Zasiedzenie służebności przesyłu

Transkrypt

1

2 Zasiedzenie służebności przesyłu

3 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów Wstęp ROZDZIAŁ 1. Zagadnienia wprowadzające Pojęcie i funkcje dawności Pojęcie i funkcje zasiedzenia służebności Służebność przesyłu jako przedmiot zasiedzenia Rekonstrukcja przesłanek zasiedzenia służebności przesyłu Konstytucyjne podstawy zasiedzenia służebności przesyłu Wnioski końcowe ROZDZIAŁ 2. Posiadanie służebności jako przesłanka zasiedzenia służebności przesyłu Pojęcie posiadania służebności przesyłu Odpowiednie stosowanie przepisów o posiadaniu rzeczy Następstwo prawne a posiadanie Wnioski końcowe ROZDZIAŁ 3. Upływ czasu jako przesłanka zasiedzenia służebności przesyłu Dobra wiara jako determinant okresu posiadania Rozpoczęcie biegu okresu zasiedzenia Problematyka intertemporalna zasiedzenia służebności przesyłu Bieg terminu zasiedzenia Wnioski końcowe ROZDZIAŁ 4. Korzystanie z trwałego i widocznego urządzenia jako przesłanka zasiedzenia służebności przesyłu Pojęcie trwałości i widoczności urządzeń Odpowiednie stosowanie przepisów o służebnościach gruntowych do służebności przesyłu Wnioski końcowe

4 Spis treści ROZDZIAŁ 5. Treść zasiedzianej służebności przesyłu Uwagi ogólne Zakres uprawnień przedsiębiorcy przesyłowego Zakres obowiązków Problematyka zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu Wnioski końcowe ROZDZIAŁ 6. Zagadnienia procesowe Ciężar dowodu Środki dowodowe Postępowanie o stwierdzenie zasiedzenia i podniesienie zarzutu zasiedzenia Problematyka postępowania wieczystoksięgowego Wnioski końcowe Zakończenie Literatura

5 Wykaz skrótów Wykaz skrótów D. Digesta Gaius Gai, Institutiones Gl. Glosa k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) MoP Monitor Prawniczy OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego (od 1945 r. do 1962 r.) OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej (od 1995 r.) OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Seria A Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo pr. bud. ustawa z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) Prz.Sejm. Przegląd Sejmowy Rej. Rejent u.k.w.h. ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.) u.p.g.k. ustawa z 7 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz ze zm.) 7

6 Wstęp Wstęp Instytucja służebności przesyłu została wprowadzona do systemu prawa polskiego w ustawie z 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz zmianie niektórych innych ustaw 1. Ratio legis przyjmowanych rozwiązań jawiło się jako oczywiste, gdyż w zamyśle ustawodawcy chodziło o jak najszersze, zarówno w aspekcie podmiotowym, jak i przedmiotowym, a co ważne również czasowym, uregulowanie sytuacji faktycznych polegających na korzystaniu przez przedsiębiorcę przesyłowego z nieruchomości innych osób, na których to nieruchomościach albo zostały już posadowione urządzenia przesyłowe, albo dopiero zostaną posadowione 2. Owo dążenie ustawodawcy do jak najszerszego objęcia dyspozycją normy prawnej okreś lonych stanów faktycznych wymagało w pierwszej kolejności uwzględnienia aspektów temporalnych. Ustawodawca powinien mieć przede wszystkim na względzie okoliczność, iż wprowadza zupełnie nową instytucję prawną, nieznaną Kodeksowi cywilnemu. W dalszej kolejności powinien uwzględniać okoliczność, że będzie ona regulowała stosunki faktyczne już istniejące w chwili wejścia wyżej wskazanej ustawy w życie. Wszak te stosunki faktyczne zaistniały jeszcze przed wejściem tej ustawy nowelizującej w życie i, co najważniejsze, ich istnienie nie było obojętne z punktu widzenia prawa cywilnego. Podmioty tych stosunków faktycznych zmierzały lub mogły zmierzać do zasiedzenia służebności gruntowej, a w międzyczasie zostały zaskoczone wejściem w życie nowej instytucji służebności przesyłu. 1 Dz.U. Nr 116, poz Pojęciami przedsiębiorca przesyłowy i urządzenie przesyłowe posługuję się w ślad za G. Bieńkiem, który użył tych sformułowań i je zdefiniował w swojej monografii Urządzenia przesyłowe. Problematyka prawna, Warszawa 2008, s. 17 i n. 9

7 Wstęp W przypadku posadowienia urządzeń przesyłowych na cudzych gruntach mamy przede wszystkim do czynienia z długotrwałymi stanami faktycznymi, które w zdecydowanej większości zostały zainicjowane w zupełnie innych warunkach ustrojowych i gospodarczych z dominującym elementem prawa publicznego nad prawem prywatnym. Ówczesny ustawodawca, a mam na myśli okres do 1990 r., w którym dokonano fundamentalnej przebudowy prawa cywilnego, działał w zupełnie innych realiach, z jakimkolwiek pominięciem analizy uwarunkowań gospodarczych. Również i ochrona prawa własności nie w każdym przypadku funkcjonowała na zadowalającym poziomie. Istotną okolicznością dla ówczesnego prawodawcy było także to, że zadania publiczne w zakresie zaopatrzenia w wodę, odprowadzania ścieków, dostarczania energii elektrycznej, gazu itp. wykonywały przedsiębiorstwa państwowe, a niekiedy nawet typowe organy administracji publicznej. Nie można się zatem dziwić, że lekceważono aspekty prywatnoprawne posadowienia takich urządzeń, eksponując przede wszystkim instrumenty publicznoprawne. Przebudowa polskiego prawa cywilnego i administracyjnego dokonana przede wszystkim w 1990 r. dowartościowała w należyty sposób znaczenie, funkcję i rolę instrumentu prawa cywilnego. Postawiło to jednocześnie nowe wymagania przed ustawodawcą, który musiał się odnaleźć w nowej rzeczywistości ustrojowej, mając jednak na względzie aspekty historyczne sadowienia takich urządzeń. Instytucją prawa cywilnego, której skutki prawne powstają w wyniku upływu czasu, jest zasiedzenie. Chyba w żadnym innym przypadku, pomijając inne instytucje zaliczane do dawności, upływ czasu nie odgrywa tak istotnej roli. Z drugiej jednak strony wyzwaniem dla legislatora i organów stosujących prawo jest pogodzenie obecnej rzeczywistości normatywnej z tą rzeczywistością, pod rządami której dokonywano posadowienia wielu urządzeń przesyłowych. Problem pogodzenia tych dwóch rzeczywistości jest jednym z kluczowych problemów, zarówno w teorii, jak i w praktyce. Przejawia się on na wielu płaszczyznach, m.in. przy ocenie charakteru prawnego władztwa, sposobu wejścia w posiadanie, następstwa prawnego po przedsiębiorstwie państwowym itp. Już tylko te okoliczności inspirują do podjęcia się monograficznego opracowania problematyki zasiedzenia służebności przesyłu. Dodatkowym bodźcem 10

8 Wstęp powinno być milczenie ustawodawcy nowelizującego Kodeks cywilny na podstawie wyżej już przywoływanej ustawy, który pominął problem zawiadywania służebności ówcześnie gruntowych, a obecnie gruntowych i przesyłu. Nie bez znaczenia jest również aspekt praktyczny, gdyż w orzecznictwie Sądu Najwyższego można zaobserwować wzrastającą tendencję do rozpatrywania spraw dotyczących zasiedzenia służebności przesyłu. Zagadnienie to nie było dotąd opracowywane w publikacji monograficznej, choć odnotować należy kilka interesujących i naukowo inspirujących artykułów dotyczących bądź to samego zasiedzenia służebności przesyłu, bądź to niektórych tylko aspektów tego zasiedzenia 3. Zainteresowanie piśmiennictwa tą problematyką jest dobitnym dowodem na aktualność podejmowanych badań, a także na konieczność pogłębienia niektórych kierunków badawczych. Celem tej monografii jest przede wszystkim analiza przesłanek zasiedzenia służebności przesyłu z uwzględnieniem dotychczasowych wyników badań, jak również orzecznictwa, przede wszystkim Sądu Najwyższego. Analiza tych przesłanek będzie dokonywana niekiedy w kontekście podobieństw i różnic z zasiedzeniem prawa własności oraz z zasiedzeniem służebności gruntowych. W opracowaniu zostaną również zaproponowane postulaty de lege ferenda, jak też inne niż dotychczas proponowane kierunki wykładni przepisów regulujących zasiedzenie służebności przesyłu. Systematyka pracy i jej układ nie jest rzeczą prostą. Najwłaś ciwszą systematyką pracy jest tradycyjna analiza poszczególnych przesłanek zasiedzenia służebności przesyłu. Taki też układ zostanie zastosowany w tej monografii. Niemniej jednak zagadnienie zasiedzenia służebności przesyłu może być również badane z zaakcentowaniem nieco innych okoliczności. Przykładowo można by potraktować jako odrębną okoliczność następstwo prawne, ewentualnie aspekty podmiotowe, i w tym kontekście roz- 3 M. Godlewski, Zasiedzenie służebności przesyłu, MoP 2010, nr 7, s. 387 i n.; Ł. Sokołowski, Nabycie służebności przesyłu w drodze zasiedzenia, Przegląd Prawniczy UAM 2012, nr 1, s. 35 i n.; J. Wszołek, Zasiedzenie służebności przesyłu, Rej. 2012, nr 1, s. 113 i n.; A. Korusiewicz, Zasiedzenie służebności, Rej. 2012, nr 11, s. 51 i n.; M. Jankowska, M. Pawełczyk, Korzystanie z trwałego i widocznego urządzenia jako przesłanka zasiedzenia służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu, Pal. 2013, nr 1 2, s. 64 i n.; Ł. Ciszewski, P. Michalski, Widoczność urządzenia jako przesłanka zasiedzenia służebności na podstawie art. 292 k.c., Gl. 2013, nr 1, s. 58 i n. 11

9 Wstęp ważać problematykę charakteru prawnego posiadania przez poprzednika prawnego, statusu prawnego urządzeń przesyłowych, zmianę posiadania, wreszcie doliczanie czasu owego posiadania. Pewnych inspiracji do nieco innego pojmowania zasiedzenia służebności dostarcza również orzecznictwo sądowe, które utożsamia posiadanie służebności z wykorzystywaniem trwałych i widocznych urządzeń. Łączy więc zatem art. 352 k.c. z art. 292 k.c. W takim kontekście traci sens odrębna analiza obu tych kwestii. Niemniej jednak najwłaś ciwsze wydaje się tradycyjne ujęcie problematyki zasiedzenia służebności przesyłu według jej przesłanek. Przede wszystkim taki sposób badania zasiedzenia służebności przesyłu dominuje w doktrynie, co pozwala podejmować racjonalną polemikę z innymi poglądami, która może się dokonywać na tej samej płaszczyźnie, przy tych samych ujęciach problemu, i co najważniejsze w tym samym kontekście. Dodatkowym argumentem przemawiającym za przyjęciem tradycyjnej systematyki jest jednocześnie stosunkowo niewielka liczba odesłań między poszczególnymi partiami monografii. Oczywiście z wyżej wskazanych powodów takich odesłań nie da się uniknąć, gdyż niektóre zagadnienia mogą być analizowane w rożnych aspektach i kontekstach. Dotyczy to chociażby problematyki domniemań, dobrej wiary, objęcia w posiadanie itp. Ostatecznie praca składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym analizowane będą zagadnienia wprowadzające, koncentrujące się przede wszystkim na podstawowych pojęciach, takich jak dawność czy zasiedzenie. W rozdziale tym zostaną podjęte również rozważania dotyczące konstytucyjnych podstaw zasiedzenia służebności przesyłu, co już samo w sobie jest interesującym zagadnieniem, wymagającym bez wątpienia większego zaangażowania doktryny. W rozdziale drugim zostanie podjęta problematyka posiadania służebności, ze szczególnym uwzględnieniem wątpliwości rodzących się na tle art. 352 k.c. w zw. z art. 336 k.c. Dalsze rozważania będą dotyczyły charakteru prawnego tego posiadania, a także domniemań, które z posiadania wynikają i mogą mieć znaczenie dla oceny przesłanek zasiedzenia. W rozdziale tym będą podjęte również wątki dotyczące posiadania w kontekście użytkowania wieczystego. Przedmiotem analizy w rozdziale trzecim będzie przesłanka upływu czasu. Dla tej przesłanki istotnymi zagadnieniami są dobra wiara i domniemanie 12

10 Wstęp dobrej wiary. Znaczenie ma również moment wejścia w posiadanie oraz przerwanie i zawieszenie biegu okresu zasiedzenia. Kolejny rozdział będzie dotyczyć problematyki przesłanki trwałego i widocznego urządzenia, którą traktuję jako odrębną od posiadania służebności przesłankę zasiedzenia. Rozważania będą koncentrowały się na egzegezie pojęcia trwałe i widoczne urządzenie oraz na konieczności specyficznego ujmowania tej przesłanki w kontekście urządzeń przesyłowych. W rozdziale piątym będą badane problemy związane z treścią zasiedzenia służebności. Ustawodawca polski pozostaje bardzo wstrzemięźliwy w kwestiach dotyczących danej treści służebności. Dlatego też nie można przyjąć, że każda służebność przesyłu ma taki sam charakter. W praktyce treść służebności przesyłu może być bardzo różna i w konsekwencji nie wystarcza stwierdzenie, iż doszło do zasiedzenia służebności przesyłu. Stąd też rozważenia wymaga zakres uprawnień, a nawet obowiązków nabywanych lub zaciąganych przez podmiot, który zasiedział służebność przesyłu. W ostatnim rozdziale zostaną zbadane kwestie zagadnień procesowych ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ciężaru dowodu, środków dowodowych i samego postępowania o stwierdzenie zasiedzenia. Rozważane będą również aspekty zasiedzenia jako zarzutu prawo niweczącego. W rozdziale tym omówione zostaną również aspekty procesowe wpisów do ksiąg wieczystych. Jak wyżej już wskazywano, problematyka zasiedzenia służebności przesyłu nie była do tej pory przedmiotem opracowania monograficznego. Nie oznacza to jednak, że w piśmiennictwie nie zwracano już uwagi na okreś lone zagadnienia w zakresie zasiedzenia służebności przesyłu. W lite raturze można zauważyć wzrastające zainteresowanie problematyką służebności, w ramach której bada się także aspekty ich zasiedzenia oraz problematykę samej służebności przesyłu. Na uwagę zasługują przede wszystkim opracowania autorstwa M. Warcińskiego 4, jak też Z. Gołby 5 i R. Dziczka 6. Również problematyka samego zasiedzenia była 4 M. Warciński, Służebności gruntowe według Kodeksu cywilnego, Warszawa Z. Gołba, Służebności gruntowe, drogowe, osobiste i przesyłu, Warszawa R. Dziczek, Służebność przesyłu i roszczenia uzupełniające. Wzory wniosków i pozwów sądowych. Przepisy, Warszawa

11 Wstęp przedmiotem zainteresowania jurysprudencji. Odnotować należy tutaj monografię S. Rudnickiego 7. Podstawowym aktem prawnym dla tej problematyki pozostaje ustawa z 16 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Elementy niezbędne do zbadania problematyki zasiedzenia służebności przesyłu reguluje ustawa z 28 wrześ nia 1991 r. o lasach 8. Ze względu na badaną problematykę procesową w pracy zostanie wykorzystana również ustawa z 17 listo pada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego 9 oraz ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece 10. W monografii została wykorzystana przede wszystkim metoda formalno-dogmatyczna. Opracowanie koncentruje się przede wszystkim na wykładni przepisów, głównie przepisów Kodeksu cywilnego. Podstawowym rodzajem wykładni jest wykładnia językowa, choć w przypadku badanej problematyki nie bez znaczenia jest zarówno wykładnia teleologiczna, jak i wykładnia funkcjonalna. Ze względu na konstytucyjną ochronę prawa własności oraz ochronę innych praw majątkowych zastosowanie znajdzie dyrektywa wykładni w zgodzie z Konstytucją RP. Praca uwzględnia stan prawny oraz stan orzecznictwa i badań na dzień 15 kwietnia 2014 r. 7 S. Rudnicki, Nabycie przez zasiedzenie, Warszawa Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59 ze zm. 9 Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm. 10 Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm. 14

12 Rozdział 1. Zagadnienia wprowadzające Rozdział 1 Zagadnienia wprowadzające 1. Pojęcie i funkcje dawności 1. Pojęcie i funkcje dawności Monograficzne rozważania dotyczące zasiedzenia służebności przesyłu należy rozpocząć od szerszego kontekstu badawczego, jakim jest dawność. Problem dawności występował już w prawie rzymskim, a juryści rzymscy dostrzegali, że upływ okreś lonego czasu nie może pozostawać obojętny dla stosunków prawnych. Jednocześnie w prawie rzymskim wypracowano podstawowe kierunki uwzględniania upływu czasu dla kształtowania stosunków prawnych. Zasiedzenie jest to nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas okreś lony prawem 1. Dostrzegając ów aspekt temporalny, K. Kolańczyk podniósł, iż: Zasiedzenie przyczynia się do uproszczenia i uporządkowania stosunków prawnych. Stany rozszczepienia faktycznego i prawnego władztwa nad rzeczami są wprawdzie nieuniknione [ ], ale nie powinny przeciągać się nadmiernie, prowadzą bowiem do powikłań i sporów [ ] 2. Zauważa się także, że ostatecznie instytucja zasiedzenia miała w prawie rzymskim usunąć rozbieżność między sytuacją prawną a faktyczną 3. Trzeba jednak zaznaczyć, na co słusznie zwraca uwagę B. Ruszkiewicz, ewolucję przesłanek zasiedzenia, które ostatecznie zostały ujęte w ramach pięciu przesłanek res habilis, titulus, fides, possessio, tempus 4. W piśmiennictwie z zakresu prawa rzymskiego sformułowano też interesujący, a jednocze- 1 D. 41, 3, 3. 2 K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 2007, s Instituzioni di Diritto Romano, Simone 2003, s B. Ruszkiewicz, Wyjątkowe przypadki zasiedzenia w prawie rzymskim, Gdańskie Studia Prawnicze 2011, t. XXVI, s