Biblia kodem kulturowym Europy

Transkrypt

1 Biblia kodem kulturowym Europy Biblia jest jednym z ważniejszych źródeł kultury i tradycji europejskiej, nie tylko w sferze religijno-moralnej, ale również twórczej. Oddziałuje na kulturę na wielu płaszczyznach: literatury, sztuki, filmu, muzyki oraz związków frazeologicznych. Jest natchnieniem dla artystów i pisarzy wszystkich epok, źródłem wzorów osobowych, fabuł, motywów, archetypów, toposów, symboliki, metaforyki (np. matka cierpiąca, bratobójca, syn marnotrawny, dobry samarytanin, raj utracony itp.). Pisarze wzorowali się również na występujących w niej gatunkach literackich. Z Biblii wywodzą się psalmy, pieśni, hymny, listy, przypowieść, a także epos, kronika, baśń czy opowiadanie. Wprowadzano także do tekstów literackich stylizację biblijną poprzez charakterystyczne zwroty, schematy i budowę zdań lub po prostu cytowano fragmenty Pisma. Jej fenomen wynika m.in. ze ścisłych związków kultury europejskiej z tradycją chrześcijańską oraz z ponadczasowości przesłań, które są aktualne w każdej epoce, przez co jest nieustannie otwarta na interpretacje, nawiązania oraz literackie kontynuacje w postaci parafraz, przekształceń i aktualizacji, gdyż literaci uznawali za swój przywilej poszerzanie jej tekstu, wysnuwanie analogii, choćby miały one być fałszywe. Jako, że stanowi konkretny kod, bez jego znajomości odbiorca może nie być w stanie odczytać wszystkich znaczeń ukrytych w dziełach. O znaczeniu jej wpływu pisał Zygmunt Kubiak Obiektywnym sprawdzianem tej siły może być oddziaływanie Księgi na literaturę i sztukę ludzkości, wpływ tak głęboki i rozległy, że nie można dla niego znaleźć żadnej analogii w dziejach ludzkiej kultury. Analizując wpływ Biblii na literaturę badacze nie tylko wyszukują elementy wspomniane wcześniej, jak motywy itp., ale także zasięg oddziaływania, tendencje rozwoju literatury oraz sposobu myślenia ludzi danego okresu. Jak pisał Kazimierz Bukowski, podstawową kulturotwórczą rolą Biblii jest kształtowanie duchowego oblicza człowieka. Również biblistyka zaczyna sięgać do literackich losów tematyki biblijnej, eksplorując drogi nieprofesjonalnych interpretacji i indywidualnych odczytań. Biblia w literaturze Młodej Polski W epoce modernizmu czerpanie wątków z Biblii było wyrazem religijności, areligijności (jako panująca moda) lub antyreligijności twórcy. Pisarze, którzy rozpoczynali swoją twórczość jeszcze w pozytywizmie, łączyli je z patriotyzmem lub naturalizmem, np. w nazbyt naturalistycznych przedstawieniach Jezusa, które można znaleźć w tekstach: Chrystus (1890) Jana Kasprowicza, Legendy (1902) Andrzeja Niemojewskiego, Maria Magdalena

2 (1913) Gustawa Daniłowskiego. Skupiano się głównie na postaciach kobiecych i negatywnych, t.j. Ewa, Salome, Magdalena oraz Kain, Judasz, Lucyfer, zgłębiano problem zła i sumienia oraz tematykę apokaliptyczną, wyrażającą pesymizm i niepokój epoki. Nawiązania takie można znaleźć u Jerzego Żuławskiego, Tadeusza Micińskiego, Stanisława Przybyszewskiego, Jana Kasprowicza, Lucjana Rydla (Betlejem polskie, 1904), Edwarda Leszczyńskiego. Wnikliwszy nurt religijny objawia się u Stanisława Wyspiańskiego, Karola Rostworowskiego (Judasz z Kariothu, 1913), Ludwika Morstina (Misterium Galilei, 1920) oraz w lirykach Leopolda Staffa, Leśmiana i innych. Postaci biblijne interpretowano w powiązaniu z teorią samotności człowieka w świecie, w utworze Deszcz jesienny Staffa czytamy: Przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie I zmienił go w straszną, okropną pustelnię... Z ponurym, na piersi zwieszonym szedł czołem I kwiaty kwitnące przysypał popiołem, Trawniki zarzucił bryłami kamienia I posiał szał trwogi i śmierć przerażenia... Aż, strwożon swym dziełem, brzemieniem ołowiu Położył się na tym kamiennym pustkowiu, By w piersi łkające przytłumić rozpacze, I smutków potwornych płomienne łzy płacze... Kasprowicz jednoczy człowieka, naturę i Boga. W Krzaku dzikiej róży (1898) poprzez przyrodę ukazuje harmonię świata, ilustruje życie i śmierć poprzez kontrastowy obraz różanego krzewu rosnącego na skale i martwej limby tuż obok niego. W Na Wzgórzu Śmierci przedstawia Golgotę, religijną i historyczną, oraz mające się na niej odbyć wydarzenie jako tło zmagań cierpiącej duszy. Najpełniejszy wyraz dociekań religijnych wyraził w zbiorze Hymny ( ), gdzie w pierwszym cyklu, Ginącemu światu, ukazał kryzys wiary, bunt przeciw Bogu, natomiast drugi, Salve Regina, obrazuje wyciszenie i zrozumienie, powrót do wiary. Teksty nawiązują do religijności ludowej, wiejskich obrzędów oraz takowego rozumienia sfery sacrum i profanum. Przedstawione sceny są przejawem katastrofizmu i ekspresjonizmu,

3 widzimy ogromne apokaliptyczne przestrzenie, obleczoną w cierniową koronę głowę Chrystusa jako symbol jego ofiary, podkreślona została wieczność i pozaczasowość sądu ostatecznego, odbywającego się w każdej chwili. Dies irae Trąba dziwny dźwięk rozsieje, ogień skrzepnie, blask ściemnieje², w proch powrócą światów dzieje. Z drzew wieczności spadną liście na sędziego straszne przyjście, by świadectwo dać Psalmiście O Głowo, owinięta cierniową koroną, Ty, co rozpierasz Swej męki ogromem pierś Konieczności! O Głowo, której źrenice, jako dwie pochodnie dogasające, płoną nad krętą, pustą, nieskończoną drogą i gasną, gasną, a zgasnąć nie mogą, zawrzyj Swe oczy nad nami, nie patrz na boleść i zbrodnię! Biblia tysiąclecia: Doznałem zachwycenia w dzień Pański i posłyszałem za sobą potężny głos jak gdyby trąby I obróciłem się, by widzieć, co za głos do mnie mówił; a obróciwszy się, ujrzałem siedem złotych świeczników, i pośród świeczników kogoś podobnego do Syna Człowieczego, obleczonego [w szatę] do stóp i przepasanego na piersiach złotym pasem. Głowa Jego i włosy - białe jak biała wełna, jak śnieg, a oczy Jego jak płomień ognia. (Ap 1 10, 12-14) Hymn Święty Boże, święty mocny nawiązuje do dawnej pieśni kościelnej, w której lud uprasza o ochronę przed nieszczęściem. Obok obrazu walki dobra i zła Kasprowicz dołączył obraz nędzy ludzkiej, a Śmierć idąca na czele konduktu pogrzebowego symbolizuje ich los. Święty Boże, święty mocny A wiatr rozwiewa jej włosy i żwir jej w puste sypie oczodoły, a słońce, rozpaliwszy bezdenne niebiosy, pali jej żółte, pomarszczone skronie i po policzkach leje strumień żaru, w bezdźwięczną skórę piersi wysuszone zmienia i wargi jej roztwiera, daremnie łaknące ach! rzeźwiącego zbawienia A dzwon się rozlega, z jękiem się czołga po spalonej łące, z płaczem się wznosi nad umarłe błonia, łkaniem wyschnięte chce poruszyć wody i zrozpaczony zamilka u brzega i znów się zrywa i jęczy i płacze i łka i płynie i płynie i płynie

4 w tej rozpłakanej godzinie A jako widna ta ziemia, wspaniała wielką godziną konania, niepogrzebione wokół leżą ciała, a ci się wloką, popędzani mocą strasznego lęku. A każda głowa ku ziemi się słania, każde kolano się chwieje, a krzyże posmutniałe drżą w wychudłych ręku, a w wietrze chorągwie trzepocą, a w martwym, niemym słońcu gromnice się złocą, a Śmierć przed tłumem kroczy, wielkimi kroczy odstępami i z śmiechem na trupich ustach wywija kosą stalową, połyskującą w południowym skwarze. A nad jej głową, jak wieniec z czarnych ziół, rozkwitłych podmuchem żałoby, gdzie drzemią stuleci groby, zgłodniałych kruków krążą stada chmurą ściemnioną i, wysunąwszy dzioby, żądliwie chłoną ten wiew, który idzie od ziemi trujący, śmiertelny wiew A ona, świata przebiegając smug, kroki swe liczy na mile i kosą zatacza łuk, że, jako zboże w dzień kośby, tak pokolenia padają na nieskończonym obszarze, który jej mocy oddał się spokojny, który jej mocy oddał się bezwiedny Wyspiański w dramacie Sędziowie podkreśla powołanie człowieka do realizacji woli Boga poprzez pełnienie funkcji sędziego, będące formą ukazania związków z Bogiem Sędzią. Osadzeniem akcji w kręgach żydowskich podkreślił starotestamentowe odczytywanie Boga jako Prawdy, Stwórcy i Odwiecznego Sędziego. Odniesienia do Biblii są metaforyczne, można dostrzec biblijną gestykę i język. Dramat porusza tematykę sensu cierpienia i śmierci, winy i kary oraz wolności i jej braku. Przestrzega przed sędziami fałszywymi oraz zwraca uwagę na osądzanie czynów innych, a także własnego życia, tworząc uniwersalny przekaz. Joas Że Bóg przeze mnie ostrzega przed karą, co późno spada. Natan To ty masz Boga w arendzie! Ty lichy! Joas On zrywa się wszędzie;

5 próżno byś ty nie pozywał Jego, co sądzić cię będzie. Rostworowski pisząc o Judaszu przebadał Pismo oraz historię Izraela, aby przeciwstawić swój tekst bulwersującym go interpretacjom jako czystego zła. Starał się zagłębić w psychologię postaci poszukując motywu zdrady, rozważając aspekt moralny oraz ukazując tragizm tej decyzji. Odrzucił stosowany zwykle fatalizm i zepchnął na margines wpływ sił piekielnych, co zbliżyło go do dramatu realistycznego. Betlejem polskie Rydla przedstawia narodzenie Chrystusa, w formie jasełek osadzonych w krakowskich realiach (pastuszkowie mówiący gwarą, wplecione wesele krakowskie, pan Twardowski, polscy królowie i inne postaci historyczne, a Maryja w postaci Matki Boskiej Częstochowskiej, Królowej Polski), łącząc tematykę religijną i narodową. wchodzi Kosynier kościuszkowski z kosą. Kosynier przykląkł na oba kolana Przenajświętsza Panieneczko, Chcę Ci ucałować nóżki, Bom Twoje krakowskie dziecko, Twój kosynier spod Kościuszki. Oj, Częstochowska Panienko I Ty Dziecino Najsłodsza. U Racławic ja tą ręką Moskwę kosił, jako potrza. Bibliografia:

6 Bartyzel J., Judasz z Kariothu Karola Huberta Rostworowskiego. Dzieje recepcji scenicznej i krytycznoliterackiej ( ), w: Dramat Biblijny Młodej Polski, red. nauk. Stefan Kruk, Wrocław 1992, s Bukowski K., Biblia a literatura polska: antologia, Warszawa 1990, s , 37-40, Encyklopedia katolicka t.2, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułowskiego, Lublin 1976, s Gutowski W., Wizje Zmartwychwstania w literaturze Młodej Polski, w: Inspiracje i motywy biblijne w literaturze pozytywizmu i Młodej Polski, Lublin 1999, s Hutnikiewicz A., Młoda Polska, Warszawa 2008, s , 248, 261. Kaczmarek W., Między religijnym misterium a dramatem narodowym (O Betlejem Polskim Lucjana Rydla), w: Dramat Biblijny Młodej Polski, red. nauk. Stefan Kruk, Wrocław 1992, s Kaczmarek W., Stanisław Wyspiański Sędziowie, w: Dramat polski. Interpretacje cz.1, pod red. J. Ciechowicza i Z. Majchrowskiego, Gdańsk 2001, s Kaczmarek W., Zdrada Judasza w dramacie K. H. Rostworowskiego Judasz z Kariothu, źródło internetowe: dostęp z r. Słownik literatury polskiej, źródło internetowe: edupedia.pl. Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 2002, s Słownik motywów literackich, red. B. Drabarek, J. Falkowski, I. Rowińska, Warszawa 1998, s. 6-7, 13, 433.