ICHTIOFAUNA WELU I JEGO DOPŁYWÓW

Transkrypt

1 1 ICHTIOFAUNA WELU I JEGO DOPŁYWÓW Krzysztof Puwalski... pamięci Krzysztofa Szymańczyka 41 Nowe Miasto Lubawskie 2011

2 Wstęp...3 Charakterystyka siedliska...4 Baza pokarmowa...13 Charakterystyka zespołów ichtiofauny rzeki Wel...15 Przegląd gatunków ryb i minogów...15 Wyróżnione zgrupowania ryb...31 Zmiany w strukturze ichtiofauny...34 Gospodarka rybacka...35 Zarybienia...36 Odłowy...37 Zagrożenia...39 Urządzenia piętrzące: tamy, zapory, jazy...39 Wycinka lasu i zadrzewień nadbrzeżnych...41 Hodowla ryb...41 Wędkarstwo, kłusownictwo...42 Sporty i różne formy czynnego wypoczynku, infrastruktura sportowa i rekreacyjna...43 Zanieczyszczanie wód...44 Spowodowane przez człowieka zmiany stosunków wodnych, modyfikowanie funkcjonowania wód...45 Kształtowanie wodnej lub nadwodnej roślinności dla celów związanych z odwadnianiem...45 Eutrofizacja...45 Literatura (wybrane pozycje)...46 Wstęp Na mapie najcenniejszych dla Polski siedlisk ichtiofauny system rzeczny Drwęcy zajmuje poczesne miejsce. Jako miejsce naturalnego tarła ryb wędrownych wymieniony został w 1864 r. przez Antoniego Wałeckiego ( Systematyczny przegląd ryb krajowych ), a potem w latach 20-tych XX w. przez badaczy niemieckich. Ogromna wartość przyrodnicza tej rzeki i jej potencjał dla zachowania populacji troci wiślanej zostały zauważone natomiast już w połowie lat 50-tych ubiegłego wieku. Miało to związek z obserwowanym systematycznym zmniejszaniem się liczebności niektórych gatunków ryb, szczególnie wędrownych, w całym dorzeczu Wisły. Pod koniec lat 50. przyjęte zostało wspólne stanowisko organów ochrony przyrody i rolnictwa wskazujące, że Drwęca jest jedyną rzeką w rejonie dolnej Wisły, która może ocalić pogłowie łososia i troci w dorzeczu. Istniały już bowiem wówczas plany zabudowy poprzecznej (kaskadyzacji) dolnej Wisły. W 1961 r. utworzony został zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego rezerwat ichtiofaunistyczny (wówczas rezerwat rybacki ), obejmujący zasięgiem całą rzekę Drwęcę oraz niektóre z jej dopływów, m.in. przyujściowy odcinek Welu (ew. Weli przyjęta jest również odmiana nazwy rzeki jako rzeczownika rodzaju żeńskiego, niekiedy też w źródłach oficjalnych). Celem ochrony było całe środowisko wodne i bytujące w nim ryby, w szczególności 3 Wstęp 2 Dolny Wel

3 4 pstrąg, troć, łosoś i certa. Dla realizacji tej ochrony kluczowe z kolei znaczenie przypisywano już od dawna systemowi rzeki Wel. Po wybudowaniu stopnia piętrzącego we Włocławku w 1970 r. znaczenie Drwęcy dla ochrony ryb wędrownych, szczególnie łososiowatych, niesłychanie wzrosło. Spełniły się bowiem niestety przewidywania ichtiologów, że tama spowoduje radykalne pogorszenie warunków siedliskowych, a przede wszystkim zaburzy ciągłość biologiczną rzeki. Wybudowana przepławka okazała się nieskuteczna. System rzeczny Drwęcy od tego czasu traktowany jest jako kluczowy w kolejnych programach restytucji gatunków ryb wędrownych w Polsce. W systemie tym Wel ma pełnić rolę potencjalnego ważnego odcinka tarliskowego. Potencjalnego, gdyż poważną przeszkodą jest wciąż nieuregulowany problem poprzecznej zabudowy hydrotechnicznej. Należy dokładać wszelkich starań by tę niekorzystną sytuację wyeliminować lub przynajmniej zminimalizować. Mimo faktu, że ichtiofauna jest zasadniczym walorem, decydującym o przyrodniczej wartości systemu Drwęcy, a w tym i Welu, paradoksalnie właśnie ta grupa organizmów jest chyba najsłabiej poznana i zbadana. Prace naukowe poświęcone ichtiofaunie systemu Drwęcy wydali m.in. Tadeusz Backiel, Ryszard Bartel, Stanisław Sakowicz i Wiesław Wiśniewolski. Jedyne szersze opracowania, poświęcone ichtiofaunie całego dorzecza, uwzględniające zróżnicowanie warunków środowiskowych w skali przestrzennej oraz zróżnicowanie występujących zespołów ryb to praca Sakowicza z 1959 r. oraz późniejsza Backiela, opublikowana w 1964 r. Z uwagi na ogrom przestrzeni i zagadnień były one raczej ogólnikowe, nieprecyzyjne, w wielu miejscach nawet nieścisłe. Wel, największy i najciekawszy faunistycznie dopływ Drwęcy, do dziś pozostaje więc prawie niezbadany. Sporządzono co prawda kilka pionierskich, wyrywkowych opracowań, w dużej mierze niepublikowanych (Puwalski 1999, Kakareko i Puwalski 2000 i 2009, Szymańczyk i Puwalski 2004), ale dane te są dalece niewystarczające do właściwej oceny charakterystyki i dynamiki zespołów ryb. Pozwalają jednak przybliżyć nieco ten niezwykle ciekawy temat. Wraz z zebranymi z różnych źródeł informacjami o warunkach środowiskowych siedliska, występowaniu, liczebności gatunków ryb, ich pokarmie mogą stanowić ciekawą lekturę popularyzującą wiedzę o walorach przyrodniczych dorzecza Welu. Charakterystyka siedliska Rzeka Wel Rzeka Wel jest największym, lewobrzeżnym dopływem Drwęcy o długości 95,8 km. Ogólna powierzchnia zlewni wynosi 810,1 km 2. Płynie w całości na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego. Jest to nieduża rzeka o charakterze pojeziernym, o unikatowych na Niżu Polskim warunkach hydrologicznych i środowiskowych. Unikatową cechą jest zmienny charakter przemiennie występują odcinki typowo nizinne i bardzo wartkie. Na odcinkach o największym spadku bystry nurt powoduje, iż Wel nabiera niektórych cech potoków podgórskich. Przełom Welu Swój początek Wel bierze w okolicy wsi Bartki, leżącej na północ od jeziora Dąbrowa Wielka, na wysokości ok. 230 m n.p.m, na stokach Wzgórz Dylewskich. Umiejscowienie źródeł jest umowne, wymieniane są różne punkty (brak jednoznacznych, ścisłych współrzędnych geograficznych). Przyjmuje się, że źródłowym odcinkiem Welu jest ciek o nazwie Wkra Wielka. Właściwy Wel wypływa z jeziora Dąbrowa Mała. Na trasie swej wędrówki w górnym odcinku przepływa przez kilka malowniczych jezior: wspomniana Dąbrowa Mała, Dąbrowa Wielka, Pancer, Rumian, Zarybinek, Tarczyńskie, Grądy, Zakrocz. W okolicach miejscowości Cibórz tworzy ogromne zakole i po zmianie kierunku na północno-zachodni zasila wody Jeziora Lidzbarskiego. Wypływając z tego akwenu wyraźnie zmienia swój charakter z nizinnego na dość wartki, miejscami wręcz podgórski. Najbardziej bystry, przełomowy, ok. 2-3 km odcinek w okolicy miejscowości Trzcin, zwyczajowo zwany jest Piekłem lub Piekiełkiem. Jest on rezerwatem przyrody. Dość dużą szybkość nurtu Wel zachowuje aż do granicy Welskiego Parku Krajobrazowego w okolicy miejscowości Lorki, gdzie rozdwaja się tworząc lewą odnogę, zwaną Bałwanką, długości 4,08 km (kilometraż ). Odnoga ta uchodzi do Jeziora Fabrycznego, po wyjściu z którego łączy się na powrót z głównym korytem. Należy jednak wspomnieć w tym miejscu, że na skutek wieloletniego, niewłaściwego rozdziału wody na młynie/mew w Lorkach, zlokalizowanym w miejscu rozwidlenia, ciek Bałwanka był zasilany kilkakrotnie większą, niż główne koryto, ilością wód. Skutkiem tego to właśnie Bałwanka nabrała cech koryta głównego, natomiast Wel 5 Charakterystyka siedliska, Rzeka Wel

4 w kierunku północnym do Drwęcy. Dalsze przeobrażenie rzeźby doliny Welu nastąpiło w holocenie. Powstały dolinki erozyjne oraz formy antropogeniczne. 7 Przełom w rezerwacie Piekiełko Rzeka Bałwanka Cechami charakterystycznymi Welu są: duża prędkość prądu wody oraz niewielki przepływ. Średnia szerokość koryta wynosi ok. 12 m. Szybkość nurtu może osiągać 5 m/s. Rzeka odznacza się w miarę wyrównanym przepływem w ciągu roku, co wynika z retencyjnej roli licznych jezior przez które przepływa w górnej części jego zlewni. Średni przepływ w przekroju na wysokości Lidzbarka Welskiego wynosi 3,8 m 3 /s, na wysokości rozwidlenia w Lorkach 3,99 m 3 /s, w środkowym biegu, na wysokości miejscowości Kuligi 5,19 m 3 /s, a na odcinku przyujściowym ok. 5,50 m 3 /s. Z zestawień średnich miesięcznych stanów wody Welu w Lidzbarku Welskim wynika, że największe wartości przepływu występują od lutego do kwietnia, najmniejsze zaś w czerwcu i lipcu (dane IMGW). Przeciętne wieloletnie sumy opadów wynoszą w tej okolicy ok. 600 mm. Liczba dni z opadem śnieżnym wynosi dla zlewni Welu dni, 6 na odcinku rozdwojenia nierzadko w ogóle pozbawiony był przepływu wody i jego koryto jest obecnie dalece uwstecznione. Kolejny bystry odcinek znajduje się na wysokości Jakubkowa. Wartki nurt i kamienisto-żwirowate dno występują na ok. 2 km biegu rzeki. Przed miejscowością Kaczek, 2-3 km od ujścia, rzeka jeszcze raz przyspiesza. Ponownie pojawiają się cechy potoku, charakterystyczna morfologia dna, krętość i urozmaicony przekrój koryta. Niestety znaczna część przełomu objęta jest obecnie cofką jazu wybudowanej w 1995 r. Małej Elektrowni Wodnej w Kaczku. Wel kończy swój bieg w okolicy miejscowości Bratian wpadając do Drwęcy na poziomie 84 m n.p.m. (współrzędne geograficzne: λ19º37 00 ; φ53º27 50 ). Rzeka Wel, w oparciu o metodykę szacowania degradacji dolin rzecznych, opracowaną przez Instytut Ochrony Środowiska, spełnia kryteria II klasy naturalności, z odcinkami zaliczanymi do I kategorii naturalności. Obecna morfologia zlewni Welu jest przede wszystkim efektem różnorodnej działalności lądolodu. Bardzo ważną rolę rzeźbotwórczą odegrało w okresie późnoglacjalnym wytopienie się brył martwego lodu, których zniknięcie ujawniło występowanie rynien polodowcowych, zagłębień wytopiskowych oraz doprowadziło do zmiany sieci hydrograficznej. Początkowo wody Welu nie płynęły na odcinku od Lidzbarka Welskiego do obecnego ujścia, lecz Wel odprowadzał wody na południe do Wkry. Później na skutek powiązania różnych fragmentów rynien polodowcowych w jedną całość, umożliwiony został odpływ wód Welu Niskie stany wody w okresie późnego lata zaś liczba dni z opadem wyższym lub równym 0,1 mm zamyka się w granicach 150 do 160 w roku. Miesiącem najbardziej deszczowym, według statystyk, jest lipiec. Duża dynamika wód Welu spowodowana jest znacznym spadkiem terenu, który na trasie przebiegu tej rzeki wynosi średnio 1,24, a na kilku odcinkach sięga nawet 4, tzn. 4 m na 1 km rzeki. Rozwinięcie rzeki Wel oszacowano współczynnikiem o wartości 1,447. Stan ekologiczny wód Welu można

5 ków na dobę. Z oczyszczalni w Dąbrównie rzeka odbiera dalsze 230 m 3 oczyszczonych ścieków. Zagrożeniem są ponadto niekontrolowane, liczne punktowe źródła zanieczyszczeń. Obserwując sytuację jakości wód Welu na przestrzeni ostatnich lat można dostrzec pozytywną tendencję systematycznej poprawy czystości wody i stanu ekologicznego rzeki. Temperatura wody w różnych porach roku jest wyrównana w pionie i bardzo zmienna. Z reguły nie przekracza ona 15 C, nawet latem. Ze względu na szybki prąd, w zimie, nawet przy niskich temperaturach, woda w Welu zwykle nie zamarza. Wysycenie tlenem w ciągu całego roku jest bardzo wysokie i z reguły przekracza 90%, czyli ponad 10 mg/l. Przezroczystość wody poza okresami wezbrań jest wysoka: na odcinkach płytszych sięga zazwyczaj do dna. 9 Zimowy Wel 8 Kamienie pokryte kransorostem Hildenbrandtia rivularis Pod względem warunków środowiskowych Wel poniżej Jeziora Lidzbarskiego, w tym na odcinku rezerwatu Piekiełko, jest rzeką zaliczaną do krainy pstrąga i lipienia. W ciekach tego typu prędkość prądu wody na całej szerokości koryta jest bardzo zmienna. Powoduje to ogromne zróżnicowanie siedliskowe. Na przekroju poprzecznym koryta można wyraźnie wyróżnić strefy o szybkim prądzie oraz płytsze, osłonięte od głównego nurtu miejsca, gdzie szybkość wody jest niewielka. W tych ostatnich zwłaszcza za większymi przeszkodami mogą tworzyć się duże przestrzenie wypełnione wodą prawie stojącą tzw. zastoiska, dołki. Przy brzegach powstają także zatoki z prądami wstecznymi. Duża dynamika wód silnie kształtuje strukturę dna i brzegów. Dno rzeki tworzą głównie piasek i żwir, niekiedy głazy i kamienie, rzadziej osad mulisty. W partiach rzeki o najszybszym prądzie widoczne są osuwające się strome brzegi - skutek abrazji. Dolina rzeki ma kształt litery V lub U. Linia nurtu jest bardzo kręta. Powoduje to wymywanie brzegów po stronie wklęsłej, a odokreślić ogólnie jako dobry lub umiarkowany. Na podstawie badań, wykonanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie w ramach monitoringu operacyjnego w roku 2007 i 2009 ustalono, że oznaczane parametry fizykochemiczne mieściły się w granicach aktualnych norm II klasy jakości wód. Wel badano w 3 charakterystycznych przekrojach pomiarowo-kontrolnych: Tuczki, Trzcin i Bratian. Wel do jez. Grądy (punkt pomiarowy w Tuczkach, kilometraż ok. 70) prezentuje umiarkowany stan ekologiczny. Wprawdzie większość wskaźników przyjmuje niskie wartości w granicach I klasy, lecz azot Kjeldahla i BZT5 oraz chlorofil a są parametrami obniżającymi jakość wód. Od dopływu z Miłostajek do ujścia Mroczanki stan ekologiczny jest dobry. Badane w przekroju Trzcina (20 km) elementy fizykochemiczne wskazują na bardzo dobrą jakość wód (I klasa), tylko azot Kjeldahla nieznacznie przekracza normę I klasy. Odcinek dolny, od ujścia Mroczanki do ujścia Welu do Drwęcy, badany był poprzez analizę próbek pobranych w Bratanie, 0,5 km od ujścia. I tu stan ekologiczny był dobry, analogicznie jak na poprzednim odcinku wśród elementów fizykochemicznych tylko azot Kjeldahla nieznacznie przekracza normę I klasy jakości wód, pozostałe mieszczą się w normach I klasy. O dobrym stanie hydrobiologicznym wody świadczą też elementy biotyczne, chociażby występowanie w tym cieku krasnorostu Hildenbrandtia rivularis bioindykatora wskaźnika czystych wód. Największe zagrożenie jest związane ze sferą gospodarki wodno-ściekowej, zwłaszcza w Lidzbarku Welskim i Rybnie. Oczyszczalnie ścieków w tych miejscowościach wprowadzają odpowiednio 560 i 460 m 3 ście-

6 10 kładanie osadów po stronie wypukłej koryta. W wyniku tego po stronie wklęsłej powstają najgłębsze partie koryta, tworzące plosa oddzielane od głównego nurtu płytszymi progami. W plosach, poza ruchem postępowym prądu wody, występują także ruchy spiralne (turbulencyjne). Powoduje to tworzenie się wgłębień w dnie rzeki. Nurt decyduje o kształcie podłoża oraz o rozmieszczeniu organizmów żywych. Dolina Welu objęta jest w całości ochroną przyrodniczą. Znaczną część doliny pokrywa zasięgiem Welski Park Krajobrazowy. Utworzony został on na terenie dawnego województwa ciechanowskiego w 1995 r., a rok później jego granice rozszerzono na tereny w ówczesnym województwie toruńskim. Aktualnie jego działanie reguluje rozporządzenie nr 34 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 27 września 2005 r. Park obejmuje dolinę rzeki Wel od miejsca jej Piekiełko ujścia do jez. Rumian, w okolicach miejscowości Szczupliny, gmina Rybno w powiecie działdowskim, do krawędzi mostu drogowego w miejscowości Lorki, gm. Grodziczno, powiat nowomiejski, poniżej piętrzenia w Lorkach. Na terenie WPK obowiązują następujące ogólne zasady gospodarowania: ochrona bioróżnorodności, zachowanie naturalnych stosunków wodnych, zachowanie bogactwa szaty roślinnej, ochrona walorów krajobrazowych, ochrona wartości historycznych i kulturowych. W granicach Parku szczególnie cenny, przełomowy odcinek rzeki wraz z 26 ha otaczającego go obszaru leśnego tworzy rezerwat Piekiełko. Rezerwat uznany został 21 listopada 2001 r. Jako cele powołania wymienione zostały m.in.: występowanie rzadkich gatunków zwierząt, w tym ryb (pstrąg potokowy, troć wędrowna, lipień) oraz ochrona tarlisk w/w gatunków. Okolice Tablica informacyjna rezerwatu górnego Welu leżą w Dąbrówieńskim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Wyznaczony jest on rozporządzeniem nr 143 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 12 listopada 2008 r. Środkowy odcinek, przed jez. Rumian, leży w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Grzybiny, na mocy rozporządzenia nr 24 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 23 kwietnia 2008 r. Niewielki fragment rzeki, na trasie przez jez. Lidzbarskie, znajduje się w OChK Otuliny Welskiego Parku Krajobrazowego Słup. Dolina rzeki Wel w dół od granicy Welskiego Parku Krajobrazowego objęta jest ochroną krajobrazową jako Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Wel, na podstawie rozporządzenia nr 144 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 12 listopada 2008 r. Właściwe dla obszarów chronionego krajobrazu zakazy to m.in.: lokalizowania nowych obiektów zaliczanych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska, dokonywania zmian stosunków wodnych nie służących ochronie przyrody, racjonalnej gospodarce rolnej i leśnej oraz rybactwu, niszczenia tarlisk i złożonej ikry. Końcowy, 440 m odcinek od jazu młyna Bratian do ujścia do Drwęcy wraz z 5 m pasem przybrzeżnym, włączony jest do rezerwatu przyrody Rzeka Drwęca, ustanowionego Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 27 lipca 1961 r. Regulamin rezerwatu jest dość restrykcyjny: zabrania się zanieczyszczania wód powyżej obowiązujących norm, przegradzania rzek urządzeniami uniemożliwiającymi swobodną migrację ryb, odłowu łososia i troci wszystkimi narzędziami (nie dotyczy amatorskiego połowu), niszczenia, usuwania i eksploatacji jakiejkolwiek roślinności wodnej, wycinania drzew i krzewów. Większa część doliny Welu włączona jest ponadto do Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk sieci Natura 2000, wyznaczonych w ramach Dyrektywy Rady EWG Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Odcinek środkowy od miejscowości Wądzyń do wsi Koty znajduje się w granicach SOO Ostoja Welska PLH Od Lidzbarka Welskiego do mostu drogowego na trasie Mroczenko-Grodziczno rozciąga się SOO Przełomowa Dolina Rzeki Wel o kodzie PLH Obejmuje ona również część doliny rzeki Bałwanki. Od granic tego obszaru dalsza część rzeki do ujścia należy do SOO Dolina Rzeki Drwęcy PLH Dopływy Na całej swej długości Wel przyjmuje 10 większych dopływów bezpośrednich. Są to w kolejności od źródeł do ujścia: - Struga Grzybińska (L lewobrzeżny) 11 Dopływy

7 - Struga Żabińska (L) - Struga Koszelewska (L) - Murawka (L) - Płośniczanka (L) - Martwica (L) - Mroczanka (Wąs) (L) - Rynkówka (Struga Rynek, Kiełpińska Struga) (P prawobrzeżny) - Katlewka (P) - Wólka (Wulka, Prątnica, Prątniczka) (P). Dopływy Welu, w szczególności takie, jak Wólka, Katlewka, Mroczanka i Rynkówka, mają podobny charakter krętych, dość szybko płynących strumyków o piaszczysto-żwirowatym dnie. Jednym z większych, a jak się obecnie wydaje najbardziej istotnym i ciekawym pod względem ichtiofaunistycznym, jest Wólka. Jest to prawy dopływ, o długości 16,8 km. Poniżej miejscowości Linowiec łączy się ze Świniarcem sunkowo ubogą i mało zróżnicowaną ichtiofauną. Większe dopływy rzeki Wel są systematycznie kontrolowane pod względem stanu ekologicznego w ramach monitoringu operacyjnego WIOŚ w Olsztynie. W 2009 r. badano Płośniczankę, Mroczankę, Rynkówkę (Kiełpińską Strugę), Katlewkę i Wólkę. Płośniczanka prezentuje stan umiarkowany, ze względu na wysoką zawartość azotu Kjeldahla. Mroczanka wypada bardzo dobrze wszystkie parametry mieszczą się w I klasie czystości wód. Rynkówka prowadzi wody prawie tak samo czyste jedynie azot. Rynkówka Kjeldahla minimalnie przekracza normy I klasy, stąd stan ekologiczny dobry. Katlewka także prezentuje dobry stan ekologiczny, jednak nie w pełni uporządkowana gospodarka wodno-ściekowa w Grodzicznie jest zauważalna poprzez lekkie podniesienie wartości wskaźników biogennych. Wody Wólki są w dobrym stanie ekologicznym, większość wskaźników mieści się w klasie I. Baza pokarmowa Kamieniste dno Wólki Świniarc - dopływ Wólki (23,34 km długości) i wpada do Welu w dolnym jego biegu, w okolicach miejscowości Kuligi. Jest to niewielki, bystry, śródpolny ciek, o średniej szerokości ok. 2 m i głębokości ok. 0,3 m. Prędkość nurtu wynosi 2 3 m/s. Badanie wysycenia tlenem wykazało bardzo wysokie wartości średnio 10,4 mg/l. Spadek osiąga 5, co jest wartością i tak niższą, niż Rynkówki, na której stwierdzono spadek maksymalny rzędu 7. Największy z cieków bezpośrednio uchodzących do Welu, Płośniczanka (15,7 km długości), to dopływ o spokojniejszym charakterze, ze sto- Na podstawie występowania gatunków wskaźnikowych, m. in. ryb z rodzaju Salmo i Cottus oraz krasnorostu hildenbrandtia rzeczna, obserwowanego m.in. w Rynkówce, można potwierdzić, że jakość wód dopływów Welu jest dobra. Jednak ze względu na graniczenie z polami uprawnymi możliwa jest okresowa, zwiększona zawartość związków azotu i fosforu. Niebezpieczne są także punktowe źródła w okolicznych wsiach. Baza pokarmowa Występowanie form bentosowych głównego pokarmu wielu gatunków ryb silnie uzależnione jest od charakteru podłoża. Powierzch-

8 14 nia osadów mulistych (o znacznej zawartości materii organicznej) w Welu jest znacząca tylko na krótkich, najwolniej płynących odcinkach. Obfitość pelofilnego bentosu jest zatem niewielka. Dominują formy występujące na kamieniach, zatopionych pniach i gałęziach. Zaliczają się do nich larwy Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera, Zygoptera, Diptera oraz skorupiaki (Crustacea): np. Gammarus spp. i Asellus aqaticus, Gastropoda i Bivalvia. Ogółem w badaniach Joanny Masłowskiej (2003) stwierdzono w Welu na terenie WPK (górny i środkowy bieg Welu) obecność 7 gromad bezkręgowców, w obrębie których wyróżniono 57 rodzin. Były to: Oligochaeta, Hirudinea 4 rodziny, Crustacea 2 rodziny, Megaloptera 1 rodzina, Insecta (w tym: Lepidoptera, Plecoptera - 2 rodziny, Ephemeroptera 6 rodzin, Trichoptera 10 rodzin, Coleoptera 4 rodziny, Heteroptera 4 rodziny, Odonata 5 rodzin, Diptera 9 rodzin), Gastropoda 6 rodzin, Bivalvia 4 rodziny. Ponad połowa rodzin należała zatem do Insecta (owady). Odnotowano wysoki indeks bioróżnorodności, co świadczy o bogatej ofercie siedliskowej rzeki, zaś uzyskane w badaniach liczebności makrofauny dowodzą bogatej bazy pokarmowej w rzece. Dominowały taksony charakterystyczne dla wód Larwa Simuliidae czystych tj. Ephemeroptera, Trichoptera i Plecoptera. Próby bentosowe pobierała i opisywała w 2003 r. także Justyna Łuba. Stanowiska poboru prób zlokalizowane były w okolicy rozwidlenia, na Welu i na Bałwance. Zidentyfikowano 90 taksonów z 7 gromad. Najbardziej zróżnicowaną ekologicznie grupą były ponownie owady. Średnie zagęszczenie zwierząt bezkręgowych wyniosło 456 osob./m 2 w rzece Wel i 250 osob./m 2 w Bałwance. Największy udział w liczebności miały Diptera (49,7% - Wel i 47,6% - Bałwanka), a wśród nich larwy Chironomidae stanowiące odpowiednio 36,6% i 24,7% ogółu liczebności bentofauny Welu i Bałwanki. Wśród Trichoptera, podobnie jak w Welu powyżej, zdecydowanie dominowały Hydropsychidae. Podobnie jak w poprzednich badaniach i tu głównie pojawiały się taksony wskaźnikowe wód czystych, a np. Oligochaeta skąposzczety, charakterystyczne dla zanieczyszczonych środowisk, występowały bardzo nielicznie. Warunki hydrologiczne omawianej rzeki nie sprzyjają rozwojowi planktonu zwłaszcza zwierzęcego. W rzekach o podobnym charakterze praktycznie nie występują Cladocera, wrażliwe na niesprzyjające warunki rzeczne. W całym planktonie przeważają formy roślinne, głów- Domki chruścików nie Bacillariophyceae. W oparciu o wyniki badań Bojakowskiej z 1987 r. można ogólnie stwierdzić, że ubogi zooplankton Welu reprezentowany jest głównie przez formy o krótkim okresie rozwoju np. Protozoa. Stwierdzono występowanie w sestonie 36 taksonów, w peryfitonie zaś 27 taksonów. Średnia liczebność sestonu w 1 cm 3 wynosiła 835,4 org. Największe wartości odpowiednio 2508 i 2800 org. notowano w maju i czerwcu, najniższe 104 i 132, w marcu i listopadzie. Charakterystyka zespołów ichtiofauny rzeki Wel Przegląd gatunków ryb i minogów Ichtiofauna rzeki Wel jest wciąż słabo poznana. Pionierską pracą, prawdopodobnie nawet pierwszym z rejonu północnej Polski zbiorem danych o populacjach ryb w małych rzekach, było jak już wspomniano, opracowanie Backiela Populacje ryb w systemie rzeki Drwęcy z 1964 r. W dorzeczu Welu przebadano wtedy również kilka stanowisk. Nie można niestety z zawartych opisów i załączonej mapy ustalić dokładnego ich położenia. Większość późniejszych wzmianek w literaturze na temat ichtiofauny Welu opiera się na w/w pracy. Z tego powodu źródła te zostały pominięte jako podstawa ustalenia zbiorczej listy występujących gatunków. Uwzględniono natomiast wyniki badań Krzysztofa Puwalskiego z 1998 i 1999 r. z pracy. Pokarm pstrąga potokowego, opartej na przeprowadzonych własnych elektropołowach. Charakterystyka zespołów ichtiofauny rzeki Wel, Przegląd gatunków ryb i minogów 15

9 Przy sporządzaniu listy występowania gatunków wzięto pod uwagę także dane otrzymane podczas własnych późniejszych wyrywkowych badań kontrolnych, głównie z uwagi na stwierdzenie obecności gatunków dotąd nie notowanych w cytowanych źródłach. Ponadto wykorzystano wiarygodne informacje uzyskane od wędkarzy, użytkowników rybackich itd., jak również wyniki sportowych połowów i obserwacji własnych. W składzie ichtiofauny systemu rzeki Wel odnotowano dotąd występowanie 27 gatunków ryb z 9 rzędów i 11 rodzin. 17 Lista występowania gatunków ryb i minogów wg różnych źródeł Przeprowadzanie elektropołowu plecakowym urządzeniem impulsowym 3. Połowy kontrolne m.in. w Welu 19 i 20 grudnia 2003 r., 21 i 26 czerwca 2009 r. oraz 28 kwietnia 2010 r. oraz na dopływach ( ). 4. Inne: a. własne obserwacje i połowy wędkarskie autora opracowania, b. wiarygodne dane wędkarzy, użytkowników rybackich itd. c. zarybienia ZO PZW Ciechanów i Toruń (rozdz. Zmiany w strukturze ichtiofauny - zarybienia ). **poziom ochrony lub zagrożenia: Ś C pod ścisłą ochroną, pod częściową ochroną, 16 *źródło danych: 1. Backiel T Populacje ryb w systemie rzeki Drwęcy. Roczniki Nauk Rolniczych. Tom 84-B-2: Puwalski K Pokarm pstrąga potokowego. UMK Toruń. wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237); Bern-3 znajduje się na liście załącznika III chronionych zwierząt w Konwencji Berneńskiej; HD-2 gatunek wymagający ścisłej ochrony, HD-5 gatunek wymagający tworzenia obszarów ochronnych, wg Załącznika II i V Dyrektywy Rady EWG Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory; CR gatunek skrajnie zagrożony, VU gatunek narażony na wyginięcie, NT gatunek bliski zagrożenia, wg Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (Głowaciński 2001). DD gatunek wymagający lepszego zdiagnozowania i którego stan wymaga monitoringu wg Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002) - obejmuje różne kategorie zagrożenia, w tym kategorie NT i LC (Głowaciński 2001).

10 18 W wodach Welu i dopływów na przestrzeni kilkudziesięciu lat udokumentowano występowanie 4 gatunków ryb i 1 gatunku minoga znajdujących się (obecnie) pod ochroną ścisłą. Są to: minóg strumieniowy Lampetra planeri (L.), piekielnica Alburnoides bipunctatus (Bloch), koza Cobitis (Cobitis) taenia L., głowacz białopłetwy Cottus gobio L., i śliz Barbatula barbatula (L.). W ostatnich latach potwierdzono ich obecność w liczebności wskazującej niezagrożone utrzymywanie się populacji. Rezerwat Piekiełko jest jednym z miejsc najliczniejszego w kraju występowania piekielnicy gatunku narażonego na wyginięcie (kategoria VU). W kategorii DD tj. gatunków, których pozycja wymaga lepszego zdiagnozowania i monitoringu, można wymienić 7 ryb, których system Welu jest terenem stałego występowania: lipienia, bolenia, miętusa, kozę, głowacza białopłetwego oraz świnkę i brzanę. W obszarze rezerwatowym odnotowano obecność 5 gatunków z listy chronionych zwierząt Konwencji Berneńskiej (minóg strumieniowy, lipień, piekielnica, świnka, koza). Koza, głowacz białopłetwy i minóg są wymienione w Załączniku II Dyrektywy Rady EWG Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory jako gatunki zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony (OSO). Do tej listy należy dopisać łososia w czasie jego pobytu poza wodami morskimi. Brzana, łosoś i lipień wg listy Załącznika V Dyrektywy Rady EWG Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. mogą być pozyskiwane ze stanu dzikiego i być poddawane zabiegom gospodarczym (np. sztuczne tarło). Przy charakterystyce gatunków podano niekiedy parametry charakteryzujące występowanie ryb w rzece Wel na badanych odcinkach dla połowów przeprowadzonych przez Krzysztofa Puwalskiego w 1999 r. i w grudniu 2003 r. Podano wartości obliczonego wskaźnika dominacji D i stałości występowania, jak również skróty zastosowane w tabeli, określające poziom ochrony i zagrożenia gatunku. Zestawienie systematyczne (tabela 1, tekst) sporządzono w oparciu o powszechnie obowiązującą klasyfikację. Podane wymiary ochronne są zgodne z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 listopada 2001 r. w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów żyjących w wodzie (Dz. U. Nr 138 poz ze zm.). Mogą jednak ulec podwyższeniu przez użytkownika wód (podobnie jak dodatkowym obostrzeniom mogą podlegać terminy dozwolonych połowów). MINOGOKSZTAŁTNE Minogowate Minóg strumieniowy PETROMYZONTIFORMES Petromyzontidae Lampetra planeri (Bloch) Ś, NT, Bern-3, HD-2 Ciało minoga strumieniowego jest kształtu cylindrycznego, nie pokryte łuskami. Wokół otworu gębowego przyssawka z ząbkami rogowymi. Długość ciała osobnika dorosłego cm. Prowadzi osiadły tryb życia. Larwy (ślepice) żyją w dnie. Odżywiają się drobnymi zwierzętami wodnymi. Larwa po 4 latach przeobraża się w postać dorosłą, która nie odżywia się i niezwłocznie przystępuje do tarła. Po tarle giną. Zasiedla górne odcinki wód płynących. Informację o występowaniu tego przedstawiciela gromady cefalaspidokształtnych (dawniej krągłouste) w rzece Wel i jej dopływach podaje Backiel (1964). Donosi on co prawda o stwierdzeniu w połowach, prowadzonych latem 1958 r. i 1959 r. Lampetra fluviatilis minoga rzecznego. Można jednak z prawie całkowitą pewnością stwierdzić, iż był to Lampetra planeri minóg strumieniowy. Pojawiał się on też, choć sporadycznie w elektropołowach w 1999, 2009 i 2010 r. Minóg strumieniowy jest gatunkiem trudnym do pozyskania metodą elektropołowu, wykazuje niską galwanotaksję, a porażone osobniki są trudne do zauważenia i pochwycenia. Jego obecność potwierdzono wielokrotnie podczas obserwacji. Dość liczny w środkowych i dolnych dopływach np. Wólce i Katlewce, gdzie udział w elektropołowach tego gatunku dochodził do 10%. Pod ścisłą ochroną gatunkową. WĘGORZOKSZTAŁTNE Węgorzowate Węgorz ANGUILLIFORMES Anguillidae Anguilla anguilla (L.) Jedyny w krajowej ichtiofaunie gatunek katadromiczny. Podczas słodkowodnej fazy życia, trwającej od 6 do 12 lat, wybiera miejsca o stojącej lub wolno płynącej wodzie i mulistym dnie. Wielkość populacji, wobec niewielkiej liczebności docierającego do nas w sposób naturalny narybku węgorza, uzależniona jest od zarybień. Żeruje w nocy, jego pokarmem są w połowie drobne ryby, w połowie fauna denna. Ani Wel, ani tym bardziej dopływy, nie posiadają zbyt wielu dogodnych dla tego gatunku siedlisk. Występowanie wynika prawdopodobnie z obecności w ciągu górnego biegu rzeki licznych jezior, gdzie prowadzi się zarybienia tym gatunkiem. Pojedyncze węgorze złowiono w rzece Wel w trakcie badań Backiela, a jego udział w ogólnej liczbie wyłowionych ryb określono poniżej 5%. Oprócz czynników środowiskowych prawdopodobne występowanie tego gatunku w rzece Wel limitowane jest sprawnością przepławek, możliwością spłynięcia przez turbiny MEW oraz kłusownictwem. Ochronie podlegają osobniki węgorza poniżej 50 cm długości. Okres ochronny, wprowadzony dopiero niedawno, obowiązuje od 15 czerwca do 15 lipca. Minóg strumieniowy, Węgorz 19

11 KARPIOKSZTAŁTNE Karpiowate Płoć CYPRINIFORMES Cyprinidae Rutilus rutilus (L.) Gatunek bardzo plastyczny i odporny na warunki środowiska (temperatura, natlenienie, odczyn, czystość wody). Zasiedla wszystkie typy wód śródlądowych. Bardzo pospolita we wszystkich typach wód stojących i wolno płynących. Płocie notowano przede wszystkim na spokojniejszych odcinkach, w głębszych częściach rzeki na granicy nurtu i spokojnej wody, nad piaszczystymi łachami. Młodzież płoci w okresie letnim występowała wyspowo na niewielkich powierzchniowo rejonach, gdzie nurt był powolniejszy, a głębokość większa. Zimą zajmowała głębsze siedliska. Złowione płocie należały do młodszych klas wiekowych. Płoć jest to drugi najliczniej reprezentowany gatunek ryb karpiowatych w połowach kontrolnych w ostatnich latach. Backiel zakwalifikował płoć do gatunków reprezentowanych w połowach w przedziale od 5 do 20% ogólnej liczby ryb na rzece Wel. Płoć na wielu odcinkach rzeki Wel znajduje dobre warunki bytowania i stałe miejsce w strukturze ichtiofauny. Bez wymiaru i okresu ochronnego. Jelec Leuciscus leuciscus (L.) Niedużych rozmiarów ryba, występująca w rzekach, głównie w górnym i środkowym biegu o dnie piaszczystym i żwirowatym. Pokarmem jelca są drobne zwierzęta wodne, zbierane z powierzchni wody owady, szczątki roślinne, ikra ryb. Rozród odbywa się od kwietnia do czerwca na podłożu żwirowatym. Notowany pospolicie występuje na wielu siedliskach i dość licznie. Jelec nie ma znaczenia gospodarczego. Jego wymiar ochronny wynosi 15 cm, okresu ochronnego nie ma. wym pstrąga i lipienia. Nie ma dużego znaczenia gospodarczego, lecz jest rybą cenioną przez wędkarzy-sportowców. Wymiar ochronny klenia określony został na 25 cm, brak okresu ochronnego. Jaź Leuciscus idus (L.) Występuje głównie w rzekach. Pokrój ciała przypominający płoć. Dorasta do 50 cm i 3 kg masy. Tarło od kwietnia do maja na miejscach piaszczystych lub kamienistych. Pokarm składa się z roślin, larw owadów, mięczaków, skorupiaków. Duże jazie mogą polować na drobne ryby. Od kilku lat prowadzi się intensywne zarybienia narybkiem jazia Drwęcy i dolnego odcinka Welu. Na Drwęcy jest jednym z gatunków dominujących. Jest lokalnie wędrowny: zakres tych wędrówek sięga kilku (do 30) kilometrów. Okresu ochronnego dla jazia ustawodawca nie określił, natomiast wymiar ochronny wynosi 25 cm. Boleń Aspius aspius (L.) DD Płoć, Jelec, Kleń, Jaź, Boleń 21 Kleń Leuciscus cephalus (L.) Pospolity gatunek rzeczny, często dominujący pod względem liczebności w górnym i środkowym biegu. Większy od jelca, choć przypominający go pokrojem ciała. Dorasta do 80 cm i 4 kg masy ciała. Kleń jest wszystkożerny: zjada faunę denną, większe osobniki także ryby, poza tym odżywia się pokarmem roślinnym. Na wodach o charakterze podgórskim jest konkurentem pokarmo- Typowym biotopem są płynące wody nizinne. Jest to ryba zdeklarowanie drapieżna, co jest wyjątkiem wśród karpiowatych. Osiąga 100 cm długości i 8 kg masy. Jego liczebność uległa w ubiegłym stuleciu zmniejszeniu, lecz ustabilizowała się obecnie na stałym poziomie. Jest rybą trudną do złowienia, ale atrakcyjną wędkarsko. Nie ma znaczenia gospodarczego. W Welu występuje sporadycznie, w dopływach nie notowany. Wymiar ochronny 40 cm, nie ma dla bolenia okresu ochronnego.

12 Strzebla potokowa Phoxinus phoxinus (L.) Niewielka, dorasta przeciętnie do ok. 10 cm. Barwa strzebli potokowej jest zmienna, najczęściej zgniłozielono-żółta lub złotawo-zielonkawa, z metalicznym połyskiem. Występuje dymorfizm płciowy, objawiający się większymi płetwami piersiowymi samców. Dłuższa jest też u samców płetwa grzbietowa. Typowe siedlisko to wody górskie i podgórskie oraz górne odcinki rzek nizinnych. Rozród strzebli ma miejsce od maja aż do sierpnia, na podłożu żwirowatym. Pokarmem tego gatunku jest w młodszym wieku plankton, później zaś fauna denna, larwy owadów oraz drobne imagines. Gatunek niegdyś pospolity np. występujący powszechnie, choć niejednakowo licznie, w całym dorzeczu Wisły. Obecnie zanikający. Nie ma znaczenia gospodarczego. Jest ważnym składnikiem pokarmu ryb drapieżnych, w wodach w których jest liczny. Na Welu prawdopodobnie zanikły. Oprócz doniesień z 1964 r. w ciągu ostatnich lat wspominają o strzebli jedynie pojedyncze, choć wiarygodne, relacje wędkarzy. Kiełb Gobio gobio (L.) Gatunek stadny głównie rzeczny, lecz niekiedy w dużych ilościach spotykany w wodach stojących. Zwykle przebywa na płyciznach z dala od wartkiego prądu wody. Odżywia się głównie fauną denną. Rozród odbywa porcyjnie, w kwietniu maju, przy temperaturze wody 13,5-16,5 ºC. Zarówno w połowach wcześniejszych, jak i ostatnich odłowach kontrolnych w maju 2009 r. wśród kiełbi na Welu zdecydowanie dominowały wyrośnięte osobniki, o rozmiarach ciała w okolicy górnej granicy notowanej dla tego gatunku. Ważny i stały element zespołu ryb systemu rzeki Wel. Nie ma wymiaru ani okresu ochronnego. Brzana Barbus barbus (L.) DD, HD-5 Brzana posiada ciało wydłużone, wrzecionowate. Osiąga cm długości i 6-7 kg masy ciała. Otwór gębowy z 2 parami wąsików. Składanie jaj od maja do sierpnia. Ikra przykleja się do kamieni. Głównym pożywieniem brzany jest fauna denna, niekiedy przejawia też skłonności do drapieżnictwa. Dorasta do ok. 65 cm długości i 3 kg masy. Gatunek potamodromiczny wędrujący w górę i dół rzeki do 100 km (wędrówki żerowiskowe i rozrodcze). Doniesienia o występowaniu brzany spotyka się w pracy Backiela, a współcześnie potwierdza je złowienie tego gatunku w połowach badawczych w 2009 r. Niegdyś jednak był on dość liczny w Drwęcy. Należy prowadzić działania w celu wzmocnienia populacji brzany w dorzeczu Drwęcy. Wymiar ochronny wynosi 40 cm, a okres ochronny od 1 stycznia do 30 czerwca. Kształtem ciała przypomina ukleję, charakterystyczna jest jednak dla niej szeroka, podwójna linia boczna (stąd nazwa łacińska). Odżywia się planktonem, w starszym wieku drobną fauną denną oraz owadami, zjadanymi z powierzchni wody. Występuje stadnie. Stanowi ważny składnik pokarmu drapieżników. Piekielnica jest gatunkiem zanikającym w kraju i z tego powodu objęta ochroną ścisłą. Wel dysponuje prawdopodobnie najliczniejszą w kraju populacją tego gatunku. Udział ilościowy tej ryby w połowach bonitacyjnych wynosił średnio ok. 30%. Na odcinkach nizinnych zdecydowanie mniej liczna. Leszcz Abramis brama (L.) Leszcz należy do najpospolitszych gatunków krajowej ichtiofauny. Zasiedla jeziora, zbiorniki zaporowe, nizinne rzeki oraz przybrzeżne wody słonawe Bałtyku. Rozradza się przy temperaturze wody C. W jego pokarmie dominuje zdecydowanie fauna denna, lecz do osiągnięcia długości cm pożera również znaczne ilości zooplanktonu. Pod względem masy jest na śródlądziu drugim, po płoci, co do ważności gatunkiem. W Welu spotykany jest sporadycznie, w zasadzie tylko w najspokojniejszych partiach cieku. Nie znajduje tu bowiem odpowiednich warunków siedliskowych. Odławiane egzemplarze leszczy prawdopodobnie pochodzą z rejonów zalewowych zbiorników zaporowych MEW bądź z jezior w górnym biegu. Leszcz nie ma wymiaru ani okresu ochronnego. Lin Tinca tinca (L.) Gatunek typowo jeziorowy, charakterystyczny dla płytkich, mulistych, zarastających zbiorników. W rzekach sporadycznie. W Welu jego obecność można uznać za przypadkową. Prawdopodobnie schwytany w 1998 r. egzemplarz (okolice Chełst) zawędrował do rzeki z jednego z jezior w górnym biegu lub stawu mającego połączenie z korytem cieku. Wymiar ochronny lina to 25 cm, okresu ochronnego nie ustanowiono. Strzebla potokowa, Kiełb, Brzana, Piekielnica, Leszcz, Lin, Świnka 23 Piekielnica Alburnoides bipunctatus (Bloch) Ś, VU, Bern-3 Świnka Chondrostoma nasus (L.) DD 22 Niewielka ryba, osiągająca cm długości. Typowe siedlisko to dolna kraina pstrąga i górna brzany, z podłożem żwirowym bądź piaszczystym. Gatunek typowo rzeczny, charakterystyczny dla górnych i środkowych odcinków. Kształt ciała wrzecionowaty, przypominający płoć. Charak-

13 terystyczny otwór gębowy otoczony wargami z twardej chrząstki. Dorasta do ok. 0,5 kg i cm długości. Odżywia się pokarmem roślinnym. Potamodromiczna wędrówki do 100 km. Zarybienia świnką prowadzone są systematycznie od kilku lat, a ich efekty są satysfakcjonujące. W połowach na Piekiełku w 2009 r. świnka pojawiała się bardzo licznie i były to okazałe egzemplarze o masie ok. 0,5 kg. Dla świnki wymiar ochronny ustalony został na 25 cm, a okres ochronny od 1 stycznia do 15 maja. Czebaczek amurski Pseudorasbora parva Kozowate Cobitidae Koza Cobitis (cobitis) taenia L. Ś, VU, Bern-3, HD-2 Niewielka, dorastająca do ok. 10 cm ryba karpiowata. Ubarwienie kozy jest jasnożółte z rzędowo rozmieszczonymi wzdłuż ciała brunatnymi plamami. Wokół otworu gębowego 3 pary wąsików. Jest krótkowieczna, dożywa do czterech lat. W Polsce spotykana na całym obszarze kraju. Jej typowym siedliskiem są jeziora i wolno płynące rzeki, gdzie wybiera miejsca o dnie piaszczystym graniczące z miejscami zamulonymi pokrytymi roślinnością. Prowadzi przydenny tryb życia. Tarło odbywa od maja do początków lipca, przy temperaturze wody C. Pokarmem kozy są szczątki roślinne, skorupiaki planktonowe i denne oraz larwy owadów. Nie ma żadnego znaczenia gospodarczego i nie jest atrakcyjna dla wędkarzy, nie podlega również presji kłusowniczej, mimo to jako gatunek zanika. Objęta ścisłą ochroną gatunkową. Populacja kozy w Welu prawdopodobnie nie jest liczna, w elektropołowach odłowiono łącznie tylko kilka osobników, zwykle w strefie zastoiskowej na granicy wolno płynącej wody. Zagrożeniem dla obecności tego gatunku jest eutrofizacja oraz ocieplenie wody. Śliz Barbatula barbatula (L.) Ś Ciało wydłużone, w przedniej części cylindryczne, z tyłu bocznie spłaszczone. Osiąga cm długości. 3 pary wąsików. Skóra pokryta grubą warstwą śluzu. Barwa zmienna, przeważnie szarożółta z nieregularnym deseniem. Spotykany zarówno w rzekach, także w górnym biegu, jak też w strefie przybrzeżnej jezior przepływowych. Występowanie uzależnione jest od obecności kryjówek: kamieni, korzeni itp. Przebywa stale w pobliżu dna. Wykazuje aktywność nocną. Odżywia się planktonem, osobniki wyrośnięte larwami i postaciami dorosłymi owadów. Śliz może wykorzystywać przewód pokarmowy jako pomocniczy narząd oddechowy. Nie ma znaczenia gospodarczego. Nigdy nie występuje masowo, choć szeroko rozprzestrzeniony objęty ochroną ścisłą. 25 Czebaczek amurski, Koza, Śliz, Szczupak Naturalnie występuje w Azji Południowo-Wschodniej. Osiąga wielkość ok. 10 cm. Jego pokarmem jest plankton, owady, ikra. Do Polski zawleczony wraz z materiałem zarybieniowym amura i tołpygi. Może się w naszym klimacie rozmnażać. Czebaczka stwierdzono w systemie Welu tylko raz: podczas kontrolnego elektropołowu na Wólce w roku 2000 (Kakareko i Puwalski). Ryby te przedostały się do wód otwartych (struga Świniarc) podczas spuszczania stawów hodowlanych w Montowie. Nie ma informacji o aktualnym stanie populacji tego gatunku w systemie Welu. Można podejrzewać, że występuje on co najwyżej incydentalnie. Jest to gatunek obcy, inwazyjny. Żadnej ochronie nie podlega. SZCZUPAKOKSZTAŁTNE ESOCIFORMES Szczupakowate Esocidae Szczupak Esox lucius L. Gatunek drapieżny występujący w Polsce we wszystkich typach wód śródlądowych i wysłodzonych przybrzeżnych rejonach Morza Bałtyckie-

14 go. Liczebność szczupaka pomimo zarybień systematycznie spada. Spowodowane jest to między innymi zmianami środowiska (zmniejszenie się powierzchni tarlisk), dużą presją wędkarską i kłusownictwem. Szczupak w naszych wodach, jako obligatoryjny drapieżnik, jest najważniejszym naturalnym regulatorem liczebności populacji ryb karpiowatych, przeciwdziałając szkodliwemu dla środowiska, nadmiernemu rozrostowi karłowatych populacji leszcza, płoci i krąpia. Tarło odbywa wczesną wiosną, wkrótce po zejściu lodu, w temperaturze wody 6 14 C. Tarło naturalne w naszych wodach wspomagane jest materiałem pochodzącym z tarła sztucznego i podchowu narybku. Backiel oszacował jego liczebność na przedmiotowym odcinku rzeki Wel na poniżej 5% ilości wszystkich pozyskanych w próbach ryb, więc były to pojedyncze sztuki. Obecnie w połowach kontrolnych urządzeniem elektrycznym również notowano nieliczne egzemplarze szczupaka. Poławiane były głównie młodsze osobniki tego gatunku w miejscach o spokojniejszej wodzie lub głębszych dołkach za przeszkodami wodnymi, w pobliżu roślinności przybrzeżnej. Na spokojniejszych odcinkach występuje jednak regularnie. Liczebność szczupaka limitują miejsca tarłowe (nieliczne), możliwości migracji z górnego i dolnego odcinka ograniczone działaniem przepławek i urządzeń MEW w Lorkach, Kurojadach i Trzcinie, a także połowy wędkarskie i kłusownicze. Wymiar ochronny szczupaka wynosi 45 cm, ustawowy okres ochrony w rzekach obowiązuje od 1 stycznia do 30 kwietnia. po czym wiosną jako tzw. smolty o srebrzystym ubarwieniu, spływa do morza. Tam przez 3-5 lat intensywnie przyrasta i mając masę 3 do 20 kg wstępuje do rzek na tarło, wybierając zawsze jako miejsce tarła rzekę macierzystą. W ramach programu restytucji ryb wędrownych prowadzone były działania wprowadzenia łososia do Welu (20 tys. smoltów wpuścił w 2001 r. w okolicach miejscowości Kaczek ZO PZW w Ciechanowie). Nie ma danych o wcześniejszym występowaniu tego gatunku w rzece Wel, natomiast dość licznie występował kilkadziesiąt lat temu w Drwęcy, gdzie wstępuje również obecnie na skutek udanej akcji restytucji. Nie można na chwilę obecną jasno określić stopnia powodzenia akcji zarybieniowej w odniesieniu do Welu. Wymiar ochronny 35 cm, okres ochronny (w rzece Wel) od 1 października do 31 grudnia. Troć wędrowna Salmo trutta m. trutta L. Pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario L. 27 Łosoś, Troć wędrowna, Pstrąg potokowy 26 ŁOSOSIOKSZTAŁTNE SALMONIFORMES Łososiowate Salmonidae Łosoś Salmo salar L. CR, Bern-3, HD-2/5 Największy w Polsce, oprócz występującej na południu kraju głowacicy, przedstawiciel łososiowatych. Łosoś osiąga masę 25 kg i długość ciała 150 cm. Ryba dwuśrodowiskowa, anadromiczna. Tarło odbywa w górnych partiach rzek. Młodzież przez 1-5 lat pozostaje w wodzie słodkiej, Pstrąg potokowy Ponieważ niemożliwe jest rozróżnienie czy narybek gatunku Salmo trutta jest formą osiadłą pstrągiem potokowym (S. trutta m. fario) czy też wędrowną trocią (S. trutta m. trutta), złowione ryby tego gatunku w pierwszym roku życia przedstawione są zwykle łącznie w pozycji troć/pstrąg. Przy omawianiu gatunków natomiast wzięto pod uwagę informacje nie budzące wątpliwości co do przynależności do gatunku troć wędrowna (S. trutta m. trutta), gdyż obejmowały one osobniki od których pobrano materiał do identyfikacji gatunkowej (zdjęcia, łuski). Podobnie

15 28 w wypadku informacji dotyczącej występowania pstrąga potokowego (S. trutta m. fario). Analizowano przypadki dotyczące pstrągów starszych niż 1 rok życia o wymiarach przekraczających 30 cm i dłuższych pozyskanych w rzece Wel o wyraźnie wyróżnialnych cechach formy osiadłej nie podlegającej smoltyfikacji (wysrebrzeniu), które cechuje formę wędrowną. Ciało tego gatunku jest wydłużone, wrzecionowate. Ubarwienie zmienne, formę osiadłą cechują czerwone kropki w jasnych obwódkach po bokach ciała. Odżywia się fauną denną, dryftującymi larwami oraz imagines owadów, zbieranymi z powierzchni wody. Starsze osobniki do składu diety włączają również ryby. Okresowo wykazuje dużą wybiórczość pokarmową, np. w prowadzonych wiosną w roku 1999 badaniach pokarmu pstrąga stwierdzono ponad 90% wagowy udział płazów. Ilościowy udział pstrąga w ichtiofaunie Welu można ocenić na ok. 20% dla odcinków bystrych, a 2-5% dla pozostałych, co sprawia że jest on jednym z najważniejszych gatunków. Wymiary i okresy ochronne: pstrąg potokowy 30 cm i okres ochronny od 1 września do 31 grudnia, troć wędrowna, tak jak łosoś, ma wymiar ochronny 35 cm i okres ochronny od 1 października do 31 grudnia. Pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykkis (Walbaum) Gatunek obcy rodzimej ichtiofaunie (naturalny zasięg występowania: zachodnia część Ameryki Północnej od Alaski po Meksyk). Introdukowany w Polsce w końcu XIX w. W Welu występuje w znikomych ilościach, najprawdopodobniej jako uboczny efekt zarybień pstrągiem potokowym, gdyż narybek handlowy tego gatunku może niekiedy zawierać śladowe domieszki narybku pstrąga tęczowego, jeśli ośrodek hodowlany prowadzi jego chów. Niewykluczone też, że spotykane pojedyncze osobniki są uciekinierami z hodowli pstrąga, zlokalizowanych w górnym biegu rzeki (Koszelewy). Na Welu nie prowadzono nigdy celowych zarybień pstrągiem tęczowym. Obecnie nie zaleca się ochrony tego gatunku w otwartych wodach śródlądowych. Nie przewiduje się jej także w odniesieniu do Welu. Nie posiada jako gatunek obcy wymiaru ani okresu ochronnego. Lipieniowate Thymallidae Lipień Thymallus thymallus (L.) DD, Bern-3, HD-5 Naturalny obszar rozsiedlenia lipienia w Polsce nie obejmuje dorzecza Drwęcy. Dokonano jednak na Welu udanego eksperymentu wsiedlenia tego gatunku. Pierwszą próbę podjęto w latach siedemdziesiątych (1974), jako nieoficjalną, indywidualną inicjatywę grupy wędkarzy. Nie ma danych na temat wielkości zarybienia oraz pochodzenia materiału zarybieniowego. Wpuszczony narybek zaaklimatyzował się i stado pochodzące z niego utrzymywało się jeszcze w końcu lat 80-tych, kiedy zanikło wskutek dużej presji kłusowniczej. Dalszej reintrodukcji dokonał w połowie lat 90. użytkownik rybacki PZW ZO w Toruniu. Narybek (1996 r szt.) pochodził ze Słowacji, gdyż żaden z polskich producentów nie miał w tym czasie narybku lipienia w asortymencie. W 1997 r. zarybiono 15 tys. szt. narybku, pochodzącego już z hodowli krajowej. Wsiedlenie także było udane. W trzecim roku od zarybienia wędkarze donosili o połowie ponad 30 cm osobników, co świadczy o dobrych warunkach jakie lipień znajduje w Welu, szczególnie niewykorzystywanej dużej bazie pokarmowej. Jest on rybą krótkowieczną, szybkorosnącą. Wobec sukcesów zarybień postanowiono powtarzać je corocznie, aż do wytworzenia silnego lokalnego stada, zapewniającego samoodnawianie się populacji. W chwili obecnej wydaje się, że cel ten został już osiągnięty, tym niemniej wskazane jest ciągłe zasilanie rzeki narybkiem lipienia, z uwagi na ważną i ugruntowaną pozycję tego gatunku w zespole ryb rzeki oraz duże zainteresowanie tym gatunkiem u wędkarzy. Jest objęty wymiarem (30 cm) i okresem (od 1 marca do 31 maja) ochronnym. DORSZOKSZTAŁTNE GADIFORMES Dorszowate Gadidae Miętus Lota lota (L.) DD Jedyny słodkowodny przedstawiciel dorszowatych w Polsce. Pokrój ciała przypominający dorsza, ubarwienie zmienne, tworzące marmurkowy oliwkowo-brunatny deseń. Rozmiary: dorasta do 2 kg i 60 cm długości, choć z pewnością nie w małych ciekach. Rozprzestrzeniony we wszystkich typach wód śródlądowych, ze wskazaniem na rzeki. Dogodne warunki znajduje w miejscach o podłożu kamienistym, z licznymi kryjówkami. Lubi wodę dobrze natlenioną. Nie ma znaczenia gospodarczego. Miętus jest uważany za gatunek niepożądany, z uwagi na szkody które może powodować na tarliskach. Jaja ryb są jednym z preferowanych rodzajów pokarmu miętusa. Niewskazana jest jego nadmierna liczebność na odcinkach Welu, użytkowanymi jako kraina pstrąga i lipienia. 29 Pstrąg tęczowy, Lipień, Miętus