ŻYDZI W SKIERNIEWICACH. 1. Pamiątki po skierniewickich Żydach

Transkrypt

1 ŻYDZI W SKIERNIEWICACH 1. Pamiątki po skierniewickich Żydach W okresie międzywojennym ludność żydowska stanowiła prawie 40% mieszkańców Skierniewic. Po II wojnie światowej, po tragicznej eksterminacji Żydów, niewiele pozostało po nich pamiątek. Dzielnica, którą zamieszkiwali, ciągnęła się na południe od Rynku pomiędzy ul. Rawską a ul. Batorego (dawniej Piotrkowską) w stronę Zadębia. Na tym terenie w latach znajdowało się zamknięte getto dla ludności żydowskiej. Do dziś przetrwał budynek bożnicy przy ul. Batorego 18. Budynek z 1906 r, postawiony na miejscu dawnej drewnianej bożnicy, pełnił funkcję bożnicy i szkoły żydowskiej do 1939 roku. W czasie wojny znajdowała się w nim stołówka, kuchnia oraz izolatka dla ciężko chorych. Obecnie jest własnością prywatną. Oprócz bożnicy w Skierniewicach znajdowały się synagoga oraz prywatne domy modlitwy. Po przekątnej z bożnicą (róg ul. Batorego i ul. Okrzei, dawniej Piotrkowskiej i Baraniej) stał okazały budynek synagogi, spalony przez Niemców na początku wojny. Żydzi w Polsce międzywojennej tworzyli najliczniejszy niechrześcijański związek religijny, zorganizowany w 818 gminach wyznaniowych z około 1600 duchownymi będącymi na etatach gmin. W Skierniewicach także, istniała Gmina Żydowska. ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 1

2 Na przełomie XIX i XX wieku skierniewiccy Żydzi stworzyli wiele instytucji i organizacji, zajmowali stanowiska w Radzie Miejskiej. Powstawały stowarzyszenia i organizacje polityczne. Duże znaczenie odgrywali syjoniści 1 z Agudat Israel (hebr. Związek Izraela) a także Bund. Do zadań Rady należało: uchwalanie budżetu, opracowanie ogólnych zasad gospodarki finansowej, zakładanie szkół religijnych (chederów, jesziw), zakładanie dobroczynnych i innych instytucji gminnych oraz wybory rabinów i podrabinów. Gminę wewnątrz i na zewnątrz reprezentował prezes Zarządu. Zarząd gminy w Skierniewicach W mieście zachowały się kamienice, należące niegdyś do rodzin żydowskich m. in. przy ul. Sienkiewicza dom Bombla i Szpichlera, przy ul. Lelewela 1 ruch polityczny i społeczny, dążący do stworzenia żydowskiej siedziby narodowej na terenie Palestyny-WIKIPEDIA ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 2

3 dom Bombla i Szpichlera, przy ul. Lelewela ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 3

4 dom Wertheima (dawna szkoła muzyczna), w Rynku kamienica Pfefera. Budynki dawnego Banku Żydowskiego i siedziby Związku Sportowego Hakoach znajdują się przy ul. Strykowskiej. ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 4

5 Stałe osadnictwo tej grupy ludności rozpoczęło się dopiero pod koniec XVIII wieku. Spis ludności z 1800 roku wymieniał ledwie ośmiu Żydów, którzy zamieszkali w Skierniewicach. Liczba ludności żydowskiej zaczęła szybko rosnąć po zniesieniu przez władze pruskie przywilejów miast, ograniczających osadnictwo żydowskie. W tym czasie w mieście było jedynie trzech kupców żydowskich. W 1826 roku wytyczono w mieście rewir żydowski, w którym Żydzi musieli mieszkać do 1862 roku. Rewir znajdował się między ulicami: Baranią (Okrzei), Poprzeczną (Mireckiego), Rawską (Św.Stanisława), Stodolną (1-go Maja). W tym czasie osiedleni w Skierniewicach Żydzi zajmowali się drobnym handlem i rzemiosłem. Nasilenie osadnictwa żydowskiego rozpoczęło się z chwilą wybudowania Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i dworca w Skierniewicach. Społeczność żydowska Skierniewic w pierwszej połowie XIX wieku podlegała gminom w Łowiczu i Sochaczewie. Gmina Żydowska w mieście powstała w 1850 roku. Wówczas założony został cmentarz żydowski, powołano także Bractwo Święte (Chevra Kadisza). Kilka lat później - w 1854 roku, wybudowano drewnianą synagogę 2. Do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej należała także rytualna łaźnia mykwa, wybudowana przy ul.okrzei, a także szkoła religijna przy ul.batorego. W 1886 roku w Skierniewicach osiedlił się ze swym dworem cadyk Szymon Kalisz ( ). Wpłynęło to na zwiększenie wpływów chasydyzmu w tym miejscu. Urodzony w Warce cadyk Szymon Kalisz uważany był za cudotwórcę. Stąd też Skierniewice stały się celem pielgrzymek zwolenników cadyka 3. Znanym rabinem skierniewickim z końca XIX wieku był także Meir Jechiel ha-lewi Holzstock, późniejszy cadyk z Ostrowca. W okresie międzywojennym skierniewiccy Żydzi utworzyli Żydowską Kasę Kredytowo-Pożyczkową, zwaną Bankiem Żydowskim. Instytucja ta mieściła się niedaleko skrzyżowania ulic Batorego i Stryjowskiej. W tym czasie mieszkało w Skierniewicach niewiele ponad 4 tys. Żydów, co stanowiło trzecią część ogółu mieszkańców. Niemcy wkroczyli do miasta 8 września 1939 roku. Od tego momentu rozpoczęła się eksterminacja Żydów w Skierniewicach. Już w październiku 1939 roku wojska hitlerowskie spaliły synagogę. W 1940 roku około 2 tys. Żydów z Łodzi i innych pobliskich miejscowości przesiedlono do Skierniewic, na skutek czego liczba mieszkańców tworzonego właśnie w Skierniewicach getta wzrosła do 6,5 tys. osób. Tworzenie getta w Skierniewicach rozpoczęto w październiku 1940 roku. Ostatecznie umieszczono w nim 6900 osób, Żydów ze Skierniewic, Zgierza, Brzezin, Włocławka, Aleksandrowa Łódzkiego i Łodzi. Prace nad uszczelnieniem i zamknięciem getta zakończono w grudniu 1940 roku. Teren getta obejmował ulice Rawską, Stanisławską, Stryjowską, Piotrkowską, Baranią, Poprzeczną, Krótką i Floriana. Już po dwóch miesiącach od utworzenia getta rozpoczęto przygotowania do wysłania ludności żydowskiej ze Skierniewic do getta w Warszawie. 2 Zbudowana w połowie XIX wieku. W 1946 roku przekazana przez gminę żydowską osobie prywatnej na własność za ogrodzenie dwóch cmentarzy. Obecnie mieszczą się tam zakłady usługowe i mieszkania. 3 z hebr. צדיק cadik = 'sprawiedliwy' ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 5

6 Ostatecznie getto zostało zlikwidowane na przełomie marca i kwietnia 1941 roku. Wszystkich Żydów, około 5 tys. osób pędzono drogą przez Rawę Mazowiecką do Warszawy. Wycieńczeni, chorzy ludzie umierali po drodze. Z 5 tys. wysłanych kilkaset osób zmarło nie dotarłszy do Warszawy 4 2. CMENTARZE ŻYDOWSKIE Warto odwiedzić dwa istniejące żydowskie cmentarze ( kirkuty). W Skierniewicach znajdują się dwie nekropolie żydowskie. Nie znana jest dokładna data powstania tzw. starego cmentarza żydowskiego przy ulicy Strobowskiej. Było to prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX wieku. Wcześniej pochówki Żydów ze Skierniewic odbywały się w Łowiczu. Stary cmentarz pełnił funkcje grzebalne do 1919 roku, kiedy to radni miasta powołując się na względy sanitarne doprowadzili od jego zamknięcia. Podczas II wojny światowej naziści zniszczyli nekropolię. Niemcy zniszczyli cmentarz, wykorzystując płyty nagrobne do umocnienia dna kąpieliska dla żołnierzy, wybudowanego nad pobliskim zalewem Zadębie. 4 ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 6

7 Dzieło zniszczenia było kontynuowane także po wojnie. Dziś znajdziemy tam ohel niewielki budynek chroniący grób rabina Szymona Kalisza, który zmarł 28 września 1926 roku. Na jego grobie umieszczono tabliczkę z napisem hebrajskim: Tu pochowany pan sprawiedliwy, światłość światła, admor, nasz nauczyciel, pan i mistrz Symeon, syn pana sprawiedliwego Mordocheja Menachema Mendla, błogosławionej pamięci, ze Skierniewic. Zmarł 20 tiszri Niech dusza jego związana będzie w węzełku życia. Wewnątrz ohelu można wciąż zobaczyć kartki z modlitwami do cadyka, pozostawianymi przez pielgrzymujących Żydów. Drugi żydowski cmentarz powstał w 1919 r. przy ul. Granicznej. Znajduje się na nim obecnie kilkadziesiąt nagrobków, między innymi zbiorowa mogiła ofiar Holokaustu, dawnych mieszkańców Skierniewic. Nowy cmentarz żydowski, o powierzchni 1 ha, powstał w 1919 roku przy ul. Granicznej. Do dnia dzisiejszego zachowało się na nim niewiele macew. Na cmentarzu znajduje się tablica upamiętniająca Żydów ze Skierniewic zbiorowa mogiła ofiar Holocaustu. Umieszczono na niej pomnik z napisem o treści: Tu spoczywają zwłoki 46 męczenników, małej cząstki tych milionów, którymi barbarzyńcy hitlerowscy zasiali ziemie Polski. ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 7

8 Większość tu pochowanych to Żydzi mieszkańcy Skierniewic. Niechaj to miejsce święte będzie otoczone pieczą każdego szlachetnego człowieka, gdyż to jedyny pomnik na szczątkach Żydostwa skierniewickiego. Ekshumacji, pogrzebu i budowy pomnika dokonano staraniem Chaima syna Nechemiasza Frenkla przy pomocy członków Komitetu Żydowskiego w roku ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 8

9 Oto kilka nagrobków zachowanych do dziś. "Tu leży sprawiedliwy rabin, Holy Light, nasz mistrz, nauczyciel i rabin, nasz nauczyciel i rabin Rabbi Shimon z synem Tzadik Reb Mordechaj Menachem Mendel Niech pamięć sprawiedliwych być błogosławieństwem. Zmarł 20-sze tiszri Niech dusza jego będzie związana w węzeł życia wiecznego ". 5 5 Tłumaczone przez Heidi M. Szpek, Ph.D. (Szpekh@cwu.edu), adiunkt z religioznawstwa, Wydział Filozofii i religioznawstwo, Central Washington University, Ellensburg ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 9

10 nagrobek małżeństwa córki Miryam naszego nauczyciela Shrago Feivel błogosławionej pamięci Halewiego. Zmarła 8th/18th Tamuz 566/89. Tu leży człowiek uczciwy i sprawiedliwy, nasz nauczyciel i rabin Rabin syn Gidalia naszego nauczyciela rabin Rabbi Jehuda błogosławionej pamięci zmarł wigilię Rosz Haszana 5672 przez skróconą ery ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 10

11 ". [pochwała...] Ezra syn Zeb reb, niech jego blask światła Zmarł 8-sze Tamuz 5692 (?). Niech jego dusza będzie związana w węzeł życia wiecznego ". Tutaj [w] Skierniewicach. " 6 "Tu leży człowiek wyprostowany na wszystkich swych drogach, doskonały we wszystkich swoich czynach, bogobojny, nasz nauczyciel z synem Dov. nasz nauczyciel Perec zmarł [niejasne] 7 6 Przetłumaczone przez Heidi M. Szpek, Ph.D. (szpekh@cwu.edu), asystent profesora Studiów Religijnych, Wydział Filozofii i religioznawstwo, Central Washington University, Ellensburg ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 11

12 "Tu leży Brendil Goldberg Tu spoczywa kobieta skromna w swoich sposobów, była czysta w swych czynach [niejasne]. późno Miryam Brendil ". 8 7 Przetłumaczone przez Heidi M. Szpek, Ph.D. cwu.edu), adiunkt z religioznawstwa, Wydział Filozofii i religioznawstwo, Central Washington University, Ellensburg Tłumaczone przez Heidi M. Szpek, Ph.D.(Szpekh@cwu.edu), adiunkt z religioznawstwa, Wydział Filozofii i religioznawstwo, Central Washington University, Ellensburg ŻYDZI W SKIERNIEWICACH Strona 12