K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 240

Transkrypt

1 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 240 Wstęp W prawie cywilne małżeństwo to sformalizowany i trwały (lecz nie nierozerwalny) związek kobiety i mężczyzny powstały z woli ich obojga 1. W Kościele nierozerwalność małżeństwa jest jednym z jego podstawowych przymiotów. Ustawodawca świecki oraz kościelny zauważa potrzebę szczegółowego uregulowania zagadnień poświęconych nieistnieniu, stwierdzeniu nieważności w prawie kanonicznym, małżeństwa w celu przeciwdziałania jego nietrwałości. Prawo cywilne i kanoniczne to zupełnie odrębne porządki prawne, szanujące wzajemnie skutki, jakie niosą ze sobą określone czynności osób im podlegającym, czego wyrazem jest min. instytucja ślubów konkordatowych, którą wprowadzono Konkordatem między Stolicą Apostolską i RP 2. W Konkordacie znalazł się zapis, że małżeństwa kanoniczne od chwili zawarcia wywierają takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa w prawie cywilnym polskim 3. W systemie prawa kanonicznego, inaczej niż w świeckim, zasadniczo nie rozróżnia się małżeństw nieważnych i małżeństw nieistniejących. Jeżeli małżeństwo nie zostało zawarte ważnie to wówczas ono nie istnieje, co potwierdza się wyrokiem sądu. Jeżeli małżeństwo zostało zawarte ważnie, wówczas jest ono nierozerwalne. Nieistnienie małżeństwa w prawie cywilnym stwierdzone może być wyłącznie na podstawie art. 2 KRO, w skutek przeprowadzonego postępowania o ustalenie nieistnienia małżeństwa w trybie procesowym. W polskim reżimie prawnym nie ma małżeństw nieważnych ex lege. Orzeczenie nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym odbywa się w specjalnym procesie przewidzianym i unormowanym w Kan KPK. Przyczyny nieistnienia małżeństwa w świetle KRO Zawarcie małżeństwa dla swej ważności i istnienia wymaga spełnienia szczególnych przesłanek, które możemy podzielić na 3 grupy: istnienia małżeństwa (art. 1 KRO), formalno-porządkowe oraz przesłanki negatywne, które oznaczają brak występowania przeszkód małżeńskich pomiędzy nupturientami (art KRO) 4. W artykule zostanie omówiona pierwsza grupa przesłanek, których niespełnienie prowadzi powstania małżeństwa nieistniejącego. Art. 1 1 KRO wskazuje konstytutywne przesłanki zawarcia małżeństwa przed kierownikiem USC i, jak stanowi, Małżeństwo zostaje zwarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński 5. Spełnienie ich kumulatywnie, oznacza zawarcie istniejącego małżeństwa z punktu prawnego. Oświadczenia nupturientów wywołają skutki cywilno-prawnych jeżeli: 1) nupturienci byli różnej płci, Konstytucja w art.18 wyraźnie wskazuje, że małżeństwo jako to związek mężczyzny i kobiety 6 ; 2) oświadczenie zostało złożone jednocześnie; jednoczesna obecność w budynku USC (po zmianie przepisów możliwe jest również zawarcie małżeństwa poza budynkiem USC po spełnieniu przesłanek z art. 85 ustęp 1 7 ) jest ważna, ze względu na doniosłość zawarcia związku małżeńskiego; 3) oświadczenia zostały złożone przed osobą będącą kierownikiem USC, albo jego zastępcą. W przypadku formy wyznaniowej, oświadczenia składane są przed duchownym, któremu RP wydała zezwolenie na udzielanie małżeństw, z jednoczesnym wywołaniem skutków cywilnych 8. W przypadku nupturientów posiadających polskie obywatelstwo, znajdujących się poza granicami kraju, oświadczenie mogą złożyć przed polskim konsulem 9 ; 4) treścią oświadczeń było wstąpienie w związek małżeński i oświadczenia były zgodne 10 ; 1 Instytucje prawa rodzinnego, (red.) J.M. Łukasiewicz, Warszawa 2014, s Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz. U nr 51 poz Ibidem, art Instytucje prawa rodzinnego, (red.) J.M. Łukasiewicz, Warszawa 2014, s T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 7,Warszawa 2014, s Prawo rodzinne, (red.) G. Jędrejek, Warszawa 2015, s Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego, Dz. U. z 2014 poz.1741, z późn.zm. 8 Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, (red.) H. Dolecki, T. Sokołowski, wyd. 2, Warszawa 2013, s Instytucje prawa rodzinnego, (red.) J.M. Łukasiewicz, Warszawa 2014, s T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 7,Warszawa 2014, s. 44.

2 241 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y 5) osoba, która złożyła oświadczenie za kogoś innego, była prawidłowo ustanowionym pełnomocnikiem (art. 6 KRO) 11. W przypadku nieprawidłowego umocowania pełnomocnika można wnosić o unieważnienia małżeństwa. Śmierć mocodawcy, która nastąpiła przed złożeniem oświadczenia przez pełnomocnika, w oczywisty sposób prowadzi do możliwości wytoczenia powództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa. Dodatkowo, jeśli małżeństwo zawierane było w formie wyznaniowej o skutkach cywilnych aby istniało musi spełniać 2 dodatkowe wymogi: 1) sporządzenia oświadczenia nupturientów o wywołaniu skutków cywilno- prawnych. Małżeństwo zawarte wg. KPK dla swej ważności w świetle wymogów prawa świeckiego potrzebuje odrębnych oświadczeń w których nupturienci wyraźnie wskazują, że chcą by ich małżeństwo wywołało także cywilno- prawne skutki 12. Brak oświadczenia powoduje, że osoby będące małżonkami wg. KPK, nie posiadają takiego statusu z punktu widzenia prawa cywilnego. 2) sporządzenia aktu małżeństwa przez kierownika USC na podstawie sporządzonego przez duchownego zaświadczenia stwierdzającego złożenie stosownych oświadczeń i przekazanego do USC w odpowiednim czasie 13. Sporządzenie aktu małżeństwa zawartego w formie wyznaniowej jest warunkiem koniecznym dla jego zaistnienia w świetle przepisów prawa cywilnego. Akt małżeństwa w formie cywilnej ma charakter deklaratoryjny. Sporządzenie aktu małżeństwa w formie wyznaniowej ma moc wsteczną, inaczej niż w przypadku formy cywilnej (art. 1 2 KRO). Jeżeli nie spełniono przesłanek określonych w art.1 KRO, a mimo to sporządzono akt małżeństwa, to każdy mający w tym interes prawny, też majątkowy, może wytoczyć powództwo o nieistnienie małżeństwa (art. 2 KRO) 14. Małżeństwo takie traktowane jest, jako nieistniejące od samego początku z mocy samego prawa (matrimonium non existens). Niemożność powołania się bez wyroku na nieistnienie małżeństwa zachodzi wtedy, gdy został sporządzony akt małżeństwa. Jeżeli aktu małżeństwa nie sporządzono, osoba zainteresowana nie ma z reguły interesu prawnego w dowodzeniu, że małżeństwo nie zostało zawarte, ponieważ nie ma dowodu przeciwnego 15. Stwierdzenie nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym Orzeczenie nieważności małżeństwa musi być oparte na konkretnych tytułach prawnych, które można podzielić na trzy opisane poniżej grupy. Pierwszą grupą są tytuły prawne, które wynikają z istnienia w chwili zawierania małżeństwa przeszkody kanonicznej, od której nie została udzielona dyspensa. KPK wymienia dwanaście przeszkód w sensie ścisłym, czyli takich, które powodują nieważność związku małżeńskiego w momencie jego zawierania. Są nimi: brak wieku, gdy mężczyzna nie ma ukończonych szesnastu, a kobieta czternastu lat życia. W Polsce na podstawie umowy konkordatowej- kanoniczna i cywilna przeszkoda wieku została ustalona na tym samym poziomie, czyli osiemnaście lat dla obojga płci 16. niemoc płciowa(impotencja), rozumiana jest jako niezdolność do współżycia płciowego i polega na wrodzonym lub nabytym braku, występującym u obojga płci, który uniemożliwia akt fizyczny, z natury swej zmierzający do zrodzenia potomstwa 17. Impotencja może mieć charakter względny lub charakter bezwzględny. Musi być: uprzednia, trwała oraz pewna. Nie można od niej dyspensować, ponieważ podstawą jej istnienia jest Boże prawo naturalne 18. W przeszkodzie tej nie chodzi o niezdolność do zrodzenia potomstwa czyli niepłodność 19. węzeł małżeński, KPK uznaje, że niedopuszczalne jest zawarcie nowego małżeństwa przez osobę związana ważnym węzłem małżeński, nawet niedopełnionym 20. Przeszkody tej nie można dyspensować, ponieważ pochodzi z prawa Bożego 21. Ważnie zawarte małżeństwo ustaje tylko w przypadku śmierci współmałżonka, dyspensy papieskiej w wyniku zaistnienia podstaw do skorzystania z przywileju Pawłowego i Piotrowego Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U nr 9 poz. 59. z późn. zm. 12 Instytucje prawa rodzinnego, (red.) J.M. Łukasiewicz, Warszawa 2014, s Instytucje prawa rodzinnego, (red.) J.M. Łukasiewicz, Warszawa 2014, s Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U nr 9 poz. 59. z późn. zm. 15 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 3, Warszawa 2010, s S. Świaczny, Rozwiązanie małżeństwa i stwierdzenie nieważności małżeństwa w sądach kościelnych, [w:] Pisma Procesowe, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 17 Ibidem, s W. Góralski, Kanoniczne Prawo Małżeńskie, Warszawa 2000, s A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa, Poznań, s Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków 2011, s Ibidem, s A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa, Poznań 2010, s. 28.

3 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 242 różna wiara, istniejąca pomiędzy osobą ochrzczoną w Kościele lub do niego przyjętą i nie odłączyła się od niego formalnym aktem a osobą nieochrzczoną 23. Kościół obawia się, że małżeństwo z osoba nieochrzczoną będzie stanowić pokusę do utraty wiary, a także związane jest to z przekonaniem, że nie może być prawdziwej wspólnoty małżeńskiej pomiędzy osobami mającymi różną wiarę 24. święcenia kapłańskie i publiczne śluby wieczyste czystości, według KPK, ci którzy otrzymali święcenia lub złożyli publiczny wieczysty ślub czystości w instytucie zakonnym nie mogą zawrzeć ważnie małżeństwa 25. Od tych przeszkód istnieje możliwość uzyskania dyspensy, a ponadto ustają one w wyniku uzyskania indultu sekularyzacyjnego oraz z momentem wydalenia z zakonu 26. uprowadzenie, powstaje miedzy mężczyzną a kobietą, która została uprowadzona, czyli zabrana z miejsca bezpiecznego w niebezpieczne, bądź zatrzymana, czyli przetrzymywana w miejscu zamieszkania lub w miejscu, w którym znalazła się dobrowolnie, w celu zawarcia z nią małżeństwa. Powodem wprowadzenia tej przeszkody była chęć ochrony godności ludzkiej. Można od niej uzyskać dyspensę 27. występek (przeszkoda zabójstwa współmałżonka), powstaje przez: pozbawienie życia swojego lub małżonka osoby, z którą chce zawrzeć małżeństwo, albo przez spowodowanie śmierci współmałżonka wspólnym działaniem fizycznym jaki i moralnym, przez osoby, które chcą zawrzeć małżeństwo. Wprowadzona w celu ochrony wierności, jedności małżeństwa oraz ich bezpieczeństwa. Można ją dyspensować. powinowactwo, to stosunek prawny, który zachodzi między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka w wyniku ważnie zawartego małżeństwa, nawet jeśli było ono niedopełnione 28.Osoby spowinowacone ze sobą w każdym stopniu linii bocznej nie mogą ważnie zawrzeć małżeństwa, jednak możliwe jest uzyskanie dyspensy 29. pokrewieństwo, w linii prostej na gruncie prawa kanonicznego zawsze stanowi przeszkodę przy zawieraniu małżeństwa, a w linii bocznej- do czwartego stopnia włącznie 30. Istnieje możliwość dyspensowania, ale nigdy osób spokrewnionym w linii prostej i w drugim stopniu w linii bocznej 31. przyzwoitość publiczna, podstawą tej przeszkody jest albo nieważne małżeństwo, po rozpoczęciu życia wspólnego, albo notoryczny lub publiczny konkubinat 32. Powoduje to nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety, i odwrotnie (Kan. 1093) 33. Można od niej uzyskać dyspensę. pokrewieństwo prawne, powstaje w wyniku adopcji między adoptowanym a adoptującym, a także między adoptowanym a dziećmi adoptującego 34. W wyniku adopcji powstaje więź taka jak przy pokrewieństwie, z tą różnicą, że osoby związane pokrewieństwem prawnym w drugim stopniu w linii bocznej nie mogą ważnie zawrzeć małżeństwa 35. Drugą grupą są tytuły wynikające z wady zgody małżeńskiej. Kan KPK, definiuje zgodę małżeńską jako akt woli, w którym mężczyzna i kobieta w nieodwracalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa 36. Do powstania małżeństwa prowadzi odpowiednio wyrażona zgoda małżeńska. Niezdolne do zawarcia małżeństwa w sposób ważny są osoby: nie posiadające zdolności konsensualnej do zawarcia małżeństwa. Niezdolność ta występuje w trzech postaciach: 1) braku wystarczającego używania rozumu - najbardziej skrajna forma niezdolności konsensualnej, np. choroba umysłowa, która uczyni niezdalnym do wykonywania ludzkich aktów woli czyli wolnych i świadomych; 2) poważnym braku rozeznania oceniającego, co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przyjmowanych i przekazywanych, np. osoba będąca w stanie psychopatii i ciężkich nerwic; 3) niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, np. osoba dotknięta zaburzeniami natury psychicznej nie jest w stanie podjąć, a co za tym idzie wypełnić, istotnych obowiązków małżeńskich 37 ; 23 Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus ( ), AAS 75 (1983), tekst polski [w:] Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984, Kan A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa, Poznań 2010, s Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków 2011, s S. Świaczny, Rozwiązanie małżeństwa i stwierdzenie nieważności małżeństwa w sądach kościelnych, [w:] Pisma Procesowe, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 27 Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków 2011, s Ibidem, s Ibidem, s Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków 2011, s S. Świaczny, Rozwiązanie małżeństwa i stwierdzenie nieważności małżeństwa w sądach kościelnych, [w:] Pisma Procesowe, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 32 Rozwód cywilny i rozwód kościelny, (red.) J. Pasieka Wrocław 2014, s Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków, s Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków, s S. Świaczny, Rozwiązanie małżeństwa i stwierdzenie nieważności małżeństwa w sądach kościelnych, [w:] Pisma Procesowe,wyd. 2, Warszawa 2012, s W. Góralski, Małżeństwo kanoniczne, wyd. 1. Warszawa 2011, s W. Góralski, Kanoniczne Prawo Małżeńskie, Warszawa 2000, s. 156.

4 243 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y mające brak wystarczającej wiedzy o małżeństwie, ponieważ do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne jest, aby strony wiedziały przynajmniej, że małżeństwo jest trwałym związkiem między kobieta i mężczyzną, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieś seksualne współdziałanie 38. Osoba zawierająca małżeństwo nie musi dokładnie wiedzieć na czym ono polega ani doskonale znać przyszłego małżonka. Wystarczy aby poznanie małżeńskie osiągnęło pewne minimum wiedzy zgodnej z rzeczywistością 39 ; będące w błędzie, dotyczącym bezpośrednio: 1) osoby co do fizycznej jej tożsamości powoduje nieważność małżeństwa (Kan ); 2) przymiotu osoby - bezpośrednio i zasadniczo zamierzonego, czyli takiego, bez którego dana osoba nie zdecydowałaby się poślubić drugiej strony (Kan ); 3) przymiotu osoby spowodowanego podstępnym działaniem jednego z narzeczonych lub osoby trzeciej, w celu uzyskania zgody małżeńskiej, jeżeli ten błąd może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego (Kan. 1098). Podstęp niweczący ważność wyrażonej zgody małżeńskiej wprowadził KPK z 1983 r. i może być podstawą nieważności małżeństw zawartych po tym roku; 4) jedności, nierozerwalności lub godności sakramentalnej małżeństwa - jedna ze stron pragnie małżeństwa niewyłącznego, rozwiązywalnego lub niesakramentalnego (Kan.1099) 40. Skutek prawny w postaci nieważności małżeństwa odniesie wg doktryny błąd determinujący wolę kontrahenta 41 ; symulujący zgodę małżeńską, gdy, chociażby jeden z narzeczonych świadomie podejmuje decyzję o zawarciu małżeństwa pozornego, jedynie dla osiągnięcia określonego celu. Wyróżniamy zgodę małżeńską pozorną całkowicie i częściową, w zależności od tego, co stanowi jej przedmiot (Kan ); będące w stanie przymusu i bojaźni, prawodawca kościelny od zgody małżeńskiej wymaga wolności kwalifikowanej, tj. wolności od wszelkiego zewnętrznego wpływu: lęku, szantażu, zastraszenia, przymusu lub bojaźni 42.Nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo (Kan. 1103); zawierające małżeństwo pod warunkiem dotyczącym przyszłości jest bezwzględnie nieważne (Kan ). Zgoda małżeńska jest warunkowa, gdy jej skuteczność zostaje uzależniona od postawionego warunku, czyli jakiejś okoliczności niepewnej w danej chwili dla nupturienta. Według KPK małżeństwo będzie zawarte godziwie w przypadku dołączenia warunków dotyczących przeszłości lub teraźniejszości do zgody małżeńskiej, za pisemnym zezwoleniem ordynariusza miejsca (Kan ) 43. Trzeci tytuł prawny wynika z niezachowania odpowiedniej i przypisanej formy zawarcia małżeństwa. Jest to najrzadziej występująca przyczyna prowadząca do nieważności małżeństwa. Katolicy pod sankcja nieważności małżeństwa muszą je zawrzeć w formie zwykłej, która polega na wyrażeniu zgody małżeńskiej wobec świadka urzędowego, którym mogą być: ordynariusz miejsca, proboszcz, kapłan lub diakon delegowany przez proboszcza lub ordynariusza, a także dwóch świadków zwykłych 44. Świadek urzędowy musi asystować czynnie przy zawieraniu umowy małżeńskiej, ponieważ bierna asysta spowoduje nieważność (Kan ). Świadkiem zwykłym mogą być: kobieta i mężczyzna, ochrzczeni jak i nie ochrzczeni, a nawet niepełnoletni, byle by potrafili zaświadczyć w razie potrzeby o fakcie zawarcia maleństwa przez strony. Zakończenie Niniejsza praca opisuje przesłanki prowadzące do nieistnienia małżeństwa w prawie cywilnym oraz stwierdzenia nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym. Przedstawiona w pracy problematyka nie wyczerpuje w całości zagadnienia, a jedynie nakreśla jego najważniejsze aspekty. W artykule zwrócono uwagę na fakt, że małżonkom nie przysługuje swoboda występowania uzyskanie orzeczenia potwierdzającego nieistnienie małżeństwa w prawie cywilnym a stwierdzenia nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym. Strony z żądaniem takim mogą wystąpić dopiero gdy zaistnieją określone ustawowe przyczyny jego zakończenia. Należy pamiętać, że nieistnienia małżeństwa wg KRO obejmuje zarówno małżeństwo zawarte przed kierownikiem USC, jak i formę wyznaniową wywołującą skutki cywilno-prawne. Reasumując powyższe, nieistnienie małżeństwa z przyczyn świeckich, nie przesądza o jego nieważności wg KPK w sytuacji zawarcia go w formie wyznaniowej przed 38 Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków 2011, s A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa, Poznań 2010, s W. Góralski, Kanoniczne Prawo Małżeńskie, Warszawa 2000, s W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków 2011, s Kodeks Prawa Kanonicznego-komentarz, (red.) P. Majer, Kraków 2011, s S. Świaczny, Rozwiązanie małżeństwa i stwierdzenie nieważności małżeństwa w sądach kościelnych, [w:] Pisma Procesowe, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 49.

5 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 244 duchownym. Stwierdzenie nieważności małżeństwa zawartego przed duchownym nie ma bezpośredniego znaczenia prawnego dla nieistnienia małżeństwa na podstawie przepisów KRO, ze względu na wspomnianą powyżej autonomiczność. *** Non-existence of a matrimony in the civil law and declaration of nullity in the cannon law these are the names stating the same legal action but in different legal orders. In such a statement civil or church court confirms that an annulled marriage is considered to be invalid from the beginning. Such a verdict can only be given basing on the strictly defined premises given in Family Law Code and Cannon Law Code by an authorised court. It is of top priority to realise the fact that those two statements do not influence one another in any way i.e.: a church court s declaration of nullity does not automatically induce annulment of a marriage according to Family Law Code and a secular court s statement does not impact on the situation of a marriage according to Cannon Law Code.