Przeszkody do zawarcia małżeństwa

Transkrypt

1 Przeszkody do zawarcia małżeństwa Przeszkody wynikające z prawa kanonicznego Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku wprowadził wiele istotnych zmian odnośnie przeszkód małżeńskich. Nie uwzględniono w nim między innymi tzw. przeszkód wzbraniających, pozostały jedynie przeszkody zrywające, których zaistnienie powoduje nieważność małżeństwa. Nie ma tu różnicy, jak zauważył W. Góralski, czy przeszkoda pochodzi z prawa Boskiego czy stanowionego, wszystkie dwanaście przeszkód uniezdalnia do zawarcia ważnego małżeństwa 1. W ujęciu KPK przeszkody stanowią rzeczywistość prawną, która obejmuje dwa elementy zakaz zawierania małżeństwa, a także zakaz zawierania go pod sankcją nieważności aktu prawnego (kan. 1073), co czyni je prawem uniezdalniającym. Kościelny prawodawca, ustanawiając w takim kształcie przeszkody, miał na względzie dobro całej społeczności, a nie tylko nupturientów zawierających małżeństwo. Prawo to ma na celu ochronę dóbr w porządku moralnym, religijnym i społecznym. Winno ono jak najpełniej odpowiadać wymogom dobra wspólnego, nie ograniczając prawa do małżeństwa poza niezbędną miarę 2. Zatem funkcja przeszkód małżeńskich, mających kształt pewnych wyjątków, polega zarówno na ochronie dobra współmałżonka jak i całej społeczności. Dla Kościoła małżeństwo jest faktem publicznym, noszącym w sobie wymiar społeczny. Stąd też jego szczególna interwencja w dziedzinę małżeństwa, nie ograniczająca się wyłącznie do formalności prawnych chociażby zachowania formy kanonicznej, ale 1 W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s J. Gręźlikowski, Przed nami małżeństwo, Włocławek s. 108 Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 1

2 jeszcze przed zawarciem małżeństwa Kościół dba, aby nupturienci byli prawnie zdolni do powzięcia zgody małżeńskiej 3. W najnowszym kodeksie prawa kanonicznego zachowano zasadę, iż jedynie najwyższa kościelna władza może autentycznie wyjaśniać kiedy, w oparciu o prawo Boże, małżeństwo jest zabronione albo nieważne, a także tylko ta władza ma prawo ustanawiać inne przeszkody w odniesieniu do osób ochrzczonych 4 oraz wydawać zakazy zawierania małżeństw obarczonych klauzulami nieważności 5. Do zawarcia małżeństwa wymagana jest odpowiednia kondycja psychiczna i fizyczna. Osiągnąć ją można dopiero na pewnym stopniu dojrzałości. Potrzebna jest ona do uzyskania pełnej świadomości wymiaru małżeństwa. Kościelny prawodawca wychodzi na przeciw tym warunkom, ograniczając wiek nupturientów, którzy chcieliby zawrzeć sakramentalny związek małżeński. Przekroczenie tego ograniczenia przez przynajmniej jedną ze stron powoduje powstanie przeszkody wieku, co w konsekwencji prowadzi do unieważnienia małżeństwa 6. W kodeksie Jana Pawła II w kanonie zawarty jest przepis, iż nie może zawrzeć ważnego małżeństwa mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia i kobieta przed ukończeniem czternastego roku. Dane dotyczące wieku można uzyskać z dokumentów cywilnych lub ksiąg parafialnych. W razie braku takich informacji, możliwe jest potwierdzenie wieku przez świadków. Taka sytuacja występowała dosyć często w pierwszych powojennych latach, gdy niekiedy zarówno akta kościelne jak i cywilne ulegały przepadkowi w skutek działań wojennych. Przy obecnej technologii przetwarzania i archiwizacji danych trudno o podobne przypadki. Ważne jest także to, iż małżeństwo może być zawarte dopiero następnego dnia po ukończeniu wymaganego przez prawo wieku 7. 3 M. Jóźwik, dz.cyt. s Por. kan. 1075, por. E. Sztafrowski, Chrześcijańskie małżeństwo, Warszawa 1985, s Por. kan E. Sztafrowski, Chrześcijańskie małżeństwo, Warszawa 1985, s C. Suchocki, Przeszkody małżeńskie, Lublin Sandomierz 1997, s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 2

3 Przeszkoda wieku pochodzi z prawa kościelnego. Prawo naturalne wymaga jedynie zaistnienia zdolności psychicznej do powzięcia konsensu małżeńskiego 8. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie dyspensy, gdy nupturient spełnia ten główny warunek wynikający z prawa naturalnego. Może się tak stać, kiedy osoba zdolna do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, z jakichś przyczyn pozostaje opóźniona w rozwoju fizycznym, jednak musi być u niej stwierdzona potencja, nie może być więc impotentem co rodziłoby kolejną przeszkodę zrywającą. Wiek kanoniczny różny jest dla obu płci, ponieważ jak wynika z wiekowej tradycji i badań naukowych, kobieta dojrzewa fizycznie szybciej od mężczyzny, co spowodowane jest między innymi zdolnością do zrodzenia potomstwa. Impedimentum aetatis ustaje w chwili osiągnięcia wieku kanonicznego, jednak nie automatycznie, a przez instytucję uważnienia nadzwyczajnego lub zwykłego. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku przewiduje także możliwość podwyższenia wieku umożliwiającego ważne zawarcie małżeństwa. Zadanie to należy do Konferencji Episkopatu. Polska Instrukcja o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kosciele katolickim z 5 września 1986 roku określiła minimalny wiek nupturientów - 18 lat dla kobiet i 21 lat dla mężczyzn. Jednak wraz ze zmianami w przepisach prawa polskiego, Konferencja Episkopatu Polski w Instrukcji dla duszpasterzy dotyczącej małżeństwa konkordatowego z 22 października 1998 roku wyrównała minimalny wiek do godziwości zawarcia małżeństwa dla kobiet i mężczyzn do ukończenia osiemnastego roku życia. Kobieta może starać się o uzyskanie dyspensy ordynariusza miejsca zezwalającej jej na zawarcie małżeństwa po ukończeniu 16-tego roku życia mężczyzna nie może skorzystać z takiej możliwości 9. Kolejną przeszkodą jest niemoc płciowa czyli impotencja. Kanon brzmi: niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze 8 W. Góralski, Kościelne s W. Góralski, Kościelne s. 95. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 3

4 strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna, czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury. Oznacza to, że impotencja jest przeszkodą, gdy zaistniała jeszcze przed zawarciem małżeństwa, co wskazuje na jej uprzedni charakter. Jednak kiedy strona staje się impotentem po zawarciu małżeństwa np. w wyniku wypadku, to nie podlega ona tej przeszkodzie. Nadmienić trzeba, że impotencja psychiczna czy fizyczna, aby była zaliczona do indeksu przeszkód zrywających musi mieć trwały charakter, czyli nie może być uleczalna 10. Od przeszkody niemocy płciowej władza kościelna nie ma prawa dyspensować, ponieważ pochodzi ona z prawa naturalnego. Dlatego też prawodawca powierzył wiele uwagi kanonicznemu protokołowi przedślubnemu, w którym to winno się wykrywać takie problemy przez przeprowadzenie odpowiedniego wywiadu z nupturientami 11. Niestety strony często nie poddają się specjalistycznym badaniom lekarskim, a sama niemoc płciowa nie posiada raczej zewnętrznych objawów małżonkowie dochowując sobie wierności przed ślubem mogą dowiedzieć się o tej przeszkodzie dopiero po poślubnej konsumpcji małżeństwa. Brak obowiązkowych lekarskich badań przedślubnych powoduje, iż nie da się uniknąć zawierania małżeństw przeszkodzonych impotencją 12. Temat niemocy płciowej jest bardzo szeroki, zahaczający o wiele dyscyplin naukowych. W rozważaniach o impotencji wyjść należy od dekretu Kongregacji Doktryny i Wiary z 13 maja 1977 roku, który to dokument stwierdzał, iż brak zdolności do zapłodnienia organizmu kobiety przez mężczyznę nie stanowi jeszcze przeszkody impotencji. Koresponduje to z zasadą, że u kobiety nie występuje ta przeszkoda w momencie gdy zdolna jest przyjąć męskie nasienie, chociażby jej organizm był bezpłodny. Dlatego też cytowany powyżej kanon nie dotyczy płodności stron, a samej zdolności do aktu seksualnego czyli wprowadzenia męskiego członka do pochwy kobiety i pozostawienia w niej nasienia. Przykładem może być sytuacja mężczyzny, u którego w młodym wieku wykryto raka jądra. Przez działanie 10 T. Pawluk, Prawo kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II, t. III, Olsztyn 1996, s Tamże. 12 M. Żurowski, Kanoniczne prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego, Katowice 1987, s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 4

5 chemioterapii stracił on zdolności do wytrysku nasienia, natomiast nadal zdolny był do erekcji, przez co mimo istotnego defektu fizycznego nie podlegał przeszkodzie niemocy płciowej i mógł zawrzeć ważny związek małżeński 13. Przeszkodę impotencji można podzielić na dwie grupy niezdolność organiczną i funkcjonalną. Pierwsza zwana również instrumentalną, polega na niedostatecznym wykształceniu lub braku męskiego członka, a także niezdolności do całkowitego lub częściowego wzwodu, co uniemożliwia złożenie nasienia w organizmie kobiety. Ta niezdolność u kobiety objawiać się może niedorozwojem, deformacją lub brakiem pochwy. W doktrynie dosyć kontrowersyjną jest kwestia sztucznej pochwy. Kongregacja Sakramentów z 1 sierpnia 1972 roku, udzieliła odpowiedzi jednemu z biskupów, iż posiadanie sztucznej pochwy wskazuje jednak na istnienie przeszkody impotencji. Henryk Stawniak jednak pisze, że w przypadku zamkniętej pochwy od strony wewnętrznej, usunięcia macicy, jajowodów i jajników, nie zachodzi u kobiety przeszkoda niemocy płciowej, a ma miejsce tylko jej niepłodność 14. Druga kategoria niemocy płciowej to niezdolność funkcjonalna. U kobiety może objawiać się skurczami mięśni sromowych, co może skutecznie uniemożliwić penetrację jest to tzw. waginizm. Mężczyzna może być pokrzywdzony tą niezdolnością w dwojakim charakterze psychicznym i fizycznym. Pierwszy może być przejawem stanów nerwowych, które mają przłożenie na zaburzenia erekcji. W przypadku fizycznej niezdolności funkcjonalnej mężczyzna może mieć zniszczony w dordze alkoholizmu, narkomanii czy paraliżu, ośrodek nerwowy odpowiedzialny za erekcję. W sytuacji wystąpienia obojnactwa można zawrzeć związek małżeński tylko wtedy gdy deformacja narządów płciowych nie powoduje niemożności podjęcia aktów seksualnych. 13 W. Góralski, Kościelne s H. Stawniak, Niemoc płciowa jako przeszkoda do małżeństwa. Ewolucja czy zmiana koncepcji?, Warszawa 2000, s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 5

6 Prawodawca w kolejnym paragrafie omawianego artykułu orzekł, iż tylko mając pewność impotencji, może być ona podstawą unieważnienia małżeństwa. Jeśli przeszkoda niezdolności jest wątpliwa - niezależnie czy wątpliwość ta jest prawna czy faktyczna, nie należy zabraniać zawarcia małżeństwa ani też do momentu dopóki trwa wątpliwość, orzekać o jego nieważności (kan ). W paragrafie trzecim kanonu 1098 można przeczytać, iż niepłodność ani nie zabrania zawarcia małżeństwa, ani nie powoduje jego nieważności, z zachowaniem przepisu kan Wspomniane nawiązanie dotyczy podstępnego wprowadzenia w błąd drugiej strony, a więc przypadku, w którym strona wie o swej niepłodności przed zawarciem małżeństwa i ukrywa tę wiedzę przed drugim nupturientem. W takim wypadku niepłodność może stać się podstawą unieważnienia małżeństwa 15. Małżeństwo ważnie zawarte powoduje powstanie węzła małżeńskiego. Dlatego każda próba zawarcia kolejnego małżeństwa przed wygaśnięciem lub stwierdzeniem nieważności poprzedniego pozostaje nielegalna. Ma to na celu zachowanie ewangelicznych nakazów jednożeństwa jak i zachowanie porządku społecznego 16. Kodeks Prawa Kanonicznego umieścił przeszkodę węzła małżeńskiego w indeksie przeszkód zrywających: nieważnie usiłuje zawrzeć małżeństwo, kto jest związany węzłem poprzedniego małżeństwa, nawet niedopełnionego (kan ). Wspomniane niedopełnienie wymaga dyspensy papieskiej matrimonio rato, sed non consumato. W kanonie tym odnaleźć można potwierdzenie zasady z kan o ochronie prawnej małżeństwa i domniemaniu jego ważności. Reasumpcją tej zasady jest paragraf drugi kanonu 1085 chociaż pierwsze małżeństwo było nieważnie zawarte lub zostało rozwiązane z jakiejkolwiek przyczyny, dlatego nie wolno zawrzeć małżeństwa, dopóki nie stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny, nieważności lub rozwiązania pierwszego 17. Ustanie małżeństwa powstaje w wyniku śmierci jednego z małżonków, przywileju Pawłowego, dyspensy papieskiej (super rato) oraz prawomocnego 15 A. Sarmiento, Małżeństwo chrześcijańskie, Kraków 2002, s Rychlicki Cz, Sakramentalny charakter przymierza małżeńskiego, Płock 1997, s W. Góralski, Kościelne s. 98. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 6

7 stwierdzenia nieważności małżeństwa. Tylko po zaistnieniu powyższych sytuacji, możliwe jest ponowne zawarcie małżeństwa. Przeszkoda węzła małżeńskiego pochodzi z prawa Boskiego, zatem nie ma możliwości dyspensowania od ważnie zawartego i dopełnionego małżeństwa. Czwartą przeszkodą zrywającą jest disparitas cultus czyli przeszkoda różnej religii. Zachodzi ona między katolikiem, czyli ochrzczonym w Kościele katolickim lub do niego przyjętym przez formalne wyznanie wiary, który z tego Kościoła nie wystąpił publicznym aktem, a osobą nieochrzczoną (kan ). Domniemywa się ważność chrztu udzielanego w Kościele katolickim i w niekatolickich Kościołach Wschodnich 18. Przeszkoda różnej religii pochodzi od prawodawcy kościelnego. Jednak w sytuacji kiedy stronie katolickiej groziłaby utrata wiary lub też strona niekatolicka uniemożliwiałaby wychowanie potomstwa w duchu Kościoła, to wówczas należy wyjść z założenia, iż zakaz ten pochodzi z prawa Boskiego. Czysto kościelne pochodzenie tej przeszkody pozwala na udzielanie dyspensy od niej. Ustawodawca określił jej warunki w kanonach 1125 i Zaczerpnięte zostały z rodziału De matrimoniis mixtis i tak kan dotyczy tzw. rękojmi polegającej na złożeniu przez stronę katolicką przyrzeczenia, aby potomstwo zostało ochrzczone i wychowane w wierze katolickiej. Poza tym zobowiązana jest do złożenia oświadczenia, że jest wystarczająco gotowa aby bronić się przed utratą wiary. Strona niekatolicka winna być powiadomiona o złożonych przyrzeczeniach drugiej strony. Na końcu kanon nakazuje pouczenie nupturientów o celach i istotnych przymiotach małżeństwa 19. W przepisach kodeksowych brakuje określenia sposobu złożenia rękojmi, pozostawiając tę kwestię prawu partykularnemu. Konferencja Episkopatu powinna zarówno określić sposób składania tych oświadczeń i przyrzeczeń, które są obowiązkowo wymagane, jak i ustalić, w jaki sposób mają być stwierdzone w 18 M. Żurowski, dz.cyt. s J. Gręźlikowski, Przed nami małżeństwo, Włocławek 2002, s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 7

8 zakresie zewnętrznym oraz jak o treści oświadczenia strony katolickiej ma być powiadomiona strona niekatolicka (kan. 1126). W Instrukcji Konferencji Episkopatu Polski z 5 września 1986 roku przyjęto, iż zarówno przyrzeczenie jak i oświadczenie, a także powiadomienie drugiej strony powinno zachować formę pisemną 20. Kolejna przeszkoda zrywająca wynika z faktu posiadania święceń. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku zawężał do grupy przeszkód wyższe święcenia duchowne. Po zniesieniu przez papieża Pawła VI święceń niższych i subdiakonatu, w nowym kodeksie Jana Pawła II z 1983 roku, nie było potrzeby wyodrębnienia grupy święceń. Kanon ten stwierdza, że nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy otrzymali święcenia (kan. 1087). Przepis ten obejmuje więc diakonów, prezbiterów i biskupów 21. Aby zaistniała przeszkoda święceń wymagane jest ważne i dobrowolne ich przyjęcie. Pochodzi ona z prawa kościelnego, natomaist jej korzenie można odnajdywać w radach ewangelicznych, w których to kapłan jako pośrednik między Bogiem a człowiekiem powinien całkowicie się mu oddać oraz całe swoje życie. Przy tym, ma być również oddany ludziom na służbę, więc obowiązki rodzinne mogłoby zakłócić pełne poświęcenie na linii Bóg człowiek. Mocą dyspensy Stolicy Apostolskiej czy też w wyniku prawomocnego wyroku stwierdzającego nieważność swięceń lub przyjęcie ich pod przymusem - przeszkoda ta ustaje. Wspomniana dyspena może być udzielona pod ściśle określonymi warunkami zawartymi w dokumencie Kongregacji Doktryny Wiary z 14 września 1980 roku. Ustawa ta wymienia warunki: brak należytej wolności i odpowiedzialności w przyjęciu święceń oraz brak roztropności przełożonych, którzy dopuślili kandydata do święceń, uprzednio nie badając jego stosunku do życia w celibacie. Dyspensa ta zarezerwowana jest wyłącznie Ojcu Świętemu A. Tunia, dz.cyt. s A. Sarmiento, dz.cyt. s P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Tarnów 2000, s. 39. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 8

9 Także wieczyste śluby czystości są przeszkodą zrywającą. Nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy są związani wieczystym ślubem publicznym czystości w instytucie zakonnym (kan. 1088). Ślub w tym kanonie ma kilka przymiotów. Sam jest w znaczeniu kanonu świadomie i dobrowolnie uczynioną obietnicą, mającą za przedmiot dobro możliwe i lepsze. Przeszkodą jest sam przedmiot ślubu czyli dozgonna czystość, zatem przeszkodą w rozumieniu tego kanonu nie będą śluby czasowe. Aby zaistniała przeszkoda, ślub musi być złożony publicznie na ręce przełożonego w instytucie zakonnym 23. Przeszkoda ta ma swoje dwojakie źródło z jednej strony pochodzi od prawodawcy kościelnego, z drugiej zaś z prawa Boskiego, które już od czasów starotestamentalnych nakazuje dotrzymywać przysięgi danej Bogu. Podobnie jak w przypadku przeszkody święceń, tak i tu - małżeństwo nie pozwalałoby wypełniać danego przyrzeczenia służby Bogu i ludziom 24. Członek instytutu zakonnego na prawie diecezjalnym, może uzyskać dyspensę od ordynariusza miejsca natomiast jeśli ślub został złożony w instytucie zakonnym na prawie papieskim, to do udzielenia dyspensy kompetentna jest wyłącznie Stolica Apostolska. Nie wymagana jest dyspensa od ślubu składanego w instytucie świeckim, w stowarzyszeniach życia apostolskiego oraz od prywatnego przyrzeczenia czystości, ponieważ w rozumieniu prawa kanonicznego nie stanowią one przeszkody zrywającej 25. Uprowadzenie jest siódmą opisywaną przeszkodą zrywającą. Istnieje w prawodawstwie kościelnym od Soboru Trydenckiego, chociaż od początku chrześcijaństwa było mocno napiętnowane. Przeszkoda ta dotyczy uprowadzenia kobiety przez mężczyznę. Kodeks prawa kanonicznego z 1983 utrzymał w mocy ten przepis. Wydaje się on nieco anachroniczny, na co wskazywali krytycy w czasie prac kodyfikacyjnych. Jednak może być to przekonanie złudne kiedy rozpatruje się je w 23 T. Pawluk, dz.cyt. s E. Sztafrowski, dz.cyt. s W. Góralski, Kościelne s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 9

10 realiach europejskich, trzeba jednak pamiętać, że Kościół obejmuje zakątki na świecie, gdzie rozwój społeczny nie jest tak wysoki jak w Europie 26. Kodeks nakazuje: nie może być zawarte małżeństwo między mężczyzną i kobietą uprowadzoną lub choćby przetrzymywaną z zamiarem zawarcia z nią małżeństwa, chyba że później kobieta uwolniona od porywacza oraz znajdując się w miejscu bezpiecznym i wolnym, sama swobodnie wybierze to małżeństwo (kan. 1089). Zatem nie tylko porwanie stanowi przeszkodę, ale nawet samo zatrzymanie w celu zawarcia małżeństwa. Może mieć ono miejsce w domu zatrzymanej lub miejscu do którego dobrowolnie się udała. Przepis ten ma na celu pełną ochronę kobiety, jako istoty słabszej fizycznie od mężczyzny, wymagającej szczególnej opieki. Dlatego też do czasu gdy pozostaje ona pod władzą mężczyzny nie może zawrzeć ważnego związku małżeńskiego. Chyba, że jak czytamy w cytowanym kanonie, znajdzie się w miejscu bezpiecznym, gdzie będzie niezależna od mężczyzny, który ją uprowadził i wolna podejmie decyzję o zawarciu z nim małżeństwa 27. Przeszkoda ta zachodzi nie tylko w wyniku fizycznego uprowadzenia czy zatrzymania, ale także przymusu psychicznego, szantażu czy presji. Uprowadzający może działać sam lub w zmowie z osobami trzecimi. Uprowadzeniem nie będzie w rozumieniu kanonu 1089 porwanie, którego sprawcą jest kobieta. Inaczej jest w Kościołach wschodnich gdzie zarówno meżczyzna jak i kobieta może być sprawcą uprowadzenia 28. Pochodzenie tej przeszkody jest ściśle kościelne, dlatego możliwe jest dyspensowanie od niej w chwili, kiedy zachodzi pewność co do niezależności decyzji uprowadzonej. Kolejna przeszkoda - występku czyli małżonkobójstwa ulegała procesowi ewolucji. W pierwszych wiekach Kościoła źródła występku upatrywano w cudzołóstwie, karanym publiczną pokutą i zakazem zawierania nowego małżeństwa. 26 A. Tunia, dz.cyt. s M. Jóźwik, Wymagania i warunki do zawarcia małżeństwa według Kodeksu Prawa Kanonicznego i polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego, Kraków 2006, s J. Gręźlikowski, dz.cyt. s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 10

11 Następnie czyny cudzołożne zaczęto wiązać z małżonkobójstwem. W średniowieczu Stolica Apostolska dodała zamach dwóch stron na życie współmałżonka, choćby nie miało związku z cudzołóstwem. Kodeks prawa kanonicznego z 1917 podtrzymał te ustalenia, natomiast KPK Jana Pawła II pozostawił jako jedyne źródło tej przeszkody małżonkobójstwo 29. Kodeks stanowi, iż: kto ze względu na zawarcie małżeństwa z określoną osobą, zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu, nieważnie usiłuje zawrzeć to małżeństwo (kan ) oraz nieważnie również usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy przez fizyczny lub moralny współudział spowodowali śmierć współmałżonka (kan ). Zatem rozważając treść powyższych kanonów można dojść do wniosku, że źródłem tej przeszkody jest poważne naruszenie porządku społecznego i moralnego przestępstwo małżonkobójstwa. Wyodrębnić należy w tym miejscu dwie formy przeszkody występku. Pierwszą zaciąga ten, kto chce zawrzeć z kimś małżeństwo i aby tego dokonać zadaje śmierć współmałżonkowi swojemu lub drugiej strony. Druga forma odnośna jest do osób, które przez skuteczny współudział moralny czy też fizyczny doprowadzili do śmierci współmałżonka jednej czy drugiej strony 30. Wszystkie te formy powodują równoważnie nieważność nowego małżeństwa. Zabójstwo powinno być ukierunkowane na cel zawarcia małżeństwa. Cel ten może być powzięty także dopiero po wspólnym udziale w śmierci współmałżonka 31. Przeszkoda ta mająca swe źródlo w prawie stanowionym, może być przedmiotem dyspensy Stolicy Apostolskiej. Praktyka wskazuje na rzadkość udzielania dyspensy w tej kategorii przeszkód zrywających, nigdy w wypadkach, kiedy sprawa jest publiczna. Dziewiątą w omawianej kolejności będzie przeszkoda pokrewieństwa. Jej źródłem jest związek oparty na wspólnocie krwi, która powstaje na wskutek 29 W. Góralski, Kościelne s. 108i A. Sarmiento, dz.cyt. s. 213i T. Pawluk, dz.cyt. s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 11

12 pochodzenia od wspólnych przodków. Ludzie pochodzą od jednej osoby (gdy wspólny jest tylko ojciec lub matka rodzeństwo przyrodnie) lub pary wspólnych przodków. Kodeks prawa kanonicznego oblicza pokrewieństwo za pomocą linii i stopni. Linię prostą oblicza się sumując ilość zrodzeń, czyli osób nie wliczając w to przodka (osoby pochodzą bezpośrednio od siebie). Przeciwnie jest w linii bocznej, gdzie krewni nie pochodzą wprost od siebie, a od wspólnego przodka. Gdy chce się okreśłić dla jakiejś osoby przodków, mówi się o krewnych wstępnych, zaś przy ustalaniu osób pochodzących od przodków o krewnych zstępnych 32. Odległość krewnych od przodka w obydwu liniach mierzy się za pomocą stopni pokrewieństwa. Kanon stanowi, iż w linii prostej tyle jest stopni, ile zrodzeń, czyli osób, nie licząc przodka. Natomiast w linii bocznej tyle jest stopni, ile jest osób w obydwu razem liniach, nie licząc przodka (kan ). Kodeksowy zakaz zawierania małżeństw dotyczy wszystkich krewnych w linii prostej oraz w linii bocznej do czwartego stopnia włącznie według komputacji rzymskiej. Pokrewieństwo pierwszego stopnia linii prostej jest przeszkodą mającą swe źródło w prawie naturalnym, dlatego nie ma mowy o dyspensowaniu od niej. Podobnie jest z przeszkodą drugiego stopnia linii bocznej (dot. rodzeństwa). Aby uciąć wszelkie wątpliwości, prawodawca stanowi, iż nigdy nie zezwala się na małżeństwo, jeśli istnieje wątpliwość, czy strony są spokrewnione w jakimś stopniu linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej (kan ). Wynika z tego, że dyspensa jest możliwa dopiero w trzecim i czwartym stopniu linii bocznej 33. Następną przeszkodą jest powinowactwo. Wywodzi się od więzi prawnej jaką jest małżeństwo, a której źródłem nie są więzy krwi jak w pokrewieństwie. Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku stanowi, iż linie i stopnie powinowactwa oblicza się tak, że krewni męża w tej samej linii i w tym samym stopniu są powinowatymi żony i odwrotnie (kan ). 32 W. Góralski, Kościelne 111 i Zob. n 61 instrukcji EP z 1986 r. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 12

13 Źródła tej przeszkody można znaleźć w prawodawstwie rzymskim. Przez wieki zmieniał się wielokrotnie jej zakres, aż w 1983 ustanowiono nowe normy, w których zrezygnowano z upatrywania jako przeszkody małżeństwa powinowatych w linii bocznej, która sięgała wcześniej aż do czwartego stopnia według komputacji rzymskiej. Obecnie jak już wspomniano obowiązuje nieważność małżeństwa powinowatych w linii prostej 34. Przeszkoda ta, pochodząca z prawa kościelnego, ma na celu stanie na straży jedności małżeństwa. Ma także uchronić przed złem moralnym i zgorszeniem, jakie mogłoby wywołać małżeństwo np. zięcia i teściowej. Możliwe jest udzielenie łaski dyspensy od tej przeszkody jedynie, kiedy występuje pewność, iż nupturienci nie są spokrewnieni w linii prostej 35. Przedostatnią omawianą przeszkodą zrywającą będzie przeszkoda przyzwoitości publicznej. Dotyczy ona bliskości osób, podobnej do powinowactwa, aczkolwiek różniącej się przedmiotem, bo bliskość jest tu upatrywana jako publiczny, notoryczny konkubinat czy też nieważnie zawarte małżeństwo. Przyzwoitość nakazuje więc, aby mimo nieważności małżeństwa lub okresu długoletniego konkubinatu, po śmierci konkubenta nie zawierać małżeństwa z jego najbliższymi krewnymi w linii prostej. Kodeks stanowi iż, przeszkoda przyzwoitości publicznej powstaje z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego albo z notorycznego lub publicznego konkubinatu. Powoduje zaś nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety i odwrotnie (kan. 1093). Przeszkoda ta rodzi się pomiędzy jedną ze stron a krewnymi drugiej strony wyłącznie w pierwszym stopniu linii prostej. Jej pochodzenie jest stricte kościelne, więc dopuszczalne jest dyspensowanie od niej. Jednak w sytuacji kiedy konkubinat przerodzi się w małżeństwo - lub to nieważnie zawarte zostanie uważnione, to 34 W. Góralski, Kościelne s T. Pawluk, dz.cyt. s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 13

14 wymagane jest otrzymanie podwójnej dyspensy od przeszkód powinowactwa i przyzwoitości publicznej 36. Rozważania na temat przeszkód zrywających kończy analiza przeszkody pokrewieństwa prawnego. Jej źródłem jest adopcja czyli przysposobienie prawne. Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku stanowi iż, nie mogą zawrzeć małżeństwa ze sobą ci, którzy są związani pokrewieństwem prawnym powstałym z adopcji, w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej (kan. 1094) 37. Podstawę tej przeszkodzie daje prawo państwowe, czyli przysposobienie prawne wrdług przepisów danego kraju. Linia prosta uniemożliwia zawarcie małżeństwa między adoptującym i adoptowanym, adoptowanym i krewnymi wstępnymi adoptującego oraz adoptowanym i krewnymi zstępnymi adoptującego. Zaś w linii bocznej przeszkoda zachodzi między adoptowanym i potomstwem naturalnym adoptującego oraz dziećmi adoptowanymi przez adoptującego 38. Przeszkoda pochodzi od prawodawcy kościelnego, stąd możliwość dyspensowania od niej. Ustaje natomiast w chwili rozwiązania stosunku przysposobienia prawnego Przeszkody wynikające z prawa polskiego Kodeks rodzinny i opiekuńczy określa grupę osób, którym przysługuje kompetencja do zawarcia małżeństwa. Zostało to sprecyzowane dwoma sposobami: przez wyróżnienie zespołu cech które powinna lub nie powinna posiadać osoba chcąca zawrzeć związek małżeński względem drugiej strony oraz przez ustalenie warunków, jakim musi odpowiadać wspomniana osoba, i które dotyczą jej bezpośrednio. Pierwsza grupa dotyczy relacji łączącej nupturientów, przede wszystkim zakazuje małżeństw osób tej samej płci, spokrewnionych lub spowinowaconych w linii prostej, a także nie 36 A. Sarmiento, dz.cyt. s A. Mezglewski, Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego, Warszawa 2007, s C. Suchocki, dz.cyt. s. 40. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 14

15 mogą one być rodzeństwem czy też złączone stosunkiem przysposobienia do drugiej należy określenie wieku nupturientów, zakaz zawierania małżeństw przez osoby ubezwłasnowolnione całkowicie, z niedorozwojem umysłowym, chorobą psychiczną i pozostające w związku małżeńskim 39. Grupa osób mogących zawrzeć związek małżeński nie została do końca konsekwentnie wyodrębniona, ponieważ większość przesłanek zakazuje zawierania małżeństwa w danym przypadku, natomiast różnica płci jest elementem konstytutywnym zawarcia małżeństwa. Z tego wynika, iż małżeństwo nie zostaje w ogóle zawarte, jeśli nie ma różnicy płci nupturientów, natomiast reszta przesłanek może powodować jedynie unieważnienie małżeństwa. Wymogi przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym są przeważnie określane jako przeszkody małżeńskie. Termin ten, impedimentum, pochodzi z prawa kanonicznego i oznacza przesłanki, które wykluczają zawarcie małżeństwa. To określenie spotkało się z krytyką. We wczesnym PRL proponowano, aby określać je jako przesłanki ważności małżeństwa 40, a pod koniec jako przesłanki negatywne 41 czy też najbardziej aprobowany zakaz zawarcia małżeństwa 42. Obecnie literatura prawnicza powróciła do zapożyczenia kanonicznego przeszkody małżeńskie. Dążąc do ograniczenia związków nieformalnych i poszanowania woli osób darzących siebie uczuciem, prawodawca ograniczył do minimum ilość przeszkód małżeńskich, pozostawiając te, które podyktowane są szczególnymi względami biologicznymi, moralnymi i społecznymi. Pierwszym podstawowym warunkiem do zawarcia małżeństwa jest różnica płci. Brak jej powoduje z mocy samego prawa niezaistnienie małżeństwa. 39 A. Zielonacki, dz.cyt. s M. Grudziński, A. Wolter [rec.:] Prawo rodzinne, S. Szera, PiP 1953, nr 8-9, s J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1980, s Z. Wiszniewski, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1985, s. 32. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 15

16 Małżeństwo powinno być zawierane w pełnej świadomości i dojrzałości. Jest to jedna z najważniejszych decyzji w życiu człowieka, dlatego też potrzeba w powzięciu jej wiele roztropności. Stąd ustawodawca ustalił minimalny próg wiekowy, który zezwala na zawarcie związku małżeńskiego. Statystycznie wiek ten jest niższy od średniej wieku osób zawierających małżeństw, dlatego iż wiek ustawowy jest dolną granicą, której nie można naruszyć. Polskie prawo rodzinne przeszło ewolucję pod względem ustalania dolnej granicy wieku do zawarcia małżeństwa. Według prawa małżeńskiego z 1945 r. małżeństwo dostępne było dla kobiet i mężczyzn, którzy ukończyli 18 lat (art. 6 1). Kodeks rodzinny utrzymał ten wiek, aczkolwiek dozwolił z ważnych powodów, aby sąd udzielił pozwolenia na zawarcie małżeństwa osobie małoletniej, która ukończyła 16 lat niezależnie od płci (art. 10 1). To unormowanie spotkało się z szeroką krytyką. Badania psychologiczne wskazywały, iż mężczyzna w wieku 16 lat nie jest w pełni dojrzały do tak odpowiedzialnego aktu, jakim jest zawarcie małżeństwa. Zaproponowano zatem podwyższenie wieku mężczyzn uzdalniających ich do tej czynności. W projekcie kodeksu rodzinnego z 1960 r. w publicznej debacie wskazywano z całą stanowczością na potrzebę podwyższenia wieku, w którym mężczyźni mogliby zawierać związki małżeńskie. Faktycznie, statystyki wskazywały na szybki rozpad pożycia wielu małżeństw zbyt młodych osób. Podkreślano również problem edukacji, ponieważ młodzi ludzie nie kończyli jej, bowiem obowiązki rodzinne przechodziły na pierwszy plan. Przez to nie mogli uzyskać odpowiednich kwalifikacji zawodowych, co w konsekwencji prowadziło do bezrobocia i niemocy w zapewnieniu bytu rodzinie. Problem widziano także w zaniedbaniach przy wychowaniu potomstwa, ponieważ zbyt młodzi rodzice nie mieli poczucia odpowiedzialności, a często także w wyniku braku środków antykoncepcyjnych, dzieci rodziły się nieplanowane, zatem bywały niepożądane. Nie było jednak zgodności co do kwestii podniesienia wieku małżeńskiego dla kobiet. Obyczajowość dawnych wieków wskazywała raczej, aby zbyt radykalnie nie zmieniać podejścia do kwestii wieku kobiet. Kodeks rodzinny i opiekuńczy w początkowej formie podwyższył wiek mężczyzn zdolnych do zawarcia małżeństwa do 21 lat, natomiast za Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 16

17 zezwoleniem sądowym zmienił z 16 na 18 lat. Wiek kobiet nie uległ zmianie. Jak trafnie zauważył J. Winiarz, podniesienie wieku mężczyzn do 21 lat miało również aspekt praktyczny, ponieważ zwykle w tym czasie mężczyźni kończyli zasadniczą służbę wojskową 43. Co ciekawe, brak zgody rodziców nie rzutował na postanowienie sądu. Orzeczenie o udzieleniu zezwolenia na zawarcie małżeństwa było skuteczne z chwilą uprawomocnienia się i nie mogło zostać zmienione ani uchylone. Dopiero nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1998 r. wprowadziła zmiany w kwestii wieku, zrównując wiek małżeński kobiet i mężczyzn do ukończenia 18 lat. Zachowano tym samym możliwość zawarcia małżeństwa przez kobiety, które ukończyły 16 lat za zezwoleniem sądowym. Wzgląd na to miały ważne powody i ustalenie, iż zezwolenie będzie działało na dobro założonej rodziny. W tym miejscu można zastanowić się jakie ważne powody miał na myśli prawodawca. Praktyka sądowa wskazuje, że w szczególności ważnym powodem jest dziecko urodzone ze stosunku stron zamierzonego małżeństwa, ciąża wynikła z takiego stosunku, istniejący co najmniej kilka miesięcy trwały związek faktyczny, a co za tym idzie poważne prawdopodobieństwo zajścia kobiety w ciążę 44. Niezwykle ważnym powodem jest także przypadek bezpośredniego zagrożenia życia jednej ze stron. Sąd opiekuńczy winien odmówić zezwolenia, gdyby kobieta wnioskująca o zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego była w niewystarczającym stopniu dojrzała fizycznie, a tym samym nie byłaby zdolna do pożycia seksualnego z partnerem. Powinien odmówić również w sytuacji, gdyby cechy drugiego nupturienta wskazywały na niedojrzałość lub też środowisko w jakim mieliby wspólnie żyć, uwłaczało jej godności i moralności. Odmowa taka nie przekreśla jednak zawarcia małżeństwa w przyszłości. Po uzyskaniu wieku przewidzianego w ustawie, kobieta może sama zdecydować z kim będzie dzieliła swoje życie. Kobieta, która po skończeniu 16 lat zawarła związek małżeński, uzyskuje również pełnoletniość. Wątpliwość nastręcza pytanie o to, czy kobieta po ustaniu małżeństwa przed uzyskaniem 18 lat, może jako osoba pełnoletnia (uzyskała pełną 43 J. Winiarz, dz.cyt., s J. Winiarz, dz.cyt., Z. Wiszniewski, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, s. 39. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 17

18 zdolność do czynności prawnych) zawrzeć kolejny związek małżeński. Odpowiedź na to pytanie daje art. 10 k. r. o., który stwierdza, iż mimo uzyskania pełnoletniości kobieta taka musi uzyskać każdorazowo zezwolenie sądu na zawarcie kolejnego małżeństwa. Jednak mimo ustania lub unieważnienia małżeństwa taka kobieta pozostaje pełnoletnią. Sumując, należy stwierdzić iż zrównanie wieku kobiet i mężczyzn umożliwiającego zawarcie związku małżeńskiego było słuszne. Po pierwsze koreluje się ten przepis z konstytucyjną zasadą równości płci (art. 33 Konstytucji RP z 1997 r.). Po drugie, jest bardziej dostosowany do współczesnej sytuacji ludzi młodych, którzy obecnie w sposób równomierny dojrzewają (brak wciąż niestety odpowiedniej edukacji seksualnej w szkołach) i zanikają różnice w rozwoju fizycznym i emocjonalnym. Dlatego też, zjawisko akceleracji (wszechstronnego dojrzewania młodzieży) wydaję się być dominujące i stąd pozytywnie można ocenić zmiany w polskim prawodawstwie 45. Dojrzałość fizyczna nupturientów powinna iść w parze z dojrzałością psychiczną. Większość współczesnych europejskich systemów prawnych zakazuje zawierania małżeństw przez osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. W państwach skandynawskich jest taka możliwość, aczkolwiek za pozwoleniem opiekuna prawnego. Polskie prawo rodzinne jasno stanowi, że nie może zawrzeć małżeństwa osoba całkowicie ubezwłasnowolniona (art. 11 k. r. o.). Jednak i ten zapis był wynikiem wieloletnich dyskusji. Przepis ten nie był uwzględniony ani w prawie rodzinnym, ani w prawie małżeńskim z 1945 r. Wątpliwości pojawiały się czy można unieważnić małżeństwo osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Ubezwłasnowolnienie jest regulowane przepisami kodeksu cywilnego. Stanowi on, iż ubezwłasnowolnienie całkowite może nastąpić, gdy dana osoba wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, albo innego rodzaju zaburzeń 45 J. Ignatowicz, dz.cyt., s Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 18

19 psychicznych, w szczególności pijaństwa i narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem (art. 13 k. c.) tak daleko idące zmiany w psychice człowieka stoją w sprzeczności z celem małżeństwa i zagrażałyby dobru ewentualnego potomstwa. Kwestię osób ubezwłasnowolnionych częściowo rozwiązuje art. 11 k. r. o., z którego jasno wynika, że zakaz zawierania małżeństw dotyczy tylko osób ubezwłasnowolnionych całkowicie. Tak więc te osoby mogą zawrzeć związek małżeński,. Mając na uwadze fakt, iż osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie potrafią kierować swoim postępowaniem, trzeba więc przyznać rację prawodawcy, który przyjął takie unormowania. Trudno aby taka osoba mogła być odpowiedzialna za współmałżonka czy też potomstwo. Małżeństwo to duże wyrzeczenie i potrzeba współdziałania dla wspólnego dobra, takie osoby niestety nie potrafiłyby w znaczącym stopniu uczynić zadość tym zadaniom. Zgodnie z art kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym. Także i ten przepis jest nowością prawną związaną z k. r. o. Wcześniejsze ustawodawstwo nie normowało tej kwestii. Sytuacja osoby chorej psychicznie czy z niedorozwojem umysłowym jest zgoła odmienna od osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, ponieważ jest to stan faktyczny, a nie prawny. Może on prowadzić do ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego, ale nie musi. Dlatego art k. r. o. dotyczy tylko osób chorych psychicznie lub z niedorozwojem umysłowym, ale nie ubezwłasnowolnionych już to całkowicie, już to częściowo. Jednak samo uzasadnienie tej przeszkody małżeńskiej jest bardzo podobne do ubezwłasnowolnienia przede wszystkim godzi w istotę i cel małżeństwa. Stan remisji (okres choroby, który charakteryzuje się brakiem objawów schorzenia) nie jest podstawą do uznania małżeństwa. Stan osoby chorej, nawet jeśliby w czasie zawierania małżeństwa miała wystarczające używanie rozumu, powinien być oceniony w dłuższej skali. Przebłyski świadomości nie mogą świadczyć o tym, iż osoba jest zdrowa i gotowa do podjęcia obowiązków małżeńskich. W tym tonie Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 19

20 wypowiedział się Sąd Najwyższy, który stan zdrowia psychicznego osoby określił jako etap, w którym można uznać, iż osoba została wyleczona 46 - jak to zauważył A. Zielonacki, niedopuszczalne jest zaaprobowanie stanowiska Sądu Najwyższego z r. 47, który stwierdził, iż niemożliwe jest unieważnienie małżeństwa, jeżeli mimo choroby psychicznej, w chwili zawierania małżeństwa strony uważały się za zdrowe. Choroba psychiczna jest stanem obiektywnym i nie można pozostawić decyzji o jej istnieniu osobie chorej, która przeważnie uważa siebie za osobę zdrową 48. Polskie prawo rodzinne dopuszcza jednak możliwość zawarcia małżeństwa przez osoby chore psychicznie lub z niedorozwojem umysłowym, jeżeli stan ich zdrowia nie zagraża małżeństwu oraz zdrowiu przyszłego potomstwa (art zd. 2). Warunkiem jest aby osoba taka nie została ubezwłasnowolniona całkowicie i zezwolił na to sąd. Może on dowolnie zawyrokować, nawet w przypadku gdyby osoba taka nie stwarzała zagrożenia dla potomstwa i swego związku małżeńskiego. Także i ten przepis wydaje się być trafny, ponieważ w zwykłej sytuacji kierownik u. s. c., który decyduje o umożliwieniu zawarcia małżeństwa danej osobie - nie mając wykształcenia medycznego i nie mogąc często stwierdzić jaki jest stan umysłu nupturientów. W razie wątpliwości te kwestie rozstrzyga sąd, który ma do dyspozycji szereg biegłych z różnych dziedzin medycyny. Dawniej te kwestie były rozwiązywane przez instytucję badań przedślubnych. W kręgu kultury europejskiej bigamia czyli wielożeństwo jest nie praktykowana. Obywatele zobligowani są do pozostawania w związkach monogamicznych. Polski kodeks rodzinny i opiekuńczy w art k. r. o. mówi, że nie może zawrzeć małżeństwa kto pozostaje w związku małżeńskim. Nakazuje również, aby osoby chcące je zawrzeć, przedstawiły dowód ustania lub unieważnienia poprzedniego małżeństwa. Według art. 13, zarówno kobieta nie może mieć dwóch i więcej mężów, jak i mężczyzna dwu i więcej żon. Z tego wynika, iż małżeństwo może zawrzeć kawaler lub panna oraz osoby, których poprzedni związek małżeński ustał w 46 OSNIC 1968, nr 2. poz OSNPC 1972, nr 1. poz A. Zielonacki, dz.cyt. s. 80. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 20

21 skutek rozwodu, śmierci drugiego małżonka lub uznania go za zmarłego oraz jeśli został unieważniony. Problem pojawia się w jaki sposób interpretować art. 13 k. r. o. w przypadku gdy kolejne małżeństwo zostało zawarte, po uznaniu pierwszego małżonka za zmarłego, a ten okazał się żyjący. Wydaje się, że najbardziej odpowiednie jest wyjście z założenia, iż w chwili uznania danej osoby za zmarłą wywiera to analogicznie wszystkie skutki prawne śmierci. Dlatego osoba posiadająca takie orzeczenie (z oznaczeniem daty śmierci) dotyczące współmałżonka, ma pełne prawo do zawarcia nowego małżeństwa (patrz art k. r. o.). Rozwiązanie to staje się nieaktualne kiedy okazuje się, iż współmałżonek żyje. Sąd Najwyższy stwierdził, że wówczas drugie małżeństwo zawarte jest w dobrej wierze, a poprzednie ustaje nie z datą ujętą w orzeczeniu sądu o uznaniu za zmarłego lecz z datą ponownego zawarcia małżeństwa 49. W wypadku gdy nowe małżeństwo zawarte zostaje w złej wierze - nupturienci posiadają wiedzę o pozostawaniu przy życiu małżonka uznanego za zmarłego - art. 13 k. r. o. zostaje naruszony. Wystąpi w takiej sytuacji przestępstwo bigamii (art. 206 k. k.) obarczone odpowiedzialnością karną, natomiast małżeństwa ponownego nie da się unieważnić. Karze podlega już samo złożenie dokumentów w u. s. c. bądź też złożenie oświadczeń w u. s. c. w celu ponownego zawarcia małżeństwa. Sytuacja dotycząca bigamii zmieniła się nieznacznie w skutek nowelizacji k. r. o. z r. (art. 1 2 i 3 oraz art. 8 3 k. r. o.). Artykuł 13 powinien być interpretowany jako zakaz zawierania małżeństwa osobie pozostającej w ważnym związku małżeńskim, ale również osobie, która złożyła w formie wyznaniowej oświadczenie o zawarciu małżeństwa cywilnego, mimo iż akt małżeństwa nie zostałby jeszcze sporządzony, lecz jednocześnie nie upłynął ustawowy termin sporządzenia aktu małżeństwa. Oświadczenia o zawarciu małżeństwa 49 OSNCP 1972, nr 1, poz. 18. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 21

22 cywilnego w formie wyznaniowej są obowiązkowe, a dopełniające ich konstytutywny skutek sporządzenie aktu małżeństwa ma moc wsteczną 50. Rozważanie przeszkody pokrewieństwa należałoby rozpocząć od wyjaśnienia definicji pokrewieństwa i sposobu jego obliczania. Jest ono powiązaniem wynikającym z więzów krwi, geneza jego pochodzi z biologii. Natomiast prawo nadaje tym więzom w odniesieniu do krewnych bliższych charakter stosunku prawnego. Definicję ustawową pokrewieństwa zawierał art. 1 dekretu z 22 stycznia 1946 r. Prawo rodzinne. Według niego występują dwie linie pokrewieństwa prosta i boczna. Krewnymi w linii prostej są ci, którzy pochodzą jedni od drugich (np. wnuk i dziadek). Dzieli się ona na wstępnych (matka, babcia) i zstępnych (córka, wnuczka). Zaś krewni w linii bocznej to tacy, którzy nie są spokrewnieni w linii prostej, ale pochodzą od wspólnego przodka (np. wuj i siostrzeniec). Linie pokrewieństwa dzielą się na stopnie. Określane są one według liczby urodzeń, dzięki którym powstało pokrewieństwo 51. Przeszkoda małżeństwa między osobami spokrewnionymi ma długą tradycję w światowym prawodawstwie. Wynika ona zapewne z naturalnej niechęci człowieka do zawierania związków ze swoimi bliskimi. Takie obostrzenia istniały już u ludów prymitywnych, do dzisiaj w większości plemion, do których cywilizacja dochodzi szczątkowo, istnieje zakaz małżeński między matką, a synem oraz ojcem, a córką. Najbardziej radykalnym ograniczeniem możliwości zawierania małżeństw między spokrewnionymi był ten zawarty w średniowiecznym prawie kanonicznym. Ustanawiał on bowiem w XII wieku zakaz do 7 stopnia pokrewieństwa kanonicznego, co w komutacji cywilnej oznaczało stopień pokrewieństwa. Od czasów soboru laterańskiego z 1215 r. Kościół ograniczył zakaz do 4 stopnia kościelnego czyli 8 stopnia pokrewieństwa według prawa cywilnego. Niemożność zawarcia małżeństwa osób spokrewnionych w linii prostej i rodzeństwa została zawarta w artykule 14 1 k. r. o. Od tej zasady polski prawodawca 50 J. Ignatowicz, dz.cyt. s J. Ignatowicz, dz.cyt. s. 24. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 22

23 nie znalazł możliwości złagodzenia tego przepisu. Łączą się z nimi również przepisy prawa karnego. Art. 175 k. k. narzuca sankcje karne na osoby obcujące płciowo z krewnymi w linii prostej, bratem lub siostrą lub z osobą pozostającą w stosunku przysposobienia. Trzeba tu jednak podkreślić, że zawarcie małżeństwa przez te osoby nie jest przestępstwem, a dopiero nim się staje obcowanie płciowe. Zakaz związków kazirodczych wywodzi się w pierwszej kolejności z przekonań etyczno moralnych. W drugiej natomiast z badań współczesnej biologii i medycyny. W doświadczeniach tych nauk potwierdzono czterokrotnie większą szansę dziedziczenia przez potomstwo patologii w przypadku rodziców ze sobą spokrewnionych. W małżeństwach między krewnymi w linii bocznej 3 stopnia ryzyko zachorowań jest mniejsze, ale także występujące, więc takim nupturientom odradza się zawieranie małżeństwa 52. Powinowactwo różni się od pokrewieństwa tym, iż jest wyłącznie węzłem prawnym, a nie biologicznym. Łączy rodzinnie jednego małżonka z krewnymi drugiego. Stąd też powinowatym żony będzie teść, a również brat męża. Linie i stopnie także w przypadku powinowactwa spełniają kluczową rolę. Oblicza się je według pokrewieństwa łączącego dane osoby ze współmałżonkiem. Wynika z tego iż teściowie są powinowatymi małżonka w 1 linii 1 stopnia. Powinowactwo trwa mimo ustania małżeństwa, chyba że małżeństwo zostanie unieważnione prawomocnym orzeczeniem sądu. Artykuł 14 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi zakaz zawierania małżeństwa między powinowatymi w linii prostej. Oznacza to, że nie może zawrzeć małżeństwa teściowa z zięciem, macocha z pasierbem czy też teść z synową. Ten kodeksowy zakaz ma swoje uzasadnienie w moralności i dbaniu o trwałość rodziny, zapobiega także konfliktom rodzinnym 53. Po wystąpieniu ważnych okoliczności sąd może zezwolić na ślub między powinowatymi pierwszego stopnia. Kontrowersje budzą zezwolenia wydawane przez sąd powinowatym z dużą różnicą 52 A. Zielonacki, dz.cyt. s. 88 i J. Górecki, Unieważnienie małżeństwa, Warszawa 1956, s. 19. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 23

24 wieku. Praktyka wskazuje, że w przypadku kiedy powinowata jest dużo starsza od powinowatego, to ich związek szybko ulega rozkładowi 54. Ostatnią przeszkodą małżeńską zawartą w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym jest przysposobienie. Art. 15 k. r. o. mówi, iż nie mogą zawrzeć ze sobą przysposabiający i przysposobiony. Genezy wprowadzenia tej przeszkody należy upatrywać w poglądzie, iż przysposobienie jest równoznaczne z naturalnym stosunkiem rodzicielskim. Obowiązuje on zarówno w przysposobieniu pełnym jak i niepełnym. Skutkiem tego jest traktowanie przysposobionego jako dziecko przysposabiającego. Pomimo braku przeciwwskazań biologicznych, to ważne są w tym przypadku względy moralne i obyczajowe. Trudno sobie wyobrazić, aby w łatwy sposób można było przemianować stosunek rodzicielski na partnerski. Niebezpieczeństwo może wynikać także ze stosunku zależności przysposobionego od przysposabiającego, ponieważ może wymusić psychicznie na nim zawarcie małżeństwa. Omówiona przeszkoda dotyczy tylko przysposobionego i przysposabiającego, nie dotyczy jednak przysposobionego i jego krewnych z przysposobienia. Opisane w powyższych podpunktach przeszkody małżeńskie można podzielić na dwie grupy: bezwzględne, czyli takie od których nie ma odstępstw oraz względne może je uchylić sąd. Do pierwszej należy przeszkoda bigamii, pokrewieństwa i ubezwłasnowolnienia całkowitego. Usuwalne przeszkody to przeszkoda powinowactwa, choroby psychicznej oraz wieku. Oddzielnie rozpatruje się kwestię przeszkody przysposobienia, ponieważ można ją usunąć przez rozwiązanie przysposobienia. Niemożliwe jest jednak rozwiązanie przysposobienia całkowitego. Mimo istnienia przeszkód względnych sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa. Tak też przeszkodę powinowactwa sąd uchyla z ważnych powodów. Choroba psychiczna lub niedorozwój psychiczny nupturienta jest przeszkodą, którą sąd może znieść w przypadku gdy jego stan zdrowia nie zagraża małżeństwu i zdrowiu przyszłego potomstwa. Warunkiem jest brak ubezwłasnowolnienia całkowitego. Mimo 54 A. Zielonacki, dz.cyt., s. 93. Jerzy Antoni Pielichowski - Przeszkody do zawarcia małżeństwa 24