej wyrazi- stości. Każdy z nich chcąc nie chcąc staje się integralną częścią życia mieszkańców wielkich aglomeracji miejskich oraz terenów małych miast i wsi. Wydaje się, że istniejące problemy WYDAWCY: społeczne wynikają z innych i generują kolejne. W aspekcie ubóstwa, niepełnosprawności, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni bezdomności czy przemocy w rodzinie możemy zidentyfikować inne problemy takie jak wykluczenie Gdynia, ul. Grabowo 2 społeczne, stygmatyzacja społeczna czy problem nierówności społecznej. Ważne tel/fax: , , jest również to, że pojawienie się określonego problemu społecznego wymusza na członkach www. mopsgdynia.pl społeczeństwa określone działania zmierzające do zlikwidowania tymczasowego stanu zagrożenia. W ten sposób powstają różnego rodzaju ustawy, uchwały, rozporządzenia oraz innego MERITUM Bożena Zimmermann rodzaju dokumenty o charakterze prawnym, których głównym celem jest zmniejszenie Bydgoszcz, ul. Bluszczowa 19, skutków oddziaływania na społeczeństwo określonego problemu społecznego. tel Mając świadomość, iż żadnego z wyżej wymienionych problemów nie można bagatelizować, meritum@by.home.pl nie należy też ich w żaden sposób rangować (ze względu na ważność, powszechność występowania, odczuwalne skutki), postanowiłem bliżej przyjrzeć się problematyce przemocy SKŁAD I ŁAMANIE: w rodzinie. W tym miejscu z naukowym optymizmem przyznać muszę, że o proble- MERITUM Bożena Zimmermann mie tym pisze się coraz częściej, ukazując jego różnorodne oblicza, konteksty i manifestacje. W ostatnim dziesięcioleciu możemy obserwować rozwój badań ogólnopolskich, jak również KOREKTA JĘZYKOWA: tych o zasięgu lokalnym, podejmujących próby oszacowania skali i charakteru przemocy Dagmara Wróblewska w rodzinie. Badania te najczęściej prowadzone są przez różnego rodzaju instytucje naukowe powiązane z ośrodkami uniwersyteckimi, prywatne instytuty badawcze, jak również przez RYSUNEK NA OKŁADCE: organizacje pozarządowe, świadczące pomoc osobom uwikłanym w przemoc. Warto w tym Zuzanna Margońska miejscu wskazać, iż wszystkie one, niezależnie od tego, kto ich dokonuje, oprócz dokonania szczegółowej charakterystyki problemu nastawione są na tworzenie rekomendacji, które DRUK: mogą zostać wykorzystane do budowania lokalnych systemów wsparcia osób uwikłanych MERITUM Bożena Zimmermann w przemoc. Wartość aplikacyjna podejmowanych badań widoczna jest również w tym, iż uzyskane wyniki bardzo często są podstawą planowania pracy dla specjalistów pracujących Wydanie pierwsze, Gdynia 2011 z osobami, doświadczającymi przemocy, na przykład dla członków zespołów interdyscyplinarnych.zasadnym wydaje się być wskazanie, że w różnorodnych opracowaniach naukowych coraz częściej, interesujący nas problem łączony jest z innymi zagadnieniami, takimi ISBN: jak problem uzależnień, problem patologizacji życia rodzinnego, współczesnych przemian ISBN: w rodzinie, przemian modeli socjalizacji jednostek czy też niewydolności państwa w zakresie 4 5

5 Krzywdzenie dziecka w rodzinie Wstęp pomocy osobom uwikłanym w przemoc. Zauważyć również należy, że o zjawisku przemocy w rodzinie pisze się również w kontekście polityki społecznej czy realizacji pracy socjalnej. Coraz częściej słowa przemoc w rodzinie pojawiają się w oficjalnych dokumentach gminnych, wojewódzkich i ogólnopolskich, coraz powszechniej znajdują swoje miejsce w planach zajęć realizowanych przez różnego rodzaju jednostki edukacyjne szkolnictwa wyższego. Rosnąca ilość realizowanych badań, ich wysoka jakość i interdyscyplinarność ujawnia znaczenie problemu przemocy, która staje się dla wielu gmin w Polsce zadaniem kluczowym do rozwiązania, zaraz po problemie bezrobocia, niepełnosprawności czy bezdomności. Mając na uwadze powyższe zagadnienia, można z całą pewnością powiedzieć, że problem przemocy w rodzinie, dotychczas włożony gdzieś między problematykę alkoholizmu, przemian więzi i relacji rodzinnych, ubóstwa rodzin, przeżywa swoisty naukowy i pozanaukowy renesans. Niewątpliwe zainteresowanie problemem przemocy widoczne jest również w nauczaniu akademickim, w którym coraz częściej można spotkać przedmioty obligatoryjne bądź fakultatywne w całości poświęcone patologicznym relacjom wewnątrzrodzinnym. Zanim przybliżę Czytelnikowi treści, bezpośrednio nawiązujące do interesującego nas zagadnienia, chciałbym poczynić cztery główne założenia, do których będę często wracać podczas moich socjologicznych wędrówek po obszarze socjologii rodziny, patologii społecznych, obszarze polityki i pomocy społecznej. a. Po pierwsze uważam, że trudno sobie wyobrazić, że może istnieć takie społeczeństwo, taka grupa społeczna, taki zbiór powiązanych ze sobą jednostek, który wolny jest od jakichkolwiek problemów czy zagrożeń, którym ktoś nie stara się zapobiegać, przeciwdziałać i redukować ich negatywne skutki. Podążając za dociekaniami socjologów, antropologów kulturowych, etnologów czy etnografów (na przykład w kierunku społeczeństw tradycyjnych), prędzej czy później dojdziemy do przekonania, że występowanie określonych problemów społecznych jest elementem konstytuującym społeczeństwo, podobnie zresztą jak sfera języka, tożsamości czy szeroko rozumianej kultury. Tak czy inaczej warto już na wstępie do tej książki postawić tezę, według której społeczeństwo istnieje jedynie wówczas, gdy w jego obrębie mamy do czynienia z odstępstwami, stanowiącymi zagrożenie dla funkcjonowania społeczeństwa, które zostały uznane za problem przez większość członków społeczeństwa. Konkludując: problemy społeczne były, są i będą integralną częścią życia jednostki i całości społeczeństwa, zaś owo sformułowanie mocno zakorzeniło się w teorii problemów społecznych (Maris, 1988, s. 6-11). W prostej linii skutki pierwszego założenia sprowadzają się do tego, że nie jesteśmy w stanie w pełni zlikwidować takich problemów jak bieda, bezdomność, alkoholizm czy przemoc w rodzinie. Nie oznacza to jednak, że nie możemy redukować ich jednostkowych i społecznych kosztów, wpływać na skalę i charakter występowania problemów społecznych. b. Drugie założenie (ważne dla spójności prezentowanych przez mnie poglądów) można byłoby zapisać tak: proces doświadczania problemów społecznych sam w sobie zakłada z jednej strony istnienie samego problemu, z drugiej zaś ludzi, którzy tych problemów doświadczają. Te proste współwystępowanie przedmiotu oraz podmiotu doświadczenia jest o tyle istotne, o ile rodzi przestrzeń do powstania marginesu społecznego ukonstytuowanego z osób, których te problemy dotyczą. Innymi słowy chcę powiedzieć, iż uwikłanie w problemy, w mniejszym bądź większym stopniu, wypycha osoby na margines społeczny bardzo często, czyniąc te osoby społecznie zbędnymi 1. Chcąc być konsekwentnym, wypadałoby zatem dodać, że każde społeczeństwo, posiadające charakterystyczne dla siebie problemy społeczne, musi w swoich strukturach w sposób obligatoryjny posiadać większy bądź mniejszy udział samego marginesu i ludzi na nim się znajdujących 2. Istotny dla drugiego założenia jest również fakt, iż przebywanie na marginesie społecznym niesie za sobą nie tylko nierówny dostęp do dóbr społecznych, ale wywołuje inne negatywne procesy, takie jak dyskryminacja, stygmatyzacja czy negatywna stereotypizacja. c. Po trzecie uważam, iż problemy społeczne współwystępują ze sobą, nachodzą na siebie, tworząc tym samym trudną do odgadnięcia układankę sytuacji krytycznych, w których uwikłana została (z mniejszym bądź większym własnym udziałem) jednostka ludzka. Poczynione przeze mnie założenie, wymusza zatem obowiązek interdyscyplinarnego działania w kierunku rozwiązywania istniejących problemów, które z natury swojej wydają się być zewnętrznie powiązane oraz wewnętrznie złożone. Dla jasności dodam, że owa wszechstronność w rozwiązywaniu problemów społecznych dotyczy zarówno ludzi nauki (przyjmijmy to określenie na użytek pracy i uznajmy, że są to osoby, nauczające innych, prowadzące badania naukowe, reprezentujące wszystkich tych specjalistów, którzy w swojej pracy zawodowej posługują się raczej teorią/teoriami niż praktyczną wiedzą), jak i pomagaczy (praktycy, którzy na co dzień świadczą pomoc osobom uwikłanym w różnorodne problemy społeczne). d. Po czwarte wreszcie przyznać muszę, choć może się to okazać mało popularna teza (w szczególności w kręgach pozanaukowych), że problemy społeczne są dla społeczeństwa czymś wartościowym. Nie oznacza to, że bezdomność czy przemoc w rodzinie jest w swojej naturze dobra i pożądana, jednakże chodzi mi o przyznanie, że istnienie problemów społecznych jest dla samego społeczeństwa i dla osób w nim żyjących (oczywiście poza występowaniem wielu negatywnych skutków) również czymś funkcjonalnym i w pewien sposób użytecznym. Dlaczego? Po pierwsze 1 O ludziach zbędnych (jednakże w służbie przemocy) pisał już ponad osiemdziesiąt lat temu wybitny polski socjolog Stefan Czarnowski. Za osoby zbędne autor uznaje takie, które nie mają żadnego stałego zatrudnienia, nie wykonują żadnego zawodu, to ludzie społecznie nieklasyfikowani, którzy zarabiają wyświadczaniem drobnych dorywczych usług, np.: zajęciem miejsca w ogonku dla kogoś, dla kogo czas jest drogi, albo odnoszenie paczek, albo otwieraniem drzwiczek samochodów i rozpinaniem parasola nad wysiadającymi wystrojonymi damami (Czarnowski, 1956, s.188). Czarnowski, dzieląc czasy na okresy stabilne i niestabilne przyznaje, że w tych drugich, w okresach wielkich przemian socjalnych i politycznych dostrzegamy, że znaczenie elementów marginesowych wzmaga się ogromnie, w miarę jak następuje ich pomnożenie (Czarnowski, 1956, s. 188). Według Z. Baumana Być zbędnym znaczy być nadliczbowym, niepotrzebnym, bezużytecznym - niezależnie od tego, jaki rodzaj potrzeb i pożytków określa standard użyteczności nieodzowności. Inni cię nie potrzebują; poradzą sobie równie dobrze - a nawet lepiej - bez ciebie. Nie istnieje żaden oczywisty powód twojej obecności i nie ma podstaw, byś mógł domagać się prawa do pozostania. Uznać kogoś za zbędnego znaczy wyrzucić go dlatego, że przeznaczony jest do wyrzucenia jak pusta i bezzwrotna plastikowa butelka albo zużyta jednorazowa strzykawka, nieatrakcyjny towar, na który nie ma nabywców albo bezużyteczny, wybrakowany lub uszkodzony produkt zdjęty z taśmy przez kontrolerów jakości. Zbędność dzieli swe pole znaczeniowe z takimi słowami jak odrzuty, wyrzutki, śmieci krótko mówiąc, odpady. Przeznaczeniem bezrobotnych, tej rezerwowej armii pracy, był powrót do czynnej służby. Przeznaczeniem odpadów jest śmietnik, wysypisko śmieci (Bauman, 2004, s.25) 2 Osoby wykluczone (wyłączone) społecznie z powodów niezależnych od siebie bądź na własne życzenie, nie są właściwością li tylko społeczeństw (po)nowoczesnych, ale byli obecni w czasach starożytnych czy średniowiecznych (Frieske, 2005, s.170). 6 7

6 Krzywdzenie dziecka w rodzinie doświadczanie przez część ludzi problemów społecznych powoduje, że ci, którzy ich nie przeżywają otrzymują swoistego rodzaju punkt odniesienia, mówiący: oj, nie! Ja braku dachu nad głową nie chcę doświadczać, nie chcę być osobą uwikłaną w przemoc rodzinną, nie chcę w swoim życiu doświadczać biedy czy borykać się z problemem alkoholowym. Społeczny kontrapunkt powodowany istnieniem problemów społecznych sprowadzać się zatem może chociażby do podejmowania szeregu czynności wykonywanych przez ludzi tylko dlatego, aby nie być osobą bezdomną, aby nie żyć w biedzie, aby nie być osobą z problemem alkoholowym, aby nie być osobą uwikłaną w przemoc. Oczywiście, będąc niezadowolonym z skreślonej przed chwilą wizji człowieka minimalistycznego, mogę dodać, że istnienie problemów społecznych wyzwala w członkach społeczeństwa reakcje obronne w postaci chęci zlikwidowania stanu kryzysowego (o tym więcej będę pisać w kontekście socjologicznej koncepcji teorii problemów społecznych), a niekiedy nawet powoduje występowanie prospołecznych i proludzkich postaw wobec tych, którzy, uwikłani w różnorodne problemy, noszą na sobie goffmanowskie piętno (Goffman, 2005). Odsuwając na bok teoretyczne rozważania o przemocy w rodzinie (wrócę do nich w jednej z części niniejszej książki) przyznać muszę, że na ów problem możemy patrzeć z różnych punktów widzenia, przyjmując bądź to perspektywę indywidualną (spojrzenie przez pryzmat osoby, doświadczającej przemocy oraz sprawcy), bądź to perspektywę systemową (ukazanie możliwych form wsparcia dla osób uwikłanych w przemoc, opis narzędzi wsparcia), jak również perspektywę społeczną (odbiór społeczny zjawiska przemocy w rodzinie, postawy członków lokalnej społeczności wobec aktów przemocy, prospołeczność obywateli społeczeństwa, postawy i czynniki, mogące sprzyjać przemocy lub ją usprawiedliwiać, powstające ruchy feministyczne ostro sprzeciwiające się przemocy wobec kobiet). Na przemoc w rodzinie można spoglądać również z perspektywy prawnej (kiedy akt przemocy jawi się jako forma przestępstwa, którego odmiany określone są w różnych kodeksach i odpowiednio karane), moralnej (dokonywanie przemocy to krzywdzenie słabszego a sprawca powinien podlegać sankcjom własnego sumienia i potępieniu ze strony innych) czy psychologicznej, kiedy to przemoc, powodując indywidualne cierpienia i bezradność, odsłania mechanizmy wewnętrzne i sytuacyjne oraz złożone procesy interakcji między sprawcą a osobą doświadczającą przemocy. Niezależnie od przyjętego sposobu patrzenia na interesujące mnie zjawisko stwierdzić należy, że sytuacja przemocy w rodzinie może być różnie opisywana, może też wywoływać różnorodne emocje, począwszy od skrajnego współczucia po niepohamowany gniew i sprzeciw. Jakby nie patrzeć zjawisko przemocy domowej (intencjonalne działanie członka rodziny, wykorzystującego nierównowagę sił, naruszające prawo i dobra osobiste) jest przede wszystkim indywidualnym dramatem osób jej doświadczających i jako takie staje się przedmiotem publicznej debaty. Jak już wyżej wspomniałem ostatnie dziesięć lat to gwałtowny rozwój badań nad zjawiskiem przemocy w rodzinie Swój głos w społecznej debacie na temat zjawiska przemocy w rodzinie systematycznie od kilku lat podejmuje również Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni, który jako jeden z pierwszych w Polsce przygotował i wdrożył 27 stycznia 2010 roku gminny program przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar przemocy w rodzinie na lata (MOPS, 2010). Istotny jest jednak nie sam fakt opublikowania lokalnego dokumentu regulującego gminne działania w procesie rozwiązywania problemu Wstęp przemocy w rodzinie (tego rodzaju dokumenty coraz liczniej powstają na terenie całej Polski, w szczególności na terenie dużych gmin miejskich),lecz podjęcie przez MOPS w Gdyni wielu logicznie powiązanych ze sobą działań zmierzających do powstania profesjonalnego systemu wsparcia dla osób uwikłanych w przemoc. Działania te wpisują się w perspektywy rozwoju pracy socjalnej w MOPS Gdynia w wymiarze prewencji, interwencji oraz integracji (Józefczyk, 2011, s. 6 i następne). Na przestrzeni ostatnich dwóch lat przeprowadzono w Gdyni ilościową diagnozę naukową poświęconą problemowi stosowania przemocy wobec dzieci, powołano do funkcjonowania jeden z największych w Polsce zespołów interdyscyplinarnych (liczący ponad sto osób), jak również opracowano szereg algorytmów postępowania w przypadku stosowania przemocy w rodzinie. Nie bez znaczenia, dla poprawnego funkcjonowania gdyńskiego systemu wsparcia osób uwikłanych w przemoc, pozostają te działania i czynności, które prowadzą do upowszechnienia wiedzy o zjawisku przemocy w rodzinie, tym samym przyczyniając się do obalania wielu nieprawdziwych stwierdzeń, odnoszących się do interesującego nas zjawiska (konferencje, debaty, kampanie społeczne, szkolenia, itp.). Całość gdyńskich doświadczeń, w zakresie rozwiązywania problemu przemocy w rodzinie i łagodzenia jej skutków, zostanie w sposób szczegółowy opisane na dalszych kartach przygotowanej książki. Omawiając strukturę niniejszej publikacji wskazać należy, iż składa się ona z pięciu zasadniczych części: a. Część pierwsza: w całości poświęcona została kwestii kondycji współczesnej rodziny w Polsce. Uwaga czytelnika zostaje skupiona z jednej strony na definicjach oraz typologiach rodziny, z drugiej zaś na najważniejszych jej przemianach. Zmiany zachodzące w polskiej rodzinie interesują mnie o tyle, o ile mają wpływ na zwiększenie bądź zmniejszenie skali i charakteru zjawiska przemocy domowej. W tym kontekście już we wstępie do książki stawiam tezę, według której obecne przemiany funkcji rodziny, przejście od patriarchalnego do egalitarnego jej modelu, zmiana roli i sytuacji kobiet w rodzinie, nietrwałość instytucji małżeństwa, jak również pojawienie się nowych form życia małżeńsko-rodzinnego wydają się być czynnikami, które doprowadzić mogą do powolnego ograniczania zjawiska przemocy w rodzinie. b. Część druga: prezentuje podstawową wiedzę z zakresu problematyki przemocy w rodzinie, ujmując interesujący nas problem w kontekście socjologicznej teorii problemów społecznych. W tej części rozważań w sposób szczegółowy omówiono proces stereotypizacji oraz stygmatyzacji osób uwikłanych w przemoc, jak również określono skalę i charakter przemocy w rodzinie w Polsce, w województwie pomorskim oraz w Gdyni, na podstawie danych pochodzących ze statystyk policyjnych (niebieskie karty). Całość opracowania poświęconego teoretycznym zagadnieniom związanym z problemem przemocy w rodzinie kończy prezentacja najważniejszych badań o charakterze ogólnopolskim, odnoszącym się do stosunku Polaków do przemocy w rodzinie, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki krzywdzenia dzieci. c. Część trzecia: spisuje gdyńskie doświadczenia związane z prowadzeniem badań naukowych poświęconych zagadnieniu przemocy w rodzinie. Zawarte w tej części książki treści opisują cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych badań w Gdyni, określają ich problematykę, zastosowane metody i techniki pomiaru, opisują proces przygotowa- 8 9

7 Krzywdzenie dziecka w rodzinie Wstęp nia badań oraz operacjonalizacji i eksplikacji tematu. Kluczowe i najważniejsze treści, znajdujące się w trzeciej części publikacji, zostały spisane w postaci szczegółowego raportu zawierającego najważniejsze wyniki i wnioski płynące z realizacji dwóch badań naukowych dotyczących stosowania różnorodnych form przemocy wśród gdyńskich maturzystów. Prezentowane w postaci tabel i wykresów wybrane dane statystyczne opisują z jednej strony ogólne opinie uczniów o zjawisku przemocy w rodzinie, z drugiej zaś dotykają problemu krzywdzenia gdyńskich uczniów ze szczególnym uwzględnieniem problemu dostawania w skórę za karę i bez powodu. W tym kontekście punktem kulminacyjnym przedstawianej analizy statystycznej jest ukazanie częstotliwości stosowania różnorodnych form przemocy (fizycznej, psychicznej i seksualnej), jak również zaprezentowanie reakcji uczniów na sytuację stosowania wobec nich przemocy w rodzinie. Część badawcza przygotowywanej publikacji kończy się opracowaniem i podaniem do wiadomości najważniejszych rekomendacji odnoszących się z jednej strony do przełamywania negatywnego stereotypu wobec osób uwikłanych w przemoc, z drugiej zaś do systemowej pracy z dzieckiem zagrożonym przemocą bądź w nią uwikłanym. d. Część czwarta: zawiera inne (niż badania) działania podejmowane przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni na rzecz osób uwikłanych w przemoc. Wszystkie je można wpisać w proces budowania profesjonalnego systemu wsparcia opartego o profilaktykę społeczną, interwencję oraz integrację (Józefczyk, 2011, s. 6-9). Zaprezentowany w tej części katalog dobrych praktyk w zakresie rozwiązywania problemu przemocy w rodzinie w Gdyni (algorytmy postępowania w sytuacji przemocy w rodzinie, realizowane projekty dotyczące asystentury, kampanie i debaty społeczne, specjalistyczne szkolenia, funkcjonowanie stron internetowych, działalność interdyscyplinarnego zespołu i inne) pokazuje z jednej strony poszczególne zręby systemowego podejścia do interesującego nas zagadnienia, z drugiej zaś wskazują na bardzo szybki rozwój pracy socjalnej podejmowanej przez pracowników Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdyni. Wydaje się, iż ważnym punktem tej części książki jest również przedstawienie najważniejszych zapisów zawartych w gminnym programie przeciwdziałania przemocy w rodzinie i ochrony ofiar przemocy w rodzinie dla miasta Gdynia. e. Część piąta: zawiera spisane ludzkie historie w postaci wywiadów z osobami uwikłanymi w przemoc w rodzinie, jak również wybrane studia przypadków opracowane przez zaangażowanych w proces przygotowania publikacji specjalistów - psychologów. Zastanawiając się nad odpowiedzią na pytanie, dlaczego powstała kolejna książka poświęcona przemocy w rodzinie i czym ona różni się od tych już dostępnych na polskim rynku wydawniczym, odpowiedź wydaje się być prosta: głównym celem przygotowanej publikacji jest prezentacja szeregu działań, podejmowanych na przestrzeni ostatnich kilku lat przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni, zmierzających do stworzenia profesjonalnego systemu wsparcia dla osób uwikłanych w przemoc. Biorąc pod uwagę cztery założenia poczynione przeze mnie we wstępie należy uznać, że sytuacja Gdyni w zakresie problematyki przemocy w rodzinie, jej skali, charakteru, ale i możliwych do podejmowania działań profilaktycznych nie wydaje się być specjalnie odmienna od sytuacji panujących w innych polskich gminach miejskich. To, co wydaje się odróżniać Gdynię od wielu innych miast (mam nadzieję, że uda mi się o tym przekonać Czytelnika) to gotowość na wprowadzanie zmian systemowych (opartych o wcześniej przygotowane dokumenty, regulujące aspekty prawne, które z kolei zostały poprzedzone realizacją szeregu badań naukowych nad zjawiskiem przemocy w rodzinie), które w sposób logiczny prowadzą do zwiększenia efektywności podejmowanych działań wobec osób uwikłanych w przemoc. Warto ten fakt docenić i na nim budować dalsze elementy wspierające związane, chociażby z procesem diagnozowania interesującego nas zjawiska, jego monitorowania, wdrażania społecznych usług w zakresie wsparcia dziecka i rodziny zagrożonej przemocą w rodzinie. Na zakończenie dość obszernego wstępu chciałbym jeszcze na moment wrócić do podstaw, które przyświecały w procesie pisania książki. Nie ukrywam, że publikacja, którą oddajemy do rąk Czytelnika, pomimo tego, że zawiera w swojej treści wątki z zakresu psychologii, psychologii społecznej, pedagogiki czy pracy socjalnej, jest pozycją przede wszystkim socjologiczną. Oznacza to, że poruszana przez mnie problematyka interesowała mnie o tyle, o ile miała charakter społeczny, ważny dla funkcjonowania gdyńskiej społeczności (nie dla poszczególnych jednostek). Przyjęcie określonego (socjologicznego) punktu widzenia zjawiska przemocy w rodzinie spowodowane było przede wszystkim moją pracą zawodową, którą na co dzień podejmuję w Instytucie Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego pracując na stanowisku adiunkta w Zakładzie Socjologii Kultury. Przy pisaniu wykorzystywałem warsztat, jakim powinien posługiwać się socjolog (w postaci odpowiednich metod, narzędzi oraz technik badawczych), również przyjęta perspektywa dla teoretycznej części publikacji nawiązuje raczej do naukowych podstaw charakterystycznych dla socjologii 3. Jednakże bez udziału wielu osób praktyków związanych z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Gdyni oraz z innymi instytucjami działającymi w obszarze pomocy społecznej czy polityki społecznej, opracowanie to nigdy by nie powstało. W pierwszej kolejności chciałbym podziękować Mirosławie Jezior Dyrektorowi MOPS Gdynia, na której wsparcie merytoryczne zawsze mogłem liczyć. Nie będzie przesadą jeśli powiem, że tak zaangażowanej osoby na rzecz praktycznego rozwiązania problemów społecznych dawno nie widziałem. Ogromnym wsparciem merytorycznym były dla mnie również długie i wieloletnie rozmowy z Jarosławem Józefczykiem Zastępcą Dyrektora MOPS Gdynia ds. wsparcia osób bezdomnych i rynku pracy oraz rozmowy z Marcinem Kowalewskim kierownikiem Zespołu ds. osób bezdomnych. Z całą stanowczością mogę powiedzieć, że to właśnie dzięki problematyce bezdomności, którą zajmuję się od 2003 roku, po raz pierwszy zainteresowałem się problemem stosowania przemocy w rodzinie. Czytelnikowi, który nie zna szczegółowo tematu wystarczyć powinna wiedza, że konflikty rodzinne (w tym stosowanie przemocy) są główną przyczyną bezdomności kobiet. Ogromny udział w powstaniu tej książki miała również Hanna Żółkoś-Margońska pełniąca obowiązki konsultanta ds. animowania działań przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz przewodniczącej Zespołu Interdyscyplinarnego w Gdyni, dzięki której mogła powstać czwarta część przygotowanej książki. Chciałbym również złożyć podziękowania moim studentom, którzy w roku 2010 i 2011 byli dla mnie wsparciem w zarówno w procesie przygotowania i realizacji badań terenowych, jak również podczas opracowywania niektórych części teoretycznych. Dziękuję również osobom, które zdecydowały się na rozmowę o własnych doświadcze- 3 Problemy społeczne, choć często pisze się o nich przede wszystkim w kontekście społecznym, nie są intelektualną własnością socjologii. W tym kontekście interesujące nas zjawiska wpisują się w interdyscyplinarne zagadnienia problemów społecznych i jako takie może być udziałem innych nauk społecznych (psychologia, pedagogika, filozofia), jak również przedmiotem zainteresowania religijnego, artystycznego, dziennikarskiego czy ekonomicznego

8 Krzywdzenie dziecka w rodzinie niach związanych z uwikłaniem w przemoc oraz wyraziły zgodę na udostępnienie nagranego w 2011 roku materiału (został on ukazany w ostatniej części publikacji). Muszę przyznać, że dla mnie osobiście prowadzenie wielogodzinnych rozmów z osobami doświadczającymi przemocy w rodzinie było dużym przeżyciem, i w wielu kwestiach zmieniło moje postrzeganie problemu. Wszystkim innym zaangażowanym w powstanie tej książki na różnych jej etapach serdecznie dziękuję. Mam świadomość, że opisywane w tej pracy treści oparte są przede wszystkim na badaniach ilościowych i jako takie pozbawione zostały spojrzenia jakościowego. Osobiście uważam, niekiedy wbrew badaniom, analizom, statystykom, iż rozwiązywanie problemu przemocy w rodzinie jest możliwe i coraz częściej, przy odpowiednim zaplanowaniu systemu pomocy, ten fakt będzie stawać się udziałem polskich gmin. W moim przekonaniu zebrany przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni na przestrzeni ostatnich lat materiał badawczy stanowi dobry punkt wyjścia do realizacji dalszych badań w zakresie zjawiska przemocy w rodzinie (również badań jakościowych), jak również do dyskusji w gronie zarówno naukowym, jak i w gronie pracowników socjalnych, asystentów rodzin i wszystkich osób, którym los osób bezdomnych nie jest obojętny. Osobiście żywię przekonanie, że treści zawarte w książce z jednej strony pogłębią wiedzę w zakresie interesującego nas problemu, z drugiej zaś będą przyczynkiem do kolejnych badań i społecznej dyskusji poświęconej problemowi przemocy w rodzinie. Maciej Dębski Część pierwsza Rodzina jako przedmiot badań i analiz 12 13

9 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz 1.1. Rodzina najważniejsze definicje oraz typologie Rodzina najważniejsze definicje oraz typologie Rodzina jest grupą społeczną o ogromnym znaczeniu praktyczno-życiowym zarówno dla jednostki jak i dla społeczeństwa. Jako najważniejsza komórka społeczna zaspokaja ona szereg ważnych potrzeb życiowych jednostki, a jej zadania w zakresie wychowania i rodzenia nowych członków są podstawą istnienia i właściwego funkcjonowania w społeczeństwie. L. Dyczewski zastanawiając się nad definicjami rodziny wskazuje, iż pomimo szerokiego pluralizmu definicyjnego wszystkie definicje podkreślają duże znaczenie rodziny dla jednostki i dla całych społeczeństw (Dyczewski, 1994, s. 11). Według autora ważność rodziny skupia się w czterech zasadniczych punktach: a. rodzina jest miejscem biologicznych narodzin człowieka, b. jest ona podstawowym środowiskiem biologicznego i duchowego rozwoju człowieka, c. jest środowiskiem realizacji społecznej natury człowieka d. jest najbardziej naturalnym środowiskiem zaspokajania popędu seksualnego. O tym, że rodzina jest grupą pierwotną, podstawową dla swoich członków decydujące znaczenie ma fakt, iż w rodzinie wszyscy spotykają się ze sobą na co dzień i wzajemne kontakty są bezpośrednie i nasycone przeżyciem emocjonalnym. W dzisiejszej rodzinie, mimo jej małych rozmiarów występuje duża różnorodność ról: męża, żony, ojca, dziecka, matki, brata, siostry, itp. Zastanawiając się nad problemem definicji rodziny wskazać trzeba, iż nie sposób zaprezentować wszystkich możliwych, definicji które funkcjonują w literaturze przedmiotu. Dlatego do pracy wybrano tylko te, które zdają się powszechnie występować w literaturze z zakresu socjologii i pedagogiki rodziny. Według A. Kamińskiego, rodzina jest podstawową wspólnotą życia, głównie emocjonalną, gdzie w czasie wszystkich lat życia następuje wzajemne wyrównanie poglądów i ocen, gdzie ludzie kontaktują się całą osobowością, a dom to podpora emocjonalna, ostoja bezpieczeństwa psychicznego (Kamiński, 1972, s. 82). Podobnie określa J. Szczepański rolę rodziny, twierdząc, że zapewnia człowiekowi zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, jest miejscem gdzie można się wyzbyć doznawanych upokorzeń, daje poczucie bezpieczeństwa, możliwość utrzymania równowagi, a co najważniejsze- utrzymanie integracji osobowości (Szczepański, 1972, s. 306). Janina Maciaszkowa pisała: Rodzina jako naturalna grupa społeczna oparta na więzach pokrewieństwa, małżeństwa, a niekiedy także adopcji, przyjmuje postać wspólnoty. Jest to wspólnota ogarniająca życie swych członków w sposób dość wielostronny. We wspólnocie zaspokajane są potrzeby wszystkich członków rodziny, zarówno dzieci, jak i dorosłych, a przedmiotem wspólnej troski są potrzeby ekonomiczne, fizyczne, jak również psychiczne. (Maciaszkowa, 1980, s. 9). Z. Tyszka twierdzi, że rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa; stanowi jego najmniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną, grupą podstawową, z którą człowiek jest ściśle związany znaczną częścią swojej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi (rola męża, żony, ojca, matki, żywiciela rodziny, itp.) Jest także dlań tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się jako jej członek, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania (Tyszka, 1993, s. 695). Mnogość definicji i różnorodność terminu rodzina niesie za sobą również mnogość typologii tego pojęcia. W licznych książkach polskich socjologów oraz pedagogów rodziny uderzać może wielość form ich występowania (Adamski 2002, Tyszka 1976, 2001, 2003, Szlendak 2010): a. Ze względu na skład (kompletność lub niekompletność) możemy mówić o strukturze pełnej (rodzina naturalna, zrekonstruowana, rodzina przysposobiona, rodzina zastępcza, rodzina kontraktowa), strukturze niepełnej (rodzina sieroca, rodzina półsieroca, rodzina rozbita, samotnych, niezamężnych matek) bądź rodzinie grupowej (kilka lub kilkanaście małżeństw, lub par żyjących w luźnym związku, lub ludzi samotnych zakłada spółdzielnię - wspólne gospodarowanie, żywienie i wychowanie dzieci przy jednoczesnym korzystaniu ze wspólnej stołówki, własnego żłobka, przedszkola - umożliwiające wspólne życie, bez zawarcia formalnego związku małżeńskiego. b. Ze względu na liczbę pokoleń wyróżniamy rodzinę jednopokoleniową (jedno pokolenie, bez dzieci), dwupokoleniową (rodzice i ich dzieci), trójpokoleniową (rodzice, dzieci i ich dziadkowie) bądź wielopokoleniową (więcej niż trzy pokolenia). c. Ze względu na wielkość rodziny możemy wskazać na rodzinę małą, rodzinę dużą oraz rozszerzoną. Rodzina mała składa się z pary małżeńskiej i niepełnoletnich dzieci. Według Z. Tyszki wspólną cechą rodzin małych jest to, że są to rodziny dwupokoleniowe, chociaż wyjątek stanowi rodzina jednopokoleniowa, która de facto jest dopiero zalążkiem rodziny małej. W rodzinach małych kontakty osobowe z krewnymi ograniczone są do najbliższych członków rodziny. Rodzina duża, to liczna komórka społeczna, w ramach której kilka pokoleń krewnych żyje we wspólnym gospodarstwie. Muszą to być przynajmniej trzy pokolenia. Krewni są zazwyczaj w ramach takiej rodziny połączeni wspólnotą majątkową i dominują w tego typu rodzinie więzy przedmiotowe. Rodzina duża zmodyfikowana inaczej nazywana jest rodziną rozproszoną, zredukowaną rodziną dużą. Jest to wielopokoleniowa, bliska sobie grupa rodzinna, która nie mieszka jednak we wspólnym gospodarstwie. d. Ze względu na warunki wychowawcze w rodzinie, interesujący i znany od dawna jest podział rodzin według ich liczebności. Uwzględnia on rodzinę nieliczną (1 2 dzieci), uznawaną za mało sprzyjającą uspołecznieniu dziecka, głównie z powodu braku (w przypadku jedynaka) albo ubóstwa styczności rówieśniczych w rodzeństwie, rodzinę średnio liczną (3 4 dzieci), o optymalnym dla procesu uspołecznienia układzie styczności między rodzeństwem oraz rodzicami i dziećmi oraz rodzinę bardzo liczną (ponad 4 dzieci) o raczej niekorzystnym dla procesu socjalizacji układzie stosunków zbyt złożonym, trudnym do wychowawczego opanowania. e. Ze względu na wariant małżeństwa możemy wyróżnić rodziny monogamiczne (małżeństwo jednego mężczyzny z jedną kobietą. Zazwyczaj mamy do czynienia z monogamią konsekwentną czyli taką, w której obowiązuje dotrzymanie przysięgi małżeńskiej aż do śmierci Szlendak, 2010, s. 119 i następne), jak również rodziny poligamiczne (przedstawiciel jednej płci wchodzi w związek małżeński z co najmniej dwójką przedstawicieli drugiej płci. Poligamia ma dwie odmiany: poligynia (jeden mężczyzna może ożenić się z wieloma kobietami) oraz poliandria (jedna kobieta wychodzi za mąż za kilku mężczyzn, najczęściej braci). f. Ze względu na kryterium zawodu wykonywanego przez żywiciela rodziny można wyróżnić rodzinę robotniczą, rodzinę chłopską, rodzinę inteligencką oraz rodzinę elitarną

10 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz 1.1. Rodzina najważniejsze definicje oraz typologie. g. Ze względu na kryterium układu stosunków pracy zawodowej można wyróżnić rodzinę tradycyjną, w której pracuje tylko mąż i ojciec, a żona (matka) prowadzi gospodarstwo domowe oraz rodzinę, w której pracują obydwoje małżonkowie i jednocześnie nie mają nikogo z dorosłych do pomocy w domu i wychowywaniu dzieci; rodzinę, która przy zaangażowaniu zawodowym obojga małżonków korzysta z takiej pomocy. W takim ujęciu rodziny możemy mówić o rodzinach: bardzo biednych (bez stałego źródła zarobku, które utrzymują się z prac dorywczych, sezonowych oraz zasiłków opieki społecznej, praktycznie pozbawione warunków do wychowywania i kształcenia dzieci), biednych (z trudem samowystarczalne, z warstwy robotników niewykwalifikowanych, w których warunki wychowawcze są mało sprzyjające i poziom aspiracji w zakresie kształcenia dzieci jest niski), zamożnych (ze średnich klas zawodowych, żyjące w dostatku, dążące do awansu społecznego rodziny, w których warunki do wychowywania dzieci są dobre i poziom aspiracji ich kształcenia wysoki) oraz bardzo zamożnych. h. Ze względu na rozkład władzy i autorytetów, można, szczególnie w rodzinie dużej, wyróżnić trzy podstawowe jej typy: rodzinę patriarchalną (której istotną cechą jest to, że władza nad jej członkami spoczywa w rękach mężczyzny, ma ona zwykle tradycyjny i instytucjonalny charakter, a jej członkowie są bezwzględnie podporządkowani woli głowy rodziny), rodzinę matriarchalną (w ramach, której władzę w znacznej mierze sprawuje kobieta matka), oraz rodzinę egalitarną, która jest przeciwieństwem dwóch wymienionych wcześniej typów, gdyż akceptuje równość współmałżonków i równy podział władzy i obowiązków. Ciekawego opracowania w zakresie władz pełnionych w rodzinie dokonała D. Duch-Krzysztoszek, która w sposób szczegółowy opisała takie zagadnienia jak sposoby sprawowania władzy, sposoby podejmowania decyzji, podział prac domowych czy społeczno-kulturowy wizerunek głowy rodziny (2007). Z punktu widzenia interesującego nas zagadnienia autorka wskazuje ponadto, że stosowanie przemocy fizycznej odczytywane może być jako sposób pozyskania i sprawowania władzy (2007, s. 199 i następne). i. Ze względu na miejsce zamieszkania można wymienić rodzinę matrylokalną (gospodarstwo domowe ulokowane jest w siedzibie matki) rodzinę patrylokalną (gospodarstwo domowe ulokowane jest w siedzibie ojca) oraz rodzinę neolokalną (gospodarstwo domowe małżonków położone jest poza domostwem rodziców). Rayomnd T. Smith wskazuje na istnienie rodzin matryfokalnych (matrycentrycznych), w których kobieta stanowi głowę rodziny w sensie ekonomicznym, identyfikacyjnym, emocjonalnym oraz politycznym (1956). Jak wskazuje Szlendak z tym typem rodziny mamy do czynienia zazwyczaj, kiedy rodzina doświadcza zjawiska nieobecności ojców (Szlendak, 2010, s. 135) 4. k. Ze względu na zróżnicowanie więzi społecznej możemy wyróżnić rodzinę normalną (opartą na więzi biologicznej między rodzicami a wszystkimi dziećmi, która odznacza się pozytywną atmosferą współżycia, spójnością wzajemnych stosunków dzięki ich ukierunkowaniu na zaspokojenie potrzeb i aspiracji wszystkich jej członków, w szczególności na wychowanie i wykształcenie dzieci, dążącą do eliminacji pojawiających się między członkami konfliktów), rodzinę niepełną (wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców, z dalszym zróżnicowaniem jej na typy podrzędne według przyczyn tej niepełności na przykład: śmierć, rozwód, separacja, niepełność czasowa, niepełność biologiczna), z których każdy implikuje swoiste trudności i problemy wychowawcze), rodzinę zreorganizowaną (przez zawarcie po jej rozbiciu drugiego lub jeszcze następnego małżeństwa, stanowiącą skomplikowany układ stosunków społecznych między naturalnymi a przybranymi rodzicami i dziećmi oraz problemy związane z ojczymem lub macochą), rodzinę zdezorganizowaną (w której panują stosunki konfliktowe, zaburzające proces socjalizacji), rodzinę zdemoralizowaną (pozostająca w kolizji z prawem czy z zasadami współżycia społecznego, choć często solidarną w stosunkach wewnątrzrodzinnych, połączoną więzią uczuciową, podobnie jak rodzina normalna, będącą jednak głównym źródłem deprawacji dziecka), jak również rodzinę stanowiącą środowisko zastępcze (opartą na więzi współżycia i funkcji opiekuńczo wychowawczej w stosunku do dzieci przy świadomości braku więzi biologicznej z nimi). l. Ze względu na rodzaj doboru małżeńskiego socjologowie wskazują na małżeństwa homogamiczne (tendencja do pobierania się z osobami o identycznym lub bardzo zbliżonym statusie społeczno-ekonomicznym na zasadzie przyciągających się podobieństw) oraz heterogamiczne (tendencja do pobierania się z osobami o odmiennym statusie społeczno-ekonomicznym na zasadzie przyciągających się przeciwieństw) Szlendak, 2010, s W kontekście doboru małżeńskiego rozważać należy takie terminy jak mezalians, małżeństwa mieszane, hipergamia Funkcje rodziny Nie ulega wątpliwości, że tak jak mamy do czynienia z wielością definicji rodziny oraz jej typologii w przypadku funkcji rodziny również możemy mówić o ich mnogości. Ciekawego podsumowania tego aspektu dokonał F. Adamski w swojej publikacji dzieląc funkcje rodziny na dwie szerokie kategorie: funkcje instytucjonalne oraz funkcje osobowe (2002, s ). Autor wychodzi ponadto z założenia, że rodzina pełni funkcje pierwszorzędne (takie, bez których realizacji rodzina przestałaby istnieć. Należą do nich funkcje prokreacji, socjalizacji i miłości) oraz akcydentalne takie, bez których rodzina może funkcjonować bez większego dla siebie i społeczeństwa uszczerbku: do tych funkcji zalicza się funkcję ekonomiczną, opiekuńczą, stratyfikacyjną, rekreacyjną, religijną oraz integracyjną). W rozumieniu autora funkcjami rodziny są: j. Ze względu na reguły dziedziczenia możemy wyróżnić rodziny matrylinearne (męskie potomstwo dziedziczy po matce nazwisko, dobra materialne, status społeczny itp.) rodziny patrylinearne (dziedziczenie po ojcu) oraz rodziny bilinerane (dziedziczenie zarówno od strony matki, jak i po ojcu, choć jak zauważa Szlendak tego rodzaju społeczności w praktyce, ze względu na większe zarobki ojców, najczęściej okazują się być patrylinearne Szlendak, 2010, s. 132). a. Funkcja prok reac yjna alb o biologiczna, której zadaniem jest podtrzymanie ciągłości społeczeństwa. Funkcja ta wysuwa się na czoło we wszelkich analizach 4 Ojciec znika z życia swojej partnerki, odchodzi od niej albo ginie na wojnie. Dzieci wiedzą o istnieniu ojca ale ten nie angażuje się w ich życie, nie sprawuje nad nimi opieki, ze względu na to, iż ojciec nie chce. naukowych. Według tej definicji rodzina jest grupą, w której na świat wydawane jest 16 17

11 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz 1.2. Funkcje rodziny potomstwo dzięki czemu możliwe jest utrzymanie ciągłości biologicznej społeczeństwa. W ujęciu tej definicji to właśnie rodzina i tylko ona jest miejscem, w którym kontakty seksualne obu partnerów (małżonków) są legalnie możliwe. Jak wiadomo dziecko może przyjść na świat poza rodziną, nie zmienia to jednak faktu, że rodzina pod względem religijnym i prawnym wciąż pozostaje uznanym środowiskiem powoływania nowego życia. Dzisiaj jasno mówi się o odróżnieniu funkcji biologicznej od prokreacyjnej, co oznacza, że nie każdy kontakt seksualny musi prowadzić do zapłodnienia i wydania na świat potomstwa. b. Funkcja ekonomiczna odnosząca się do dostarczania dóbr materialnych rodzinie. W rozumieniu tej funkcji rodzina jawi się jako jednostka gospodarująca. W okresie preindustrialnym w ramach rodziny wytwarzano produkty niezbędne do życia jej członków począwszy od wyżywienia, ubrania a skończywszy na lekarstwach i sprzęcie gospodarczym. W ujęciu ekonomicznym rodzina daje możliwość utrzymania członków niepracujących przede wszystkim starcom, dzieciom, osobom chorym. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat funkcja ta uległa zmianie zaś widoczne jest to w ograniczeniu ilości członków rodziny. W okresie rodziny tradycyjnej wielodzietny model rodziny zapewniał przede wszystkim realizację funkcji ekonomicznej, według której im więcej członków rodziny tym więcej taniej siły roboczej pracującej na jej rzecz. c. Funkcja opiekuńcza polegająca na zabezpieczeniu członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, w których poszczególni członkowie rodziny nie są w stanie sami zaradzić własnym potrzebom. d. Funkcja s o cjalizac yjna związana z wprowadzaniem członków rodziny w życie społeczne i przekazanie im określonych wartości kulturowych. Proces socjalizacji zaczyna się od wczesnych lat życia dziecka. Socjalizacyjna funkcja rodziny odnosi się do ściśle określonych zadań. Jednym z nich jest przekazywanie potomstwu wiedzy o świecie przyrodniczym i społecznym, która to wiedza staje się podstawą racjonalnego zachowania i działania socjalizowanej jednostki. Po drugie socjalizacja polega na wdrożeniu umiejętności i nawyków posługiwania się przedmiotami otaczającego świata oraz wdrożeniu zachowania i działania adekwatnego do wymogów społecznych danego społeczeństwa i środowiska- internalizacja norm i wzorów. Nie bez znaczenia w procesie socjalizacji jest także przekazywany potomstwu systemu wartości uznawanych i stosowanych w ocenach przez dane społeczeństwo i środowisko jak również internalizowanie sposobów działania mających prowadzić do wskazanych celów. Socjalizacja rodzinna to również przekazywanie dorobku społeczeństwa w zakresie kultury duchowej, czyli wprowadzanie młodego pokolenia w różne dziedziny twórczości. e. Funkcja straty fikac yjna odnosząca się do zagwarantowania członkom rodziny określonego statusu życiowego, wyznaczającego przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej. Pomimo trudności, na jakie napotyka nauka w badaniu przemian rodziny nie ulega wątpliwości, że sama instytucja, jaką jest rodzina w ciągu ostatniego wieku uległa zasadniczym f. Funkcja integrac yjna (kontrolna) przejawiająca się w zachowaniu społecznej kontroli poszczególnych członków rodziny, w tym zachowań seksualnych przemianom (Marody, Giza-Poleszczuk, 2004, s.184). Przeobrażenia te widoczne są nie tylko w liczebnym ograniczeniu członków rodziny (przejście od rodzin wielodzietnych do ro- małżonków a także dorastających dzieci. Regulacja stosunków seksualnych związana jest z funkcją zaspokajania popędów seksualnych i potrzebą miłości. W takim ujęciu dziny typu nuklearnej), w zasadzie zamieszkiwania małżeństw (przejście od patrylokalności rodzina jawi się jako miejsce, które zapewnia jednostkom zaspokojenie potrzeb emo- i matrylokalności do coraz większej neolokalności) czy też w posługiwaniu się autorytetem cjonalnych, potrzeb intymnego współżycia oraz równowagę emocjonalną. To wszystko zdaje się zapobiegać dezintegracji rodziny. Można powiedzieć, iż jeśli te potrzeby psychiczne człowieka nie są realizowane w rodzinie istnieje większe prawdopodobieństwo rozerwania małżeństwa. g. Fun kc ja m ałż eńsk a zaspokajającą potrzeby życia intymnego małżonków. h. Funkcja ro dzicielsk a odnoszącą się do zaspokajania potrzeb uczuciowych rodziców i dzieci. W sferze psychiczno-uczuciowej rola rodziny określona zostaje jako ustawiczne oddziaływanie na psychikę dziecka. Funkcja ta jest bardzo delikatna, gdyż zostawia najtrwalsze ślady w psychice młodych członków rodziny. Niestety w wielu przypadkach oddziaływanie psychiczno-uczuciowe jest zaburzone, czego jawną formą wyrazu jest stosowanie różnych rodzajów przemocy domowej i różnorodnych form wykorzystywania. i. Funkcja bratersk a, która zaspokaja potrzeby uczuciowe braci i sióstr. j. Fun kc ja reli g ijn a: Jak wskazuje Adamski niejednokrotnie jest ona traktowana jako część funkcji socjalizacyjnej o ile w ramach ogólnego procesu socjalizacji rodzinnej dokonuje się też proces socjalizacji religijnej (2002, s. 49). Ogólnie rzecz biorąc funkcja ta polega na przekazywaniu w ramach struktury rodziny wartości, norm, wzorców zachowań religijnych (uczęszczanie na mszę świętą, spędzanie świąt religijnych, itp.) oraz na uczeniu się określonych ról oraz określonego typu interakcji uznawanych w grupie religijnej. Integracja dziecka w tym zakresie w dużej mierze w naszym kręgu kulturowym przeniesiona jest na instytucje kościoła katolickiego w szczególności na katechetów prowadzących zajęcia z religii w szkole. Nie sposób nie wspomnieć jeszcze o dwóch funkcjach rodziny, na które zwraca uwagę T. Szlendak (2010, s. 117), a mianowicie o identyfikacyjnej oraz rekreacyjno-towarzyskiej funkcji rodziny. W pierwszym przypadku rodzinę traktować możemy jako przestrzeń, która określa miejsce jednostki w społeczeństwie. W takim ujęciu rodzina jawi się jako punkt odniesienia w przyszłość (i w przeszłość), który decyduje o statusie przypisanym, ale również o możliwościach rozwoju jednostki w przyszłości, bądź barierach życiowych. Funkcja rekreacyjno-towarzyska sprowadza się do kreacji oraz organizacji jednostce czasu wolnego, wypoczynku, jak również do stworzenia członkom rodziny odpowiednich możliwości do zawiązywania relacji towarzyskich z innymi członkami społeczeństwa Przemiany współczesnej rodziny w Polsce kryzys czy transformacja?

12 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz 1.3. Przemiany współczesnej rodziny w Polsce kryzys czy transformacja? - przejście od tradycyjnego patriarchatu do nowoczesnego egalitaryzmu (Kwak, 2003, s. 11) - ale przede wszystkim w pojawiających się alternatywnych formach życia małżeńsko-rodzinnego (niezamężna kohabitacja, życie w samotności, monoparentalność). Skupiając swoją uwagę na przemianach współczesnej rodziny w Polsce w aspekcie drugiego przejścia demograficznego nie bez znaczenia zatem pozostają takie kwestie jak zmiana roli kobiety i mężczyzny w rodzinie, zmiana funkcji ekonomicznej w rodzinie czy ilość zawieranych małżeństw czy ilość rozwodów. Poniższe rozważania składają się z trzech zasadniczych części. W pierwszej z nich w sposób szczegółowy opisana zostanie zmiana modelu rodziny tradycyjnej w rodzinę ponowoczesną ze szczególnym uwzględnieniem roli kobiety w rodzinie. W tej części istotną rolę odgrywać będzie opis przemian zachodzący w podstawowych funkcjach rodziny. Do krótkiego przedstawienia przemian współczesnej rodziny wybrałem jedynie te aspekty, które jednoznacznie wskazują, iż zmiana modelu rodziny pociąga za sobą zmianę społeczną, i na odwrót. Z racji tego, iż przemiany współczesnej rodziny widoczne są w konkretnych sytuacjach społecznych druga część wywodu poświęcona zostanie problemowi kryzysu współczesnej rodziny, który przejawia się w rosnącej liczbie orzeczonych sądownie rozwodów. Trzecią część wywodu stanowić będą rozważania poświęcone alternatywnym formom życia małżeńsko-rodzinnego. W tym ujęciu nacisk położony zostanie nie tyle na słowo kryzys co na słowo transformacja rodziny. Od tradycji do p onowo cz esności - prz emiany funkcji ro dziny Od czasów rewolucji przemysłowej (XIX w.) rodzina doświadczyła poważnych przemian strukturalnych, które ogólnie rzecz biorąc doprowadziły do przeobrażenia rodziny tradycyjnej w rodzinę ponowoczesną. W celu porównania obu typów rodziny można posłużyć się szeroko występującym w literaturze przedmiotu dualistycznym ujęciem problemu: wielopokoleniowość w rodzinie tradycyjnej zostaje zastąpiona dwupokoleniowością, wielodzietność ustępuje miejsca rodzinie nuklearnej zaś patriarchalny podział ról coraz częściej wypierany jest przez egalitarny podział obowiązków. Nie bez znaczenia dla przemian rodziny pozostaje proces uprzemysłowienia, który zwiększa procent rodzin, utrzymujących się z pracy poza gospodarstwem domowym. W wyniku wzrostu liczby kobiet, podejmujących pracę zawodową, zmienia się charakter więzi małżeńskich, maleje wpływ norm obyczajowych i religijnych na zachowania członków rodziny, co z kolei prowadzi do rozpowszechnienia procesu świadomego planowania rodziny. Zwiększająca się liczba rodzin dwupokoleniowych, wzrost pozycji społecznej żony i matki, wzrost indywidualizmu i wolności osobistej poszczególnych członów rodziny, osłabienie więzi rodzinnej i wzrost rozwodów doprowadziły do spadku płodności czy nawet rezygnacji z posiadania potomstwa - tzw. dobrowolnej bezdzietności. Na przemiany rodziny we współczesnym świecie można patrzeć przez pryzmat zmiany jej podstawowych funkcji. Niektóre z nich (np. zawodowe przygotowanie potomstwa, socjalne zabezpieczenie na starość) przeszły całkowicie lub w znacznej części na inne instytucje socjalne, inne zostały jeszcze bardziej zautonomizowane i w pełni uzależnione zostały od samych członków rodziny (Sutor, 1994, s ). Opis przemian współczesnej rodziny można dokonać poprzez prezentację przeobrażeń funkcji ekonomicznej, socjalizacyjnej, religijnej oraz rekreacyjnej. Jeśliby przyjąć założenie, że tradycyjna rodzina była ośrodkiem produkcyjnym to realizacja funkcji ekonomicznej wymagała odpowiedniej (dużej) liczby członków w rodzinie. Liczne potomstwo zapewniało byt rodzinie poprzez angażowanie się w prace domowe, patriarchalny podział ról obligował każdego członka rodziny do pracy na jej rzecz. Można powiedzieć, że rodzina żyła i pracowała nie dla swoich członków, ale to wszyscy członkowie pracowali i żyli dla niej, zaś funkcja ekonomiczna stanowiła czynnik integrujący. Industrializacja oraz urbanizacja zasadniczo zmieniła podejście ekonomiczne członków rodziny. Z jednej strony dobra wyprodukowane przez rodzinę były konsumowane nie tylko przez nią, ale również przez inne osoby (powstanie wolnego rynku), po drugie zaś rozwój fabryk spowodował oddalenie się członków rodziny od siebie. Od tej pory nie możemy mówić o tym, ze rodzina jest ośrodkiem produkcyjnym, albowiem nie może wyprodukować tego wszystkiego, co konsumuje, jej członkowie przestają pracować w ramach jednego gospodarstwa domowego, a jej członkowie muszą podejmować pracę zawodową poza domem. Dodatkowo poprzez przestrzenne rozproszenie jej członków mamy do czynieniaz osłabnięciem więzi wewnątrzrodzinnych. Oznacza to, że obecnie czynnik ekonomiczny odgrywa raczej dezintegrującą, niż integrującą rolę dla całej rodziny. W rodzinie tradycyjnej w sposobie wychowania dzieci główną rolę odgrywało przekazywanie wiadomości (szczególnie zawodowych) w ramach gospodarstwa domowego. W dzisiejszych czasach, w dobie daleko posuniętej specjalizacji przekazywanie wiedzy stało się bardzo utrudnione, ze względu na jej cząstkowy i specyficzny charakter. Dlatego rola wychowania w rodzinie sprowadza się do kształtowania cech osobowości dziecka, kształtowania jego charakteru, zaś przekazywanie specjalistycznej wiedzy przejęły inne instytucje społeczne, np. szkoła. Podobna sytuacja występuje w związku z religijną funkcją rodziny 5. W modelu społeczeństwa tradycyjnego Kościół jako instytucja przenikał struktury społeczne, w tym i rodzinę a instytucje społeczne reprezentowały model norm i wartości, jaki propagował Kościół. Miał on przede wszystkim do spełnienia funkcję integrującą społeczeństwo, w którym religia była czymś dziedziczonym. Rola rodziców w wychowaniu religijnym w rodzinie tradycyjnej sprowadzała się do przekazywania dziecku przez rodziców podstawowych wiadomości z zakresu religii, naśladowaniu zachowań rodziców, społecznej kontroli zachowań dzieci. Nie bez znaczenia dla wychowania religijnego w rodzinie tradycyjnej były wspólne uczestnictwo i realizacja praktyk religijnych, w szczególności w czasie świąt. Tymczasem we współczesnych czasach zmianie uległa nie tylko rodzina, ale również i religijność, która staje się bardziej selektywna, i synkretyczna, religijność pozbawiona elementów religijności ludowej. Religia jawi się jako coś, co można sobie samemu wybrać, co niekoniecznie musi by przyjęte w procesie dziedziczenia. W społeczeństwie ponowoczesnym mamy do czynienia z wyraźnym odejściem kościoła od struktur państwowych, a niejednokrotnie widzimy obie instytucje w wyraźnej opozycji do siebie. Człowiek w coraz większym zakresie poddany jest oddziaływaniu instytucji, która zaczynają realizować funkcję wychowania religijnego (domy parafialne, szkoły) tym bardziej, że czas poświęcany dziecku przez rodziców uległ wyraźnemu skróceniu. 5 Do rozwoju (przekształcenia) rodziny zapewne przyczyniały się takie procesy jak urbanizacja, industrializacja czy modernizacja. Należy jednak pamiętać, że przemiany rodziny nie występują zawsze i wszędzie w takim samym tempie. Są czynniki hamujące zmiany w rodzinie, do których zaliczyć można na przykład religię. Oznacza to, że w krajach katolickich przemiany modelu tradycyjnego rodziny będą następować wolniej niż w krajach, w których religia jest bardziej liberalna wobec kształtu rodziny, niż ma to miejsce w kościele rzymskokatolickim. W krajach bardziej uprzemysłowionych, rozwiniętych, o niskiej ingerencji religijnej zmiany modelu rodziny będą następowały szybciej niż w krajach dopiero rozwijających się

13 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz Ostatnią analizowaną funkcją rodziny, na przykładzie której można dostrzec zmiany społeczeństwa tradycyjnego w ponowoczesne jest funkcja rekreacyjna. Dla tych rozważań kluczowym słowem będzie czas wolny. W rodzinie tradycyjnej istniała jasna granica pomiędzy czasem wolnym a czasem poświęconym gospodarstwu. Funkcją czasu wolnego była przede wszystkim regeneracja fizyczna, nie zaś szeroko pojęta rekreacja. W rodzinie ponowoczesnej trudno jednoznacznie wydzielić czas wolny od czasu pracy. Nie ulega wątpliwości, że w dobie wzmożonej aktywności zawodowej czas wolny uległ nie tylko modyfikacjom pod względem sposobu jego spędzania, ale również wyraźnemu skróceniu. Zmieniła się też jego funkcja na bardziej zabawową. Oczywiście nie jest ona realizowanaw rodzinie, ale przez specjalnie powołane do tego celu instytucje. Prz emiany ro dziny w świetle te orii dr ugiego prz ejścia demograficznego Teoria, o której mowa dotyczy przede wszystkim zmian rodziny w jej demograficznym aspekcie (Kotowska 1999, 2005; Giza-Poleszczuk 2005, Slany 2002). W świetle teorii głównym czynnikiem obserwowanych przemian rodziny są procesy jej modernizacji, w ramach której zachodzą równolegle zmiany techniczno-ekonomiczne (industrializacja, urbanizacja, rozwój sektora usług materialnych i niematerialnych, pojawienie się metod sztucznych regulacji poczęć, rozwój medycyny), transformacje społeczne i kulturowe (rozpowszechnienie się wiedzy psychologicznej i medycznej, oddzielenie się religii od życia społecznego) oraz przemiany wartości wzrost na znaczeniu wartości związanych z wolnością jednostki i samorealizacją (Szlendak, 2010, s. 392). Skutkiem procesu modernizacji jest odwrócenie się od rodziny i skupienie uwagi przede wszystkim na sobie. Warto w tym miejscu przytoczyć składowe procesu modernizacji: a. zmniejszenie znaczenia małżeństwa na rzecz swobodniejszych form związków, b. przejście od jednorodnego typu rodziny do wielu różnych typów rodzin, c. obniżenie się wieku inicjacji seksualnej, d. zasadnicze zmiany w wieku opuszczania domu rodzinnego, e. opóźnianie zawarcia pierwszego małżeństwa, f. opóźnienie momentu urodzenia pierwszego dziecka, g. liczebny wzrost rozwodów oraz liczebny wzrost małżeństw zawieranych ponownie, h. przejście od antykoncepcji mającej na celu proste zapobiegnięcie niechcianej ciąży do świadomego planowania posiadania dzieci, i. liczebny wzrost urodzeń pozamałżeńskich, j. zmniejszanie się liczby dzieci w jednej rodzinie, k. zmniejszenie się dzietności na poziomie całych społeczeństw, l. przejście od rodziny skoncentrowanej na dzieciach do rodziny skoncentrowanej na rodzicach na parze osób dorosłych (Szlendak, 2010, s. 393) Przemiany współczesnej rodziny w Polsce kryzys czy transformacja? Prz emiany p olsk iej ro dziny w świetle najważniejszych statysty k rozwo dy oraz inne wybrane kwestie W opinii społecznej rozwód to zjawisko, które również podlega dynamicznym przeobrażeniom. Jakie jest funkcjonowanie rozwodu w świadomości społecznej Polaków? Czy jest to czyn dopuszczalny ze względu na silnie zakorzeniony katolicyzm? Jakiego stanowiska wobec rozwodu Polacy oczekują od kościoła rzymskokatolickiego? Czy są takie okoliczności, które usprawiedliwiałyby podjęcie i sfinalizowanie decyzji o rozwodzie? P. Kryczka zauważa, że przedstawienie pełnego i pogłębionego obrazu opinii społeczeństwa polskiego na temat rozwodów jest nie lada wyzwaniem, gdyż na gruncie nauk społecznych w Polsce obserwowało się dotychczas deficyt całościowych badań empirycznych w tym zakresie. Jednakże można, na podstawie niektórych opracowań określić generalne tendencje Polaków w stosunku do rozwodu (Kryczka, 2001, s.151). Ogólny stosunek Polaków do rozwodu jest po pierwsze uproszczony w zakresie odbioru rzeczywistości społecznej, po drugie nosi w sobie ładunek oceniający. Jak łatwo się domyśleć wartościowanie owo jest raczej negatywne niż pozytywne. Pomimo tego dość stereotypowego ujęcia kwestii rozpadu małżeństwa, w polskiej literaturze socjologicznej dotyczącej badań nad opiniami o rozwodzie daje się zauważyć duże pozwolenie na rozwód. W roku 1962 w badaniach realizowanych przez OBOP okazuje się, że dopuszczenie rozwodu sięgało 70% i było bardziej charakterystyczne dla mieszkańców miast niż wsi. Przeciwnikami rozwodu były bardziej kobiety niż mężczyźni, osoby o wysokim poziomie religijności oraz osoby z wykształceniem niższym (Podgórecki, 1964, s.44). W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dopuszczalność rozwodów uległa zwiększeniu do ponad 78%. Potwierdzają się zatem wcześniejsze ustalenia, że akceptacja rozwodów utrzymuje się na wysokim poziomie tym bardziej, że obserwuje się wzrost odsetka dopuszczalności rozwodów nie tylko wśród mieszkańców wsi, ale również wśród kobiet i osób z niskim wykształceniem. Przesunięcia procentowe następują przede wszystkim pomiędzy kategoriami w szczególnych okolicznościach do zdecydowanie tak ze względu na to, że człowiek ma prawo decydować o swoim życiu. Zdecydowana większość Polaków (ponad 70%) przyjmuje w pełni interpretację prawną rozwodu ze wszystkimi tego konsekwencjami. Rozwód zatem, w opinii Polaków, zwalnia dotychczasowych współmałżonków ze wszystkich zobowiązań moralnych i prawnych oraz daje im prawo do powtórnego małżeństwa (Kryczka, 2001, s.155). Duży odsetek dopuszczalności rozwodów pozostaje w jasnej sprzeczności z wysokim poziomem religijności społeczeństwa polskiego. Ten stan rzeczy można tłumaczyć odłączeniem się sfery moralnej, w szczególności tej poświęconej wartościom z zakresu życia małżeńsko- -rodzinnego i seksualnego, od sfery religijnej. Nie zmienia to jednak faktu, że kościół katolicki wciąż stoi na straży nierozerwalności małżeństwa. Jak wskazuje J. Mariański często doświadczany konflikt pomiędzy kościelnym systemem interpretacji a laickimi koncepcjami w sprawie rozwodów prowadzi do spadku autorytetu Kościoła w społeczeństwie polskim (Mariański, 1991, s. 110). Rodzi się zatem pytanie czego Polacy oczekują od instytucji kościoła w sprawie rozwodów? W latach osiemdziesiątych ponad połowa badanych oczekiwała od Kościoła zgody na dopuszczalność rozwodów takie przekonanie częściej widoczne było wśród mieszkańców miast. Ważny jest również fakt, że większość tych opinii wyrażana była w słabszej formie raczej oczekuję. W latach dziewięćdziesiątych we wszystkich zbiorowościach wzrósł odsetek osób, które opowiadały się za pozytywnym ustosunkowaniem instytucji 22 23

14 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz 1.3. Przemiany współczesnej rodziny w Polsce kryzys czy transformacja? Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce do kwestii rozwodów. Owo pozytywne ustosunkowanie się wyraża się przede wszystkim w możliwości przystępowania do sakramentu komunii świętej oraz do możliwości ponownego małżeństwa. Oczywiście dopuszczanie rozwodów związane jest z okolicznościami, w których ma do rozpadu związku małżeńskiego dojść (Kryczka, 2001, s. 161). Do okoliczności, w których Polacy najczęściej dopuszczaliby rozwód, należą uporczywe pijaństwo jednego ze współmałżonków oraz bicie i znęcanie się psychiczne nad członkami rodziny. Również całkowity rozpad pożycia małżeńskiego jest w opinii badanych Polaków wystarczającym powodem, aby małżeństwo można było rozwiązać. Odsetek dopuszczalności rozwodów w tych trzech przypadkach sięga prawie 90%. Drugą kategorią przyczyn (50-70% odsetka dopuszczalności), dla których można się rozwieść są przyczyny związane z odmową dostarczania środków na utrzymanie oraz te, w których oboje małżonków dochodzi do przekonania, że lepiej im będzie się żyło, jak się rozwiodą. W trzecim typie przyczyn (do 50% odsetka dopuszczalności) znalazła się niewierność małżeńska, niezgodność charakterów oraz nieudane pożycie seksualne. Najrzadziej badani dopuszczaliby rozwody w sytuacji kalectwa lub długotrwałej choroby współmałżonka, co koresponduje z zakorzenionym w kulturze chrześcijańskiej poczuciem odpowiedzialności. Ciekawe ujęcie przyczyn rozpadu małżeństwa przedstawiają teorie ekonomiczne: a. Trudności z wyborem partnera - ponieważ znalezienie odpowiedniego partnera zajmuje pewną ilość czasu, ludzie mogą wchodzić w związki, które zamierzają zerwać w przyszłości, jeśli spotkają lepszą ofertę. b. Zyski z małżeństwa mogą zniknąć w związku ze zmianą warunków ekonomicznych i emocjonalnych. c. Jeśli zyski z małżeństwa są znaczne, drobne wstrząsy nie będą prowadziły do rozwodu. d. Koszty rozwodu powstrzymują przed rozpadem związku małżeńskiego. e. Rozwód staje się mniej prawdopodobny jeśli wymagana jest zgoda obydwojga partnerów. f. Nieoczekiwany wzrost możliwości zarobkowych męża zmniejsza ryzyko rozwodów, w przypadku zaś żony zwiększa. g. Wyższy wiek zawarcia małżeństwa i obecność dzieci stabilizują małżeństwo. h. Nietrwałość związku antycypowana jest już przy jego zakładaniu mniejsze prawdopodobieństwo rozwodu dla par o podobnych osiągnięciach edukacyjnych, religii i pochodzeniu etnicznym (Kryczka, 2001, s.58). udziela A. Giddens (Giddens, 2004, s. 202), który poddał analizie społeczeństwo brytyjskie. Autor dochodzi do przekonania, że przyczyn zwiększającej się liczby rozwodów należy szukać w fakcie, iż małżeństwo dzisiaj przestało być istotnym kontraktem ekonomicznym pomiędzy obojgiem partnerów. Nawiązuje więc tym samym do zmian w funkcji ekonomicznej rodziny, która uległa głębokim przeobrażeniom związanym z szerokim podjęciem aktywności zawodowej i usamodzielnieniem się kobiet. Liczba rozwodów wciąż rośnie, gdyż jest ściśle powiązana z ogólnym wzrostem zamożności społeczeństwa. Żyjemy w czasach, w których coraz łatwiej bowiem żyć i tworzyć samodzielne gospodarstwo domowe. Kiedyś jedno ze współmałżonków (najczęściej kobieta) nie decydowało się na rozwód ze względów ekonomicznych. Tradycyjne uzależnienie kobiety od mężczyzny było czynnikiem hamującym ostateczny rozpad związku małżeńskiego. Nie ulega też wątpliwości, co wcześniej wykazaliśmy, że dzisiaj rozwód nie jest społecznie piętnowany w takim stopniu, jak było to na przykład jeszcze w okresie powojennym. Próg tolerancji społecznej na tego typu zjawisko zdecydowanie podwyższył się. Większości społeczeństwa już nie dziwi, że małżeństwa się rozchodzą, zawiązują się nowe związki często o charakterze nieformalnym (kohabitacyjnym). Ze względu na dość szeroką tolerancję wobec rozwodów, pojawiająca się myśl o rozwiązaniu formalnym swojego dotychczasowego związku małżeńskiego, zestawiona z opinią i reakcją najbliższego społeczeństwa, nie wypada już tak negatywnie. Obecnie ludzie posiadają coraz większą skłonność do oceniania swojego małżeństwa w kategoriach osobistej satysfakcji bez udziału kontroli społecznej najbliższych osób. Niewątpliwie na gruncie Polski zjawisko gwałtownego wzrostu liczby rozwodów można uznać za kryzys nie tyle małżeństwa, co w ogóle kryzys związku pomiędzy ludźmi. Od wielu już lat występuje negatywna różnica między liczbą rozpadających się związków małżeńskich a liczbą małżeństw zawieranych. W 1995 r. zawarto 207,1 tys., a rozpadło się 214,5 tys., w tym przez śmierć 176,4 tys. i przez rozwód 38,1 tys. W 2000 r. różnica ta wynosiła zaledwie 3,4 tys., ale już w 2003 r. wyniosła 17,9 tys. a w 2004 r. aż 27,3 tys. W dużej mierze przyczynił się do tego wzrost rozwodów spowodowany zmianą polityki państwa, korzystniejszych świadczeń dla dzieci z rodzin niepełnych (170 zł. miesięcznie dla osób samotnie wychowującym dziecko oraz 400 zł miesięcznie dla osób samotnie wychowujących dziecko do 7 roku życia) (Andrzejewska, 2005). W 2005 r. zawartych zostało 206,9 tys. małżeństw, a rozwiązanych przez rozwód 67,6 tys. Dlaczego jest coraz więcej rozwodów? A. Giddens, analizując społeczeństwo brytyjskie, dochodzi do wniosku, że przyczyn zwiększającej się liczby rozwodów należy szukać w następujących kwestiach. Po pierwsze, autor wskazuje, że małżeństwo coraz rzadziej łączy się z pragnieniem przekazywania własności i statusu kolejnym pokoleniom, jak również, ze względu na opisany już wyżej proces uniezależnienia kobiet, przestało być ono samo w sobie istotnym kontraktem ekonomicznym, po drugie nie da się ukryć, że współcześnie coraz łatwiej stworzyć samodzielne i osobne gospodarstwo domowe a przyczynia się ku temu chociażby ogólny wzrost zamożności społeczeństwa). Do czynników prowadzących do zwiększenia ilości rozwodów Giddens zalicza również społeczną akceptację formalnego rozpadu rodziny (co z kolei ściśle powiązane jest z rzadszym procesem piętnowania i naznaczania społecznego rozwodników) oraz coraz większą skłonność do oceniania małżeństwa w kategoriach osobistej satysfakcji partnerów (Giddens, 2004, s. 201). Jak widać na powyższych przykładach teorie ekonomiczne ujmują małżeństwo w kontekście zysków i strat mówiąc, iż małżeństwo to dobrowolny związek partnerski służący połączonej produkcji i konsumpcji (Slany, 2002, s. 56). Im więcej zysków oraz im mniej strat tym większe zadowolenie z jakości małżeństwa. Niewątpliwym zyskiem z małżeństwa jest posiadanie dzieci, podział pracy, wspólne korzystanie z pewnych dóbr, możliwość zaciągania kredytów i realizacji wspólnych inwestycji oraz zabezpieczenie w razie ryzyka. We współczesnym świecie rozwody są ściśle wkomponowane w rzeczywistość społeczną. I choć skala rozwodów w Polsce w porównaniu z innymi krajami europejskimi jest wciąż niewielka to należy zastanowić się nad ogólnym pytaniem, dlaczego w dzisiejszych czasach mamy do czynienia z ciągle rosnącą liczbą rozwodów? Odpowiedzi na tak zadane pytanie 24 25

15 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz 1.3. Przemiany współczesnej rodziny w Polsce kryzys czy transformacja? Pro ces indywidualizacji w k ier unku ro dziny zrób to sam Boguszewski 2009). Podobnie jest w życiu moralnym, w którym z kolei w sposób wyraźny zaznacza się pluralizm światopoglądowy powodujący - dotychczas ograniczoną - różnorodność Zamiast otrzymywać rodziny w spadku od tradycji, postaw, norm, zachowań wobec tego, co wydawało się stałe i niezmienne (religia, małżeństwo, rodzina, posiadanie dzieci, stosunek do antykoncepcji, eutanazji, rozwodów, itp.). Kon- musimy budować je sami ze społecznie dostępnych klocków. Budujemy je z mozołem, a wybór klocków jest po prostu trudny, kiedy nie wiadomo, co wybrać należy, a czego nie trzeba, sekwencji procesu indywidualizacji można byłoby przytaczać wiele, ale warto w tym miejscu co jest dobre a zakresie życia rodzinnego, a co złe skupić uwagę czytelnika na wartości wolności, która dzisiaj nabiera odmiennego niż w latach (C. Hardyment, 1994, s. 14) transformacji ustrojowej brzmienia. Wolność jednostki zatem to proces stanowienia o samym sobie, to możliwość dokonywania nieustannych wyborów pomiędzy tym co zabronione i zezwolone, pomiędzy tym, co wolno a czego nie wypada robić. Jak wskazuje najnowszy raport Obecnie na gruncie społeczeństwa polskiego mamy do czynienia z przemianami społecznymi, które z jednej strony nie przebiegają w sposób jednoznacznie pozytywny czy negatywny, z drugiej zaś dzieją się w różnym, właściwym dla siebie, tempie oraz dotykają różnorod- mniejszy wpływ ma tradycja i wychowanie religijne, a coraz większe znaczenie przypisuje się przygotowany przez CBOS, na życiowe wybory Polaków, w porównaniu do 2005 roku, coraz nych warstw społecznych. Podobnie rzecz ma się z przemianami zachodzącymi w polskiej własnym przemyśleniom (Boguszewski, 2010, s. 2). W porównaniu z sytuacją z 2005 roku rodzinie: znajdą się tacy przedstawiciele nauki, którzy alarmują i w sposób stanowczy mówią widoczna jest pewna liberalizacja postaw wobec wielu zachowań o charakterze moralnym. o kryzysie rodziny, inni kładą nacisk na dokonywanie się głębokiej jej transformacji, jeszcze Największy wzrost akceptacji dotyczy rozwodów (wzrost średniej o 0,55 punktu), istotnie inni starają się uspokoić sytuację wskazując, że tak naprawdę żadne wielkie zmiany w polskiej wyższe jest również przeciętne przyzwolenie na homoseksualizm, konkubinat, eutanazję oraz rodzinie jeszcze nie zaszły. Można powiedzieć, że współczesna socjologia rodziny (nie tylko seks przedmałżeński. Niecomniejszy wzrost, choć ciągle istotny statystycznie, dotyczy antykoncepcji, wręczania prezentów za załatwienie lub przyspieszenie określonej sprawy, a także polska) wygłasza swoje opinie w atmosferze pojęciowego chaosu, w którym pojawienie się chociażby alternatywnych form życia małżeńsko-rodzinnego jest dla jednych doskonałym aborcji (Boguszewski, 2010, s.13) 6. dowodem potwierdzającym kryzys małżeństwa, dla innych przejawem wolności jednostki Jak wskazuje Szlendak wartości, takie jak miłość i wolność osobista (obie jednocześnie) i demokratyzacji życia społecznego. Jak wskazują U. Beck oraz E. Beck-Gernsheim przyczyną w ostatnim czasie przybrały na znaczeniu. Taka sytuacja burzy dotychczasowy porządek tego chaosu jest właśnie indywidualizacja przyczyniająca się do kolizji interesów pomiędzy wprowadzając ze sobą dużą dozę niestabilności i możliwość występowania wielu konfliktów miłością, rodziną i osobistą wolnością (1995). wewnątrz samej rodziny (2010, s. 398). Wracając do głośnej książki Becków (Beck, Beck- Można zaryzykować stwierdzenie, według którego proces indywidualizacji dostrzegalny -Gernsheim, 1995) można powiedzieć, że normalny chaos miłości jest efektem indywidualizacji, którą należy rozumieć jako proces przekształcania się biografii normalnych w biografie jest praktycznie w każdym wymiarze życia społecznego. Dostrzegalne jest to przede wszystkim w życiu religijnym oraz moralnym Polaków. W pierwszym przypadku możemy mówić wyboru wyjęte spod społecznej kontroli i ogólnych praw moralnych (Szlendak, 2010, s. 398). o procesie odkościelnienia i odejścia od instytucjonalnej religii w stronę religijności indywidualnej - sprywatyzowanej (Borowik, 1997). W procesie prywatyzacji religii to jednostka, się nie lada wyzwaniem, tym bardziej, że do lamusa zdają się odchodzić dotychczas obecne Nowo pojawiająca się możliwość wolnego kształtowania związku (relacji) z drugą osobą staje kierując się własnym (czytaj: indywidualnym) doświadczeniem sama kształtuje swoją własną elementy integrujące (tradycja rodzinna, wpływ socjalizacji w rodzinie, religijność tradycyjna, itp.). Indywidualizacja jednostki powoduje dodatkowo, że kobiety i mężczyźni zostają religijność, stając się niejako konsumentem wybierającym z dostępnej oferty religijnej to, co mu się podoba (Luckmann, 2006). Czym ów konsument kieruje się przy wyborze religijnych uwolnieni od społecznych ról płciowych przypisanych im przez społeczeństwo industrialne. produktów? Przede wszystkim własnymi potrzebami i emocjami zakorzenionymi w sferze Jak wskazuje Szlendak współczesny mężczyzna i współczesna kobieta sami muszą dbać o własną standaryzację życia, często nie będąc do tego procesu odpowiednio przygotowanym. prywatnej. Autor wskazuje, iż w konsekwencji takiego procesu instytucjonalna religia staje się jedynie jedną z wielu społecznych form religii. Według Luckmanna jedną z przyczyn procesu Autor konstatuje, iż na naszych oczach, w efekcie normalnego chaosu miłości, rodzina wcale prywatyzacji religii jest jej specjalizacja, która prowadzi do wyodrębnienia i wydzielenia bloków zagadnień (takich jak np. doktryna lub kult), a to z kolei wzmacnia prawdopodobieństwo waną (2010, s. 398). W rozważaniach o indywidualizacji jednostki w czasach współczesnych nie znika, lecz zmienia swój kształt stając się rodziną negocjowalną, obieralną, zmultipliko- oddzielenia tego, co oficjalnie religijne, od tego, co subiektywnie jest dla jednostki ważne. dochodzimy do tego samego, do czego dochodzą socjologowie religii, a mianowicie sytuacji, W tym miejscy dochodzimy do momentu, w którym należy wspomnieć o konsekwencjach w której ludzie tworzą rodziny będąc jednocześnie legislatorami samych siebie i legislatorami dziejącego się procesu prywatyzacji religii. Po pierwsze mamy do czynienia z pluralizmem własnych stylów życia. religijnym, czyli wielością postaw i orientacji w obrębie poszczególnych tradycji religijnych. Beck-Gernsheim wprost przyznaje, że dzisiejsza biografia człowieka współczesnego to Drugim skutkiem prywatyzacji religii jest proces eklektycznego łączenia różnych elementów, biografia patchworkowa, skompilowana i skomplikowana, złożona z wielu odmiennych elementów (1998). Podobnie jak w przypadku religijności sprywatyzowanej jednostka konstru- które od teraz stanowić będą własną i prywatną religię. Ma to związek oczywiście z możliwością wyboru różnych elementów wierzeń, doktryn i kultu z różnych tradycji religijnych. W zakresie zmian w systemie wartości i moralności coraz częściej udaje się zauważyć tendencję, według której ważniejsze stają się wartości skoncentrowane wokół samorealizacji czy 6 O indywidualizacji świadczyć może również fakt zwiększonej anonimowość członków społeczeństwa, która połączona jest z tendencją do zamykania swojego świata do kręgu kilku najważniejszych osób (Tyszka, 2000, s.11). Można powiedzieć zatem, że chęci zdobycia dobrego wykształcenia, itp. (Borowik, Doktór, 2001, Mariański, 1990, 2004, proces indywidualizacji wielu sfer życia człowieka powoduje odwrócenie się jednostki od tego, co zbiorowe, tradycyjne, dane raz na zawsze

16 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz uje swoją własną osobowość, moralność, system norm czy wartości wykorzystując do tego celu różnorodne źródła. Jak wskazuje autorka biografia człowieka współczesnego składana jest na zasadzie zrób-to-sam, bez zbędnego zaangażowania dotychczasowego systemu kontroli społecznej. Innymi słowy współczesne rodziny to bardzo często układanki, którymi bawią się jednostki (Szlendak, 2010, s. 400). Traktując o procesie indywidualizacji warto również wskazać, iż obok wewnętrznej globalizacji (globalizacja pracy, kultury, ekonomii, osobistych doświadczeń i biografii), ekonomii ryzyka (niepewność rynku, brak poczucia stabilizacji, brak pełnego zatrudnienia, umiejętność zarządzania nowym ryzykiem) oraz zatarcia się nowoczesnego podziału na naturę i kulturę, indywidualizacja wchodzi w skład tak zwanej drugiej nowoczesności (Beck, Beck-Gernheim, 2007 za Szlendak, 2010, s. 401) i jako taka niesie za sobą skutki odczuwalne przez całe społeczeństwa. Jak wskazuje K. Slany jedną z owych konsekwencji procesu indywidualizacji jest chociażby tzw. syndrom opóźniania, charakteryzujący młodych ludzi (Slany, 2006, s. 13 i następne), który zdaje się w pewien sposób kształtować politykę społeczną w zakresie planowania rodziny. Najogólniej rzecz ujmując syndrom ten polega na opóźnianiu zawierania małżeństw i pojawienie się do momentu jego zawarcia alternatywnych form życia (bycie singlem lub kohabitacja), opóźnianiu realizacji zadań prokreacyjnych oraz wydłużaniu edukacji (czytaj: niezależności od rodziców). Te formy zinstytucjonalizowanej indywidualizacji prowadzą do ogólnego opóźnienia wejścia młodych ludzi w dorosłość, czyli w sytuację podjęcia pracy i prowadzenia życia małżeńsko-rodzinnego. Skutki syndromu opóźniania mogą być wszelakie, chociażby pojawienie się ryzyka bezdzietności bądź zmniejszenia liczebności rodzin (czynniki zdrowotne związane z wiekem matki, wzrost świadomości dotyczący kosztów posiadania dzieci), utrwalenie zależności ekonomicznej i psychicznej od rodziców czy spowolnienie procesu demokratyzacji stosunków wewnątrzrodzinnych oraz opóźnienie wchodzenia (Slany, 2006, s. 18). Z ogólnopolskich badań przeprowadzonych w roku 2007 przez CBOS jasno wynika, że im wyższy wiek respondenta tym rzadsze plany posiadania potomstwa (Kowalczuk, 2010, s. 2). Wpływ wieku na chęć bądź niechęć do posiadania dzieci nie powinien dziwić, jednakże fakt, iż w grupie wiekowej lat mężczyźni dwukrotnie częściej od kobiet planują posiadanie dzieci jest wysoko zastanawiający. jak wskazuje autorka osoby bezdzietne deklarujące, że w przyszłości nie planują potomstwa, zdecydowanie odrzucają ideę rodziny jako instytucji składającej się z rodziców i dzieci (2010, s. 3). O planach Polaków wskazujących na niską dzietność w przyszłości może wskazywać również fakt, że około dwóch trzecich bezdzietnych respondentów w wieku lat oraz mniej niż połowa w wieku lat, planuje posiadania dziecka w najbliższej przyszłości. Czynnikami hamującymi decyzje o posiadaniu dziecka wśród osób bezdzietnych okazały się być: wysokość dochodów, wykształcenie (osoby z wykształceniem wyższym dużo częściej od pozostałych respondentów chcą mieć dzieci), religijność (bezdzietni Polacy o wysokim stopniu religijności o wiele częściej planują posiadanie dzieci niż bezdzietni niereligijni). Na zakończenie podkreślmy fakt, iż połowa Polaków za idealny model uważa rodzinę z dwójką dzieci (50%), zaś prawie jedna czwarta preferuje troje dzieci (23%). Tylko co dziesiąty badany respondent wyraził przekonanie, że chciałby mieć rodzinę z jednym dzieckiem (10%). Jak się jednak okazuje deklaracje Polaków są mało zbieżne z sytuacją rzeczywistą: Polacy mają mniej dzieci niż deklarują, że chcieliby mieć. Do głównych powodów niechęci posiadania dzieci w przyszłości zaliczyć należy posiadanie już dziecka (54%), trudną sytuację materialną (19%), własny wybór (9%), konflikty między rolami zawodowymi a rodzinnymi (8%) oraz nieodpowiedni (za wysoki) wiek 5% (Kowalczuk, 2010, s. 13) Przemiany współczesnej rodziny w Polsce kryzys czy transformacja? Ponowo cz esna kobieta p onowo cz esna seksualność Z er wanie z patriarchalny m w iz er unkiem ro dziny Do lat 60-tych w Polsce funkcjonujący model rodziny obejmował kobietę zajmującą się domem i wychowaniem dzieci oraz mężczyznę głównego żywiciela rodziny oraz ich dzieci. Masowe wejście kobiet na rynek pracy spowodowało osłabienie się roli mężczyzny, jako jedynego zarabiającego członka rodziny. Wieloetatowość kobiet (zajmowanie się domem, wychowywanie dzieci oraz praca zawodowa) jednak sprawiła, że kobiety nie tylko zostały mocno obciążone fizyczną pracą, ale również zyskały większą niezależność finansową od swoich mężów. Z biegiem lat zmiana pozycji kobiet w strukturze świata społecznego zaczęła przejawiać się w ruchach feministycznych, które z jednej strony przyczyniły się do degendaryzacji instytucji społecznych (Slany, 2002, s. 93), z drugiej zaś jeszcze bardziej podkreślają niezależność kobiety od patriarchalnej wizji rodziny. Przejawem przemian dotychczasowego wzoru małżeństwa i rodziny jest również silne związanie sfery seksualnej z jakością oraz trwałością związku. Jest to bezpośredni skutek oddzielenia funkcji prokreacyjnej od funkcji seksualnej. Przeobrażenia świadomości społeczeństwa w sferze seksualnej doprowadziły do tego, że osłabiony zostaje rygorystyczny wzorzec czystości seksualnej kobiet (Slany, 2002, s. 97). Oznacza to, iż życie seksualne niekoniecznie wymaga legitymizacji w postaci małżeństwa, a seks przedmałżeński coraz częściej uzyskuje akceptację i aprobatę społeczeństwa. Używając pojęcia Iry Reiss możemy powiedzieć, że dla ponowoczesnych związków charakterystyczny jest spadek abstynencji seksualnej a na znaczeniu zyskuje wzorzec permisywności (fun standard) zakładający istnienie życia seksualnego pomiędzy partnerami bez zaangażowania emocjonalnego (Slany, 2002, s. 98). Postęp w zakresie antykoncepcji i technologii reprodukcyjnych czyni życie seksualne partnerów jeszcze bardziej otwartym. Kontrola urodzeń i realizacja prokreacji bez udziału mężczyzny daje kobietom nowego rodzaju wolność prokreacyjną w postaci zaplanowania nie tylko liczby posiadanych dzieci, ale również terminu ich urodzeń. W rzeczywistości oznacza to (w szczególności przy silnym zaangażowaniu w życie zawodowe), ograniczenie liczby posiadanych dzieci do jednego oraz do odsunięcia terminu urodzenia dziecka na później. W odniesieniu do rodziny tradycyjnej, w której bogactwo rodziny objawiało się w liczbie dzieci (im więcej dzieci tym większy sukces rodziny), w rodzinie ponowoczesnej została w sposób zdecydowany zakwestionowana użyteczność ekonomiczna dzieci. Jeśli w rodzinie tradycyjnej posiadanie dzieci miało duże znaczenie ekonomiczne, w rodzinie ponowoczesnej posiadanie dzieci nabiera wartości autotelicznej, samej w sobie. Jak mówi K. Slany dziecko jest bezwartościowe ekonomicznie, ale bezcenne emocjonalnie (Slany, 2002, s. 106). Teoria drugiego przejścia demograficznego zakłada, że inwestycje pary osób, będących ze sobą w formalnym bądź nieformalnym związku, są skierowane przede wszystkim na samych siebie a nie na dzieci. Oznacza to opóźnienie prokreacji, obniżenie liczby dzieci w rodzinie bądź, w krańcowych sytuacjach bezdzietność. Z wysoką aktywnością zawodową kobiet związana jest ściśle dobrowolna bezdzietność. Na znaczeniu zyskują cele zawodowe oraz edukacyjne (którym towarzyszą ekonomiczne korzyści), zaś macierzyństwo staje się jedną z wielu ról społecznych pełnionych przez kobiety, z której można skorzystać bądź nie. Zastanawiając się nad czynnikami warunkującymi dobrowolną bezdzietność możemy do nich zaliczyć względy ekonomiczne (zła sytuacja 28 29

17 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz 1.4. Nowe formy życia małżeńskiego i rodzinnego wybrane aspekty finansowa gospodarstwa domowego), specyficznie pojmowane altruistyczne nastawienie do świata (niechęć przeludnienia go), doświadczenia z dzieciństwa (np. rozpad małżeństwa rodziców) czy lęk przed ciążą. Dla niektórych kobiet brak dziecka związane jest z feministycznym postrzeganiem ról macierzyńskich i rodzinnych oraz kształtowaniem się tożsamości kobiety. A. Giddens wskazuje, że przyczyną zmiany modelu współczesnej rodziny jest również wzrost aktywności zawodowej kobiet (2004, s. 412). Pomimo tego, że mężczyźni wciąż są bardziej aktywni zawodowo od kobiet, obserwuje się powolne zacieranie granicy procentowej pomiędzy pracującymi kobietami a mężczyznami. Przyczyny zaniku tej różnicy jest wiele. Po pierwsze zmienił się zakres prac uznawanych dotąd za typowo kobiece i typowo męskie. Po drugie kobiety rodzą coraz mniej dzieci i coraz później co jest bezpośrednią przyczyną a często i skutkiem wzrostu aktywności zawodowej kobiet. Po trzecie wzrost aktywności zawodowej kobiet uwarunkowany jest poprzez czynniki ekonomiczne, między innymi rozszerzające się bezrobocie mężczyzn. Po czwarte należy również powiedzieć, że dla wielu kobiet praca zawodowa jest spełnieniem osobistych ambicji i odpowiedzią do walki o równouprawnienie Nowe formy życia małżeńskiego i rodzinnego wybrane aspekty Jeśliby przyjąć powszechnie panujące założenie, że rodzinę stanowi para małżonków oraz ich dzieci rodzina to nuklearny związek oparty na prawnie zawartym małżeństwie i biologicznym rodzicielstwie (Kwak, 2001, s. 155), za alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego uważać będziemy wszystkie te formy życia, które albo nie są usankcjonowane prawnie, albo nie posiadają biologicznego rodzicielstwa. Do takich alternatywnych form K. Slany zalicza między innymi niezamężną kohabitację, życie w samotności, monoparentalność oraz związki homoseksualne (2002, s. 116). A. Kwak dodatkowo wymienia również bezdzietne małżeństwa, które w sposób świadomy zdecydowały się na rezygnację z potomstwa, rodziny rekonstruowane (jedno z rodziców nie ma biologicznego związku z dzieckiem), związki poprzedzone wcześniejszym małżeństwem, które obecnie zawierają tylko kryterium biologicznego rodzicielstwa, np. rodziny niepełne (Kwak, 2005, s. 158). Poniżej zdecydowałem się pokrótce opisać nowe formy życia małżeńsko- -rodzinnego, w których coraz częściej odnajdują się również Polacy. Cokolwiek poniżej zostanie napisane warto wiedzieć, iż model związku jednej kobiety z jednym mężczyzną usankcjonowany w sposób prawny (małżeństwo) wciąż jest najbardziej powszechny i póki co wydaje się być w pełni nie zagrożony. Niezamężna kohabitacja o małżeństwie stanowiąc przedłużenie okresu chodzenia ze sobą. Stanowić również może bezpośrednie przygotowanie do bycia żoną bądź mężem w szczególności, kiedy mamy do czynienia z zamieszkiwaniem przyszłych współmałżonków pod jednym dachem. Niezamężna kohabitacja stanowić może również alternatywną formę życia rodzinnego dla tych osób, które nigdy nie planują się pobrać, bądź dla osób owdowiałych czy rozwiedzionych. Istotnym czynnikiem, po którym możemy rozpoznać związek kohabitacyjny wydaje się być czas bycia ze sobą, określony na co najmniej kilka miesięcy. Analizując rozmiary zjawiska niezamężnej kohabitacji należy jednoznacznie powiedzieć, że częściej jest ona akceptowaną, niż praktykowaną formą życia małżeńskiego i rodzinnego (Slany, 2002, s. 138). Nasilenie badań nad tym zjawiskiem nastąpiło w latach 70-tych, osiągając swój punkt kulminacyjny pod koniec lat osiemdziesiątych. K. Slany przytaczając wybrane wyniki badań, wskazuje na to, że niezamężna kohabitacja jest z jednej strony bardzo popularna, z drugiej zaś bardzo nietrwała (Slany, 2002, s. 146). Powołując się na europejskie badania autorka wspomina o tym, że osoby które kiedykolwiek żyły w kohabitacji mają tendencję do tworzenia krótkotrwałych związków formalnych czy nieformalnych. Ponadto wskazuje na to, że im dłuższy czas trwania kohabitacji tym większe prawdopodobieństwo rozpadu małżeństwa. Według innych badań z kolei osoby, których małżeństwo było poprzedzone kohabitacją miały niższy poziom satysfakcji z niego, w porównaniu do tych, które wcześniej nie kohabitowały. Dane europejskie wskazują, że niezamężna kohabitacja jest ona bardzo często etapem narzeczeństwa, poprzedzającym zawarcie małżeństwa. Można powiedzieć, ze wiele młodych osób zaczyna wspólne życie seksualne kohabitując, a nie zakładając małżeństwo. To, że taki rodzaj życia rodzinnego jest dzisiaj coraz bardziej modny możemy wnioskować po ciągle wzrastającym odsetku urodzeń pozamałżeńskich (w latach i w roku 1999 odsetek takich urodzeń wzrósł Wielkiej Brytanii z 4,3% do 30,5%, w Szwecji z 11,3% do 55,3%, w Austrii z 14,3% do 30,5%) (Slany, 2002, s. 144). Jak pokazują badania socjologiczne i demograficzne, najbardziej popularne związki kohabitacyjne są w krajach skandynawskich. Wysoki odsetek par kohabitująych obserwuje się również w takich państwach jak Dania, Niemcy, Wielka Brytania czy Holandia. Rozpatrując kohabitację na gruncie polskim należy powiązać ją z przemianami zachowań reprodukcyjnych w Polsce u progu XXI wieku. Z danych narodowego powszechnego spisu ludności z 2002 r. wynika jednoznacznie, że model związków bez ślubu w Polsce występuje nieporównywalnie rzadziej niż w innych częściach Europy. Jak dotąd, związki kohabitacyjne w Polsce nie stanowią alternatywy dla małżeństw formalnych. W ostatnim spisie powszechnym zanotowano 197,4 tys. takich związków, z tej liczby 75% przypadało na miasta, a pozostałe 25% na wieś. Udział związków nieformalnych wśród ogółu istniejących związków wynosił zaledwie 1,9%, w tym 2,3% w miastach oraz 1,3% na wsi. Większość par partnerów 56,1% - miała dzieci; w miastach partnerzy z dziećmi stanowili 52,8%, a na wsi 66% ogółu. Wśród ogółu par z dziećmi 52,1% stanowiły pary z jednym dzieckiem, 28,8% - pary z dwojgiem dzieci, 11,6% - związki z trojgiem, a 7,5% - z czworgiem lub większą liczbą potomstwa 7. Niezamężna kohabitacja jest jedną z głównych i najmodniejszych form alternatywnego życia małżeńskiego i rodzinnego w krajach rozwiniętych. Ogólnie rzecz biorąc odnosi się ona do życia razem ale bez formalnego związku. Jako zjawisko socjologiczne niezamężna kohabitacja ma wiele form (Kwak, 1995, s. 145). Bardzo często poprzedza ona decyzję Jork, marzec 2004, Warszawa, marzec 2004, s.7. 7 Rządowa Rada Ludnościowa. Dziesięć lat po Kairze. Raport Narodowy: Polska 37 Sesja Komisji Ds. Ludności i Rozwoju, Nowy 30 31

18 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz 1.4. Nowe formy życia małżeńskiego i rodzinnego wybrane aspekty Samotność życiowa Istnieją różne określenia samotności życiowej: singiel, osoby prowadzące jednoosobowe gospodarstwo domowe czy osoby niezamężne. Jak wskazuje A. Żurek samotność życiowa oznacza sytuację, w której człowiek posiada względną samodzielność materialną, prowadzi jednoosobowe gospodarstwo domowe, nie pozostaje w trwałych relacjach społecznych wynikających ze wspólnego zamieszkiwania oraz ma status osoby niezamężnej (Żurek, 2003, s. 124). Doszukując się motywów bycia osobą samotną należy wskazać na własny i świadomy wybór, bądź styl życia, na który człowiek został skazany (np. rozwód, śmierć współmałżonka) bądź też na konsekwencję wcześniej dokonanych wyborów (np. dość wzmożoną aktywność zawodowa). K. Slany motywy bycia osobą samotną porządkuje ze względu na wiek osób. Osoby młode pozostają osobami samotnymi, gdyż pragną wolności, samodzielności, życia na własny rachunek. Ponadto osoby młode duży nacisk kładą na aktywność zawodową, co w wielu przypadkach zdecydowanie ogranicza, bądź wyklucza jakiekolwiek życie towarzyskie. Ludzie w średnim i starszym wieku żyją samotnie ze względu na doświadczenie rozwodu, separacji, rozstania czy śmierci współmałżonka (Slany, 2002, s. 134). Jakie cechy społeczno-demograficzne najczęściej przejawiają osoby samotne? Na gruncie polskim z badań przeprowadzonych w Poznaniu w roku 2003 okazuje się, że cechami społeczno-demograficznymi, które kojarzone są z syndromem samotności życiowej są najczęściej młody wiek (pomiędzy 25 a 35 rokiem życia), wzmożona aktywność zawodowa, uzyskiwanie dochodów powyżej średniej krajowej, posiadanie średniego bądź wyższego wykształcenia, zamieszkiwanie terenów miejskich (Slany, 2002, s. 134). Dokonując próby klasyfikacji osób samotnych życiowo K. Slany wyróżnia cztery kategorie osób samotnych: tęskniący (osoby samotne pragnące posiadać partnera życiowego), ambiwalentni (pragnący mieć partnera ale jednocześnie deklarujący pozytywną opinię wobec życia w samotności), ubolewający (chcący być samotni ale mający jednocześnie negatywną opinię o życiu w samotności) oraz zadowoleni (pragnąc żyć w samotności i mający pozytywną opinię o tej formie życia) - (Slany, 2002, s. 122). K. Slany w inny miejscu wskazuje na zwolenników permanentnej bądź czasowej samotności (2002, s. 117). Monop arentalność Samotni rodzice to grupa niejednolita i niespójna dlatego trudno ją jednoznacznie określić zarówno pod względem statusu, jak i potrzeb. W świadomości społecznej samotny rodzic to przede wszystkim kobieta ponosząca odpowiedzialność za wychowanie dziecka. Najczęstszymi przyczynami monoparentalności są śmierć małżonka, rozwody, separacje czy urodzenie dziecka przez kobietę poza małżeństwem. Tyle ile jest motywów stania się osobą samotnie wychowującą dzieci, tyle pewnie jest motywów w których można przestać być takim rodzicem. Giddnes wymienia między innymi powrót do poprzedniego współmałżonka lub partnera, powtórne małżeństwo rodzica lub decyzja o wspólnym mieszkaniu z partnerem, śmierć rodzica samotnie wychowującego dzieci czy koniec opieki nad dziećmi wskutek uzyskania ich pełnoletniości (Giddens, 2004, s. 202). Monoparentalni rodzice często borykają się z problemami ekonomicznymi przez co najczęściej stają się klientami pomocy społecznej. Ubolewać trzeba nad faktem, że badania prowadzone wśród takich rodzin dokonywane są bardzo rzadko. Jeśli już są prowadzone to dotyczą przede wszystkim problemów psychologicznych związanych z brakiem ojca. Psychologowie i socjologowie są w tej kwestii jednomyślni, że wzrost liczby rodzin pozbawionych ojca tłumaczy cały szereg rozmaitych problemów społecznych (Giddens, 2004, s. 206). I choć w ponowoczesnym społeczeństwie obserwuje się liczebny wzrost mężczyzn wychowujących samotnie dzieci, można uznać, że ta alternatywna forma życia rodzinnego wciąż pozostaje domeną kobiet. Zw iązk i homoseksualne 8 W czasach, w których seksualność staje się zjawiskiem płynnym, innymi słowy, kiedy otwiera się na nowe doświadczenia (Giddens, 2006, s. 25) możemy zaobserwować, również w społeczeństwie polskim liczebny wzrost związków homoseksualnych. Ostatni raport w zakresie stosunku Polaków do gejów i lesbijek wskazuje, że: a. co czwarty respondent zna osobę o orientacji homoseksualnej (24%), i w odniesieniu do roku 2008 wzrósł aż o 9%, b. co trzeci badany Polak (30%) w roku 2010 uważał, że organizacje grupujące gejów i lesbijki powinny mieć prawo do urządzania publicznych manifestacji, tyle samo osób twierdzi, że pary gejów i lesbijek pozostających ze sobą w intymnym związku powinny mieć prawo publicznie pokazywać swój sposób życia (29%), c. 36%-41% badanych Polaków deklaruje, że nie ma takich zawodów, które nie powinny być wykonywane przez osoby homoseksualne, d. około 70% badanych osób nie miałoby nic przeciwko temu, gdyby osoba homoseksualna pracowała w tym samym zakładzie pracy, była bezpośrednim współpracownikiem czy nawet przełożonym, e. 45% Polaków uważa, że osoby orientacji homoseksualnej powinny mieć prawo zawierać związki niebędące małżeństwem, w których partnerzy mieliby prawa majątkowe przysługujące małżonkom, np. prawo do wspólnego opodatkowania, prawo do dziedziczenia po zmarłym partnerze, f. 42% Polaków uważa, że osoby homoseksualne powinny mieć prawo odbywania stosunków seksualnych (Felisiak, 2010). Coraz częstsze formułowanie się związków homoseksualnych jest zapewne związane z jednej strony z wyższą akceptacją społeczną postaw homoseksualnych, z drugiej zaś z przemianami moralności seksualnej Polaków 9. Nie bez znaczenia jest również fakt rozdzielenia funkcji prokreacyjnej od seksualnej, który w sposób szczególny uwidacznia się w latach 60-tych wraz z pojawieniem się rewolucji seksualnej (Slany, 2002, s. 129). Warto jednak dodać, że akceptacja związków homoseksualnych ma też swoje społeczne granice: 8 Ciekawego opracowania w zakresie nietypowych rodzin dokonał P. Tomalski, poświęcając całą książkę parom lesbijek i gejów oraz ich dzieciom z perspektywy teorii przywiązania (Tomalski, 2007). 9 T. Szlendak wskazuje, że dzisiaj mamy do czynienia nawet z pewnego rodzaju modą na bycie osobą homoseksualną. Autor w swojej książce zapożycza od socjologów z Europy Zachodniej termin gayby boom (w odpowiedzi na modę posiadania dziecka baby boom) - (Szlendak, 2010, s. 490)

19 Część pierwsza - Rodzina jako przedmiot badań i analiz a. jedynie 16% badanych Polaków uważa, iż pary homoseksualne powinny mieć prawo zawierania związków małżeńskich, b. jedynie 6% badanych Polaków uważa, iż pary homoseksualne powinny mieć prawo adopcji dzieci. Akceptacja związków homoseksualnych przeważa wśród ludzi młodych, mieszkańców dużych miast, jak również respondentów mających przynajmniej średnie wykształcenie. Jak wskazuje M. Feliksiak stosunek do osób o odmiennej orientacji seksualnej uzależniony jest również od osobistej znajomości osób homoseksualnych (2010, s. 13). Autor raportu wskazuje, że w społeczeństwie dominuje (86%) opinia, że homoseksualizm jest odstępstwem od normy, przy czym większość osób, które tak sądzą (63%), uważa, że należy go tolerować, a jedna czwarta (23%) że nie wolno. Zaledwie 8% badanych uznaje homoseksualizm za coś normalnego. W ciągu ostatnich dwóch lat nie zmieniły się proporcje między postrzegającymi homoseksualizm jako odstępstwo od normy, a tymi, którzy twierdzą, że jest on rzeczą normalną; przybyło natomiast (o 11 punktów) osób wskazujących na postulat tolerancji, a ubyło (o 8 punktów) takich, które uważają, że homoseksualizmu nie należy tolerować (Feliksiak, 2010, s. 15). Zresztą warto wskazać, w kontekście problemu stosowania przemocy, że osoby orientacji homoseksualnej bardzo często narażone są na różnorodne formy ostracyzmu społecznego (Czarnecki 2009, Śmiszek 2011, Makuchowska 2011) 10. Ro dziny w izytowe, macierzy ństwo na o d ległość Jedną z oznak współczesnych społeczeństw tradycyjnych jest ich zdecydowane przyspieszenie. Uwidacznia się ono w częstszych niż kiedykolwiek zmianach dotyczących miejsca zamieszkania, wykonywanych zawodów czy życiowych partnerów. Szybko dokonująca się zmiana społeczna i uczestnictwo w niej powoduje, że w wielu przypadkach możemy mówić o braku przypisania człowieka do określonej (stabilnej) przestrzeni czy powszechnej niechęci do zawiązywania relacji na całe życie do grobowej deski. Życie w nieustannej zmianie powoduje, iż niektóre osoby decydują się na seryjną monogamię nomadyczną (Szlendak, 2010, s. 492) czyli powołanie związku w miejscu, do którego się przybyło (na przykład z powodu nowo podjętej pracy). Seryjna monogamia nomadyczna może zostać przerwana w sytuacji ponownej zmiany miejsca bądź przekształcić się w związek na odległość (pomimo zmiany miejsca przebywania związek wciąż trwa). Ukoronowaniem takiego związku jest małżeństwo wizytowe, polegające (LAT LivingApartTogether) na życiu razem, ale w oddzielnych gospodarstwach domowych. Jak wskazuje jeden z bardziej znanych polskich socjologów rodziny wstąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej i związane z akcesją liczne przypadki emigracji zarobkowej Polaków (która najczęściej ma i miała charakter samotnych wyjazdów) spowodowały pojawienie się kilkuset tysięcy związków (również małżeństw) wizytowych, oddzielonych od siebie na pół roku, rok czy dwa lata (Szlendak, 2010, s. 494). Warto dodać, że 1.4. Nowe formy życia małżeńskiego i rodzinnego wybrane aspekty z sytuacją emigracji zarobkowej wiąże się jeszcze jeden ważny dla nas fakt: kiedy za granicę zaczynają wyjeżdżać kobiety, możemy często mówić o macierzyństwie na odległość, macierzyństwie transnarodowym, które może, ale nie musi przyczynić się do powstania problemu eurosieroctwa (sierotami nazywane są dzieci, które pozostawione bez opieki rodziców, przebywające pod opieką dziadków albo innych członków rodziny żyją bez udziału i obecności rodziców, którzy, zarabiając pieniądze za granicą realizują przede wszystkim ekonomiczną funkcje rodziny. Grona przyjacielsk ie i ro dzinne patchworki Jak wskazuje T. Szlendak najnowszym tworem czasów współczesnych są tak zwane rodziny typu grono przyjacielskie, do których zawiązania niepotrzebne są więzy krwi, wspólna przynależność religijna, społeczna czy kulturowa (2010, s. 496). To, co łączy osoby tworzące grona przyjaciół to regularne spotykanie się, dzielenie swoich życiowych sukcesów i porażek, codzienne liczenie na siebie jednakże na czas stricte kojarzony z wydarzeniami rodzinnymi (takimi jak śluby, pogrzeby, święta, czy uroczystości rodzinne) grono to rozpada się, zaś jego uczestnicy powracając do rodzin postrzeganych w sposób tradycyjny. Innym modelem rodziny są tak zwane rodzinne patchworki, które najczęściej dotyczą osób już rozwiedzionych. Patchwork to nic innego jak swoistego rodzaju układanka tworząca się w momencie, kiedy osoby, tworzące dotychczas rodzinę, rozwodzą się i zakładają ją ponownie z innymi partnerami. Ciekawym wątkiem poruszanym przez socjologów rodziny jest w tym aspekcie tożsamość dzieci włączonych w tego rodzaju układ. O rodzinach patchworkowych mówi się często w kontekście rodziny zrekonstruowanej, zbudowanej niejako na nowo, z udziałem nowych osób dorosłych i dzieci. Ich pojawienie się związane jest ze wzrastającą liczbą rozwodów oraz wzrastającej wraz z liczbą rozwodów liczby ponownie zawieranych małżeństw. 10 Na stornach internetowych Kampanii Przeciwko Homofobii zamieszczonych zostało wiele podręczników dla poświęconych osobom homoseksualnym i ich związkom (Abramowicz, Bratkiewicz 2005, Gualdi, Martelli, Wilhelm, Biedroń 2005, Szypuła, Śmiszka 2008, Zima 2010, Gajewska, Remin 2011, Schutser, Chaimbault, Czarnecki, Lize, Paloni, Platovas 2011). Wszystkie one ukazują prawa osób homoseksualnych z jednej strony, z drugiej zaś zawierają wytyczne dotyczące radzenia sobie w sytuacjach przemocowych

20 Część druga Przemoc w rodzinie jako kwestia społeczna 36 37