Proces formowania się Biblii Donald S. Deer

Transkrypt

1 Proces formowania się Biblii Donald S. Deer Słowo Biblia pochodzi od greckiego słowa biblia (lm), które znaczy księgi. Biblia oznacza jednak teraz ową szczególną księgę (w lp), która zawiera w sobie księgi zajmujące szczególne miejsce w życiu Kościoła. Biblia rozpoczęła swoje istnienie, kiedy tradycje, które znalazły wyraz w każdej z jej ksiąg, zostały zebrane w formie pisanej, następnie zgrupowane i wyselekcjonowane, później przepisane i w końcu przetłumaczone. Centralne miejsce w historii Biblii zajmuje objawienie Boże i odpowiedź ludu Bożego na to objawienie. Jak zostały napisane księgi biblijne Pierwsi chrześcijanie nie mieli takiej Biblii, jaką my mamy dzisiaj, ponieważ pewne jej części nie zostały jeszcze napisane. Ponadto dopiero znacznie później wszystkie jej części można było zebrać w jeden tom, aby utworzyć z nich jedną księgę. Początkowo różne części Biblii egzystowały oddzielnie jako pojedyncze księgi, a dopiero później jako oddzielne grupy ksiąg, takie jak zbiór czterech Ewangelii. Na początku I wieku naszej ery jedynymi księgami Biblii, jakie chrześcijanie mieli w formie pisanej, były te, które stanowiły autorytatywną literaturę pisaną, czyli Pismo (Pisma), i którymi posługiwali się współcześni im Żydzi. Literatura ta, później wzbogacona o inne dzieła, stała się ostatecznie znana chrześcijanom jako Stary Testament. Ta żydowska literatura formowała się na przestrzeni ponad tysiąca lat i poprzedzał ją okres przekazywania poszczególnych jednostek starszych tradycji, takich jak Pieśń zwycięstwa w Sdz 5. Innymi słowy, zawartość ST stale się powiększała. Znajdujemy odniesienie do wcześniejszej tradycji w 2 Krl 22,8, gdzie czytamy, że arcykapłan Chilkiasz znalazł w świątyni księgę Prawa, która zaginęła. Uczeni identyfikowali tę zagubioną i odnalezioną księgę jako przynajmniej część Księgi Powtórzonego Prawa. W NT jeden z autorów wprowadza nas za kulisy, zdradzając, w jaki sposób powstała pisemna wersja Ewangelii. W Łk 1,1-4 autor mówi nam, że wydanie Ewangelii poprzedziła tradycja, w tym głoszenie jej ustnie, a tradycję z kolei poprzedziło wydarzenie historyczne albo seria takich wydarzeń. Ireneusz (ok. 130 ok. 200), biskup Lyonu jako pierwszy użył terminu Nowy Testament na określenie nowej literatury chrześcijańskiej, opowiadającej o Jezusie i rodzącym się Kościele. Od tego czasu można było też mówić o Starym Testamencie. Określenie obu Testamentów jako Biblii wywodzi się od Jana Chryzostoma (ok ), biskupa Konstantynopola. Nie wiemy, kto napisał większość ksiąg Biblii, chociaż późniejsza tradycja przypisała im autorów. Wiemy jednak, że proces pisania ksiąg trwał nie tylko przeszło tysiąc lat i w wielu różnych miejscowościach na różnych kontynentach, ale także, że pisano je w trzech różnych językach: ST głównie w hebrajskim, chociaż częściowo też w aramejskim (dwa słowa w Rdz 31,47; Ezd 4,8-6,18; 7,12-26; Jr 10,11; Dn 2,4b-7,28), a niektóre księgi deuterokanoniczne ST i wszystkie w NT języku w greckim. Częściowo tłem tego procesu pisania było pozostawanie Palestyny i reszty wschodniej części regionu śródziemnomorskiego przez ponad tysiąc lat, łącznie z czasami Chrystusa i wczesnego Kościoła, pod dominacją kolejno następujących po sobie imperiów: Egiptu, Asyrii, Babilonii, Persji, Grecji i Rzymu. A zatem w Biblii znajdują odbicie nadzieje i dążenia małego narodu żyjącego pod władzą obcych mocarstw. Bóg Biblii jest Bogiem ludu, który dąży do wyzwolenia się spod ucisku obcej władzy. Do dziedzictwa dominacji greckojęzycznego, macedońskiego władcy, Aleksandra Wielkiego, i jego następców nad tą częścią świata, należało m.in. rozprzestrzenienie się pewnej formy języka greckiego, znanej jako koine ( wspólny, powszechny ), którą posługiwano się powszechnie aż do czasów imperium rzymskiego. Dz 21,37 piszą o urzędniku rzymskim, który rozmawia z Pawłem Apostołem w języku greckim. I właśnie w tym powszechnym języku greckim pisali Paweł Apostoł i inni autorzy NT, chociaż takie księgi, jak Ewangelie, opierały się, przynajmniej częściowo, na wcześniejszej tradycji, przekazywanej ustnie w języku aramejskim. Inne znaczące momenty w historii także pozostawiły określone piętno na pisarzach i zbieraczach tradycji, które znalazły wyraz w Biblii: wyjście Hebrajczyków z Egiptu pod wodzą Mojżesza i otrzymanie przezeń Prawa na Synaju; zjednoczenie ludu izraelskiego pod berłem króla Dawida; podbój Królestwa Północnego przez Asyrię; zniszczenie świątyni Salomona i wygnanie znacznej części mieszkańców Królestwa Południowego do Babilonii oraz ich powrót w okresie perskim; prześladowanie Żydów przez syryjskich następców Aleksandra Wielkiego i zniszczenie świątyni Heroda przez Rzymian w 70 r. po Chr. Zbieracze tradycji biblijnych nie zawsze rezygnowali z pokrywających się z sobą tradycji. Księga Psalmów powstała z istniejących pierwotnie pięciu oddzielnych ksiąg czy zbiorów psalmów, ale kiedy połączono je w jeden zbiór, Ps 14 (=Wlg Ps 13) i Ps 53 (=Wlg Ps 52) zostały zachowane, chociaż zasadniczo jest to jeden i ten 175

2 ZAGADNIENIA OGÓLNE sam psalm. Ponieważ Mateusz przedstawia naukę Jezusa w pięciu mowach, występowanie zasadniczo tej samej nauki w Mt 5,29-30 i 18,8-9 można wytłumaczyć w ten sam sposób. Pewne opowiadania powtarzano, ponieważ istniała potrzeba takiego ich ujęcia, aby odpowiadały wymaganiom nowej sytuacji w życiu ludu Bożego. Najobszerniejszy blok powtórzonego materiału w ST pojawia się w 1 Krn 10-2 Krn 36, w rozdziałach, które w przybliżeniu obejmują fakty i wydarzenia znane z 1 Sm 31-2 Krl 25, a mianowicie historię ludu izraelskiego od śmierci Saula do upadku Jerozolimy. W NT samo istnienie czterech różnych Ewangelii dostarcza najbardziej wymownego przykładu wielu tradycji. Każda Ewangelia na swój własny sposób opowiada o życiu i działalności Jezusa, o czym świadczą np. rozbieżności w określeniu czasu wystąpienia Jezusa w świątyni. Duża zgodność istnieje w opowiadaniach o męce cierpieniu i śmierci Jezusa na krzyżu które mogły być punktem wyjścia i uformowania się każdej z Ewangelii. Są również przypadki nieznacznego pokrywania się tradycji, np. trzy różne relacje o przekazaniu Mojżeszowi dziesięciu (albo więcej) przykazań: nie tylko w Wj 20, ale także w Wj 34 i Pwt 5. Pojawiają się też trzy różne opowiadania o nawróceniu się czy powołaniu Szawła/Pawła: Dz 9; 22 i 26. Duża część materiału w Liście do Kolosan występuje także w Liście do Efezjan; podobnie wiele wersetów w Liście św. Judy ma paralele w Drugim Liście św. Piotra. Każda wspólnota wiary stworzyła literaturę w odpowiedzi na swoje potrzeby, co znalazło wyraz w różnych gatunkach literackich: historii, proroctwach, kodeksach praw, przysłowiach, przypowieściach, legendach, alegoriach, modlitwach, hymnach, rytuałach, listach apokaliptycznych (wizjach przyszłości), mowach, tradycyjnych opowiadaniach religijnych o początkach, przymierzach, a nawet podręcznikach dla piastunów urzędów kościelnych. Nie ma wśród uczonych ostatecznej zgody co do kolejności, w jakiej zostały napisane różne księgi obu Testamentów, Starego i Nowego, ani co do dokładnej daty ich powstania. Powszechnie przyjmuje się, że Księga Amosa była jedną z najwcześniej napisanych ksiąg, a Księga Daniela jedną z najpóźniejszych ksiąg ST, które są wspólne dla Żydów, protestantów i katolików. Księgi Judyty i Mądrości, nie wchodzące do zbioru ksiąg Biblii hebrajskiej (żydowskiej) ani większości Biblii protestanckich, ale należące do kanonu ksiąg ST w Bibliach katolickiej i prawosławnej (por. niżej Jak zbierano i selekcjonowano księgi biblijne), zostały napisane prawdopodobnie znacznie później. Pierwszy List do Tesaloniczan także dość powszechnie uważa się za jedną z najwcześniejszych, a Drugi List św. Piotra za jedną z najpóźniejszych ksiąg NT. Trzeba zauważyć, że listy Pawła uważa się za napisane i zebrane wcześniej niż Ewangelie, chociaż w naszych Bibliach umieszcza się je po Ewangeliach. Podobnie, chociaż Prorocy następują po Pięciu Księgach Mojżesza czy Prawie (Księga Rodzaju Księga Powtórzonego Prawa) w Biblii hebrajskiej, niektóre spośród ksiąg należących do Proroków mogły zostać w rzeczywistości napisane wcześniej niż Prawo. Informacja o formowaniu się każdej księgi Biblii podana jest we wprowadzeniu do każdej z nich. Jak zbierano i selekcjonowano księgi biblijne Nie wszystkie napisane księgi przetrwały. Należy do nich na przykład Księga Jaszar, wzmiankowana w Joz 10,13 i 2 Sm 1,18. Są też inne księgi, które dawniej stanowiły część niektórych Biblii chrześcijańskich, ale których nie umieszcza się już w większości naszych Biblii, chociaż przetrwały do naszych czasów, a więc List Barnaby, Pasterz Hermasa i Pierwszy i Drugi List Klemensa. List Barnaby i Pasterz Hermasa znajdują się w Codex Sinaiticus, pochodzącym z IV w., ale nie występują w naszych obecnych Bibliach. Pierwszy i Drugi List Klemensa jednak, zamieszczone w Codex Aleksandrinus, manuskrypcie Biblii z V w., zostały włączone wraz z Konstytucjami apostolskimi do NT koptyjskiego Kościoła prawosławnego, powiększając liczbę ksiąg NT do trzydziestu. Inne jeszcze księgi musiały długo czekać na akceptację. Chrześcijaństwo wschodnie nie chciało uznać Apokalipsy (Objawienia) św. Jana, a chrześcijaństwo zachodnie nie kwapiło się z włączeniem do kanonu Listu do Hebrajczyków. Do innych ksiąg nowotestamentowych, które były przedmiotem największych dyskusji, należał List św. Jakuba, Drugi List św. Piotra, Drugi List św. Jana, Trzeci List św. Jana i List św. Judy. Do najbardziej spornych ksiąg ST należała Księga Estery, Księga Przysłów, Księga Koheleta (Eklezjastesa), Pieśń nad Pieśniami i Księga Ezechiela. Do dzisiaj Biblie różnych odgałęzień chrześcijaństwa mają różną zawartość. Rzymskokatolicy na swojej oficjalnej liście ksiąg ( kanonie ) mają siedem ksiąg ST, które nazywają deuterokanonicznymi (tzn. należącymi do drugiego kanonu), a mianowicie Księgę Tobiasza, Księgę Judyty, Pierwszą i Drugą Księgę Machabejską, Księgę Mądrości, Księgę Syracha (Eklezjastyka) i Księgę Barucha. Nazywa się je deuterokanonicznymi, ponieważ nie zostały włączone do Biblii hebrajskiej, której zawartość określono jako protokanoniczną, czyli należącą do pierwszego kanonu. Księgi deuterokanoniczne zostały uwzględnione w przekładzie greckim, znanym jako Septuaginta (LXX), oraz w przekładzie łacińskim znanym jako Wulgata. Ich włączenie do ST powiększyło liczbę ksiąg w Bibliach katolickich do czterdziestu sześciu. Księgi deuterokanoniczne, wraz z trzema innymi, Trzecią i Czwartą Księgą Ezdrasza i Modlitwą Manassesa oraz 176

3 PROCES FORMOWANIA SIĘ BIBLII dodatkami do Księgi Daniela i Księgi Estery, należą do tych, które protestanci nazywają apokryfami, przejmując określenie wprowadzone przez Hieronima. Zostały one włączone do Biblii protestanckich, w tym do King James Version (Authorized Version), ale w XIX w. niektóre kręgi protestantów zaczęły coraz częściej pomijać je w swoich Bibliach. Między 1827 a 1939 r. protestanci nie dokonywali nowych przekładów tych ksiąg na język angielski. Dopiero po 1939 r. powstało kilka nowych przekładów. Wiele protestanckich wersji Biblii jest teraz dostępnych w dwóch wydaniach z księgami i bez ksiąg nazywanych apokryfami. W Bibliach protestanckich wszystkie księgi apokryficzne są zgrupowane między ST a NT, a nie jak w greckiej Septuagincie włączone między księgi ST. Istnieją też ekumeniczne wersje Biblii, sporządzone z pełnym zaangażowaniem przedstawicieli różnych wspólnot chrześcijańskich na każdym etapie procesu tłumaczenia. Francuskie Traduction oecuménique de la Bible powstało dzięki połączonym wysiłkom katolików i protestantów oraz uczonych prawosławnych, którzy dokonali korekty dzieła. Chcąc odpowiedzieć oczekiwaniom judaizmu w wersji tej (protokanoniczne) księgi ST są ułożone w kolejności, w jakiej występują one w Biblii hebrajskiej (w naszej Biblii kolejność jest inna), oraz są zaopatrzone w liczne noty nawiązujące do tradycji żydowskich. Dla Żydów jedynymi księgami, które mogły się znaleźć w ich Biblii, Biblii hebrajskiej, były te, które katolicy i protestanci nazywają Starym Testamentem, bez ksiąg deuterokanonicznych czy apokryficznych. Chociaż nie podjęto żadnej ostatecznej decyzji co do zawartości tej Biblii aż do II w. po Chr., księgi, które zostały w nią włączone, były zbierane i selekcjonowane na długo przedtem. Liczono je w taki sposób, aby było ich razem dwadzieścia cztery, zgrupowane w trzech częściach. Żydzi nie od razu uznali te wszystkie trzy części za Pismo Święte. Pierwsza część czy zbiór był znany jako Prawo, czyli Tora ; nosił też nazwę Pięcioksiąg Mojżesza, czyli Pentateuch. Część ta zawierała pięć pierwszych ksiąg Biblii hebrajskiej: Księgę Rodzaju, Księgę Wyjścia, Księgę Kapłańską, Księgę Liczb i Księgę Powtórzonego Prawa. Księgi te uważano za najważniejszą część Biblii hebrajskiej. Kiedy później zaczęto je tłumaczyć ustnie na język aramejski, wolno je było przekładać w tempie jeden werset na raz. Drugą część, Proroków, wolno było już tłumaczyć w tempie trzy wersety na raz. Prorocy zawierają Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela oraz Pierwszą i Drugą Księgę Królewską i te, które w terminologii chrześcijańskiej nazywają się księgami prorockimi, a więc Księgę Izajasza, Księgę Jeremiasza i Księgę Ezechiela oraz pisma proroków mniejszych, od Księgi Ozeasza do Księgi Malachiasza. Ostatnia, trzecia część, nosząca nazwę Pisma, zawiera księgi poetyckie (Ksiega Psalmów, Księga Hioba i Księga Przysłów), pięć zwojów (Księga Rut, Pieśń nad Pieśniami, Księga Koheleta, Lamentacje i Księga Estery), proroctwo (Księga Daniela) i historię (Księga Ezdrasza, Księga Nehemiasza i Pierwsza i Druga Księga Kronik). Zauważmy, że ostatnią księgą w tym podziale jest (Druga) Księga Kronik, co może wyjaśniać zawartą w Łk 11,50-51 aluzję do okresu od stworzenia świata do zamordowania Zachariasza (2 Krn 24,20-22). Odpowiadałoby to porządkowi, którego początkiem byłaby Księga Rodzaju, a końcem (Druga) Księga Kronik. Do akceptacji tej trzeciej części doszło znacznie później, i to stopniowo. Ta Biblia hebrajska liczy obecnie w przekładach angielskich trzydzieści dziewięć ksiąg i pod tym względem jest identyczna z protestanckim ST, chociaż, jak widzieliśmy, kolejność ksiąg jest inna. Kolejność ksiąg ST w Bibliach katolickiej i protestanckiej jest zbliżona do kolejności ksiąg w greckiej Septuagincie, ale nie identyczna z nią. Zauważmy, że to, co katolicy tradycyjnie nazywają apokryfami, stanowi jeszcze inną grupę około sześćdziesięciu ksiąg, obejmującą np. Księgę Henocha (etiopską), do której nawiązuje Jud Te same księgi są nazywane przez większość protestantów pseudoepigrafami. Analogicznie do powstawania różnych zbiorów ST ukształtowały się zbiory różnych rodzajów ksiąg, które odpowiadały na zapotrzebowanie rozwijającego się Kościoła chrześcijańskiego: Ewangelie, Dzieje Apostolskie, listy i Apokalipsa św. Jana. Ostateczną decyzję co do zawartości (katolickiej) Biblii chrześcijańskiej podjął Kościół rzymskokatolicki na Soborze Trydenckim 8 kwietnia 1546 r. Wschodnie Kościoły prawosławne zadecydowały o zawartości swojej Biblii w 1672 r. na synodzie w Jerozolimie; włączyły one do niej większość ksiąg deuterokanonicznych. Święty Synod wschodniego Kościoła prawosławnego zwołany w 1950 r. dodał do niej Trzecią Księgę Machabejską, Czwartą Księgę Machabejską (w apendyksie) i Psalm 151. Protestanci nigdy nie podjęli i nigdy nie podejmą żadnej powszechnie wiążącej decyzji w tej kwestii, ponieważ nie istnieje żadna autorytatywna instancja, która może przemawiać w imieniu ich wszystkich. Większość protestantów wyraża opinię, żeby nie używać deuterokanonicznych czy apokryficznych ksiąg ST, ale czytania z tych ksiąg są włączone do lekcjonarzy anglikańskich i episkopalnych. Rzymskokatolicy, protestanci i wyznawcy wschodniego prawosławia przyjmują te same dwadzieścia siedem ksiąg w swoich NT: cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, dwadzieścia jeden listów i Apokalipsa św. Jana. Nie wszystkie etiopskie Biblie prawosławne mają te same księgi, chociaż zawsze zawierają one osiemdziesiąt jeden ksiąg, w tym czterdzieści sześć ksiąg ST i trzydzieści pięć ksiąg NT albo pięćdziesiąt cztery księgi ST i dwadzieścia siedem ksiąg NT. W przypadku gdy NT liczy trzydzieści pięć ksiąg, wówczas włącza się do niego następujące księgi: (cztery fragmenty) Sinodos, (dwa fragmenty) Księgi przymierza, (jedną sekcję z trzech) Listów Klemensa i Didaskalia. 177

4 ZAGADNIENIA OGÓLNE Pod koniec IV w. wiele Kościołów wschodnich posługiwało się NT zawierającym dwadzieścia dwie księgi, bez Drugiego Listu św. Piotra, Drugiego i Trzeciego Listu św. Jana, Listu św. Judy i Apokalipsy św. Jana. Kościoły nestoriańskie zachowały ten kanon z dwudziestoma dwiema księgami. Każda wspólnota wiary zachowała te księgi, które najlepiej odpowiadały jej potrzebom. Wspólnota żydowska odbudowała swoją świątynię i odnowiła swe życie religijne w Palestynie w okresie restauracji po powrocie z wygnania babilońskiego, opierając się na prawach, które Bóg nadał Izraelitom za pośrednictwem Mojżesza. W związku z tym powstała konieczność sporządzenia pierwszego zbioru i pierwszej selekcji ksiąg, które opowiadały o wydarzeniach przeszłości aż do czasów Mojżesza, od Księgi Rodzaju do Księgi Powtórzonego Prawa; wspólnota dokonała tego wyboru nie później niż do 400 r. przed Chr. Ten zbiór pięciu ksiąg nazwano później Prawem albo Księgami Mojżesza i stał się on najważniejszym przewodnikiem w sprawach wiary i praktyki odnowionej wspólnoty, przyczyniając się do określenia jej tożsamości. Do dnia dzisiejszego wspólnota samarytańska uważa te pięć ksiąg za swoją jedyną Biblię. Kiedy pojawiła się potrzeba dalszego określenia tożsamości Żydów i potwierdzenia jej w obliczu religijnej, kulturalnej i politycznej konfrontacji z Aleksandrem Wielkim i jego następcami w okresie hellenistycznym, wspólnota żydowska dodała do Pięcioksięgu drugi zbiór, Proroków (ok. 200 r. przed Chr.). Ostateczny cios zadało wspólnocie zdobycie Jerozolimy i zniszczenie (drugiej) świątyni przez Rzymian w 70 r. po Chr. Żydzi, pozbawieni ojczyzny i świątyni, zaczęli szczególną wagę przywiązywać do swoich świętych ksiąg. W II w. po Chr. mogli już ustalić kształt trzeciego zbioru, Pism, wśród których szczególne miejsce zajmowała Księga Psalmów, o czym świadczy Łk 24,44. Chociaż naród żydowski był rozproszony, przetrwał przez stulecia dzięki wspólnemu przywiązaniu do tych samych świętych tekstów. Chrześcijanie przyjęli Pismo Święte żydowskie jako swoje własne. Początkowo jedyną Biblią greckojęzycznych chrześcijan była grecka Septuaginta (LXX), wersja zwykle cytowana w NT. Wersję tę chrześcijanie uznawali do tego stopnia za własną, że Żydzi poczuli się nawet zobligowani do sporządzenia nowych przekładów swych świętych tekstów na język grecki, aby odróżnić siebie od chrześcijan. Chrześcijanie bowiem posługując się żydowskim Pismem Świętym, interpretowali je w świetle przyjścia Chrystusa. Chrześcijańską interpretację świętych pism żydowskich, do których Jezus odwoływał się jako do Mojżesza i Proroków, zapoczątkował sam Jezus swoim sposobem odczytywania owych pism. Ten sposób czytania Mojżesza i Proroków przejęli Jego uczniowie, którzy z kolei przekazali go innym i rozwinęli na użytek chrześcijan. Chrześcijanie w końcu i z konieczności musieli, przez analogię, przyznać swoim własnym tradycjom ten sam autorytet, jaki przyznali świętym pismom żydowskim. W miarę jak wymierali naoczni świadkowie, chrześcijanie uświadomili sobie konieczność zachowania pisanych relacji o słowach i czynach Chrystusa. A zatem zaczęli je gromadzić i jednocześnie selekcjonować, pozbywając się ostatecznie konkurencyjnych ewangelii, takich jak Ewangelia Piotra, do której jeszcze nawiązywał Orygenes ( ). Do 200 r. istniał już kanon, który obejmował cztery Ewangelie, zbiór listów Pawła, Dzieje Apostolskie, Pierwszy List św. Piotra i Pierwszy List św. Jana. Później, ale niekoniecznie w podanej kolejności, dodawano inne księgi, głównie te, których włączenie do kanonu odwlekano najdłużej: List do Hebrajczyków, List św. Jakuba, Drugi List św. Piotra, Drugi List św. Jana, Trzeci List św. Jana i Apokalipsę św. Jana. Podobnie jak w przypadku ST, w którym Prawo miało pierwszeństwo przed innymi częściami, tak w NT prymat przyznano czterem Ewangeliom, a listy przypisywane Pawłowi miały poprzedzać listy przypisywane innym apostołom. Już jednak w II w. (ok. 140 r.) Marcjon zredukował liczbę Ewangelii do jednej. W jego Biblii znalazły miejsce tylko Ewangelia Łukasza i dziesięć listów Pawła, a więc zostały z niej wykluczone reszta ksiąg NT i wszystkie święte pisma żydowskie. Marcjon pobudził tym Kościół do działania, zmuszając go do obrony miejsca Mojżesza i Proroków w kanonie i do zdecydowania, które z istniejących Ewangelii zatwierdzić jako Ewangelie prawomocnie używane w Kościele. Inną próbę zredukowania kanonu podjął (ok. 160 r.) przywódca Kościoła syryjskiego, Tacjan. Połączył on cztery Ewangelie w jedną harmonię o charakterze ciągłym, nazwaną Diatessaronem ( od czterech do jednej ), który przekładano na różne języki przez wiele późniejszych stuleci. Kościół jednak, trwając przy świadectwie Ireneusza, utrzymał niezależne świadectwa utrwalone w poczwórnej Ewangelii. Inne grupy, np. ebionici, gnostycy i montaniści, dokonały własnej selekcji ksiąg, które miały stanowić ich kanon; nie wszystkie z wybranych przez nie ksiąg były używane przez resztę chrześcijan. Ponieważ owe grupy zostały uznane za heretyckie, Kościół poczuł się zmuszony do określenia granic własnego Pisma Świętego. Niedawno niektórzy uczeni zaproponowali, żeby gnostycką Ewangelię Tomasza dołączyć do czterech tradycyjnych Ewangelii, ale propozycja ta nie zyskała szerszej aprobaty. Na przyspieszenie procesu gromadzenia i selekcji (kanonizacji) ksiąg NT miały wpływ także inne czynniki. Należała do nich konieczność dostarczenia pewnych reguł przewodnich Kościołowi, który zaczął świadomie przygotowywać się na dłuższą egzystencję, zdawszy sobie sprawę, że koniec czasu nie nastąpi tak szybko, jak początkowo oczekiwano. Jeszcze ważniejsza, w obliczu prześladowań, okazała się konieczność ustalenia, za które księgi warto było umierać. W 303 r. rzymski cesarz Dioklecjan rozpoczął prześladowania chrześcijan w 178

5 PROCES FORMOWANIA SIĘ BIBLII całym imperium, w czasie których zdarzało się, że wierzących skazywano na śmierć za odmowę oddania w ręce prześladowców chrześcijańskich pism świętych. W czasach wcześniejszych bezpośredni albo pośredni związek różnych ksiąg NT z jednym z apostołów i prawdziwą naukę zawartą w tych księgach uważano za ważne czynniki rozstrzygające o włączeniu ich przez Kościół do Pisma Świętego, ale w miarę upływu czasu najważniejszym kryterium w tym procesie stało się najpowszechniejsze korzystanie z tych ksiąg przez największą liczbę chrześcijan na największym obszarze. Jak przepisywano księgi biblijne Decyzji o kolejności ksiąg między dwiema okładkami kompletnej Biblii, składającej się ze ST i NT, nie można było podjąć, dopóki Biblie nie przybrały obecnego fizycznego kształtu i dopóki wszystkich ksiąg nie spisano na kartach, które można było połączyć z sobą w jedną księgę. Przez cały czas, kiedy Żydzi gromadzili i selekcjonowali swoje autorytatywne księgi, typową ich formą był zwój i nie więcej niż jedną z obszerniejszych biblijnych ksiąg można było spisać na jednym niewygodnym w czytaniu zwoju. Rękopisy NT, które przetrwały do naszych czasów, z najwcześniejszymi egzemplarzami sporządzonymi na papirusie, miały, z nielicznymi wyjątkami, formę kodeksu, w zasadzie odpowiadającą naszej współczesnej książce, ale żaden z tych papirusów nie zawiera całego NT. Najstarsze istniejące kompletne manuskrypty, w których wszystkie księgi Biblii zostały połączone z sobą w jeden tom, pochodzą dopiero z IV w.; napisano je na pergaminie, sporządzonym ze skór zwierzęcych. Papier, którego zaczęto używać jako materiału piśmiennego w IX w., stał się bardziej popularny dopiero od XII i XIII w. Aż do wynalezienia druku w XV w. wszystkie kopie były sporządzane ręcznie. Tych, którzy je kopiowali, nazywano skrybami. Zawdzięczamy im, w większości mnichom, utrzymanie Biblii przy życiu przez wszystkie te najwcześniejsze stulecia. Kopiowanie ręczne było jednak procesem długotrwałym i kosztownym, i każdy rękopis przekazywał swój własny zespół błędów. Ponadto liczba kopii była ograniczona. Pojawienie się Biblii drukowanych zmniejszyło koszty i tym samym znacznie spopularyzowało Biblię. Najstarsze manuskrypty hebrajskiego ST zawierają spółgłoski, ale nie mają samogłosek. W najstarszych greckich manuskryptach NT wprawdzie są samogłoski, ale nie ma właściwie podziału na słowa i interpunkcji. W pisowni świętych imion powszechnie stosowane są skróty; w grece sześcioliterowe imię Jezusa skraca się do dwóch liter (pierwszej i ostatniej), zapisywanych IC, albo do trzech (pierwszej, drugiej i ostatniej), zapisywanych IHC. Skrybowie przepisywali tekst, czytając go albo słuchając, czyli pod dyktando. W jednym i w drugim przypadku mogli popełniać i faktycznie popełniali błędy. W Ap 1,5 lusanti ( uwolnił ) aż do IX w. mylnie odczytywano jako lousanti ( zmył ), w związku z czym w King James Version znalazło się sformułowanie: Jezus Chrystus (...) zmył z nas nasze grzechy swoją własną krwią, czy w Biblii jerozolimskiej: Jezus Chrystus (...) zmył nasze grzechy swoją własną krwią zamiast: Jezus Chrystus (...) uwolnił nas od naszych grzechów przez swoją krew (New American Bible) albo Przez swoją (...) śmierć (...) Jezus Chrystus (...) uwolnił nas od naszych grzechów (Good News Bible [znana też jako Today's English Version]), albo: (...) który przez swoją krew uwolnił nas od naszych grzechów (BT). Nie wszystkie zmiany dokonane przez skrybów były nieświadome; zdarzały się umyślne przeróbki tekstu, aby uniknąć tego, co wydawało się narażać na szwank tradycyjne przekonania. W 2 Sm 12,14 hebrajski tekst, na którym opierała się King James Version, mówi o wrogach Pana. W Biblii Wujka odnośny tekst brzmi: Wszelako, iżeś dał przyczynę bluźnienia nieprzyjaciołom Pańskim. Słowo wrogach zostało zapewne dodane do słowa Pan, aby uniknąć sformułowania, znajdującego się w obecnych przekładach angielskojęzycznych czy w BT: (...) odważyłeś się wzgardzić Panem, co uważano wówczas za bluźnierstwo. Ważne odkrycia manuskryptów w XIX i XX w. umożliwiły wnikliwsze poznanie oryginalnego słownictwa tekstów ST i NT. Zapoczątkowane w 1947 r. odkrycia zwojów znad Morza Martwego (nazywa się je tak z tej racji, że zostały odnalezione w grotach w pobliżu Morza Martwego), używanych przez wspólnotę z Qumran, spowodowało wprowadzenie setek zmian w warstwie słownej obecnych przekładów Biblii. Zwoje te datuje się na od III albo II w. przed Chr. do I w. po Chr. Najwięcej zmian można znaleźć w Księdze Izajasza, ale występują one też w Księdze Rodzaju, Księdze Wyjścia, Księdze Powtórzonego Prawa, Pierwszej i Drugiej Księdze Samuela, Księdze Psalmów, Księdze Koheleta, Księdze Jeremiasza, Księdze Daniela i Księdze Habakuka. Na przykład w Iz 21,8a czytamy teraz: I zawołał strażnik (BT), a nie: i zawołał lew (BW wyd. 2 popr. 1956). Do najważniejszych rękopisów opublikowanych w XIX w. należy Codex Sinaiticus i Codex Vaticanus, oba napisane na pergaminie i datowane na IV w., oraz Papirus 66 i Papirus 75, oba przynajmniej o sto lat wcześniejsze i nazwane tak od materiału, na którym zostały napisane. We wszystkich tych czterech rękopisach brakuje J 5,3b-4 (opowiadanie o aniele, który poruszał wodę) i J 7,53-8,11 ([BT: 8,1-11], opowiadanie o kobiecie cudzołożnej). J 5,3b-4 brakuje też w łacińskiej Wulgacie Hieronima, a J 7,53-8,11 w najstarszych wersjach syryjskich i koptyjskich oraz w kilku rękopisach starołacińskich wersji. Na marginesie wielu 179

6 ZAGADNIENIA OGÓLNE manuskryptów, zawierających te wersy, umieszczano asterysk świadczący, że skrybowie zdawali sobie sprawę z problematycznego ich charakteru. Świadectwo to, w połączeniu ze zróżnicowanym słownictwem i stylem tych fragmentów w porównaniu z słownictwem i stylem pozostałej części Ewangelii, doprowadziło wielu uczonych do wniosku, że opowiadania te nie należały początkowo do tekstu Ewangelii Jana, chociaż niektórzy uczeni uważają, że mogą być w nich zawarte autentyczne, niezależne tradycje. Ponieważ jednak Hieronim włączył opowiadanie o kobiecie cudzołożnej do swojej Wulgaty, Kościół katolicki uznał je za część ( kanoniczną ) Biblii. Natomiast fragmentu o aniele poruszającym wodę nie uważa się za kanoniczny, ponieważ brakuje go w Wulgacie Hieronima, jakkolwiek znajduje się w (późniejszej) Wulgacie sykstoklementyńskiej ( ). W naszej rekonstrukcji tekstów oryginalnych opieramy się więc nie tylko na starożytnych rękopisach hebrajskich i aramejskich ST oraz greckich rękopisach NT, ale także na greckich, aramejskich, syryjskich i łacińskich wersjach (przekładach) ST i na syryjskich, łacińskich i koptyjskich wersjach NT. Dodatkową pomoc stanowią cytaty w pismach rabinów i Ojców Kościoła oraz w rękopisach lekcjonarzy, w których teksty biblijne były podzielone na osobne jednostki przeznaczone do czytania zgodnie z porządkiem odpowiadającym praktyce liturgicznej. Przykład pomocy, jakiej dostarczały różne wersje, można znaleźć w Oz 11,3, gdzie wersje syryjska i łacińska i do pewnego stopnia wersja grecka potwierdzają lekcję moje [swe] ramiona, tak jak w New Jewish Version, Good New Bible, New American Bible, Revised English Bible i New Revised Standard Version, a także w BW, BT, BP, w przeciwieństwie do ich ramiona (Authorized Version) czy jego ramiona, tak jak w tradycyjnym tekście hebrajskim. Podział na rozdziały i wersety w naszych współczesnych przekładach nie był stosowany w oryginalnych rękopisach. Obecny podział na rozdziały wprowadził w XIII w. Stephen Langton, późniejszy arcybiskup Canterbury. Stosowana dzisiaj podstawowa numeracja wersetów w ST została opracowana przez dominikanina Sanctesa Paginusa w XVI w. Wersyfikacja w NT jest dziełem drukarza Roberta Stephanusa (franc. Robert Étienne), który wprowadził ją w swoim czwartym wydaniu greckiego NT w 1551 r. Pierwszą Biblią angielską z podziałem na wersety była Geneva Bible (NT 1557; Biblia, 1560). Trzeba zauważyć, że istnieją pewne różnice w numeracji rozdziałów między Bibliami żydowską, katolicką i protestancką oraz między niektórymi Bibliami angielskimi a Bibliami przełożonymi na inne języki, zwłaszcza jeśli chodzi o ST. Trafiają się także tu i ówdzie różnice w numeracji wersetów między różnymi wersjami. Niekiedy spotykamy różnice w podziale na rozdziały i wersety, zwłaszcza w Księdze Psalmów. Na przykład, werset zapisywany w wersji Knoxa i francuskiej Maredsousa jako Ps 53,3 ma oznaczenie Ps 54,3 we wszystkich francuskich i angielskich Bibliach żydowskich, we wszystkich francuskich Bibliach katolickich i protestanckich (oprócz Maredsousa) i w niektórych angielskich Bibliach katolickich, np. New American Bible, a Ps 54,1 w innych Bibliach katolickich, np. New Jerusalem Bible i we wszystkich angielskich Bibliach protestanckich. Powodem różnicy w numeracji rozdziałów w Księdze Psalmów jest fakt, że Ps 9 i 10 w Biblii hebrajskiej stanowią jedną całość w greckiej Septuagincie i w pochodzącej od niej łacińskiej Wulgacie (i w przekładach opartych na Wulgacie); to samo dotyczy Ps 114 i 115. Natomiast wersje grecka i łacińska dzielą Ps 116 i 147 na dwie części. W rezultacie, chociaż jest sto pięćdziesiąt psalmów w wersjach hebrajskiej i łacińskiej, numeracja rozdziałów różni się między tymi wersjami od Ps 9-10 do Ps 147. Różnica zaś w liczbie wersetów w psalmach wynika z tego, że w niektórych wersjach numeruje się tytułowe wersety psalmów, a w innych nie. Jak tłumaczono Biblię Nie wystarczy wiedzieć, jak przebiegał proces pisania, gromadzenia i selekcjonowania oraz ręcznego przepisywania ksiąg biblijnych w najwcześniejszych stuleciach. Biblia pozostałaby dla nas niedostępną, zamkniętą księgą, gdyby nie została przełożona na języki współczesne. Tłumaczenie Biblii sięga wstecz przynajmniej tych czasów, kiedy większość Żydów nie mówiła już po hebrajsku i potrzebny był przekład na język aramejski, początkowo ustny, później pisemny tego, co było napisane po hebrajsku. Praktyka ta znajduje prawdopodobnie odbicie w Ne 8,7-8 fragmencie, według którego lewici zapewne tłumaczyli tekst hebrajski na język aramejski, żeby lud mógł zrozumieć czytane Prawo. Inni Żydzi, mówiący po grecku, dokonywali przekładów całego ST na język grecki. Powstawały też przekłady na języki syryjski i łaciński. Łacińska Wulgata była przekładem, który miał się stać oficjalną wersją Kościoła katolickiego i podstawą przekładów na wiele innych języków aż do połowy XX w. Pierwszy angielski przekład Biblii powstał właśnie z wersji łacińskiej i dokonało go co najmniej dwóch ludzi związanych z Johnem Wyclifem (Wycliffe em). Pierwszy rzymskokatolicki przekład łacińskiej Wulgaty na angielski, rozpoczęty za rządów królowej Elżbiety I i uznany przez Kościół za odpowiedni dla katolików, był dziełem grupy katolickich emigrantów angielskich związanych z English College w północnej Francji. Przekład NT dokonany przez Gregory Martina, przeczytany i zrewidowany przez jego współpracowników, kardynała Williama Allena i Richarda Bristowa, został opublikowany po raz pierwszy w 1582 r.; ponieważ College mieściło się w Reims, przekład jest znany jako Rheims New Testament. Przekład ten wywarł wpływ na późniejszą King James Version (1611 r.), znaną w 180

7 PROCES FORMOWANIA SIĘ BIBLII Anglii jako Authorized Version. Tam, gdzie poprzedniczka King James Version, Bishops Bible ( ), używa słowa zwilżenie w Łk 8,6 i tłuste cielę w Łk 15,23, Rheims New Testament, za King James Version, używa bardziej współczesnego słowa wilgoć i odpowiedniejszego w tym kontekście utuczone cielę (tak również w BT). ST należący do tego przekładu ukazał się zbyt późno, aby wywrzeć większy wpływ na Authorized Version. Po śmierci Martina w 1584 r. jego pracę nad ST dokończyli Allen i Bristow. Został on opublikowany dopiero w , kiedy College przeniosło się do swojego wcześniejszego miejsca w Douay i dlatego kompletna Biblia jest znana jako wersja Douay-Reims. Została ona powtórnie gruntownie poprawiona sto pięćdziesiąt lat później, począwszy od 1749 r., przez biskupa Richarda Challonera, wspomaganego przez Franciszka Blytha. Ponieważ obaj byli konwertytami z protestantyzmu, nie można się dziwić, że Authorized Version wywarła wpływ na ich rewizję wersji Douay-Reims. Ta zrewidowana wersja była podstawową wersją używaną przez rzymskokatolików aż do drugiej połowy XX w.; niekiedy mówi się o niej jako wersji Douay-Reims-Chalonner. Wersja ta została autoryzowana przez katolików amerykańskich w 1810 r. Inną wersję zatwierdzoną do użytku katolików przygotował w latach monsignor Ronald A. Knox; ona również opierała się na łacińskiej Wulgacie, ale jej zaletą było zastosowanie nowocześniejszego słownictwa. Została autoryzowana do użytku w Wielkiej Brytanii przez rzymskokatolicką hierarchię Anglii i Walii oraz hierarchię Szkocji. Pierwsze angielskie tłumaczenie NT i części ST z języków oryginału było dziełem Williama Tyndale a; po jego nowym przekładzie NT (1526 r.), Pięcioksięgu (1530 r.) i Księgi Jonasza (1531 r.) szybko nastąpiła długa seria rewizji, począwszy od King James Version, czyli Authorized Version (1611 r.), przez Revised Standard Version ( ), aż do New Revised Standard Version (1989). Przekłady na współczesne języki z języków oryginału i niezależne od tradycji Tyndale a/authorized Version pochodzą z początku XX w., począwszy od Twentieth Century New Testament ( ); niektóre wprowadzone w nich innowacje można znaleźć w takich późniejszych wersjach, jak Goodspeed s New Testament ( ), New English Bible ( ) i jej rewizja, Revised English Bible (1989 r.), Good News Bible ( ) i Contemporary English Version ( ). Rzymskokatolickie przekłady oparte na językach oryginału zawdzięczają swoje powstanie encyklice Piusa XII Divino Afflante Spiritu opublikowanej 30 września 1943 r. oraz Konstytucji O Objawieniu Bożym (Dei Verbum) ogłoszonej przez Sobór Watykański II 18 listopada 1965 r. W tej ostatniej czytamy (6,22) m.in., że wierni Chrystusowi winni mieć szeroki dostęp do Pisma Świętego i że (...) Kościół stara się (...), by opracowano odpowiednie i ścisłe przekłady na różne języki, zwłaszcza z oryginalnych tekstów Ksiąg świętych. Dwa najważniejsze katolickie przekłady, powstałe w drugiej połowie XX w. w nowej sytuacji stworzonej przez dwa wymienione wyżej dokumenty, to New American Bible i (brytyjskie) angielskie przekłady Jerusalem Bible (1966 r.) i jej zrewidowanej wersji New Jerusalem Bible (1985 r.). New American Bible ( ) jest standardową Biblią katolików amerykańskich i dziełem katolickich uczonych amerykańskich przy współpracy kilku uczonych protestanckich. Pierwsze tłumaczenie NT, sponsorowane przez Episcopal Committee for the Confraternity of Christian Doctrine, zostało opublikowane w 1941 r. jako Confraternity New Testament. Była to kolejna rewizja wersji Douay-Reims-Challoner i opierała się na łacińskiej Wulgacie. Z chwilą jednak ogłoszenia Divino afflante Spiritu w 1943 r., odpowiadający tej wersji ST, którego edycja była w toku, został wznowiony, już nie jako rewizja Douay-Reims-Challoner, oparta na Wulgacie, ale jako całkowicie nowa wersja oparta na językach oryginału; jego edycję ukończono w 1969 r. Nowy przekład NT, tym razem oparty na wersji greckiej, został ukończony w porę, tak że oba Testamenty, Stary i Nowy, mogły być wydrukowane jako kompletna Biblia w 1970 r. NT został zrewidowany w 1986 r., a Księga Psalmów w 1991 r. Angielskie (brytyjskie) przekłady Jerusalem Bible (1966 r.) w znacznym stopniu opierały się na francuskim tłumaczeniu Bible de Jérusalem, ale przekładu New Jerusalem Bible (1985 r.) dokonano bezpośrednio z języków oryginału. Obszerne wprowadzenia i przypisy w obu wydaniach opierały się na francuskiej Bible de Jérusalem (wyd. 1, 1955; wyd. 2, 1973). Są także wydania mające imprimatur, Revised Standard Version (1952 r.), początkowo sponsorowana przez National Council of the Churches of Christ w Stanach Zjednoczonych Ameryki, i Good News Bible (1979 r.), początkowo sponsorowana przez American Bible Society. Obie wymienione wersje amerykańskie ukazały się także w wydaniach brytyjskich, z odpowiednimi adaptacjami językowymi. Należy zauważyć, że Kościoły rzymskokatolickie Anglii, Walii, Irlandii i Szkocji należały do tych Kościołów, które zaplanowały i kierowały przekładem New English Bible i Revised English Bible. Ewangeliccy (konserwatywni albo fundamentalistyczni) protestanci początkowo często sprzeciwiali się z powodów teologicznych nowym przekładom czy rewizjom, zwłaszcza Revised Standard Version. W drugiej połowie XX w. wydali jednak kilka własnych wersji, np. Modern Language Bible ( ), Amplified Bible ( ), New American Standard Bible ( ), Living Bible ( , oparta raczej na innych wersjach angielskich niż tłumaczona z języków oryginału) i jej rewizja, New Living Translation (1966, oparta na językach oryginału), New International Version ( ), New King James Version ( ) i New Century Version (1987 r.). Wspólną tendencją wymienionych wersji jest harmonizacja fragmentów, które 181

8 ZAGADNIENIA OGÓLNE wydają się nie zgadzać ze sobą. 2 Sm 8,18b w większości protestanckich, katolickich i żydowskich wersji (i BT) brzmi: A synowie Dawida byli kapłanami, przekład, którego wszystkie ewangelickie wersje starają się za wszelką cenę uniknąć, ponieważ w Lb 3,10 czytamy, że tylko synom Aarona wolno było pełnić służbę kapłańską, a wiadomo, że Dawid nie był potomkiem Aarona. Polskie przekłady Biblii Pierwszym pewnym śladem polskich przekładów Biblii są cytaty z niej w kazaniach świętokrzyskich (początek XIV w.). Z XIV w. pochodzi Psałterz Floriański z tekstem psalmów w języku łacińskim, polskim i niemieckim. W XV w. istniał przekład Biblii, wykonany pod patronatem żony króla Jagiełły, znany jako Biblia Królowej Zofii; przetrwał z niej jeden tom ST (zaginiony w czasie II wojny światowej) i fragmenty z drugiego. Pierwszą księgą biblijną w całości wydrukowaną po polsku była księga Koheleta (1522 r.), po niej wydano wiele psałterzy: krakowski z 1532 r., Żołtarz Dawidów księdza Walentego Wróbla z 1539 r. i Psałterz Dawidów Mikołaja Reja, zapewne z 1541 r. Psalmy i później chętnie tłumaczono i wydawano osobno, wymieńmy tu przekłady wierszowane Jakuba Lubelczyka (1558 r.), a zwłaszcza Jana Kochanowskiego (1579 r.). Pierwszy kompletny polski NT, w przekładzie luteranina Stanisława Murzynowskiego, ukazał się w w Królewcu. Analogiczne wydanie katolickie wyszło w 1556 r. w Krakowie; oparte było na przekładzie dawniejszym (potem zaginionym), być może przygotował je kronikarz Marcin Bielski. Całe Pismo Święte przetłumaczył z łaciny ksiądz Jan Nicz, występujący jako Jan Leopolita ( lwowianin ), wydano je w Krakowie w 1561 r. Brzeska (radziwiłłowska) z 1563 r., Biblia Nieświeska arianina Szymona Budnego, w całości wydana w 1572 r. i dwa przekłady samego NT. Później protestanci polscy używali głównie Biblii Gdańskiej wydrukowanej w 1632 r. Potoczne nazwy tych Biblii pochodzą od miejsc wydania. Niewątpliwie najważniejszy polski przekład biblijny tej epoki został stworzony przez jezuitę, księdza Jakuba Wujka ( ). Jego NT ukazał się w 1593 r., Psalmy w 1594 r., całość w 1599 r. Przekład ten korzystał nie tylko z łacińskiej Wulgaty, lecz także z języków oryginalnych i ze starożytnego greckiego przekładu ST. Pod względem wierności i piękna języka został uznany za najlepszy, stał się więc tekstem klasycznym polskiej teologii i literatury. Do połowy XX w. pozostał dominującym polskim tłumaczeniem biblijnym, choć wydania nowsze przeważnie odchodzą od brzmienia pierwotnego, dostosowując polszczyznę Wujka do nowszych standardów ortograficznych i gramatycznych. Do II wojny światowej dokonano wielu nowszych, ale tylko częściowych przekładów Biblii na polski; najoryginalniejsze z nich to hebrajsko-polskie wydania ksiąg ST przygotowane przez Izaaka Cylkowa ( ). Odnotować też można synoptyczny przekład Ewangelii ks. Władysława Szczepańskiego (1914 r.) i przekłady ksiąg hebrajskich ks. Józefa Kruszyńskiego ( ); kilkakrotnie przekładano same Psalmy. W okresie powojennym bardzo rozpowszchniony był przekład NT z łaciny dokonany przez ks. Eugeniusza Dąbrowskiego (1947 r.), nawiązujący do tradycji Wujkowej. Pewną popularność zyskał też przekład NT z greki ks. Seweryna Kowalskiego (1957 r.), mający jednak w dużym stopniu charakter parafrazy. Od 1958 r. ukazują się serie komentarzy do ksiąg ST i NT ze stosunkowo dosłownymi przekładami. Najbardziej znany obecnie przekład polski Pisma Świętego to Biblia Tysiąclecia (Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu), wydana w 1965 r. z okazji tysiąclecia chrztu Polski. Jest to dzieło zbiorowe wielu tłumaczy; głównym redaktorem jest o. Augustyn Jankowski. Miała ona wiele wydań, kolejno poprawianych; obecnie w przygotowaniu jest wydanie szóste. Na Biblii Tysiąclecia opierają się czytania biblijne w liturgii. Inny kompletny przekład biblijny to tzw. Biblia Poznańska ( ), tłumaczenie zbiorowe opatrzone dość obszernymi objaśnieniami, wznawiane w czterech tomach. W 1997 r. własny przekład wydał ks. biskup Kazimierz Romaniuk. W 1975 r. wyszedł nowy przekład protestancki (bez ksiąg deuterokanonicznych); protestanci wydali też NT w języku potocznym i współpracują w powstającym obecnie przekładzie ekumenicznym. Bardziej specjalistyczny charakter mają Grecko-polski Nowy Testament (ks. Remigiusz Popowski, Michał Wojciechowski, 1993 r.) i synopsa Ewangelii (Michał Wojciechowski, 1997 r.). Księgi Biblii tłumaczą też literaci, najwięcej Roman Brandstaetter (księgi poetyckie ST, NT bez listów) oraz Czesław Miłosz (głównie poezja Starego Testamentu). Michał Wojciechowski 182

9 PROCES FORMOWANIA SIĘ BIBLII Między 1962 a 1985 r. New Jewish Publication Society wydało Tanach, znany także jako New Jewish Version. Na obwolucie tej księgi widnieje napis: Standardowa Biblia żydowska dla świata anglojęzycznego. W odróżnieniu od rzymskokatolickich i protestanckich wersji ST zawiera ona celowo mało odniesień do lekcji znajdujących się w zwojach znad Morza Martwego (Qumran) i do lekcji w greckich, łacińskich czy syryjskich wersjach Biblii. Na przykład w Iz 21,8a pozostawiono tradycyjną wersję hebrajską: I zawołał lew, a nie: I zawołał strażnik, jak podaje tekst qumrański. Proces tłumaczenia przebiega w pięciu etapach: 1) decyzja, z jakiego języka ma być dokonany przekład, 2) wybór tekstu do przekładu, 3) zrozumienie znaczenia tego tekstu, 4) wybór odpowiedniej teorii przekładu, służącej do uzupełnienia luk między wyrażeniem znaczenia w języku źródłowym a wyrażeniem odpowiadającego mu znaczenia w języku odbioru i 5) znalezienie właściwej płaszczyzny języka odbioru, na której najlepiej można by wyrazić to znaczenie. Wersje różnią się między sobą w zależności od podejścia do przekładu na każdym z wyżej wymienionych etapów. 1) Nie wszystkie wersje są zawsze oparte na językach oryginału. Nawet niektóre potyndalowskie wersje protestanckie wykazują zależność od wersji łacińskiej, czego dowodzi stosowanie w nich raczej transliteracji niż przekładów z łaciny, np. w Iz 14,12a, gdzie niektóre wersje mają lekcję Lucyfer, a nie Syn Jutrzenki (BT), i w Łk 23,33, gdzie niektóre mają Kalwaria, a nie Czaszka (BT). 2) Nie wszystkie też wersje posługują się zawsze tym samym tekstem w językach oryginalnych jako podstawą przekładu. Na przykład, w zależności od rękopisu grecka nazwa sadzawki wymieniona w J 5,2 jest transliterowana jako Betsata w Revised Standard Version/New Revised Standard Version, Good News Bible i Contemporary English Version, jako Betesda w New English Bible/Revised English Bible, New Jerusalem Bible, New American Bible i New Jewish Version (i BT); jako Betsaida w angielskiej wersji Ronalda Knoxa (opartej na łacińskiej Wulgacie). 3) Wersje różnią się także rozumieniem języków oryginału. Z jednej strony hebrajskie słowo adam można pojmować jako rzeczownik pospolity, oznaczający indywidualnego człowieka, albo termin ogólny oznaczający rodzaj ludzki, ludzkość, a z drugiej strony można go używać jako nazwy własnej, jako imienia, Adam. Nie ma jednomyślności co do interpretacji i przekładu tego terminu w niektórych wersetach. I tak, w zależnoœci od angielskiej wersji, z jaką mamy do czynienia, można spotkać imię Adam, a nie człowiek (BT: mężczyzna ) w Rdz 2,19 (King James Version, Knox i New Living Translation, tak jak w Wulgacie), 2,20 (New Jewish Version, New International Version), 2,23 (Living Bible), 3,17 (Revised Standard Version), 3,20 (Good News Bible), 3,21 (New English Bible), 4,25 (New Jerusalem Bible, New American Bible, Revised English Bible i New Revised Standard Version). 4) Większość wersji można dla wygody podzielić na (a) wersje względnie dosłowne, tzw. formalnie ekwiwalentne i (b) wersje względnie swobodne w tłumaczeniu, tzw. dynamicznie ekwiwalentne czy funkcjonalnie ekwiwalentne. Te drugie nie oddają ściśle szyku słów i struktury języków oryginalnych i starają się unikać możliwego mylnego zrozumienia czy zbędnej dwuznaczności. Główny nacisk kładzie się w nich na oddanie sensu czy znaczenia oryginału, a nie na odtworzenie formy oryginału. Względnie dosłowny przekład 1 Sm 26,12a w Revised Standard Version: Zabrał więc Dawid dzidę i dzban wody z głowy Saula i poszli sobie (BW: Wziął tedy Dawid oszczep i kubek wody, który był w głowach Saulowych, i poszli ) może być mylnie zrozumiany. Może prowokować czytelnika do pytań: (1) czy Saul miał wodę w mózgu; (2) czy Dawid był chirurgiem od trepanacji czaszki; (3) gdzie się podziały włócznia i dzban wody. Good News Bible unika takich potencjalnych nieporozumień, tłumacząc ten werset w ten sposób: Zabrał więc Dawid włócznię i dzban wody [stojący] blisko przy głowie Saula i razem z Abiszajem odeszli (BT: Zabrał więc Dawid dzidę i manierkę na wodę od wezgłowia Saula i poszli sobie ). 5) Wreszcie wersje częściowo różnią się między sobą, ponieważ reprezentują różne płaszczyzny języka. King James Version posługuje się językiem archaicznym, który jest mylący dla dzisiejszego anglojęzycznego czytelnika; np. wszystkie współczesne wersje mają w Sdz 12,14 wnukowie, a nie bratankowie, jak King James Version. Język angielski nie tylko rozwijał się w miarę upływu czasu, ale także w związku z rozproszeniem ludzi mówiących w tym języku w różnych odległych od siebie częściach świata, tak że w rezultacie rozwinęły się różne dialekty języka angielskiego. Wydawcy współczesnych przekładów muszą więc publikować różne edycje dla różnych krajów. Brytyjskie wydanie Good News Bible ma w Mk 5,23: Moja córka czuje się bardzo źle (ill), natomiast w oryginale amerykańskim to samo zdanie brzmi: Moja córka jest bardzo chora (sick). Reasumując możemy powiedzieć, że jeśli przekład ma spełnić swoje zadanie, musi wiernie oddawać znaczenie oryginału i jednocześnie sprawiać wrażenie, że nie jest przekładem, lecz oryginalnym dziełem. Innymi słowy, musi być zarazem wierny i czytelny. Autorzy ksiąg biblijnych pisali je w czasach, kulturach i językach zupełnie różnych od naszego czasu, naszej kultury i naszego języka i nie wiedzieli, że z ksiąg tych powstanie pewnego dnia jedna księga, Biblia. Nie mogli też zdawać sobie sprawy z tego wszystkiego, co później będzie się wiązało z przepisywaniem ich ksiąg czy z przechowywaniem ich kopii, nie mówiąc o konieczności usuwania błędów, które wkradły się w procesie wielokrotnego ręcznego przepisywania tych ksiąg w najwcześniejszych stuleciach; nie mogli też sobie 183

10 ZAGADNIENIA OGÓLNE wyobrazić, ile wysiłku będzie wymagało sporządzenie wiernych i czytelnych przekładów Biblii na tysiące języków współczesnego świata. Możemy więc słusznie powiedzieć, że fakt, iż zapis objawienia Bożego dla ludu Bożego, zawarty w Biblii, przetrwał do naszych czasów, nie jest niczym innym niż cudem, za który powinniśmy być wdzięczni. tłum. Tadeusz Mieszkowski 184