Geograficzne aspekty badań nad koopetycją dominujące ośrodki badawcze w ujęciu regionalnym 1

Transkrypt

1 Mariusz Rogalski * Geograficzne aspekty badań nad koopetycją dominujące ośrodki badawcze w ujęciu regionalnym 1 Wstęp Strategia koopetycji od kilkunastu lat inspiruje badaczy dwoistością swej natury, która wbrew utartej logice łączy ze sobą dwa przeciwstawne paradygmaty konkurencji i współpracy, tworząc nową jakość rozważań naukowych. W ośrodkach badawczych rozlokowanych w różnych obszarach geograficznych współczesnego świata naukowcy pochylają się nad istotą tego nietypowego zjawiska, próbując ukształtować ramy nowopowstającego paradygmatu koopetycji. Rozważania te nie przebiegają symetrycznie na wszystkich polach badawczych we wszystkich ośrodkach naukowych. Są ośrodki, których zainteresowania obejmują jedynie wybrane aspekty koopetycji, są ośrodki, które w ogóle nie zajmują się tą tematyką, oraz są ośrodki, które kompleksowo próbują zidentyfikować wszystkie wymiary i obszary zjawiska koopetycji. Niniejsze opracowanie jest próbą syntezy dotychczasowej aktywności ogólnoświatowych ośrodków badawczych zajmujących się problematyką koopetycji w celu wyłonienia liderów w dotychczasowej frekwencyjności przeprowadzanych naukowych eksploracji i zweryfikowania ich rzeczywistego wkładu w rozpoznanie, zrozumienie i propagowanie zjawiska i strategii koopetycji na polu międzynarodowej wymiany myśli naukowej. Badaniom poddano ośrodki badawcze reprezentowane przez 106 recenzowanych publikacji naukowych wyselekcjonowanych z pełno-tekstowych, anglojęzycznych baz danych; Ebsco, Elsevier / Spriner, Emerald, Proquest, ISI Web of Knowledge, wydanych do dnia roku, oraz innych, zewnętrznych baz danych (w tym polskojęzycznych), do których autor miał dostęp, a w których koopetycja stanowiła wiodący obiekt badawczy. Opracowania anglojęzyczne zostały wyfiltrowane pod względem zawierania terminów: coopetition / co-opetition umieszczonych w tytule, abstract-cie bądź słowach kluczowych publikacji. Wstępy redakcyjne oraz recenzje książek nie zostały uwzględnione w badaniach. Na tej podstawie wyłoniono 22 państwa grupujące ośrodki badawcze rozlokowane na ich terytorium, których to myśli 157 naukowców zostały opublikowane i umieszczone w powyższych bazach danych. Wszystkie one reprezentują 4 kontynenty regionalne ośrodki badawcze, w ramach których zostały przeprowadzane niniejsze badania. * Mgr, Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, mariusz.rogalski@ue.katowice.pl 1 Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach jako projekt badawczy MNiSW Nr N N

2 156 Mariusz Rogalski 1. Istota koopetycji Koopetycja w całej swej złożoności jest zwyczajnym splotem dwóch dynamik międzyorganizacyjnych; konkurencji i współpracy, których wzajemna, obopólnie korzystna dla zaangażowanych stron interakcja czyni relacje koopetycji zmiennymi w czasie. - Ich podatność na uwarunkowania zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne koopetytorów wynika przede wszystkim z występowania paradoksalnej jednoczesności zachowań konkurencyjnych i kooperacyjnych (będącej istotą tych relacji), która zdaniem wielu badaczy stanowi nie lada wzywanie menedżerskie dla koopetytorów nie tylko w procesie zarządzania koopetycją, ale również w procesie przygotowania się do niej, jak i jej implementacji [zob. Zineldin, 1998, s ]; [Dagnino, Le Roy, Yami, Czakon, 2008, s. 4]. Owa jednoczesność implikuje ponadto wiele różnych typów zawiązywanych relacji koopetycji, które mogą np. dotyczyć całego łańcucha i sieci wartości [zob. np. Peng i Bourne, 2009, s ], horyzontalnych bilateralnych / multilateralnych zachowań międzyorganizacyjnych [zob. np. LeTourneau, 2004, s ], czy też wewnątrz-organizacyjnych powiązań biznesowych [zob. np. Tsai, 2002, s ]. Same dynamiki wzajemnej konkurencji i współpracy zazwyczaj odbywają się na odmiennych poziomach funkcjonalnych przedsiębiorstw, przy czym współpraca zazwyczaj zachodzi w obszarach odległych od klientów, tj. strategicznych powiązań takich jak badania i rozwój, wspólne działy zakupów, czy też bazy dostawców, a konkurencja zwykle prowadzona jest na poziomie im bliskim, tzn. w postaci: różnej polityki cenowej, odmiennych produktów i opakowań, czy też indywidualnie kształtowanej promocji i oddzielnym pozycjonowaniu produktów [Bengtsson i Kock, 2000, s ]; [Wang i Krakover, 2008, s. 128]; [Walley, 2007, s ]. Płaszczyzny te mogą być jednak odmienne ukształtowane w przypadku kartelów, które zalicza się do szczególnych przypadków zachowań koopetycyjnych [Rusko, 2011, s ]. Tam zazwyczaj firmy konkurują zarówno w obszarach odległych od, jak i bliskich do zakupowych percepcji klientów, a współpracują tylko w tych dla nich najbliższych, czyli np. w polityce cenowej i objętych przez nich terenach dystrybucyjnych. Zjawisko koopetycji obserwowalne jest nie tylko pomiędzy przedsiębiorstwami działającymi na rynku dóbr i usług, ale również pomiędzy państwami, instytucjami prywatnymi / publicznymi, a nawet jednostkami administracyjnymi. Nieraz relacje koopetycji zawiązywane są w przeróżnych konfiguracjach przez niniejsze podmioty [zob. np. Luo, 2004], tworząc nowatorskie i niezauważalne wcześniej typy powiązań międzyorganizacyjnych. Stąd koopetycja jest bardzo wdzięcznym obszarem eksploracji badawczej, choć po dzień dzisiejszy w znikomym stopniu rozpoznanym naukowo. - Dopiero od lat 90. XX wieku odnotowuje się publikacje obszernie obejmujące tą problematykę, i pomimo, że obecnie widoczny jest trend wzrostowy w zainteresowaniu tym zjawiskiem przez ośrodki naukowe niemal z całego świata, to nadal pozostaje wiele nierozpoznanych aspektów tego zjawiska (zob. rys. 1) [Rogalski, 2011, s. 18].

3 Geograficzne aspekty badań nad koopetycją 157 Rysunek 1. Przyrost liczby publikacji naukowych z zakresu koopetycji w latach Źródło: [Rogalski, 2011, s. 19]. 2. Dominujące ośrodki badawcze 2 Ośrodki naukowe niemal z całego świata podejmują się badań nad koopetycją. Największy procentowy wkład w stan dotychczasowej wiedzy o tym zjawisku wniosły państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone (zob. rys. 2), których liczba publikacji stanowi aż 90% światowego dorobku w tym zakresie. Rysunek 2. Pochodzenie publikacji naukowych w ujęciu regionalnym [% wszystkich publikacji] 2 W niniejszych analizach ze względów statystycznych nie zostały uwzględnione publikacje napisane wspólnie przez regionalne ośrodki badawcze.

4 158 Mariusz Rogalski W ujęciu historycznym również dominowały państwa europejskie, które oprócz lat 1997, 2002, 2004 i 2006, w których nieznacznie przegrywały ze Stanami Zjednoczonymi i lat oraz 2005, w których z nimi remisowały, zdecydowanie przodowały w liczbie nowych publikacji naukowych stanowiących o koopetycji. Bardzo słabo w tym zestawieniu wypadają kraje azjatyckie, które wykazały się największą aktywnością publikacyjną w roku 2007, i pomimo, że wyprzedziły one wtedy Stany Zjednoczone, to ciągle były dwukrotnie gorsze w tym zakresie od państw europejskich (zob. rys. 3). Rysunek 3. Publikacje naukowe w latach [% wszystkich publikacji] W samej Europie również odnotowuje się zróżnicowane zainteresowanie badawcze tego typu relacjami. Najwięcej publikacji obejmujących zagadnienia koopetycji pochodzi z Włoch (19%), następnie z Francji (16%), Szwecji (12%) i Finlandii (11%), które w sumie opublikowały 65% wszystkich europejskich artykułów. Najmniej opracowań, bo tylko 3% z wszystkich, wydały ośrodki badawcze z Litwy, Luksemburga i Hiszpanii; które zamykają niniejsze zestawienie państw europejskich (zob. rys. 4).

5 Geograficzne aspekty badań nad koopetycją 159 Rysunek 4. Pochodzenie publikacji naukowych w ujęciu krajowym Europa [% wszystkich publikacji] Niemniej jednak to europejskie ośrodki naukowe znacząco dominują w badaniach nad koopetycją, i pomimo że pierwsza uznawana za pionierskopropagatorską publikacja pochodzą ze Stanów Zjednoczonych 3, to prym pierwszeństwa praktycznie niezmiennie od 13 lat wiedzie Europa. 3. Koopetycyjne pola zainteresowań regionalnych ośrodków badawczych Duża liczba europejskich publikacji z zakresu koopetycji ma swoje odzwierciedlenie w ich dużym udziale we wszystkich opracowaniach konceptualnych i empirycznych, jakie w tej tematyce się ukazały. Otóż aż 62% wszystkich artykułów odnoszących się do badań empirycznych autorów i aż 78% opracowań konceptualnych (teoretycznych) zostało opublikowanych przez europejskie ośrodki badawcze. Na drugim miejscu uplasowały się północnoamerykańskie (25 i 22%), a na trzecim azjatyckie, z wynikiem; 12% opracowań empirycznych i 0% konceptualnych (zob. rys. 5). 3 Uważa się za nią książkę M. Brandenburgera i B.J. Nalebuffa pt. Co-opetition wydaną w 1996 roku w Nowym Yorku [zob. Brandenburger i Nalebuff, 1996], jednakże pierwsze wzmianki o koopetycji można znaleźć już w wydanej w Manchesterze książce z 1913 roku P.T. Cheringtona pt. Advertising as a Business Force: A compilation of experiences [zob. Cherington, 1976].

6 160 Mariusz Rogalski Rysunek 5. Regionalne ośrodki badawcze a rodzaj opracowania naukowego [% wszystkich publikacji] Podobnie wysokie odsetki uzyskały europejskie artykuły w odniesieniu do typu koopetycji, jaki podlegał badaniom. Zarówno koopetycja horyzontalnie ukształtowana (poziomo), jak i wertykalnie (pionowo) stanowiła aż w 2/3 obiekt badań europejskich ośrodków badawczych, a w niecałej 1/4 amerykańskich. Zaledwie w 1/10 wszystkich opracowań te typy koopetycji były analizowane w azjatyckich publikacjach (zob. rys. 6). Rysunek 6. Regionalne ośrodki badawcze a eksplorowany typ koopetycji [% wszystkich publikacji] Zderzając te dwie powyższe charakterystyki ze sobą ukazuje się jeszcze ciekawszy obraz dotychczasowych osiągnięć regionalnych ośrodków badawczych. Otóż okazuje się, że zarówno australijscy jak i azjatyccy naukowcy nie opublikowali żadnych wyników badań w odniesieniu do konceptualnych roz-

7 Geograficzne aspekty badań nad koopetycją 161 ważań nad koopetycją, a z kolei aż 100% opracowań obejmujących problematykę zarówno horyzontalnych jak i wertykalnych relacji pochodzi z europejskich ośrodków badawczych. W przypadku badań empirycznych te dysproporcje są mniejsze, jednakże nadal wysoce zauważalne (zob. tab. 1). Tablica 1. Regionalne ośrodki badawcze a rodzaj opracowania i typ koopetycji będący w ich polu naukowych zainteresowań Regionalne ośrodki badawcze - kontynent [% wszystkich publikacji] Rodzaj publikacji naukowej Typ koopetycji Ameryka Płn. Australia Azja Europa opracowanie konceptualne opracowanie empiryczne pionowa 25% 0% 0% 75% pozioma 27% 0% 0% 73% pozioma/pionowa 0% 0% 0% 100% pionowa 36% 0% 0% 64% pozioma 21% 2% 14% 63% pozioma/pionowa 38% 0% 13% 50% Największą dysharmonią eksploracyjną pomiędzy regionalnymi ośrodkami badawczymi wykazują sektory gospodarcze, które podlegały empirycznym badaniom w ww. ośrodkach. Otóż aż 6 z 13 zidentyfikowanych sektorów w dotychczasowych publikacjach 4 było analizowanych tylko w europejskich publikacjach, a wszystkimi pozostałymi 7-mioma też tylko naukowcy z europejskich ośrodków badawczych byli zainteresowani. Jedynie w przypadku sektora opieki zdrowotnej i pomocy społecznej prym w rozważaniach naukowych wiedzie Ameryka Płn. (60% badań), a w przypadku działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej oraz transporcie i gospodarce magazynowej na równym miejscu uplasowały się ośrodki azjatyckie i europejskie (zob. rys. 7). W badaniach nad podsektorem wysokich technologii (high-tech) skupiającym branże o różnych ukierunkowaniach biznesowych (przyjętych zgodnie z klasyfikacją produktów high-tech OECD [Wojnicka, 2006, s ]) również prym wiodą europejskie ośrodki badawcze, które opublikowały niemal połowę dotychczasowych opracowań z zakresu koopetycji. Na drugim miejscu uplasowały się ośrodki z Ameryki Płn. (29%), na trzecim z Azji (21%), a na odległym czwartym z Australii, z wynikiem 4%. 4 Sektory zostały określone i sformułowane zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD) z dnia 24 grudnia 2007 r. [zob. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), Dz.U. Nr 251, poz. 1885].

8 162 Mariusz Rogalski Rysunek 7. Regionalne ośrodki badawcze a sektory gospodarcze [% wszystkich publikacji] Zakończenie Bezapelacyjnie we wszystkich polach niniejszych rozważań nad dominującymi, regionalnymi ośrodkami badawczymi w problematyce koopetycji, prym wiodą europejskie ośrodki badawcze. Dopiero na drugim miejscu, z bliska o połowę gorszym wynikiem we frekwencyjności dokonywanych analiz, uplasowały się północnoamerykańskie ośrodki naukowe, a na trzecim i czwartym azjatyckie i australijskie. W ogóle nie zidentyfikowano publikacji pochodzących z południowoamerykańskich i afrykańskich ośrodków naukowych. Wydaje się zatem, że to europejska myśl badawcza dominuje w cytowaniu większości światowych publikacji z zakresu koopetycji. Okazuje się natomiast, że palmę pierwszeństwa w tym aspekcie dzierżą północnoamerykańskie ośrodki badawcze, a dokładnie te ze Stanów Zjednoczonych, gdyż to one objęły w rankingu cytowalności opracowanym na podstawie i za pomocą funkcjonalności bazy danych ISI Web of Knowledge (na dzień ) aż 6 na pierwszych 10 pozycji. - Europejskich publikacji jest tam aż o połowę mniej, czyli zaledwie 3 pozycje (zob. tab. 2). Oznacza to zatem, że sukces ośrodków europejskich jest

9 Geograficzne aspekty badań nad koopetycją 163 tylko połowiczny, gdyż nie przekłada się on na propagowanie ich myśli i rozwiązań naukowych w tej problematyce. Tablica 2. Najczęściej cytowane artykuły o koopetycji Cytowalność Kontynent Uniwersytet Autor Tytuł 145 Ameryka Płn. 82 Europa 28 Ameryka Płn. 21 Europa 16 Ameryka Płn. 15 Europa 11 Ameryka Płn. 9 Azja 7 Ameryka Płn. The Pennsylvania State University University of Umeå / Swedish School of Economics and Business Administration College of Business Administration / Indiana University University of Warwick / University of Köln / School of Management School of Business Administration Universidad DE MÁLAGA School of Business Administration City University of Hong Kong University of Miami / United States Department of Industrial Engineering St. David's Healthcare Partnership Tsai W. Bengtsson M. i Kock S. Luo Y., Slotegraaf R.J., Pan X. Levy M., Loebbeck C., Powell P. Luo Y. Toward coopetition within a multinational enterprise: a perspective from foreign subsidiaries Quintana- García C., Benavides- Velasco C.A. Luo. Y. Chin K.-S., Chan B.L., Lam P.-K. Gurnani H., Erkoc M., Luo Y. Ameryka 4 Gee E.P. Płn. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [ISI Web of Knowledge, 2011]. Social structure of "coopetition" within a multiunit organization: Coordination, Competition, and Intraorganizational Knowledge Sharing Co-opetition in business networks to cooperate and compete simultaneously Cross-Functional Coopetition :The Simultaneous Role of Cooperation and Competition Within Firms SMEs, co-opetition and knowledge sharing: the role of information systems Cooperation, competition, and innovative capability: a panel data of European dedicated biotechnology firms A coopetition perspective of global competition Identifying and prioritizing critical success factors for coopetition strategy Impact of product pricing and timing of investment decisions on supply chain co-opetition Co-opetition: The new market milieu Tak niska cytowalność europejskich publikacji obrazuje niezbyt mocną siłę przebicia europejskich ośrodków naukowych na polu międzynarodowej wymiany myśli naukowej. Pomimo, że to europejscy naukowcy zdecydowanie wiodą prym w rozpoznaniu i zrozumieniu tego nietypowego zjawiska, to ich

10 164 Mariusz Rogalski głos jest zdecydowanie mniej słyszalny niż ten północnoamerykański, co ze szkodą dla rozwoju nauki chowa głęboko w kąt ich osiągnięcia badawcze. Literatura 1. Bengtsson M. i Kock S. (2000), Coopetition in business networks to cooperate and compete simultaneously, Industrial Marketing Management nr 5(29), s Brandenburger A.M. i Nalebuff B.J. (1996), Coopetition, Doubleday Currency, New York. 3. Cherington P.T. (1976), Advertising as a Business Force: A compilation of experiences, reissue edition, NH: Ayer Co Pub, Manchester. 4. Chin K.-S., Chan B.L., Lam P.-K. (2008), Identifying and prioritizing critical success factors for coopetition strategy, Industrial Management & Data Systems nr 3-4(108), s Dagnino G.B., Le Roy F., Yami S., Czakon W. (2008), Strategie koopetycji nowa forma dynamiki międzyorganizacyjnej?, Przegląd Organizacji nr 6, s Gee E.P.: Coopetition (2000), The new market milieu, Journal of Healthcare Management nr 6(45), s Gurnani H., Erkoc M., Luo Y. (2007), Impact of product pricing and timing of investment decisions on supply chain coopetition, European Journal of Operational Research nr 1(180), s ISI Web of Knowledge (2011), < 9. Le Tourneau B. (2004), Coopetition: An Alternative to Competition, Journal of Healthcare Management Mar/Apr nr 2(49), s Levy M., Loebbecke C., Powell P. (2003), SMEs, coopetition and knowledge sharing: the role of information systems. European Journal of Information Systems nr 1(12), s Luo Y. (2004), A coopetition perspective of MNC host government relations, Journal of International Management nr 10, s Luo Y. (2005), Toward coopetition within a multinational enterprise: a perspective from foreign subsidiaries, Journal of World Business nr 1(40), s Luo Y. (2007), A coopetition perspective of global competition, Journal of World Business nr 2(42), s Luo Y., Slotegraaf R.J., Pan X. (2006), Cross-Functional Coopetition : The Simultaneous Role of Cooperation and Competition Within Firms, Journal of Marketing nr 2(70), s Peng T-J.A. i Bourne M. (2009), The Coexistence of Competition and Cooperation between Networks: Implications from Two Taiwanese Healthcare Networks, British Journal of Management nr 20, s Quintana-García C. i Benavides-Velasco C.A. (2004), Cooperation, competition, and innovative capability: a panel data of European dedicated biotechnology firms, Technovation nr 12(24), s

11 Geograficzne aspekty badań nad koopetycją Rogalski M. (2011), Strategia koopetycji światowe trendy eksploracji, Przegląd Organizacji nr 09, s Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), Dz.U. Nr 251, poz Rusko R. (2011), Exploring the concept of coopetition: A typology for the strategic moves of the Finnish forest industry, Industrial Marketing Management nr 2(40), s Tsai W. (2002), Social structure of "coopetition" within a multiunit organization: Coordination, Competition, and Intraorganizational Knowledge Sharing, Organization Science Mar/Apr nr 2(13), s Walley K. (2007), Coopetition. An introduction to the subject and an agenda for research, International Studies and Management & Organization nr 2(37), s Wang Y. i Krakover S. (2008), Destination marketing: competition, cooperation or coopetition?, International Journal of Contemporary Hospitality Management nr 2(20), s Wojnicka E. (2006), Definicja sektora high-tech, [w:] Perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw wysokich technologii w Polsce do 2020 roku, Wojnicka E., Klimczak P., Wojnicka M., Dąbkowski J., Podsiadła W. (red.), Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa. 24. Zineldin M.A. (1998), Towards an ecological collaborative relationship management. A coopetive perspective, European Journal of Management nr 11/12(32), s Streszczenie Zjawisko koopetycji od kilkunastu lat inspiruje badaczy dwoistością swej natury, która tak de facto w całej swej złożoności jest zwyczajnym splotem dwóch dynamik międzyorganizacyjnych; konkurencji i współpracy, których wzajemna, obopólnie korzystna dla zaangażowanych stron interakcja czyni relacje koopetycji zmiennymi w czasie. Zainteresowanie naukowe tymi niekonwencjonalnymi formami powiązań biznesowych jest bardzo zróżnicowana w różnych obszarach geograficznych współczesnego świata. Najaktywniejszymi w rozpoznaniu i zrozumieniu zjawiska koopetycji wyraźnie są europejskie ośrodki badawcze, których liczebność rozważań naukowych na każdym polu naukowej eksploracji znacząco przewyższa liczbę innych, opublikowanych na świecie opracowań z zakresu koopetycji. Na drugim miejscu, z bliska o połowę gorszym wynikiem, uplasowały się północnoamerykańskie ośrodki naukowe, a na trzecim i czwartym azjatyckie i australijskie. W ogóle niezidentyfikowano publikacji pochodzących z południowoamerykańskich i afrykańskich ośrodków naukowych. Wysoka liczebność publikacji europejskich nie ma odzwierciedlenia w rankingu najczęściej cytowanych artykułów naukowych obejmujących problematykę koopetycji. Jedynie 3 opracowania z pierwszej 10-ątki mają europejskie korzenie, a aż 6 północnoamerykańskie. Obrazuje to słabość europejskich ośrodków naukowych w rozpowszechnianiu i propagowaniu własnych osiągnięć na ogólnoświatowym polu wymiany myśli naukowej.

12 166 Mariusz Rogalski Słowa kluczowe koopetycja, liderzy, ośrodki badawcze, pola eksploracji Geographical aspects of the research on coopetition leading research centers in the regional scheme (Summary) A phenomenon of the coopetition inspiring scientists all over the world with its unconventional joint of the coopetitive and cooperative dynamics, which beneficial for involved parties interaction makes coopetition relations dynamic over time. Researches on this phenomenon don t develop symmetric in all the geographical regions. There are very active regional research centers, like European, and very passive like Australian, or Asian. There are also regions in that wasn t published none of the papers on the aspects of coopetition. Key words coopetition, leaders, research centers, exploration ranges