Ubóstwo a zasobność perspektywa poznawcza życia dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego z terenu województwa podkarpackiego

Transkrypt

1 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Ubóstwo a zasobność perspektywa poznawcza życia dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego z terenu województwa podkarpackiego Rzeszów 2013

2 Spis treści 1. Wprowadzenie Metodologia badania Cel badania i problemy badawcze Zastosowana metoda Opis doboru i charakterystyka próby badawczej Analiza wyników Warunki mieszkaniowe Sytuacja materialna rodziny Zaspokajanie potrzeb dziecka w życiu codziennym Wsparcie dla rodziny Oczekiwania rodziców wobec szkoły Realizowane funkcje i problemy dotykające rodzinę Podsumowanie Spis tabel Spis wykresów Bibliografia

3 1. Wprowadzenie Ubóstwo jest jednym z podstawowych problemów współczesnego społeczeństwa. Nie posiada jednoznacznej definicji, jednakże zazwyczaj określane jest jako zjawisko społeczne polegające na braku wystarczających środków materialnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych jednostki lub rodziny. W literaturze zjawisko to jest interpretowane na wiele sposobów. Sposób pomiaru ubóstwa wiąże się z wyborem pomiędzy rozpatrywaniem tego zjawiska w sposób obiektywny lub subiektywny. W przypadku ujęcia obiektywnego ocena poziomu zaspokojenia potrzeb jednostek (gospodarstw domowych) jest dokonywana niezależnie od ich osobistych wartościowań, natomiast w ujęciu subiektywnym oceny tej dokonują badane jednostki 1. W podejściu obiektywnym osoby zamieszkujące dane gospodarstwo domowe uznawane są za ubogie, bądź zagrożone ubóstwem, jeżeli poziom ich wydatków (łącznie z wartością artykułów otrzymanych nieodpłatnie oraz pobranych z indywidulanego gospodarstwa rolnego, działki, bądź z prowadzonej działalności na własny rachunek) jest niższy od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. Dla oceny ubóstwa obiektywnego Główny Urząd Statystyczny przyjmuje granice: relatywną (50% średnich wydatków ogółu gospodarstw domowych); absolutne: minimum egzystencji szacowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS) określane mianem granicy ubóstwa skrajnego; uwzględnia jedynie potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia i stanowi zagrożenie dla życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka, ustawowa granica ubóstwa, czyli kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej 2 uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej 3. W podejściu absolutnym ubogie są te osoby (gospodarstwa domowe), które nie mają możliwości zaspokojenia potrzeb uznanych w danych warunkach za podstawowe. W podejściu względnym ubóstwo rozważane jest jako forma nierówności, nadmiernego dystansu między poziomem życia poszczególnych grup ludności: ubogie są te osoby (rodziny), których poziom życia jest znacznie niższy niż pozostałych członków danego społeczeństwa. Konsekwencje dokonanego wyboru między pojmowaniem ubóstwa w sposób 1 Panek T., Ubóstwo, wykluczenie społeczne i nierówności. Teoria i praktyka pomiaru, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tj. Dz. U. z 2009 r., Nr 175, poz. 1362, z późn. zm.). 3 Ubóstwo w Polsce w 2011 r. (na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych), GUS, Warszawa

4 absolutny lub względny są bardzo ważne. W podejściu absolutnym zmiany norm dotyczących zaspokojenia potrzeb podstawowych następują raczej powoli i nawet niewielki ogólny wzrost dochodów w perspektywie krótkoterminowej może wpłynąć na ograniczenie zasięgu ubóstwa. Poprzez znaczący wzrost ekonomiczny można doprowadzić do istotnego ograniczenia lub do prawie całkowitej likwidacji ubóstwa. W podejściu względnym natomiast ubóstwo nie może zostać w praktyce całkowicie wyeliminowane. Kiedy ma miejsce ogólny wzrost poziomu dochodów odsetek ubogich może pozostać taki sam. Zmieni się on jedynie na skutek zmian rozkładu dochodów: spadek udziału ubogich następuje w wyniku zmniejszenia nierównomierności rozdziału dochodów. Z badań budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że w 2011 roku w Polsce żyło 6,7% osób w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej granicy ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji) oraz 6,5% poniżej ustawowej granicy ubóstwa. W województwie podkarpackim wskaźniki te były porównywalne do średniej krajowej (odpowiednio 6,9% dla minimum egzystencji oraz 6,6% dla ustawowej granicy ubóstwa). Wskaźnik zagrożenia ubóstwem ustawowym systematycznie malał od 2006 roku gdyż od 1 października 2006 roku nie zmieniła się nominalna wartość progów interwencji socjalnej, które są uwzględniane przy ustalaniu wartości granicy ubóstwa ustawowego. Grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem w Polsce stanowią rodziny wielodzietne. Już przy trojgu dzieci odsetek ubogich, niezależnie od przyjętego progu ubóstwa, przekracza przeciętną. Wśród małżeństw z co najmniej 4 dzieci na utrzymaniu - ok. 29,5% osób żyło w 2011 r. w sferze ubóstwa ustawowego i ok. 24% w sferze ubóstwa skrajnego 4. Wyniki badań przeprowadzonych przez Grupę Wskaźnikową przy Komitecie ds. Zabezpieczenia Społecznego Komisji Europejskiej wskazują, iż poważnym problemem w większości państw Unii Europejskiej jest ubóstwo wśród dzieci. Osiąga ono większe rozmiary niż wśród ludności w wieku produkcyjnym czy osób w wieku emerytalnym 5. 20% dzieci żyjących w UE jest zagrożonych ubóstwem, gdy w przypadku ogółu populacji odsetek ten wynosi 16%. W Polsce, podobnie jak w Grecji, Włoszech, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii co czwarte dziecko jest zagrożone tym problemem; gorzej jest tylko w Bułgarii i Rumunii, gdzie zjawisko to dotyczy co trzeciego dziecka. 6 Zgodnie z unijną definicją, dzieci zagrożone ubóstwem to te, które dorastają w rodzinach o niskim dochodzie. Definicja ta pomija takie 4 Ubóstwo w Polsce w 2011 r. (na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych), GUS, Warszawa Ubóstwo wśród dzieci w Polsce na tle innych państw UE w świetle raportu Grupy Wskaźnikowej Komitetu ds. Zabezpieczenia Społecznego (SPC), Warszawa Opinia EKES w sprawie ubóstwa wśród dzieci i ich warunków życia, lipiec

5 niekorzystne dla rozwoju dziecka czynniki jak m.in.: niekorzystne warunki mieszkaniowe, słaby stan zdrowia, niewłaściwe odżywianie, przemoc fizyczna i psychiczna, utrudniony dostęp do żłobków i przedszkoli, niski poziom nauczania czy utrudniony dostęp do placów zabaw, ośrodków sportowo-rekreacyjnych i kulturalnych. Jeżeli dziecko doświadcza więcej niż jednego z tych utrudnień, akumulują się one i potęgują, przez co jeszcze bardziej pogrążają dziecko w ubóstwie i wykluczeniu społecznym oraz zwiększają ryzyko międzypokoleniowego dziedziczenia biedy i marginalizacji 7. Niniejsze opracowanie obrazuje sytuację dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego w województwie podkarpackim w zakresie warunków mieszkaniowych, w których żyją na co dzień, sytuacji materialnej rodzin, w których funkcjonują, zaspokajania ich podstawowych potrzeb, a także otrzymywanego wsparcia zewnętrznego, czy sytuacji zdrowotnej. Raport zawiera również charakterystykę oczekiwań, jakie rodzice mają wobec szkoły w zakresie wychowania dziecka, czy też wobec władz rządowych i samorządowych w zakresie wsparcia udzielanego rodzinom z dziećmi. Pokazuje także, w jaki sposób w rodzinach uczestniczących w badaniu realizowane są funkcje: wychowawcza, opiekuńcza oraz emocjonalna wobec tych dzieci. 7 Opinia EKES w sprawie ubóstwa wśród dzieci i ich warunków życia, lipiec

6 2. Metodologia badania 2.1. Cel badania i problemy badawcze Celem głównym badania było zdiagnozowanie poziomu życia pod względem ekonomicznym, społecznym i zdrowotnym wśród dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego z terenu województwa podkarpackiego. Badanie swym zakresem obejmowało szereg obszarów badawczych, wśród których wyszczególnione zostały: ocena sytuacji materialnej rodziny, w której żyje dziecko (aktualnej oraz w perspektywie czasu); zaspokajanie potrzeb dzieci w życiu codziennym; wyposażenie gospodarstwa domowego; korzystanie z różnych form wsparcia z pomocy społecznej; inne czynniki, które wpływają na obecny poziom życia/sytuację materialną rodziny; wysokość dochodów, która w pełni zaspokoiłaby potrzeby związane z utrzymaniem rodziny, w której żyje dziecko oraz zapewniłaby odpowiedni poziom życia; formy wsparcia udzielanego rodzinom z dziećmi ze strony władz rządowych i samorządowych; realizacja funkcji rodzicielskich: wychowawczej, opiekuńczej, emocjonalnej; kwestia związana z kosztem udziału dziecka w rodzinie wielodzietnej (np. wypełnianie obowiązków względem młodszego rodzeństwa, prace domowe); oczekiwania rodziców w kwestii wychowania oraz wsparcia pedagogicznego i psychologicznego szkoły, jako instytucji socjalizacyjnej (w perspektywie czasu); względy zdrowotne dziecka. 5

7 2.2. Zastosowana metoda Badanie zostało przeprowadzone z wykorzystaniem standaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych (PAPI Paper and Pencil Interview). Metoda wywiadów kwestionariuszowych to proces zbierania danych na podstawie przygotowanego kwestionariusza (ankiety). Jest to jedna z najpowszechniejszych metod ilościowych stosowanych w badaniach społecznych. Taka forma pozyskiwania danych ilościowych pozwala na określenie występowania zjawisk wśród wybranych grup określonej populacji. Wywiady kwestionariuszowe przeprowadzone zostały przez odpowiednio przeszkolonych w tym celu ankieterów. Narzędzie pozyskiwania danych stanowił kwestionariusz badawczy zawierający 20 pytań merytorycznych (w tym dwa pytania o charakterze otwartym) oraz 8 pytań metryczkowych. Średni czas trwania jednego wywiadu wyniósł około 20 minut. Okres realizacji badania terenowego trwał od 28 listopada do 11 grudnia 2012 r. i został przeprowadzony przez wyłonioną w drodze przetargu nieograniczonego firmę BIOSTAT Piszczek, Wolny Sp. J. z siedzibą w Rybniku. 6

8 2.3. Opis doboru i charakterystyka próby badawczej Realizacja badania odbyła się w oparciu o próbę badawczą określoną na podstawie danych 8 dotyczących liczby dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego uczęszczających do przedszkoli, oddziałów (również tych zorganizowanych w szkołach podstawowych) i punktów przedszkolnych. Zastosowano dobór próby losowo-warstwowy, w którym warstwy stanowiły powiaty województwa podkarpackiego. Zrealizowano łącznie 363 wywiady kwestionariuszowe z rodzicami tych dzieci. Tabela 1. Rozkład próby badawczej Powiat Liczba 5,6,7-latków uczęszczających do przedszkoli, oddziałów i punktów przedszkolnych Proporcjonalny udział 5,6,7-latków z danego powiatu do ogólnej ich liczby w województwie Liczba ankiet zrealizowanych w danym powiecie bieszczadzki 395 1,09% 4 brzozowski ,51% 13 dębicki ,74% 25 jarosławski ,28% 19 jasielski ,56% 20 kolbuszowski 982 2,71% 10 krośnieński ,58% 20 leżajski ,42% 12 lubaczowski 952 2,63% 10 łańcucki ,05% 15 mielecki ,44% 23 niżański 996 2,75% 10 przemyski ,21% 12 przeworski ,54% 13 ropczycko - sędziszowski ,11% 15 8 Dane pochodzą z Kuratorium Oświaty w Rzeszowie. 7

9 rzeszowski ,30% 30 sanocki ,51% 16 stalowowolski ,59% 17 strzyżowski ,98% 11 tarnobrzeski 822 2,27% 8 leski 390 1,08% 4 m. Krosno 707 1,95% 7 m. Przemyśl ,82% 10 m. Rzeszów ,61% 31 m. Tarnobrzeg 830 2,29% 8 woj. podkarpackie ,00% 363 Respondenci zostali scharakteryzowani ze względu na szereg cech, m.in. płeć, wiek, wykształcenie. Rozkład poszczególnych cech przedstawiony został poniżej. Wykres 1. Płeć respondentów kobiety 82,1% mężczyźni 17,9% 8

10 Wykres 2. Wiek respondentów lat 62,3% lat 25,6% lat 11,6% 51 i więcej lat 0,5% Zdecydowaną większość badanych stanowiły osoby pomiędzy 31. a 40. rokiem życia. Zaledwie 0,5% osób opiekujących się dziećmi w wieku objętym zakresem badania, stanowiły osoby po 50. roku życia. Wykres 3. Wykształcenie respondentów 14,8% 14,8% 23,8% podstawowe/gimnazjalne zasadnicze zawodowe średnie ogólnokształcące 3,6% 42,9% średnie zawodowe/policealne wyższe 9

11 Struktura wykształcenia respondentów wskazuje, że prawie połowa osób posiadających dzieci objęte rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego ma wyższe wykształcenie, natomiast niecałe 4% ankietowanych nie ukończyło szkoły ponadgimnazjalnej. W momencie przeprowadzania niniejszego badania ustawową granicę ubóstwa w Polsce stanowiły kwoty 9 : 542 zł dla osoby samotnie gospodarującej, 456 zł dla osoby w rodzinie. Badanie obejmowało swoim zasięgiem rodziców/opiekunów dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego, a więc jedynie osoby zamieszkujące w gospodarstwach wieloosobowych, zatem druga z wymienionych kwot posłużyła do charakterystyki struktury dochodów respondentów. Wykres 4. Dochód przypadający na osobę w rodzinie 47,9% 32,5% do 456 zł zł powyżej zł 19,6% Osoby żyjące poniżej ustawowej granicy ubóstwa stanowiły około 1/3 respondentów. Najmniejszą część badanych stanowiły osoby o dochodach przekraczających zł na osobę w rodzinie, jednakże stanowili oni znaczną grupę, gdyż niemal 20%. 9 Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 17 lipca 2012 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (Dz. U. z 2012 r., Nr 823). 10

12 Wykres 5. Miejsce zamieszkania respondentów 40,2% 33,1% 26,7% wieś miasto poniżej 50 tys. mieszkańców miasto powyżej 50 tys. mieszkańców Najliczniejszą grupę wśród badanych stanowiły osoby zamieszkujące mniejsze miasta regionu (poniżej 50 tys. mieszkańców). Największe miasta Podkarpacia zamieszkiwała około 1/4 osób uczestniczących w badaniu. Wykres 6. Czas zamieszkiwania na terytorium Polski 92,6% osoby zamieszkujące terytorium Polski: od zawsze do 5 lat od 5 do 10 lat 5,5% powyżej 10 lat 1,4% 0,5% Ponad 90% wszystkich respondentów było rodowitymi Polakami (od zawsze zamieszkiwało Polskę). Migranci, którzy sprowadzili się na teren 11

13 kraju w niedalekiej przeszłości (do 5 lat od chwili przeprowadzenia badania) stanowili zaledwie 0,5% ogółu badanych. Nieco liczniejszą grupą były osoby, które zamieszkują Polskę od 5-10 lat. Tabela 2. Typy gospodarstw domowych Typ gospodarstwa Liczba osób Udział procentowy samotny rodzic/opiekun dziecka (dzieci) 14 3,9% rodzice/opiekunowie + 1 dziecko ,2% rodzice/opiekunowie + 2 dzieci ,5% rodzice/opiekunowie + 3 i więcej dzieci 55 15,1% inne gospodarstwo domowe 1 0,3% Ogółem ,0% Około połowa badanych rodzin składała się z rodziców/opiekunów oraz dwójki dzieci. Modelową rodzinę 2+1, coraz bardziej popularną w dobie wszechpanującego kryzysu, gdzie decyzję o posiadaniu dziecka odwleka się coraz częściej do momentu stabilizacji finansowej, posiadało około 30% badanych. W badaniu wzięło udział 15,1% rodzin wielodzietnych 10. Osoby, które z różnych przyczyn wychowują samotnie dzieci stanowiły jedną z najmniej licznych grup wśród badanych. Osoby uczestniczące w badaniu były bardzo zróżnicowane pod względem obecnej sytuacji zawodowej. Ponad połowę respondentów (56,5%) stanowiły osoby posiadające źródło dochodów w postaci pracy zarobkowej obydwojga małżonków/partnerów. Liczną grupę (30,3%) stanowiły również rodziny, w których jedna z osób zarabiała na utrzymanie, a druga pozostawała bez zatrudnienia i nie pobierała żadnego zasiłku. 10 Zgodnie z definicją przyjętą w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tj. Dz. U. z 2006 r., Nr 139, poz. 992, z późn. zm.), rodzina wielodzietna oznacza rodzinę posiadającą troje i więcej dzieci. 12

14 Wykres 7. Sytuacja zawodowa (aktywność ekonomiczna) respondentów obydwoje rodzice/opiekunowie pracują 56,5% jeden z rodziców/opiekunów pracuje, drugi nie pracuje nie pobiera zasiłku 30,3% jeden z rodziców/opiekunów pracuje, drugi nie pracuje pobiera zasiłek 5,0% samotny rodzic/opiekun pracujący 2,7% obydwoje rodzice/opiekunowie nie pracują jedno pobiera zasiłek samotny rodzic/opiekun niepracujący, niepobierający zasiłku obydwoje rodzice/opiekunowie nie pracują pobierają zasiłek obydwoje rodzice/opiekunowie nie pracują nie pobierają zasiłków samotny rodzic/opiekun niepracujący, pobierający zasiłek 1,7% 1,6% 1,4% 0,5% 0,3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% W badaniu uczestniczyła niewielka liczba osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji zawodowej, a więc samotnych rodziców/opiekunów niepracujących, niepobierających zasiłku oraz osób wychowujących wspólnie dzieci, z których żadne nie pracowało, nie pobierało zasiłku. 13

15 3. Analiza wyników W niniejszym rozdziale wyniki badania zostały pogrupowane w obszary tematyczne. Zaznajamiając się z nimi należy pamiętać, że badanie obejmowało osoby posiadające dzieci w określonym wieku, a prezentowane wyniki stanowią jedynie uśredniony obraz rzeczywistości Warunki mieszkaniowe Warunki materialne i społeczne mają wpływ na posiadanie mieszkania. Cechy fizyczne mieszkania: powierzchnia, lokalizacja, wyposażenie tworzą ramy egzystencji jednostki, rodziny i społeczeństwa. W procesie rozwoju społecznego nastąpiła ewolucja potrzeb mieszkaniowych od prostego schronienia do lepiej wyposażonych mieszkań. Budowa i utrzymanie zasobów mieszkaniowych stanowi znaczną część wydatków rodziny. Nakłady na pokrycie potrzeb mieszkaniowych mogą pochodzić z dochodów osobistych, ze środków publicznych, czy organizacji o charakterze społecznym. Tabela 3. Rodzaj mieszkania Lp. Rodzaj mieszkania Liczebność Udział procentowy 1 dom jednorodzinny ,1% 2 własnościowe 65 17,9% 3 własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego 39 10,7% 4 dom wielorodzinny/hotel 38 10,5% 5 mieszkanie wynajęte 38 10,5% 6 lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego 22 6,1% 7 komunalne 15 4,1% 8 inne 3 0,8% 9 barak 1 0,3% 10 mieszkanie chronione 0 0,0% Ogółem ,0% 14

16 Respondenci, którzy wzięli udział w przeprowadzonym badaniu najczęściej zamieszkiwali dom jednorodzinny (niemal 40% respondentów). W mieszkaniu własnościowym mieszkał prawie co szósty badany. Znacznie rzadziej ankietowani deklarowali posiadanie własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, zamieszkiwanie w domu wielorodzinnym lub hotelu, bądź w mieszkaniu wynajętym. Wśród respondentów jedna osoba zamieszkiwała barak. Osoby, które wymieniły najpopularniejszą odpowiedź zostały poddane analizie pod kątem wieku. W domach jednorodzinnych w przeważającej części zamieszkują osoby pomiędzy 31 a 40 rokiem życia (ok. 2/3 wszystkich osób zamieszkujących w tego typu lokum). Prawie co czwarty mieszkaniec domu jednorodzinnego był natomiast w wieku lat. Wykres 8. Posiadanie dostępu do WC 99,4% w mieszkaniu poza mieszkaniem poza budynkiem 0,3% 0,3% Niemal wszyscy respondenci posiadają łazienkę oraz WC w mieszkaniu. Tylko nieliczni korzystają z pomieszczeń sanitarnych poza mieszkaniem lub budynkiem. Około 1% ankietowanych jest w znacznie trudniejszej sytuacji i nie posiada dostępu do łazienki. 15

17 Wykres 9. Posiadanie dostępu do łazienki 97,8% w mieszkaniu poza mieszkaniem brak 1,1% 1,1% Większość respondentów posiada w mieszkaniu dostęp do ciepłej wody. Brak takiej możliwości zgłaszał około 1% ankietowanych. Wykres 10. Posiadanie dostępu do ciepłej wody 98,1% w mieszkaniu poza mieszkaniem poza budynkiem brak wody 1,1% 0,8% Wśród osób uczestniczących w badaniu nie znalazły się takie, które nie miały w mieszkaniu ogrzewania. 16

18 Wykres 11. Wyposażenie w ogrzewanie 60,9% ogrzewanie węglowe 25,3% ogrzewanie gazowe ogrzewanie elektryczne inne 11,6% brak 0,0% 2,2% Najczęstszą formą ogrzewania mieszkania było ogrzewanie węglowe. Co czwarta rodzina uczestnicząca w badaniu korzysta z ogrzewania gazowego. Posiadanie ogrzewania elektrycznego zadeklarowało około 2% respondentów. Tabela 4. Rodzaj ogrzewania a dochód przypadający na osobę w rodzinie Rodzaj ogrzewania Dochód przypadający na 1 osobę w rodzinie do 456 zł zł powyżej zł ogrzewanie węglowe 71,2% 60,3% 45,1% ogrzewanie gazowe 21,2% 21,8% 40,8% ogrzewanie elektryczne 0,8% 2,3% 4,2% Wybór rodzaju ogrzewania uzależniony jest od zamożności rodziny. Analiza wyników badania zwróciła uwagę na spadek liczby rodzin korzystających z ogrzewania zasilanego węglem wraz ze wzrostem dochodów. Rodziny lepiej sytuowane ogrzewają swoje mieszkania korzystając z rozwiązań wymagających mniej wysiłku, jednakże pochłaniających więcej środków finansowych. Ogrzewanie elektryczne, które jest jedną z najdroższych (jeśli nie najdroższą) formą ogrzewania w naszym kraju, posiada niewielki odsetek rodzin. 17

19 Wykres 12. Wyposażenie w oddzielną kuchnię tak 95,9% nie 4,1% Większość respondentów ma możliwość korzystania z oddzielnej kuchni. Jedynie 4% badanych nie posiada własnej kuchni. Wykres 13. Wyposażenie w instalację gazową tak 90,4% nie 9,6% Niecałe 10% badanych nie posiada w mieszkaniu instalacji gazowej. Nie zawsze jednak świadczy to o niższym standardzie życia, gdyż niektóre osoby mogą korzystać z innych źródeł energii z wyboru, bądź przyzwyczajenia. 18

20 Tabela 5. Posiadane sprzęty w gospodarstwie domowym Lp. Rodzaj sprzętu Liczebność Udział procentowy 1 lodówka ,4% 2 pralka ,9% 3 kuchenka ,1% 4 telewizor ,2% 5 odkurzacz ,0% 6 komputer ,4% 7 robot kuchenny ,1% 8 kuchenka mikrofalowa ,3% 9 ekspres do kawy ,4% 10 zmywarka do naczyń ,8% Podstawowe sprzęty gospodarstwa domowego, jak np.: lodówka, pralka czy kuchenka znajdują się niemal we wszystkich domostwach. Nieco większe zróżnicowanie występuje przy pozostałych elementach wyposażenia mieszkania wymienionych w powyższej tabeli. Kuchenkę mikrofalową posiada nieco ponad połowa badanych, a ekspres do kawy już tylko 36%. Dla jednych posiadanie zmywarki może być przejawem luksusu czy też lenistwa, a dla innych podstawowym urządzeniem domowym służącym oszczędzaniu czasu i pieniędzy. Urządzenie tego typu znajduje się w niemal co trzecim badanym domostwie. Analiza wyników uwidacznia tendencję wzrostową w przypadku posiadania niektórych z wyżej wymienionych sprzętów. Przyglądając się otrzymanym danym zauważyć można, że posiadanie takich sprzętów jak: zmywarka, komputer, ekspres do kawy, robot kuchenny, czy kuchenka mikrofalowa jest uzależnione od dochodu przypadającego na osobę w rodzinie, a mianowicie: wraz ze wzrostem dochodu, rośnie liczba rodzin posiadających w swoim domostwie te urządzenia. Większa liczba osób o niższym dochodzie jest w stanie funkcjonować w gospodarstwie domowym bez urządzeń wspomagających tego typu. 19

21 3.2. Sytuacja materialna rodziny Pod pojęciem sytuacja materialna kryje się zazwyczaj możliwość zaspokojenia potrzeb rodziny w oparciu o posiadane zasoby. Pamiętać jednak należy, że jest to pojęcie bardzo subiektywne, gdyż poza podstawowymi potrzebami, które odczuwają wszyscy ludzie, jak pragnienie, głód czy ubiór, są również potrzeby wyższego rzędu (np. posiadanie komputera, modnych dodatków ubraniowych czy elementów wyposażenia domu), które przez różne osoby są odczuwane w różnym stopniu, a im większy stan posiadania, tym potrzeby te są większe. Respondenci zostali poproszeni o ocenę sytuacji materialnej swojej rodziny w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało bardzo złą sytuację, a 5 bardzo dobrą. Wykres 14. Ocena sytuacji materialnej rodziny 46,6% bardzo zła zła 8,0% 7,4% 35,5% przeciętna dobra bardzo dobra 2,5% W bardzo dobrej sytuacji materialnej znajduje się 7,4% badanych. Najwięcej wskazań otrzymała ocena przeciętna, niemal połowa ankietowanych osób nie jest ani w dobrej ani w złej sytuacji materialnej. Pozytywne nastroje respondentów uwidocznione są również w zaledwie 2,5% deklaracji bardzo złej sytuacji oraz jedynie 8% sytuacji złej. 20

22 Tabela 6. Dochód badanych a ocena sytuacji materialnej Dochód przypadający na 1 osobę w rodzinie Ocena sytuacji materialnej* do 456 zł 5,1% 17,8% 50,0% 22,0% 5,1% zł 1,2% 4,0% 52,3% 36,8% 5,7% powyżej zł 1,4% 1,4% 26,8% 55,0% 15,4% * Ocena sytuacji materialnej została dokonana przez respondentów w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza bardzo zła, zaś 5 bardzo dobra Zestawienie dochodu przypadającego na osobę w rodzinie z oceną sytuacji materialnej uwidoczniło, że w przypadku badanych znajdujących się w najniższym przedziale dochodowym taka sama liczba osób ocenia swoją sytuację jako bardzo złą, jak i bardzo dobrą. Zauważyć również można, że nawet w grupie o najwyższym dochodzie odsetek odpowiedzi bardzo dobra jest niewielki. Badani podjęli również próbę określenia czynników wpływających na tą sytuację. Ponad połowa respondentów wskazała wykonywanie pracy zarobkowej przez jednego lub obydwojga opiekunów, jako główny czynnik warunkujący sytuację materialną rodziny (w kategorii tej został zawarty również brak pracy problem bezrobocia). Czynnikiem powiązanym z zatrudnieniem jest wysokość wynagrodzenia, którą ankietowani wymieniali w drugiej kolejności. Pozostałymi determinantami sytuacji materialnej w opinii badanych były: wydatki na bieżące potrzeby (również na edukację dzieci); koszty utrzymania mieszkania; niekorzystna sytuacja gospodarcza w kraju (kryzys); posiadanie kredytu hipotecznego; możliwość oszczędzania; pomoc rodziny; dojazdy; wysoka inflacja, zamrożenie płac; duża ilość dzieci; praca w wydłużonym czasie pracy; brak opieki nad dziećmi; posiadanie domu, wykształcenia; zapobiegliwość. 21

23 Wykres 15. Prognoza sytuacji materialnej rodziny na najbliższe trzy lata 71,3% zdecydowanie ulegnie pogorszeniu raczej ulegnie pogorszeniu 12,4% nie wiem 15,4% raczej ulegnie poprawie 0,6% zdecydowanie ulegnie poprawie 0,3% Zdecydowana większość respondentów nie jest pewna swojej przyszłości. Zapytani o swoją sytuację materialną w przeciągu najbliższych trzech lat nie potrafili powiedzieć, czy ulegnie ona poprawie, czy też pogorszeniu. Pozytywne nastroje przejawiało około 16% badanych, natomiast pogorszenia swojej sytuacji spodziewało się 13%. Poniższa tabela pokazuje jak różnorodne są potrzeby rodzin biorących udział w badaniu. Rozpiętość odpowiedzi na pytanie o wysokość dochodów na jednego członka rodziny, która w pełni zaspokoiłaby potrzeby rodziny kształtowała się od 400 zł do nawet zł. 22

24 Tabela 7. Wysokość dochodów, która w pełni zaspokoiłaby potrzeby rodziny Lp. Wysokość dochodów na osobę w rodzinie Liczebność Udział procentowy 1 poniżej 500 zł 2 0,6% zł 43 11,8% zł ,5% zł 76 20,9% zł 12 3,3% zł 3 0,8% zł 4 1,1% zł 0 0,0% zł 1 0,3% zł 0 0,0% zł 0 0,0% zł i więcej 2 0,6% 13 brak odpowiedzi 15 4,1% Ogółem ,0% Tak duże zróżnicowanie odpowiedzi może świadczyć albo o niezrozumieniu pytania przez część ankietowanych i podawanie łącznego dochodu rodziny, a nie dochodu przypadającego na jedną osobę, bądź o bardzo wygórowanych potrzebach niektórych z nich. Najczęściej badane osoby wskazywały dochód mieszczący się w przedziale zł (ponad połowa osób). Dochód poniżej zł pozwala na zaspokojenie potrzeb co ósmej rodziny. Często padały również odpowiedzi z przedziału zł (co piąty ankietowany). 23

25 3.3. Zaspokajanie potrzeb dziecka w życiu codziennym Z sytuacją materialną rodziny wiąże się również możliwość zaspokajania potrzeb dzieci w życiu codziennym, jednakże kwestia ta została potraktowana oddzielnie w niniejszym rozdziale. W literaturze potrzeba rozumiana jest jako odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie, jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli społecznej, zachowania równowagi psychicznej 11. Do podstawowych potrzeb zaliczyć można zapewnienie pożywienia oraz ubrania. Poniższe wykresy obrazują zaspokojenie właśnie tych potrzeb dzieci objętych obowiązkiem rocznego przygotowania przedszkolnego. Wykres 16. Zapewnienie posiłków 75,5% dziecko ma zapewnione pełne posiłki zarówno w domu jak i w przedszkolu dziecko ma zapewnione pełne posiłki w domu 0,0% 3,6% 20,9% dziecko ma zapewniony posiłek w przedszkolu lecz nie zawsze w domu dziecko nie ma zapewnionych regularnych, pełnych posiłków Większość opiekunów zadeklarowała, że dzieci będące pod ich opieką mają zapewnione pełne posiłki zarówno w domu, jak i w przedszkolu. Wyniki badania pokazują, że posiłki zapewnione w przedszkolu, lecz nie zawsze w domu ma 3,6% dzieci. W badaniu nie brały udziału osoby, których dzieci nie miały zapewnionych pełnych, regularnych posiłków

26 Wykres 17. Zapewnienie odzieży 63,4% dziecko ma zapewnioną nową odzież na każde warunki pogodowe 1,4% 35,3% dziecko ma zapewnioną używaną odzież na każde warunki pogodowe dziecko ma zapewnioną odzież nie zawsze odpowiadającą warunkom pogodowym W przypadku konieczności zapewnienia dziecku odzieży bardziej widoczne jest zróżnicowanie majątkowe. Nie każda rodzina jest w stanie zapewnić dziecku nową odzież odpowiednią na każde warunki pogodowe. Niekiedy występuje konieczność zakupu odzieży używanej, odpowiedniej do warunków atmosferycznych; takich rodzin wzięło w badaniu udział ok. 35%. Badaniem objęto również kilka rodzin, w których dziecko nie zawsze ma zapewnioną odzieżą odpowiadającą warunkom pogodowym. Analizując wyniki zauważyć można, że zaspokojenie potrzeby zapewnienia odzieży jest powiązane z dochodem przypadającym na osobę w rodzinie. Tabela 8. Zapewnienie odzieży a dochód przypadający na osobę w rodzinie Dochód przypadający na 1 osobę w rodzinie do 456 zł zł powyżej zł dziecko ma zapewnioną nową odzież na każde warunki pogodowe dziecko ma zapewnioną używaną odzież na każde warunki pogodowe dziecko ma zapewnioną odzież nie zawsze odpowiadającą warunkom pogodowym 50,0% 62,1% 88,7% 46,6% 37,3% 11,3% 3,4% 0,6% 0,0% ogółem 100,0% 100,0% 100,0% 25

27 Zapewnienie dziecku odzieży jest uzależnione od wysokości posiadanego dochodu. Zależność ta jest szczególnie widoczna w przypadku rodzin, w których dochód na osobę przekracza zł. Niemal 90% tych rodzin zapewnia dziecku nową odzież na każde warunki pogodowe. Zauważyć również można, że wraz ze wzrostem dochodu rośnie procent osób, które są w stanie zakupić nową odzież dla dziecka na każdą pogodę. Tendencja potwierdza się w przypadku pozostałych rodzin: wraz ze wzrostem dochodu coraz mniej rodzin zapewnia swoim dzieciom używaną odzież na każde warunki klimatyczne (im niższy dochód tym więcej osób kupuje odzież używaną dla swoich dzieci), bądź maleje liczba rodzin, które nie zawsze są w stanie zapewnić odzież dostosowaną do panujących warunków pogodowych (do 0% w przypadku rodzin o dochodzie przekraczającym zł na osobę w rodzinie). Niezwykle ważnym elementem wpływającym na rozwój dziecka jest możliwość korzystania z różnorodnych pomocy dydaktycznych. Odpowiednio dobrane rozwijają twórcze myślenie, umożliwiają samodzielne odkrywanie świata i zależności w nim występujących. Dostarczając bodźców działających na wzrok, słuch lub dotyk, środki dydaktyczne ułatwiają bezpośrednie i pośrednie poznanie rzeczywistości, praw nią rządzących, jak również służą opanowaniu różnego rodzaju umiejętności. Wykres 18. Zapewnienie pomocy naukowych 82,1% dziecko ma pełen dostęp do różnorodnych pomocy dydaktycznych w domu (programy komputerowe, podręczniki, zabawki edukacyjne) dziecko ma dostęp do niektórych pomocy dydaktycznych w domu 3,0% 14,9% dziecko ma dostęp do pomocy dydaktycznych jedynie w miejscu nauki Większość dzieci ma zapewniony pełny dostęp do pomocy dydaktycznych w domu, takich jak programy komputerowe, podręczniki i zabawki edukacyjne. Jedynie 3% dzieci ma dostęp do takich pomocy jedynie w miejscu nauki. Co siódme dziecko może korzystać w domu tylko 26

28 z niektórych pomocy dydaktycznych. Ankietowani wymieniali dodatkowo takie pomoce jak: gry planszowe, Internet, czy słowniki. Jednym z podstawowych zadań rozwojowych dziecka jest bycie samodzielną i autonomiczną jednostką. Krokiem w tym kierunku jest niewątpliwie posiadanie w pierwszej kolejności własnego łóżka, a następnie własnego pokoju. Około 2/3 dzieci, których dotyczyło badanie posiada osobny pokój. Zgodnie z art. 87 oraz 91 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego 12 rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się, ponadto dziecko, które pozostaje na utrzymaniu rodziców i mieszka u nich, jest obowiązane pomagać im we wspólnym gospodarstwie. Poniższa tabela obrazuje ile rodziców powierza swoim dzieciom podstawowe obowiązki domowe możliwe do wykonywania w tym wieku. Tabela 9. Wypełnianie obowiązków domowych przez dzieci Lp. Rodzaj obowiązku Liczebność Udział procentowy 1 pomoc w prostych pracach domowych ,7% 2 dbanie o porządek we własnym pokoju ,2% 3 dzielenie się zabawkami z rodzeństwem ,7% 4 opieka nad zwierzętami domowymi ,9% 5 opieka nad młodszym rodzeństwem 95 26,2% 6 brak obowiązków domowych 10 2,8% 7 inne obowiązki 5 1,4% Około 3% dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego nie ma powierzonych żadnych obowiązków domowych. Pozostałe dzieci na co dzień pomagają w domu. Najwięcej z nich jest angażowanych przez rodziców do pomocy w prostych pracach domowych, np. ścierania kurzy, wynoszenia śmieci czy ścielenie łóżka. Ponadto duża część dzieci ma za zadanie dbanie o porządek we własnym pokoju czy dzielenie się zabawkami z rodzeństwem. Wśród innych obowiązków powierzanych dzieciom rodzice wymieniali m.in.: naukę czy segregację surowców wtórnych. 12 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tj. Dz. U. z 2012 r. Nr 788, z późn. zm.). 27

29 3.4. Wsparcie dla rodziny Wspieraniem rodziny doświadczającej różnorakich trudności zajmuje się wiele instytucji, zarówno rządowych, samorządowych, jak i pozarządowych (fundacji, stowarzyszeń) oraz kościół. Instytucją polityki społecznej państwa mającą na celu wspieranie rodziny w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości jest pomoc społeczna 13. Wśród rodzin uczestniczących w badaniu, co szósta korzystała ze świadczeń instytucji pomocy społecznej. Wykres 19. Korzystanie rodzin ze świadczeń instytucji pomocy społecznej nie 83,7% tak 16,3% Pomoc przyznawana przez instytucje pomocy społecznej może przyjmować różnorakie formy, np. finansową, rzeczową, poradnictwa specjalistycznego, bądź pracy socjalnej. Najczęstszą formą pomocy wymienianą przez ankietowanych były świadczenia rodzinne 14 (62,7% rodzin korzystających ze wsparcia tych instytucji). Wśród odpowiedzi wyróżnia się również dofinansowanie posiłków dla dzieci w przedszkolach oraz pomoc rzeczowa w postaci artykułów żywnościowych. Wśród rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej 84,7% uważa, że wsparcie to jest niewystarczające, ale nie wszyscy decydują się 13 Art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tj. Dz. U. z 2009 r., Nr 175, poz. 1362, z późn. zm.). 14 Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tj. Dz. U. z 2006 r., Nr 139, poz. 992, z późn. zm.) świadczeniami rodzinnymi są: zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego; świadczenia opiekuńcze (zasiłek pielęgnacyjny, specjalny zasiłek opiekuńczy oraz świadczenie pielęgnacyjne); zapomoga wypłacana przez gminy, na podstawie art. 22a; jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka. 28

30 na podejmowanie dodatkowych działań nakierowanych na poprawę sytuacji finansowej swojej rodziny. Około 55% spośród nich dąży do poprawy swojej sytuacji materialnej poprzez: podejmowanie dodatkowej pracy oraz pracę w godzinach nadliczbowych; poszukiwanie pracy przez osoby nie posiadające zatrudnienia; poszukiwanie lepszej (lepiej płatnej) pracy; podnoszenie kwalifikacji zawodowych, dokształcanie. Osoby uczestniczące w badaniu zostały poproszone również o wyrażenie swojej opinii w kwestii działań, jakie powinny podjąć władze rządowe oraz samorządowe w celu niesienia pomocy rodzinom z dziećmi. Wyniki zaprezentowane zostały poniżej. Tabela 10. Potrzeba działań w celu niesienia pomocy rodzinom z dziećmi Lp. Rodzaj działania Liczebność Udział procentowy zwiększenie dotacji na zakup podstawowych dóbr przez osoby potrzebujące (np. podręczniki szkolne) zapewnienie opieki nad dziećmi w godzinach dostosowanych do potrzeb rodziców zwiększenie liczby miejsc w żłobkach/przedszkolach ,1% ,0% ,3% 4 pomoc w organizacji wyjazdów wakacyjnych ,1% 5 organizacja imprez okolicznościowych dla rodzin z dziećmi ,4% 6 inne 19 5,2% Wydatki na podręczniki szkolne stanowią obecnie duże obciążenie dla budżetu domowego. Konieczność wydania jednorazowo kilkuset złotych na zakup kompletu podręczników stanowi dla niektórych rodzin barierę trudną do pokonania. W przypadku posiadania więcej niż jednego dziecka może wystąpić sytuacja, że sfinansowanie wydatków związanych z wyprawką szkolną z bieżących dochodów okazuje się niemożliwe i konieczne jest skorzystanie z pomocy rodziny lub pożyczki. Ponad 2/3 badanych wskazuje na konieczność zwiększenia dotacji na zakup podstawowych dóbr przez osoby potrzebujące (w tym również podręczniki szkolne). W czasach, w których każdy bardzo ceni pracę i niekiedy występuje konieczność wykonywania jej w wymiarze nadliczbowym lub podejmowania dodatkowego 29

31 zatrudnienia, rodzice pragną zapewnienia ze strony władz rządowych oraz samorządowych opieki nad dziećmi w godzinach dostosowanych do potrzeb rodziców. Istotnym problemem, który uwidocznił się w odpowiedziach ankietowanych jest również niewystarczająca liczba miejsc w żłobkach i przedszkolach (około połowa badanych wskazała ten problem). Oprócz działań wymienionych w tabeli respondenci wskazywali również potrzebę takich działań jak: dofinansowanie zajęć pozalekcyjnych (pozaszkolnych); większe dofinansowanie lub wprowadzenie braku opłat za żłobki i przedszkola; opieka nad chorymi przewlekle dziećmi w przedszkolu i szkole; organizacja zajęć z języków obcych; pomoc w znalezieniu pracy matkom z małymi dziećmi i dostosowanie godzin pracy do ich potrzeb; rozbudowanie pakietu pomocy socjalnej; zwiększenie zasiłków rodzinnych; przygotowanie do roli rodzica (w formie warsztatów, grup wsparcia); wsparcie rodzin wychowujących dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi; zapewnienie rodzinom wielodzietnym preferencyjnych warunków korzystania z instytucji kulturalnych i rekreacyjno-sportowych oraz komunikacji; obniżenie/zwrot podatku VAT na artykuły dziecięce; zapewnienie pracy obojgu rodzicom. 30

32 3.5. Oczekiwania rodziców wobec szkoły Szkoła jest miejscem, w którym dziecko spędza większą część dnia. To tu w największym nasileniu przebiega proces socjalizacji człowieka, nabywania systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań obowiązujących w społeczeństwie. Bywa, że rodzice, którzy zapoczątkowują ten proces w domu oczekują, że szkoła dokończy go za nich, gdy tymczasem działania wychowawcze rodziców powinny być komplementarne z tymi, które prowadzi szkoła. Tabela 11. Oczekiwania w zakresie realizacji funkcji wychowawczej przez szkołę Lp. Rodzaj działania Liczebność Udział procentowy 1 wpajanie odpowiednich wzorów zachowań ,6% 2 rozwijanie zainteresowań i zamiłowań dziecka ,1% 3 umożliwienie równych szans rozwoju ,7% 4 rozwijanie umiejętności społecznych dziecka ,8% 5 inne (zapewnienie bezpieczeństwa dziecku) 1 0,3% Najważniejszym działaniem realizowanym przez szkołę w ramach pełnienia funkcji wychowawczej powinno być - w opinii badanych - wpajanie odpowiednich wzorów zachowań (prawie 80% osób oczekuje od szkoły takich działań). Szkoła powinna również rozwijać zainteresowania i zamiłowania dziecka oraz zapewnić równe szanse rozwoju. Tylko nieliczni rodzice nie wskazywali wymienionych w tabeli działań. Oznacza to, iż większość respondentów uważa, że wszystkie te elementy mają duży wpływ na wychowanie młodego człowieka. 31

33 Ważnym działaniem podejmowanym przez szkołę jest również udzielanie wsparcia pedagogicznego. Szkoła powinna stwarzać takie warunki, aby dziecko mogło jak najlepiej wykorzystać swój potencjał rozwojowy. Tabela 12. Oczekiwania w zakresie udzielania wsparcia pedagogicznego przez szkołę Lp. Rodzaj działania Liczebność Udział procentowy 1 zapewnienie optymalnych warunków do nauki ,8% realizacji zajęć dodatkowych, zgodnych z zainteresowaniami i potrzebami dzieci zapewnienie równego dostępu dzieci do pomocy dydaktycznych i czasu nauczyciela rozbudzanie ciekawości poznawczej wśród dzieci ,7% ,3% ,5% 5 inne 5 1,4% Jako najbardziej istotne w zakresie wsparcia pedagogicznego rodzice wskazywali zapewnienie optymalnych warunków do nauki. Za bardzo ważną rodzice uznali również realizację zajęć dodatkowych rozwijających zainteresowania dzieci. Kilka osób wskazało inne rodzaje wsparcia pedagogicznego, jakie powinno być udzielane przez szkołę, nie potrafiło jednak określić, jakiego typu działania miałyby to być. Oczekiwania rodziców odnośnie wsparcia psychologicznego udzielanego przez szkołę kształtowały się następująco: pomoc w przezwyciężaniu problemów osobistych dzieci 77,4%; stały monitoring sytuacji w klasach pod kątem przeciwdziałania problemom 58,7%; inne 1,4% (wśród nich: psychoedukacja - uczenie dzieci, jak żyć z ludźmi, rozwiązywać konflikty, poznawać siebie). 32

34 Tabela 13. Oczekiwania względem szkoły w zakresie organizacji czasu dziecka Lp. Rodzaj działania Liczebność Udział procentowy 1 rozwijanie zainteresowań i zamiłowań dziecka ,3% prowadzenie kreatywnych zajęć, prowadzących do zaangażowania dziecka w prace i zabawy grupowe zapewnienie stałej opieki i dbanie o prawidłowy rozwój dziecka rozwijanie społecznych umiejętności dziecka w trakcie zajęć zapewnienie możliwości uczestnictwa w dodatkowych zajęciach dla dzieci tego wymagających ,6% ,3% ,5% ,2% 6 prowadzenie zajęć integracyjnych ,6% 7 inne 6 1,7% Rozwijanie zainteresowań, wzbudzanie kreatywności czy uczenie funkcjonowania w grupie to jedne z najczęściej wymienianych oczekiwań rodziców wobec szkoły. Za najmniej istotny element rodzice uznali prowadzenie zajęć integracyjnych (mniej niż połowa rodziców oczekuje takich działań ze strony szkoły). 33

35 3.6. Realizowane funkcje i problemy dotykające rodzinę Rodzina stanowi podstawowe środowisko życia i wychowania młodego człowieka, kształtuje jego osobowość i postawy społeczne. Jej zadaniem jest wypełnianie istotnych funkcji w interesie społeczeństwa, jak również w interesie jednostek wchodzących w jej skład. Respondenci zostali zapytani o sposób realizacji funkcji wychowawczej, opiekuńczej oraz emocjonalnej w swoich rodzinach. Celem funkcji wychowawczej jest przygotowanie młodego człowieka do życia w społeczeństwie poprzez przekazanie mu norm i zachowań służących prawidłowemu funkcjonowaniu w społeczeństwie. W tabeli funkcja ta została podzielona na bardziej szczegółowe elementy, a udział procentowy w poszczególnych kategoriach obrazuje, w jakim stopniu są one realizowane w rodzinach uczestniczących w badaniu. Tabela 14. Realizacja funkcji wychowawczej w rodzinie Lp. Rodzaj działania Liczebność Udział procentowy 1 przekazywanie dziecku właściwych wzorów postępowania ,2% 2 rozwijanie zainteresowań i zamiłowań dziecka ,4% 3 przekazywanie dziecku wartości kulturowych ,0% 4 rozwijanie umiejętności społecznych dziecka ,0% 5 inne 1 0,3% Funkcja opiekuńcza wynika z potrzeby sprawowania opieki nad dzieckiem, które z racji wieku nie jest jeszcze w stanie funkcjonować samodzielnie. Ankietowani realizowali ją poprzez: zapewnienie bezpieczeństwa dziecku 93,1% rodzin; pomoc w rozwiązywaniu problemów dziecka 85,1% rodzin; rozwijanie w dziecku pewności siebie 73,3% rodzin; inne (m.in. rozmowy, doradzanie) 1,1% rodzin. Więzi uczuciowe w rodzinie mają bardzo duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci. Więzi tych nie można niczym zastąpić, co szczególnie widoczne jest u dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej. Realizacja funkcji emocjonalnej zaspokaja potrzeby 34

36 zrozumienia, uznania, bądź też rozładowywania napięć emocjonalnych. Odpowiednio realizowana przez rodziców z pewnością wzbogaca dopiero kształtującą się osobowość dziecka. Tabela 15. Realizacja funkcji emocjonalnej Lp. Rodzaj działania Liczebność Udział procentowy 1 wspólne zabawy ,8% 2 częste rozmowy ,1% 3 czytanie książek do snu ,7% 4 wspólne wykonywanie zajęć domowych ,9% 5 rodzinne wycieczki ,3% 6 wspólne uprawianie sportu ,8% 7 inne 6 1,7% Rodzice uczestniczący w badaniu realizowali funkcję emocjonalną wobec swoich dzieci poprzez spędzanie swojego wolnego czasu na zabawie z nimi. Formują osobowość dziecka również poprzez czytanie książek przed zaśnięciem, czy częste rozmowy. Najmniej ankietowanych realizuje tą funkcję poprzez wspólne uprawianie sportu. Wśród innych działań rodzice wymieniali: przytulanie, uświadamianie dziecku, że jest kochane, branie udziału w kampaniach okolicznościowych, państwowych. Współczesna rodzina napotyka na swojej drodze wiele problemów, z którymi nie zawsze potrafi sobie poradzić. Najliczniej wskazywanym przez respondentów jest brak wolnego czasu, który wynika ze stawiania pracy na pierwszym miejscu. Z problemem tym jest niewątpliwie powiązana częsta nieobecność jednego z opiekunów, co przekłada się na problemy wychowawcze. W drugiej kolejności rodziny wymieniają problemy materialne, które z kolei są powiązane z problemem bezrobocia. 35

37 Tabela 16. Problemy dotykające rodzinę Lp. Rodzaj problemu Liczebność Udział procentowy 1 brak wolnego czasu ,7% 2 problemy materialne ,5% 3 częsta nieobecność jednego z rodziców/opiekunów ,5% 4 bezrobocie 70 19,3% 5 problemy wychowawcze 30 8,3% 6 częste konflikty/kłótnie z partnerem 12 3,3% 7 uzależnienie od alkoholu/narkotyków 6 1,7% 8 inne problemy 3 0,8% W badaniu brały również udział rodziny, które dotykają różnego rodzaju uzależnienia. Wśród innych problemów wymienione zostały: choroby przewlekłe dzieci oraz praca daleko od miejsca zamieszkania. Zgodnie z definicją przyjętą przez Światową Organizację Zdrowia, zdrowie jest to stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania (ułomności). 15 Ogólny stan zdrowia dziecka zależy nie tylko od czynników zewnętrznych, ale również od atmosfery panującej w domu. Atmosfera serdeczności, zrozumienia, spokoju, zapewniona opieka, uregulowany tryb życia wpływają korzystnie na zdrowie dziecka oraz jego rozwój. 15 Woynarowska B., Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa

38 Wykres 20. Stan zdrowia dziecka 85,4% 5,5% 9,1% dziecko jest zdrowe dziecko często choruje dziecko jest przewlekle chore dziecko jest niepełnosprawne 0,0% Około 15% rodzin uczestniczących w badaniu dotyka w jakimś stopniu problem chorującego dziecka. Co dwudziesta rodzina zmaga się codziennie z przewlekłą chorobą dziecka. Posiadanie chorującego dziecka niesie za sobą konsekwencje finansowe. Niekiedy zakup lekarstw, bądź kosztowna rehabilitacja pochłaniają znaczną część budżetu domowego. Opiekunowie zostali poproszeni o wskazanie, w jakim stopniu choroba dziecka obciąża ich finansowo (gdzie 1 oznaczało, że w ogóle nie obciąża, a 5 bardzo obciąża). Wykres 21. Wpływ choroby dziecka na obciążenie finansowe rodziny 39,6% 20,8% 24,5% 5,7% 3,8% w ogóle nie obciąża bardzo obciąża W skali 5-cio stopniowej największa część rodzin oceniła wpływ choroby na obciążenie budżetu na 3, co można interpretować jako średnie obciążenie. Dla około 4% rodzin wydatki związane z chorobą dziecka są 37

39 bardzo dużym obciążeniem. Jednym z rozwiązań w takiej sytuacji jest poszukiwanie wsparcia zewnętrznego. Na takie rozwiązanie z pozytywnym skutkiem zdecydowało się 17% rodzin posiadających chore dziecko. Rodziny te otrzymują wsparcie w postaci zasiłku pielęgnacyjnego, dodatku do świadczeń rodzinnych oraz dostępu do leczenia w ramach NFZ. 38

40 4. Podsumowanie Wyniki przeprowadzonego w 2012 roku badania społecznego pn. Ubóstwo a zasobność perspektywa poznawcza życia dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego z terenu województwa podkarpackiego pozwoliły sformułować następujące wnioski: Osoby żyjące poniżej ustawowej granicy ubóstwa stanowiły około 1/3 respondentów. Sytuacja mieszkaniowa respondentów była dosyć stabilna. Większość z nich zamieszkiwała w domach jednorodzinnych, bądź w mieszkaniach o różnej formie własności. W nieco gorszej sytuacji znajduje się około 5% badanych, którzy zajmują mieszkania komunalne, baraki, bądź pomieszkują u rodziców. Wyniki badania pokazują, że tylko nieliczni nie posiadają dostępu do pomieszczeń sanitarnych, czy wody. Respondenci w większości ogrzewają swoje mieszkania węglem, który nadal stanowi jedno z najpopularniejszych i najtańszych źródeł energii. Podstawowe artykuły gospodarstwa domowego jak lodówka, pralka, kuchenka, czy odkurzacz posiadają niemal wszyscy ankietowani. Prawie w każdym domostwie znajduje się również telewizor. Natomiast takie urządzenia jak ekspres do kawy, czy zmywarka do naczyń posiadają nieliczne osoby w najniższym przedziale dochodowym (do 456 zł na osobę w rodzinie). Około 10% respondentów ocenia swoją sytuację materialną, jako złą lub bardzo złą. W dobrej lub bardzo dobrej sytuacji materialnej znajduje się natomiast ponad 40% badanych. Wśród głównych determinant obecnej sytuacji, ankietowani wymieniali wykonywanie pracy zarobkowej lub brak zatrudnienia, wysokość wynagrodzenia, a także koszty utrzymania i wydatki na bieżące potrzeby. W przypadku badanych znajdujących się w najniższym przedziale dochodowym taka sama liczba osób ocenia swoją sytuację jako bardzo złą, jak i bardzo dobrą. Pogorszenia swojej sytuacji materialnej w najbliższej przyszłości spodziewa się 13% badanych. Pozytywne nastawienie w tej kwestii przejawia około 16% respondentów. Większość natomiast nie jest pewna swojej przyszłości. 39

41 Pytanie o wysokość dochodów, która w pełni zaspokoiłaby potrzeby rodziny pokazało różnorodność tych potrzeb. Najwięcej osób zadeklarowało kwoty z przedziału zł na osobę w rodzinie, ale były również takie, których potrzeby były bardzo wygórowane i podawały nawet zł. Potrzeby żywieniowe dzieci objętych badaniem są w większości zaspokojone. Wyniki nie uwidoczniły dzieci, które nie miały zapewnionych regularnych posiłków. Jednak dla części dzieci przedszkole jest miejscem, w którym niekiedy mają jedyną okazję w ciągu dnia na pełny posiłek, gdyż w domu nie zawsze jest on zapewniony. Niewielki odsetek dzieci posiada odzież nie zawsze odpowiadającą panującym warunkom pogodowym, natomiast niemal 1/3 dzieci jest zmuszona do korzystania z odzieży używanej. Możliwość zapewnienia dziecku nowej odzieży uzależniona jest od dochodu, jakim dysponuje rodzina; im jest on wyższy, tym większa szansa, że dziecko nie będzie musiało korzystać z ubrań, które wcześniej były własnością kogoś innego. Rodzice uczestniczący w badaniu starają się w mniejszym lub większym stopniu zapewnić swojemu dziecku dostęp do pomocy dydaktycznych wspierających jego rozwój. Ponad 80% dzieci posiada pełen dostęp do takich pomocy jak: programy komputerowe, podręczniki, czy zabawki edukacyjne. Zaledwie 3% dzieci może z nich korzystać jedynie w miejscu nauki, gdyż rodzice nie mają możliwości zapewnienia mu pomocy dydaktycznych w domu. Rodzice starają się powierzać dziecku różne obowiązki domowe w drodze do usamodzielnienia. Niepokojący jest jednak fakt, że około 3% dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego nie posiada żadnych obowiązków domowych, a wolny czas spędza jedynie na zabawie. Co szósta rodzina uczestnicząca w badaniu korzysta ze świadczeń instytucji pomocy społecznej. Najczęstszą formą tej pomocy są świadczenia rodzinne. Rodziny korzystają również z dofinansowania posiłków dla dzieci w przedszkolach. Niemal 85% rodzin korzystających z pomocy społecznej uważa, że wsparcie to jest niewystarczające. 40