Budujemy populację owadów zapylających

Transkrypt

1 Akcja jest prowadzona z inicjatywy SUMI AGRO POLAND, producenta insektycydu Akcja edukacyjna Budujemy populację owadów zapylających

2 Budujemy populację owadów zapylających SUMI AGRO POLAND 2016

3 Spis treści Pod koniec 2006 roku zainicjowano, skierowaną do szerokiego grona rolników i ogrodników akcję Ochrona roślin bezpieczna dla pszczół. Inicjatorem i głównym organizatorem akcji był Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa Oddział Pszczelnictwa w Puławach a zaangażowało się w nią prawie 30 ODR-ów z całej Polski. Trwająca do dziś kampania ma na celu nagłośnienie problemu i upowszechnianie wiedzy na temat znaczenia pszczół w produkcji roślinnej i możliwości ich lepszej ochrony poprzez stosowanie preparatów całkowicie bezpiecznych dla tych owadów. W 2008 roku patronat nad akcją objął Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Akcja Budujemy populację owadów zapylających jest kontynuacją powyższej inicjatywy. Mamy nadzieję, że jej efekty będą równie spektakularne. Organizatorzy akcji Wstęp...4 Prawie wszystko o owadach zapylających...6 Pszczoła miodna owadem zapylającym Praca i efektywność owadów zapylających Pszczoła murarka ogrodowa Dzikie owady zapylające wobec chemicznej ochrony roślin...32 Zatrucia pszczół straty nie tylko dla pszczelarstwa...39 Trzmiele nie tylko pod osłonami...46 Pamiętajmy o pszczołach...53 Prewencja nie dotyczy...59 Mospilan 20 SP wszechstronny, skuteczny, bezpieczny

4 Wstęp W dzisiejszych czasach, dobie chemizacji rolnictwa, nikt już nie zastanawia się nad tym, czy warto stosować środki ochrony roślin. Wiadome jest, że bez chemicznej ochrony uprawy nie można spodziewać się odpowiedniego plonu nasion i owoców, który to plon miałby satysfakcjonującą producenta jakość. Zarówno chemiczna ochrona roślin, jak i obecność na naszych plantacjach owadów zapylających zapewnia uzyskanie odpowiedniej wielkości i bardzo dobrej jakości plonu. Dlatego warto się zastanowić, jak w sposób bezpieczny dla człowieka, środowiska i owadów zapylających stosować środki ochrony roślin? Pomiędzy wszystkimi podmiotami pytania można postawić znak równości, ponieważ bezpieczeństwo użycia środków ochrony roślin w stosunku do człowieka znaczy tyle samo, co bezpieczeństwo użycia tych środków w stosunku dla środowiska i wreszcie dla owada zapylającego. Pamiętajmy, że owady zapylające na plantacjach roślin rolniczych czy w uprawach sadowniczych są nie tylko czynnikiem warunkującym uzyskanie odpowiedniego plonu, są one także niezbędnym elementem zachowania bioróżnorodności ekosystemu rolniczego. Apelujemy zatem o rozsądne, bezpieczne i zgodne z etykietą-instrukcją stosowania użycie środków ochrony roślin, sięgając w miarę możliwości jak najczęściej po preparaty o działaniu selektywnym. Wykonując zabiegi ochronne, pamiętajmy, aby robić to po ustaniu lotu owadów zapylających, w godzinach wieczornych, a nawet nocnych i wreszcie pamiętajmy o okresach prewencji (te informacje także zawarte są w etykiecie-instrukcji stosowania danego środka). Pamiętajmy o pszczole miodnej, która stanowi od 75 do ponad 90% entomofauny zapylającej, o tym małym owadzie, który odgrywając tak istotną rolę w produkcji żywności, jest naszym sprzymierzeńcem w walce o przetrwanie ludzkości. Nie możemy dopuścić, aby ten powstały ponad kilkadziesiąt lat temu gatunek owada zniknął bezpowrotnie z naszej planety. Dajmy szansę pokoleniom, które nas zastąpią doznania fascynującej przygody możliwości podziwiania tych owadów w ich ciężkiej, służącej dobru ludzkości pracy. Publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce, ma charakter edukacyjny. Chcemy podzielić się z Państwem informacjami o znaczeniu pszczoły miodnej i innych gatunków z rodziny pszczołowatych, chcemy podzielić się wiedzą na temat owadów zapylających i wreszcie chcemy przybliżyć Państwu temat bezpieczeństwa stosowania środków ochrony roślin. Publikacja ta powstała dzięki firmie Sumi Agro Poland w ramach akcji Budujemy populację owadów zapylających. Jesteśmy przekonani, że jeszcze nie raz w niedalekiej przyszłości usłyszycie Państwo o tej akcji, której celem jest edukowanie osób związanych z produkcją rolniczą i ogrodniczą na temat znaczenia owadów zapylających oraz sposobów zapewnienia im optymalnych warunków rozwoju. Zachęcamy do zaangażowania się w akcję Budujemy populację owadów zapylających. Więcej informacji o niej znajdziecie Państwo na: Życzymy pożytecznej lektury! 4 5

5 Fot. archiwum P. Teper Prawie wszystko o owadach zapylających Dr Dariusz Teper Owady zapylające są tak samo ważnym elementem produkcji ogrodniczej, jak agrotechnika, nawożenie czy ochrona roślin. O ich znaczeniu, bezpieczeństwie i problemach rozmawiałam z dr. Dariuszem Teperem, pracownikiem naukowym w Zakładzie Zapylania Roślin Oddziału Pszczelnictwa Instytutu Ogrodnictwa w Puławach. Coraz częściej słyszymy o masowym zamieraniu rodzin pszczelich. Co, zdaniem Pana Doktora, może być tego przyczyną? Dariusz Teper: Jednoznaczna przyczyna masowego ginięcia rodzin pszczelich (ang. CCD Colony Collapse Disorder) jak dotąd nie została poznana. Naukowcy są zgodni, że najprawdopodobniej jest to zespół czynników, wśród których wymienia się: inwazję pasożyta Varroa destructor, choroby bakteryjne, wirusowe i grzybowe oraz toksyczne oddziaływanie środków ochrony roślin (ś.o.r.). Doniesienia z USA na temat atakowania pszczół przez muchówkę Apocephalus borealis nie zostały potwierdzone w Polsce. Czy istnieją bezpieczne dla owadów zapylających środki ochrony roślin? DT: Nie istnieją chemiczne ś.o.r. całkowicie bezpieczne dla pszczół. Różnią się one jednak stopniem toksyczności dla owadów, o czym informuje etykieta- -instrukcja stosowania. Najbardziej niebezpieczne są insektycydy, ale fungicydy i herbicydy, w większości uchodzące za nieco mniej toksyczne dla owadów, także mogą być niebezpieczne. Bardzo ważny jest okres prewencji dla pszczół, który oznacza, ile godzin musi upłynąć od zabiegu do bezpiecznego kontaktu owada z chronioną rośliną. Stosując ś.o.r. należy bezwzględnie przestrzegać następujących zasad: nie stosować środków toksycznych dla pszczół w okresie kwitnienia roślin; unikać opryskiwania plantacji, na których występują kwitnące chwasty; dobierać preparaty mało toksyczne dla pszczół; przestrzegać okresów prewencji; przeciwdziałać znoszeniu cieczy opryskowej podczas zabiegu; wykonywać zabiegi późnym wieczorem lub nocą, po zakończonych lotach owadów; zabezpieczać ule podczas wykonywania zabiegu, jeżeli istnieje zagrożenie kontaktu owadów z cieczą roboczą. Czy stosowanie środków o działaniu selektywnym zabezpiecza owady zapylające przed zatruciami? DT: Podobnie jak nie ma ś.o.r. całkowicie bezpiecznych dla pszczół, nie ma także środków całkowicie selektywnych, czyli zwalczających wyłącznie szkodnika upraw, a nieszkodzących pszczołom. Możemy tu mówić o nieco większej tolerancji pszczół na substancję aktywną preparatu. Jednak podczas dłuższego działania kontaktowego na organizm pszczoły lub po pobraniu przez robotnicę do wola miodowego większej ilości skażonego nektaru może dojść do zatrucia. Również skażony pyłek gromadzony w komórkach plastrów w postaci pierzgi może być szkodliwy dla żywionych nim larw. Czy można pogodzić stosowanie ś.o.r. z wykorzystaniem owadów zapylających? DT: Obecnie trudno sobie wyobrazić nowoczesne rolnictwo bez chemicznej ochrony roślin. Co prawda, coraz bardziej popularne stają się uprawy ekologiczne, propaguje się rolnictwo zrównoważone czy integrowane, jednak niższe koszty produkcji oraz wyższa wydajność konwencjonalnych gospodarstw powodują, że wytwarzane przez nie płody rolne są tańsze. Moim zdaniem, godzenie stosowania ś.o.r. z bezpieczeństwem zapylaczy na plantacjach jest możliwe. Jednak podstawowym warunkiem jest dostateczna świadomość producentów ś.o.r. oraz plantatorów wykorzystujących te środki, że zawsze należy brać pod uwagę dobro zapylaczy, ponieważ są one jednym z głównych czynników plonotwórczych. Rolnicy, poza stosowaniem podczas wykonywania zabiegów podstawowych zasad zacho- 6 7

6 Fot. archiwum firmy wania bezpieczeństwa (o których wspomniałem wcześniej), powinni nauczyć się również określania progów szkodliwości gospodarczej szkodnika i wykonywać zabiegi tylko wtedy, gdy są one bezwzględnie konieczne. Czy wykorzystanie innych owadów zapylających może być alternatywą dla rolników i ogrodników oraz zastąpić działalność zapylającą pszczoły miodnej? DT: Pszczoła miodna jest w naszych warunkach głównym zapylaczem upraw i prawdopodobnie to się nie zmieni. Szacuje się, że w warunkach klimatycznych Polski zapyla ona ponad 90% kwiatów roślin owadopylnych. Pozostałe kwiaty zapylają trzmiele, pszczoły samotnice, motyle, muchówki, chrząszcze i inne. Dominacja pszczoły miodnej w tym zakresie spowodowana jest jej liczebnością w środowisku. Jest to możliwe dzięki dobrze poznanym metodom hodowli. Poza tym tworzy ona trwałe, dyspozycyjne przez cały sezon rodziny liczące po kilkadziesiąt tysięcy pszczół. Dla porównania, jedna rodzinka trzmieli liczy, w szczytowym momencie rozwoju, maksymalnie kilkaset osobników. Natomiast naturalne kolonie pszczół samotnic także nie są zbyt liczne z powodu braku miejsc do zakładania gniazd, niszczenia przez rolników roślinności ruderalnej stanowiącej ciągłość bazy pożytkowej oraz inwazji pasożytów ograniczających rozwój kolonii. Jeżeli chodzi o możliwość zastępowania pszczoły miodnej jako zapylacza upraw, to oczywiście jest to możliwe, a nawet Trzmiel odwiedzający kwiaty rośliny z rodziny różowatych konieczne. Dzieje się tak w uprawach pod osłonami, gdzie głównym zapylaczem stał się trzmiel. Trzmiele doskonale sprawdziły się w zapylaniu upraw szklarniowych, ponieważ, w przeciwieństwie do pszczoły miodnej, bardzo dobrze znoszą zamkniętą przestrzeń, a poza tym w czasie zbioru pyłku wprawiają kwiat w wibracje, które zwiększają skuteczność zapylania. Problem masowego ginięcia dotyczy innych owadów zapylających czy tylko pszczoły miodnej? DT: Pszczoła miodna jest gatunkiem występującym tylko w hodowli (w polskich warunkach), dlatego wszelkie problemy związane z jej zdrowotnością, zatruciami czy ginięciem są łatwe do uchwycenia. Stałego monitoringu dzikich gatunków pszczół w Polsce się nie prowadzi, stąd też nie znamy faktycznego stanu. Należy jednak przypuszczać, że jeżeli ś.o.r. mają negatywny wpływ na pszczołę miodną, to podobnie może być z dziką entomofauną. Chyba najprościej wprowadzić do sadu rodziny pszczele, zwłaszcza że koszt wykorzystania tych owadów nie jest wysoki. Można zakupić rodziny trzmieli, kupować lub hodować murarkę ogrodową. Możliwości jest wiele, ale którą wybrać? DT: To prawda, najlepszym wyjściem jest wprowadzanie do sadu rodzin pszczoły miodnej, ze względu na liczebność kolonii i dyspozycyjność w całym sezonie. Jednak należy podkreślić, że rośliny sadownicze nie są atrakcyjnym pożytkiem pod względem wydajności miodowej. Z tego powodu pszczelarze wolą wywozić swoje pasieki na kwitnące w tym samym czasie plantacje rzepaku dające do 150 kg miodu z 1 ha. Aby zachęcić pszczelarzy do wynajęcia rodzin, należy zaproponować taką opłatę, która, choć w części, zrekompensuje mniejszy wziątek miodu z sadu. Inną kwestią są obawy pszczelarzy przed stosowaniem ś.o.r. w sadach. Ogrodnicy wykonujący zabiegi w czasie kwitnienia plantacji muszą zachować wszystkie możliwe względy bezpieczeństwa. W ostatnich latach coraz większą popularność zdobywa murarka ogrodowa. Jednak z powodu wciąż ograniczonej dostępności, nie może być ona jedynym zapylaczem. Dlatego polecamy ten gatunek jako zapylacza uzupełniającego. Natomiast rodzinki trzmiele, z uwagi na dość wysoką cenę, wykorzystywane są głównie tam, gdzie pszczoła miodna się nie sprawdza, a więc w uprawach szklarniowych oraz w uprawie truskawek w tunelach foliowych. Czy można pokusić się o hodowlę trzmieli? DT: Hodowla trzmieli w amatorskich warunkach do wykorzystywania na większych areałach jest niemożliwa, ponieważ wymaga ona dużej wiedzy i wysokich nakładów finansowych. Co prawda przed laty opracowano w Oddziale Pszczelnictwa w Puławach metodę sezonowego chowu trzmieli na poletkach jasnoty białej, ale hodowlę tę można wykorzystywać na małą skalę do zapylania przydomowych ogrodów i działek. Co jest przyczyną wzrastającego zainteresowania murarką ogrodową? DT: Jest kilka powodów wzrostu popularności tego owada. Jednym z nich jest stopniowy wzrost świadomości sadowników, którzy, mając dużą wiedzę o agrotechnice, poszukują innych czynników wpływających na wzrost plonu i poprawę 8 9

7 jego jakości, a takim niewątpliwie jest zapylanie kwiatów. Poza tym ogrodnicy, znając stan pszczelarstwa w swojej okolicy, przy niedostatecznej liczbie rodzin pszczelich w pobliżu upraw, starają się uzupełniać niedobory zapylaczy. Kolejną przyczyną jest coraz większa ich dostępność w sprzedaży, która w dużej mierze opiera się na kokonach rozprowadzanych ostatnimi laty wśród ogrodników i rolników przez Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach. Ponadto artykuły ukazujące się od czasu do czasu w prasie branżowej promują ten gatunek zapylacza. Na popularność murarki wpływa także stosunkowo łatwa hodowla, małe nakłady finansowe, a także, co ważne!, całkowity brak agresji u tej pszczoły. Czy oprócz wymienionych wcześniej, można wykorzystywać jakieś inne owady zapylające? DT: Wykorzystywanie innych dzikich owadów pszczołowatych wiąże się z koniecznością ich rozmnażania do dużych populacji. Podejmowane są próby hodowli takich gatunków, jak: porobnica włochatka, nożycówka pospolita, wałczatka dwuguzka czy murarka rogata. Jednak nie zdobyły one, jak dotąd, takiej popularności, jak murarka ogrodowa czy trzmiel ziemny. Warto wspomnieć o hodowanej przed laty w Oddziale Pszczelnictwa w Puławach miesiarce lucernówce, której metoda hodowli jest dobrze poznana. Pszczoła ta jest znakomitym zapylaczem nasiennych plantacji lucerny, jednak z powodu drastycznego spadku zainteresowania rolników uprawą tej cennej rośliny pastewnej, zapotrzebowanie na tego zapylacza również spadło. W USA, gdzie uprawa lucerny jest wciąż popularna, miesiarka jest z powodzeniem wykorzystywana jako zapylacz tej rośliny. Aby efektywnie zapylić 1 ha sadu, potrzeba odpowiedniej liczby rodzin pszczelich, ulików z trzmielami czy samic murarki. Jak przedstawiają się te normy dla poszczególnych gatunków roślin sadowniczych? DT: Najlepiej poznana jest obsada wymagana dla dobrego zapylenia upraw dla rodzin pszczoły miodnej (tabela). Brak jest dokładnych danych, jeżeli chodzi o liczbę kokonów murarki ogrodowej. Jednak im większa jest liczba kwiatów na jednostce powierzchni uprawy, tym liczba wykładanych kokonów (w efekcie liczba samic) także powinna być większa. Orientacyjnie można przyjąć, że jest to od około kokonów/ha dla sadów jabłoniowych i gruszowych, do kokonów dla wiśniowych i czereśniowych. Podobną zależność można przyjąć dla rodzinek trzmieli, gdzie na uprawach o stosunkowo nielicznych kwiatach wystarczą 2 3 rodzinki/1ha, do 6 8 na plantacjach obficie kwitnących. W tym przypadku ma też znaczenie liczebność kolonii trzmieli. W sprzedaży dostępne są rodzinki o różnej sile. Tabela. Normy obsady plantacji rodzinami pszczelimi zapewniające efektywne zapylenie Uprawa jabłoń, grusza 3 4 śliwa, wiśnia, czereśnia 2 3 (4)* brzoskwinia, morela, borówka, porzeczka 2 3 malina 2 3 (5) truskawka, agrest 1 2 (3) * liczby w nawiasach oznaczają najwyższe podawane normy Liczba rodzin pszczelich/ha Dlaczego jakość owoców wskutek zapylenia jest lepsza i jakie parametry owoców za tym przemawiają? DT: Dla konsumenta najważniejsze jest pierwsze wrażenie, jakie robią na nim oferowane owoce. Powinny one być dobrze wykształcone i ładnie wybarwione. I właśnie te cechy uzyskujemy dzięki zapyleniu kwiatów, bo tylko z kwiatów, w których wszystkie zarodki są zapłodnione, powstaje poprawnie ukształtowany owoc. Zapewne każdy spotkał się z jabłkami, truskawkami lub malinami o nieregularnym kształcie. Sprawia to, że wyglądają one nieatrakcyjne i mogą być sprzedawane jedynie jako tani surowiec dla przetwórstwa, a nie droższy owoc deserowy. Poza tym owoce z zapylonych kwiatów mają więcej suchej masy, witamin, cukrów i lepiej się przechowują. Ile razy kwiat musi zostać odwiedzony przez pszczołę, aby doszło do efektywnego zapylenia? DT: Liczba wymaganych odwiedzin kwiatu przez pszczoły w celu dobrego zapylenia zależy głównie od liczby słupków w kwiecie. Na przykład u roślin śliwowych (wiśnia, czereśnia, śliwy i inne), u których występuje jeden słupek, wystarczą jedne lecz skuteczne odwiedziny, podczas których ziarno pyłku zostanie naniesione na znamię słupka. W przypadku odmian samobezpłodnych do zapylenia dojdzie tylko wtedy, gdy na znamię trafi pyłek z innej rośliny. U kwiatów o licznych słupkach, jak np. maliny czy truskawki, jednokrotne odwiedziny mogą nie wystarczyć do zapylenia wszystkich słupków. W tym przypadku kilkukrotne wizyty 10 11

8 pszczół na kwiatach zwiększą prawdopodobieństwo zapłodnienia wszystkich zarodków, a to daje gwarancję powstania owocu najwyższej jakości. We wszystkich wymienionych przypadkach kilkukrotne odwiedziny kwiatów zwiększają szansę zapylenia obcym pyłkiem, dzięki czemu uzyskujemy efekt tzw. krzyżowego zapylenia. W jakim stopniu kwiaty roślin sadowniczych są atrakcyjne dla owadów zapylających i od czego ta atrakcyjność zależy? DT: Atrakcyjność roślin dla pszczół zależy głównie od dostępności nektaru i pyłku w kwiatach. Produkcyjność roślin sadowniczych pod tym względem jest bardzo zróżnicowana. Wydajność nektarową wyraża się w kilogramach cukrów z 1 ha uprawy. Wynosi ona dla: maliny kg, porzeczki czarnej kg, czereśni kg, śliwy domowej kg, wiśni kg, jabłoni kg, gruszy 4-5 kg, a truskawki zaledwie 2-5 kg. Dla porównania, wydajność cukrowa rzepaku sięga kg/ha, facelii kg/ha, gryki kg/ha, natomiast robinii akacjowej kg/ha. Tak więc rośliny sadownicze, za wyjątkiem maliny, dostarczają znacznie mniej cukrów (nektaru) niż inne gatunki uprawne czy dziko rosnące. Nieco lepiej te proporcje układają się dla wydajności pyłkowej. Czy może zdarzyć się, że na danym terenie jest zbyt dużo owadów zapylających? DT: Jest to zjawisko raczej niespotykane, ponieważ pszczoły same regulują zagęszczenie robotnic na kwiatach, dostosowując je do obfitości dostępnego pożytku. Taka sytuacja jest możliwa jedynie w uprawach pod osłonami. Zbyt duża liczba rodzin trzmieli w szklarni powoduje, że robotnice, których zadaniem jest dostarczenie rodzinie pyłku do wykarmienia larw, odwiedzają te same kwiaty wielokrotnie, powodując ich mechaniczne uszkodzenie. Zjawisko to nosi nazwę zmęczenia kwiatów. W takiej sytuacji może dojść do zasychania uszkodzonych kwiatów. Zbieraczka pszczoły miodnej odwiedzająca kwiaty rzepaku Jak Polska wypada na tle innych krajów Europy czy świata, jeśli chodzi o wykorzystanie owadów zapylających? DT: Jeżeli chodzi o wykorzystanie trzmieli do zapylania, to prawdopodobnie nie odbiegamy od norm światowych. Taką sytuację wymusił rynek, ponieważ konsumenci wolą kupować owoce pomidora posiadające wewnątrz dojrzały i zdrowo wyglądający miąższ, powstałe w wyniku naturalnego zapylenia przez trzmiele niż przez hormonizację kwiatów, których miąższ był zielonkawy, nieapetyczny. Zainteresowanie innymi dzikimi pszczołami w Polsce wciąż rośnie, zwłaszcza murarką ogrodową. Natomiast jesteśmy zdecydowanie w tyle, jeżeli chodzi o odpłatny wynajem rodzin pszczoły miodnej do zapylania w stosunku do Europy Zachodniej czy USA. Myślę, że sadownicy, mimo stopniowej poprawy sytuacji, wciąż niedoceniają zapylenia kwiatów i rzadko decydują się na taką współpracę z pszczelarzami. Innym powodem może być brak odpowiedniej liczby dużych pasiek mogących świadczyć takie usługi. Czy w naszym kraju są podejmowane jakieś działania promujące owady zapylające lub ich ochronę? DT: Od niedawna coraz częściej porusza się temat dopłat do zapylania, których beneficjentami byliby pszczelarze. Z pewnością takie działania wpłynęłyby na rozwój pszczelarstwa, a co za tym idzie, na poprawę zapylenia upraw. Innym działaniem, które ma na celu poprawę bezpieczeństwa pszczół, są próby wyeliminowania ś.o.r. uważanych za szkodliwe dla owadów. Co mogą zrobić ogrodnicy, aby na terenie własnych gospodarstw zachować czy też odbudować populacje dzikich owadów zapylających? DT: Jednym z głównych czynników wpływających na zmniejszanie się liczby dzikich pszczół w przyrodzie, poza zatruciami pestycydami, jest intensyfikacja rolnictwa. Jej przejawem są monokulturowe uprawy na ogromnych areałach. Wiele z tych upraw jest całkowicie nieprzydatna dla pszczół, jak np. większość zbóż czy rośliny okopowe. Na takich terenach dzikie owady zapylające nie mogą w ogóle egzystować, ze względu na brak roślin pożytkowych. Ponadto zwykle w tych uprawach prowadzi się intensywną walkę z chwastami, które często są jedynym źródłem nektaru i pyłku dla pszczół. Również kilkusethektarowe sady nie są atrakcyjnym miejscem bytowania dzikich zapylaczy, ponieważ w naszym klimacie rośliny sadownicze kwitną najwyżej kilka tygodni, a owady potrzebują dłuższej taśmy pokarmowej celem wyhodowania maksymalnie licznego potomstwa. Żeby przeciwdziałać ginięciu pszczół w naturalnym środowisku, rolnicy i ogrodnicy powinni przywiązywać większą uwagę do zachowania różnorodności Fot. archiwum firmy 12 13

9 roślin w okolicy gospodarstw i na ich terenie. Ogromne znaczenie mają tu kwitnące chwasty, które z jednej strony dostarczają owadom pokarmu przez cały sezon, a z drugiej, ich puste łodygi są naturalnym miejscem do zakładania gniazd. Należy również zwrócić uwagę na bezmyślne wypalanie traw i nieużytków wiosną. W ostatnim czasie proceder ten przybrał zastraszające rozmiary. A przecież te pożary niszczą ostatnie enklawy naturalnego występowania nie tylko dzikich pszczół, ale i innych pożytecznych organizmów. Dziękuję za rozmowę rozmawiała Joanna Klepacz-Baniak Pszczoła miodna owadem zapylającym Dr Zbigniew Kołtowski Instytut Ogrodnictwa, Oddział Pszczelnictwa w Puławach Rola pszczoły miodnej jako owada zapylającego staje się coraz ważniejsza, ponieważ w obecnej dobie powszechnej chemizacji rolnictwa i ogólnie dużego zanieczyszczenia środowiska zastraszająco szybko ubywa dzikich owadów pszczołowatych, tj. pszczół samotnic i trzmieli. Nawet pszczoły miodne w tych warunkach są zagrożone, choć człowiek potrafi je stosunkowo łatwo hodować. Szacuje się, że pszczoły miodne jako zapylacze roślin entomofilnych przynoszą gospodarce człowieka 10-, 30-, a nawet 100-krotnie więcej korzyści niż jako dostarczycielki miodu, pyłku, wosku, propolisu, mleczka pszczelego i jadu. Nawet gdyby nie można było pozyskiwać od rodzin pszczelich żadnego z tych produktów, to należałoby równie pieczołowicie się nimi opiekować, aby mogły zapylać rośliny owadopylne i zapewniać opłacalne plony. Zapylanie Powszechnie wiadomo, że do wydania przez roślinę owoców i nasion konieczne jest przeniesienie pyłku z pylników na znamię słupka w odpowiedniej fazie jego dojrzałości, a następnie skiełkowanie ziaren pyłkowych, wrośnięcie łagiewkami do zalążni i zapłodnienie komórki jajowej zalążka. Poza tym nie może to być pyłek z jakiejkolwiek rośliny (oczywiście tego samego gatunku), ale pochodzący z odpowiedniego partnera, gdyż wtedy dopiero istnieje szansa na powstanie dorodnych owoców i nasion, z których mogą wyrastać nowe pełne wigoru i obficie plonujące rośliny. Niektóre gatunki po zapyleniu własnym pyłkiem wydają dość dobry plon owoców i nasion. Są to gatunki tzw. samopłodne, czyli samopylne, ale jest ich w przyrodzie niewiele. Występują też gatunki samobezpłodne, czyli obcopylne, które mogą wydawać owoce i nasiona dopiero po zapyleniu kwiatów odpowied

10 nim pyłkiem obcym. Zdecydowana większość występujących w przyrodzie roślin kwiatowych to gatunki o niewystarczającym stopniu samopłodności. Oznacza to, że są one zdolne wydawać mniej lub bardziej mierne plony owoców i nasion, ale dobrze plonują dopiero po zapyleniu dobrym pyłkiem obcym. Także rośliny w wysokim stopniu samopłodne zawsze lepiej plonują, gdy są zapylone krzyżowo. Przenoszenie pyłku W toku tysiące lat trwającego procesu ewolucji rośliny same tworzyły cały szereg przystosowań utrudniających lub wręcz uniemożliwiających samozapłodnienie, a sprzyjających obcozapylaniu. Aby rośliny mogły owocować, rozmnażać się i wręcz w ogóle istnieć, niezbędne są jakieś siły powodujące przenoszenie pyłku z pylników na znamiona słupków. I siły takie istnieją pochodzą od czynników abiotycznych, jak ciążenie grawitacyjne, wiatr, ruchy wody oraz od czynników biotycznych, jak zwierzęta, przede wszystkim owady, a zwłaszcza owady pszczołowate, z pszczołą miodną na czele. W naszych szerokościach geograficznych występują w zasadzie tylko rośliny wiatropylne, które stanowią około 22% gatunków i rośliny owadopylne, obejmujące aż 78% gatunków. Pierwsze wytwarzają duże ilości drobnego, lekkiego pyłku, który jest łatwo unoszony przez wiatr. Drugie charakteryzują się bardziej gruboziarnistym, ciężkim i lepkim pyłkiem, który jest przenoszony przez owady. Trochę botaniki Poziom, w jakim poszczególne uprawy potrzebują zapylania przez owady zależy od wielu czynników, m.in. od budowy morfologicznej kwiatów, stopnia samopłodności wykazywanego przez rośliny, rozmieszczenia kwiatów na roślinie, a także na roślinach sąsiadujących. Uprawy, które w największym stopniu potrzebują zapylenia przez owady wytwarzają kwiaty jednopłciowe, oddzielnie męskie i oddzielnie żeńskie, gdzie oba typy kwiatów występują często na różnych roślinach lub też na tej samej roślinie. W takich przypadkach owady, a w szczególności owady pszczołowate są bardzo ważnym wektorem przenoszenia pyłku z kwiatów męskich na kwiaty żeńskie. Przy wyższym stopniu samopłodności, rośliny wytwarzają kwiaty obupłciowe, jednakże pszczoły bardzo często skutecznie pomagają przy zapyleniu. Pozostała część roślin uprawnych, a w szczególności zboża, zapylana jest głównie przez wiatr lub dzięki siłom grawitacji, więc pszczoły nie odgrywają w tych przypadkach żadnej roli. Korzyści z zapylania: żywność Aby uzmysłowić sobie rolę pszczoły miodnej, jaką odgrywa ona w zapylaniu roślin, nie tylko entomofilnych, należałoby przytoczyć kilka danych liczbowych, które są wynikiem szczegółowych opracowań. Obecnie 90% znanych na świecie narodowych zasobów żywności reprezentowanych jest przez 82 artykuły spożywcze, które możemy zakwalifikować do produktów roślinnych oraz 28 artykułów niebędących pochodzenia roślinnego. Pszczoły są zapylaczami aż 77% z tych 82 artykułów spożywczych, z których dla 48% są najważniejszymi owadami zapylającymi. Ocenia się (i ta ocena wydaje sie być właściwa), że 1/3 produktów spożywanych przez człowieka jest zależna bezpośrednio lub pośrednio od zapylania przez owady. Ocena ta wydaje się być bardziej adekwatna dla społeczeństw w krajach rozwijających się. i oszczędności Około 130 gatunków roślin rolniczych w USA zapylanych jest przez pszczoły. Znaczenie ekonomiczne tych owadów w postaci szacowanej rocznej wartości zapylania przez pszczoły miodne dla rolnictwa amerykańskiego oceniane jest na ponad 9 miliardów USD. Inne badania, w których brano pod uwagę rownież udział dzikich owadów pszczołowatych oraz stosowano bardziej rygorystyczne kryteria wykazały, że korzyści z tytułu zapylania przez pszczoły miodne wynoszą od 1,6 do 5,7 miliarda USD. Roczne korzyści dla gospodarki człowieka płynące z tytułu zapylania upraw w Kanadzie oceniono na 443 miliony dolarów kanadyjskich. W tym kraju aż 47 tys. rodzin pszczelich jest wynajmowanych właśnie do zapylania. Wyliczono, że każdy wydany dolar na wynajem pszczół miodnych do zapylania w stanie Quebec przynosi zwrot 41 dolarów na plantacjach borówki i aż 192 dolary na plantacjach jabłoni. W Wielkiej Brytanii co najmniej 39 gatunków roślin rolniczych uprawianych dla zbioru owoców lub nasion jest zapylanych przez owady. Pszczoły miodne i trzmiele są najczęściej spotykanymi owadami na kwiatach i są głównymi zapylaczami tych upraw. Oszacowano, że roczna wartość z tytułu zapylania przez owady wynosi w Wielkiej Brytanii 202 mln funtów. Z tej wielkości na pszczoły miodne przypada około 137,8 miliona funtów. Na terenie krajów Unii Europejskiej, w badaniach dotyczących 30 najważniejszych upraw entomofilnych, działalność pszczół jako zapylaczy tych upraw przynosi gospodarce człowieka rocznie około 5 mld Euro, z czego 4,3 mld przypada na pszczołę miodną

11 Poniżej prezentuję szacunkowe korzyści wynikające z zapylenia wybranych upraw w naszym kraju. Zwyżka plonu wynikająca z zapylenia kwiatów przez pszczoły przeliczana jest na realną wartość finansową. Szacunkowe korzyści wynikające z zapylania jabłoni w Polsce Powierzchnia upraw jabłoni* 170 tys. ha* Średnia cena 1t jabłek deserowych na rynku hurtowym 1,9 tys. zł** Średnia roczna produkcja jabłek 1,9 mln ton Wartość produkcji 3,5 mld zł Wielkość produkcji uzyskiwanej dzięki zapylaczom 90% x 1,9 mln ton = 1,7 mln ton Wartość produkcji uzyskiwanej dzięki zapylaczom 1,7 mln ton x 1,9 tys. zł/t = 3,2 mld zł Wartość plonu jabłek uzyskiwanego dzięki zapylaczom z 1 ha sadu 19 tys. zł!!! * Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2011; wyd. GUS ** Rynek roślin oleistych, Nr 20/2012; biuletyn MRiRW Szacunkowe korzyści wynikające z zapylania rzepaku w Polsce Powierzchnia upraw rzepaku 946 tys. ha* Średnia roczna produkcja nasion rzepaku 2,2 mln ton Średnia cena 1 tony nasion rzepaku na rynku zł** Wartość produkcji nasion 4,64 mld Wielkość produkcji uzyskiwanej dzięki zapylaczom 30% x 2,2 mln ton = 743 tys. ton Wartość produkcji uzyskiwanej dzięki zapylaczom = 743 tys. ton x 2081 zł/t = 15,5 mld zł Wartość plonu nasion rzepaku uzyskiwanego z 1 ha plantacji dzięki zapylaczom 15 tys. zł!!! * Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2011; wyd. GUS ** Rynek owoców i warzyw świeżych, Nr 20/2012; biuletyn MRiRW Jak wspomóc zapylanie? Korzyści z zapylania entomofilnych roślin uprawnych są niepodważalne. Stąd też duże zaintaresowanie naukowców jak również i świadomych producentów różnymi substancjami przyciągającymi owady, tzw. atraktantami. Stosuje się je w celu zwiększenia skuteczności zapylania. W wielu przypadkach udowodniono znaczny wzrost plonu, a co za tym idzie dochodu plantatora, przy stosowaniu atraktantów w stosunku do zapylania przez owady występujące w naturalnym zagęszczeniu. Pszczoły zbieraczki (pyłku i nektaru) cechują się m.in. tym, że najpierw wykorzystują rośliny znajdujące się najbliżej pasieki, a w miarę potrzeby dopiero zwiększają promień swego lotu. Na łanie kwitnącej rośliny entomofilnej pracuje jednocześnie tyle zbieraczek, dla ilu wystarcza pożytku, inne zaś lecą dalej. Literatura podaje, że zasięg lotu pszczół przy sprzyjającej pogodzie wynosi 2-3 km, ale może też przekraczać 5 km i więcej. Praca zbieraczek jako dostarczycielek pokarmu dla rodziny pszczelej w ulu i jako zapylaczy kwiatów jest tym efektywniejsza, im krótsza jest droga do źródła pożytku. Dlatego stosuje się podwożenie pasiek do upraw, ustawiając ule grupami po kilka lub pojedynczo, możliwie blisko kwitnących roślin lub nawet wewnątrz plantacji. Przewozu rodzin pszczelich dokonuje się późnym wieczorem, po zakończonych lotach lub nocą, aby rano pszczoły mogły się oblecieć na nowym miejscu i zacząć pracę na kwiatach. Aby zapobiec powrotom pszczół na stare miejsce należy przewozić je latem na odległość co najmniej 3 km, natomiast wiosną, kiedy jest chłodno, dopuszczalne są odległości dużo krótsze. A może wynająć pszczoły? W krajach wysoko rozwiniętych bardzo poważnym źródłem dochodu pszczelarza jest wynajem rodzin pszczelich do zapylania. W latach dziwięćdzisiątych ubiegłego stulecia obserwowano tam znaczący wzrost stawki za usługi zapylania. Należy przy tym pamiętać, że w przypadku upraw sadowniczych, gdzie plon główny stanowią owoce lub orzechy, dobre zapylanie przez owady jest jedynym zabiegiem umożliwiającym zwiększenie plonu. Tylko wówczas istnieje szansa na zwiększenie liczby zawiązywanych owoców. Wszystkie pozostałe zabiegi stosowane po momencie zapylenia, takie jak regulatory wzrostu, herbicydy, fungicydy czy insektycydy przyczyniają się nie tyle do wzrostu plonu, co do ograniczenia jego strat. Ze względu na te korzyści, zapylanie przez owady odgrywa bardzo ważną rolę w utrzymywaniu zrównoważonego i dochodowego rolnictwa przy całkowitym braku szkodliwości dla środowiska. Dobre zapylanie upraw entomofilnych, a dzięki temu uzyskiwanie optymalnego poziomu plonowania powinno być nieodłącznym warunkiem polityki rolnej w pełni przyjaznej dla środowiska. Pszczoła indykatorem W związku z występującymi często zatruciami środowiska przyrodniczego pszczoła miodna spełnia inną niezmiernie ważną rolę. Stanowi bardzo czuły indykator stopnia zanieczyszczenia środowiska. Zbieraczki nektaru i pyłku z każdej 18 19

12 pasieki penetrują teren o dużej powierzchni, bo w promieniu 3 km i więcej. W czasie zatruć pszczelarz ma natychmiast sygnał o tym w rodzinach pszczelich i może alarmować o zaistniałych faktach odpowiednie władze czy służby. Dzięki temu udaje się zapobiegać dalszemu nieszczęściu, zatruwaniu innych zwierząt i ludzi. Warto też wiedzieć, że pszczoły miodne mają zdolność oczyszczania w pewnym stopniu przynoszonego do ula skażonego wziątku nektarowego podczas przerabiania go na miód. Zanieczyszczenia np. metali ciężkich kumulują się w organizmach tych owadów i po ich śmierci są eliminowane z rodzin. Nie tylko wartość zapylająca pszczoły Ekonomiczna wartość zapylania przez owady pszczoławate wykracza ponad produkcję rolniczą, ponieważ pszczoły zapylają nie tylko rośliny uprawne. Wiele doniesień potwierdza, że pszczoły zapylają ponad 16% z wszystkich gatunków roślin kwiatowych na świecie. Zapylanie przez pszczoły zapewnia równowagę między gatunkami rodzimymi i nowo wprowadzanymi do ekosystemu, kontroluje erozję gruntów, wpływa na upiększanie środowiska życia człowieka i zwiększa wartość jego dochodów. Pszczoły zapylają rodzime gatunki roślin, które dostarczają żywności dziko żyjącym konsumentom, stanowiącym nieodłączny element naturalnego ekosystemu. Wszelkie wysiłki mające na celu określenie poziomu korzyści, które zapylanie przez pszczoły daje społeczeństwu, powinny przekonać sceptyków, jeśli takowi się znajdą. Jak widać, argumenty mają aspekt nie tylko ekonomiczny czy ekologiczny, ale także i filozoficzny. Dokonanie właściwej i rozsądnej oceny ekonomicznej wartości, jaką zapylanie przez pszczoły przynosi człowiekowi przy produkcji żywności, możliwe jest dzięki zinstytucjonalizowanemu gromadzeniu danych w sektorze rolnictwa. Jednak niektórych wartości nie da się niestety zmierzyć. O ile rośliny entomofilne będą obecne w życiu człowieka, człowiek będzie zawsze zależny od pszczół. Pszczoły mogą nie być konieczne dla życia człowieka, ale są konieczne dla życia w ogóle. Znaczenie pszczoły miodnej dla środowiska przyrodniczego i dla gospodarki człowieka jest ogromne. Trzeba żeby o tym wiedzieli nie tylko pszczelarze, ale całe społeczeństwo, by rozumiano potrzebę troski o te bezcenne owady. W tabeli przedstawiono procentowy poziom strat w plonowaniu niektórych roślin uprawnych w warunkach ograniczonego i braku udziału owadów zapylających w czasie kwitnienia, według różnych autorów. Roślina uprawna Poziom strat plonu (%) w przypadku Braku 50% pszczół Całkowitego braku pszczół Arbuz Awokado Bawełna nasiona Borówka wysoka - duży Brzoskwinia Buraki nasiona 0 10 Cebula nasiona Dynia - 90 Fasola zwyczajna Grusza Jabłonie Kapusta nasiona Koniczyna biała ewidentny Koniczyna czerwona ewidentny Koniczyna inkarnatka duży Koniczyna szwedzka - ewidentny Lucerna Malina - nieznaczny Marchew nasiona Melon Migdały Nostrzyk 5 10 Ogórek Rzepak - nieznaczny Słonecznik Soja 0 1-nieznaczny Szparagi nasiona Śliwa Truskawka Wiśnia Żurawina

13 Praca i efektywność owadów zapylających Dr inż. Joanna Klepacz-Baniak Plantpress dni kwietnia do końca czerwca. Jednakże dzięki zimowaniu postaci dorosłych w kokonach można w odpowiednich warunkach temperaturowych sterować szybkością ich rozwoju, przyspieszając lub opóźniając ich wyloty, w zależności od terminu zakwitania roślin wymagających zapylenia. Fot. 3. Samica murarki ogrodowej odwiedzająca kwiat truskawki Fot. J. Klepacz-Baniak Fot. J. Klepacz-Baniak Fot. 1. Wczesną wiosną matki trzmiele szukają miejsc na gniazdowanie Fot. 2. W przypadku agrestu wskutek odwiedzin kwiatów przez pszczoły plon owoców może być nawet o 50% wyższy Owady zapylające w uprawach ogrodniczych i rolniczych są czynnikiem pożądanym i koniecznym do uzyskania odpowiedniej jakości oraz wielkości plonu. Na drodze koewolucji (wspólnej ewolucji) przystosowanie morfologiczne kwiatów i odwiedzających je zwierząt sprawiły, że owady, zdobywając nektar i pyłek, stały się niezbędnym pośrednikiem w zapylaniu. Przenosząc pyłek z pręcików jednego kwiatu na znamię słupka drugiego, doprowadzają do zapylenia krzyżowego, które nawet u roślin wysoce samopłodnych powoduje wzrost plonu nasion i owoców oraz lepszą ich jakość. Pszczoła miodna (Apis mellifera), trzmiele (Bombus sp.) czy murarka ogrodowa (Osmia rufa) stanowią wzajemnie się uzupełniające grupy zapylaczy. W warunkach naturalnych loty zbieraczek pszczoły miodnej oraz początkowo matek a potem także robotnic trzmieli mają miejsce przez cały okres wegetacyjny. Zimowanie rodzin pszczelich w dużych koloniach zapewnia obecność wielu owadów zapylających (zbieraczek) wczesną wiosną, kiedy matki trzmieli (fot. 1) dopiero szukają miejsc na założenie gniazda. Dlatego zbieraczki pszczoły miodnej są nieodzownymi zapylaczami w uprawach roślin, bardzo wcześnie kwitnących (np. agrest fot. 2, rzepak). Loty samic murarki ogrodowej (fot. 3) trwają zazwyczaj od pierwszych Pogoda, owady i kwiaty Istotnym czynnikiem warunkującym aktywność owadów zapylających są warunki atmosferyczne. Trzmiele mogą oblatywać kwiaty nawet gdy temperatura spadnie do 10 C. Z kolei zbieraczki pszczoły miodnej (fot. 4) w dni słoneczne i bezwietrzne wylatują z ula już w temperaturze 12 C, ale istotny wzrost ich aktywności ma miejsce dopiero w temperaturze C. Samice murarki ogrodowej lubią ciepło i wylatują z gniazd dopiero przy temperaturze bliskiej 15 C, a ich największa aktywność przypada w najcieplejszych godzinach dnia. W deszczowe dni aktywność lotna pszczół miodnych i murarki ogrodowej ustaje. Trzmiele natomiast pracują także przy lekkich opadach deszczu. Także silne wiatry wpływają na ograniczenie prędkości lotów pszczół i liczby lotów po pokarm w ciągu dnia. Loty pszczół ustają kiedy prędkość wiatru jest większa niż 30 km/h. Trzmiele natomiast latają nawet gdy prędkość wiatru dochodzi do 70 km/h. Aktywność lotna pszczoły miodnej i dzikich pszczołowatych ograniczona jest także okresami całkowitego zachmurzenia, podczas gdy trzmiele latają nawet w takich warunkach. Trzmiele są więc wyjątkowo odporne na niekorzystne warunki atmosferyczne. Pracują w czasie niepogody, wiatru, niskiej temperatury i opadów, nawet trwających dłużej. Wykonują loty wtedy gdy inne owady zapylające nie latają. Najbardziej Fot. 4. Zbieraczka pszczoły miodnej (z obnóżami pyłkowymi na III parze odnóży) odwiedzająca kwiat truskawki wrażliwe na warunki atmosferyczne są dzikie pszczołowate, w tym murarka ogrodowa. Owady te w czasie niesprzyjających warunków pogodowych silnie redukują loty lub wcale ich nie wykonują. Fot. J. Klepacz-Baniak 22 23

14 Fot. J. Klepacz-Baniak Fot. 5. Zbieraczka pszczoły miodnej (pobierająca nektar) na kwiecie aronii Warunkiem oblotu kwiatów jest także dostarczanie przez nie pożytku, czyli pokarmu dla owadów, w postaci nektaru (fot. 5) i pyłku. Gdy jest słonecznie i ciepło, rośliny nektarują lepiej niż w czasie chłodnych i wilgotnych dni. Wraz ze wzrostem temperatury, której zwykle towarzyszy spadek wilgotności powietrza, maleje ogólna ilość nektaru w kwiatach, ale wzrasta koncentracja zawartych w nim cukrów, a także bezwzględna ilość cukrów. Warunki atmosferyczne podczas kwitnienia roślin oddziałują także na liczbę nanoszonych na znamiona słupków ziarn pyłku oraz na jego kiełkowanie. Opady deszczu niszczą pyłek już rozwiniętych kwiatów i zmywają kleistą ciecz (ułatwiającą przylepianie się ziaren pyłku) ze znamion słupka, co uniemożliwia zapylenie. Kombinacja wilgotności względnej powietrza i temperatury ma duże znaczenie dla pękania pręcików i wysypywania się pyłku. Dlatego niska temperatura i wysoka wilgotność mają podwójny efekt redukujący: ograniczają aktywność pszczół i opóźniają uwalnianie się pyłku. Wierność kwiatowa Znaczenie w efektywności zapylania ma także wierność kwiatowa owadów zapylających. Pszczoła miodna odwiedza kwiaty tego samego gatunku nawet jeśli inne równocenne pod względem pokarmowym rośliny są w tym czasie dostępne (fot. 6). Sprzyja to szybkiemu i sprawnemu zapyleniu roślin, szczególnie dużych powierzchni upraw monokulturowych. Stałość w odwiedzaniu roślin znacznie silniej zaznacza się u pszczół miodnych niż u trzmieli. Samice murarki ogrodowej natomiast łatwo zmieniają odwiedzane rośliny. Wynika to z odmiennej strategii wykorzystywania bazy pokarmowej. Robotnice pszczoły miodnej porozumiewają się tańcem, dzieląc się informacjami dotyczącymi między innymi miejsca i atrakcyjności pożytku. Dlatego potrafią efektywniej wykorzystać większe skupiska roślin. Natomiast pszczoły samotne i trzmiele podczas poszukiwania i zbioru pokarmu nie wymieniają informacji Fot. 6. Zbieraczki pszczoły miodnej są wierne kwiatom i wykorzystują pożytek do końca kwitnienia uprawy Fot. J. Klepacz-Baniak między sobą. Penetrują teren otaczający gniazdo z jednakowym nasileniem we wszystkich kierunkach. Dużym zagrożeniem dla efektywnego zapylania roślin przez murarkę ogrodową są rosnące w pobliżu plantacji rośliny wiatropylne, takie jak orzech włoski, topola czy dąb. Rośliny te mają bardzo wysoką wydajność pyłkową, co powoduje że samice murarki się nimi interesują. Aby zmniejszyć odciągający wpływ roślin wiatropylnych gniazda murarki ustawia się w odległości co najmniej 350 m od wiatropylnych roślin. Odległość pożytku Ważnym czynnikiem efektywnego zapylania jest odległość gniazd owadów zapylających od kwitnących roślin. Pszczoły miodne zwykle nie wylatują na odległość większą niż 3 km od gniazda, a około 75% zbieraczek lata na odległość nie większą niż 1 km. Natomiast młode, niedoświadczone robotnice wylatują po pokarm nie dalej niż na kilkaset metrów od ula. Dlatego już w odległości 150 m od ula na kwitnących roślinach można zauważyć wyraźne zmniejszenie liczby pszczół. Podczas niekorzystnych warunków atmosferycznych zasięg lotów pszczół nie przekracza m, a wówczas dobry plon owoców i nasion uzyskuje się z roślin znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie rodzin pszczelich. Trzmiele w poszukiwaniu pokarmu nie wylatują daleko od gniazda. Zasięg ich lotu wynosi około 1 km, a prawie 40% robotnic nie wylatuje na odległość większą niż m od gniazda. Także murarka ogrodowa poszukuje pokarmu w niewielkiej odległości od gniazda. W korzystnych warunkach pogodowych i przy dużej obfitości pokarmu wylatuje na odległość m od gniazda. Efektywność zapylania wszystkich przedstawionych zapylaczy jest więc tym większa im mniejsza jest odległość pożytku od gniazda czy ula. Dlatego ważne jest aby ule czy gniazda umieszczać blisko kwitnących roślin, w środku uprawy, najlepiej grupami. Czas pracy Kolejnym czynnikiem wpływającym na skuteczność zapylania jest czas pracy owadów zapylających na kwiatach. Trzmiele w ciągu dnia pracują dłużej niż zbieraczki pszczoły miodnej i samice murarki ogrodowej. Zaczynają obloty wcześniej kończą je nawet po zachodzie słońca. Powoduje to wydłużenie ich czasu pracy nawet o 2-3 godzin w ciągu dnia w porównaniu do pszczoły miodnej. Najkrócej na kwiatach pracują samice murarki ogrodowej, ale skuteczność zapylania jest równie wysoka jak pszczoły miodnej. Ciężar owoców przy zapyleniu murarką i pszczołą miodną jest porównywalny. Zarówno trzmiele jak i samice murar

15 Fot. J. Klepacz-Baniak ki w tym samym czasie odwiedzają więcej kwiatów niż pszczoły, krócej na nich pracując. Przez co ilość owadów potrzebnych dla dobrego zapylenia powierzchni uprawy ulega znacznemu zmniejszeniu. Samice murarki ogrodowej oraz trzmiele wylatując po pokarm zbierają jednocześnie nektar oraz pyłek. Odwiedzając kwiaty owady te kontaktują się z częściami generatywnymi kwiatu, przez co wskutek ich odwiedzin każdorazowo dochodzi do zapylenia. Ocierając się o pręciki powodują osypywanie pyłku, który łatwo się przyczepia do silnie owłosionego ciała i równie łatwo przykleja się do wydzieliny znamienia słupka kolejno odwiedzanego kwiatu. Natomiast w rodzinie pszczelej, wśród pszczół lotnych wyróżnić można zbieraczki nektaru, pyłku oraz obu tych surowców. Strategie zbioru nektaru i pyłku są odmienne. Zbieraczki pyłku są bardziej wartościowe w zapylaniu aniżeli zbieraczki nektaru: przenoszą na ciele więcej ziarn pyłku, odwiedzają kwiaty młodsze z receptywnym znamieniem słupka, krócej przebywają na kwiecie i co najważniejsze znacznie częściej mają kontakt ze znamieniem słupka. Doświadczone zbieraczki nektaru siadają na płatkach kwiatu i tylko pobierają słodką ciecz z nektarników, unikając kontaktu z częściami generatywnymi kwiatu, nie przenoszą pyłku na słupek. Brak lub niedostateczna liczba owadów zapylających nie tylko na plantacjach wielu roślin uprawnych, w tym rzepaku (fot. 7) skutkuje niedostatecznym zapyleniem kwiatów, co z kolei powoduje gorsze wykształcenie się owoców, gorszą jakość nasion o mniejszej sile kiełkowania. Dobrym przykładem jest truskawka, która bez udziału pszczół w zapylaniu wydaje podobną liczbę owoców jak w przypadku zapylenia kwiatów przez Fot. 7. Zbieraczka pszczoły miodnej na kwiecie rzepaku owady, ale plon tych owoców, które są zdeformowane i drobne jest nawet o 20% niższy. Pszczoła murarka ogrodowa Dr inż. Joanna Klepacz-Baniak Plantpress Murarka ogrodowa (Osmia rufa) jest samotnie żyjącą, dziką pszczołą z rodziny miesiarkowatych (Megachilidae). Błonkówka ta występuje na terenie całej Polski. Nazwa murarka pochodzi od czynności związanych z zakładaniem gniazd, do których budowy używa ona gliny lub piasku zmieszanego ze śliną. Opis Murarka ogrodowa jest owadem, którego osobniki różnią się od siebie wielkością samice mają przeciętną długość mm (fot. 1) i są większe od samców. U samic tułów i pierwsze 3 segmenty odwłoka są rdzawe lub rudoczerwone (stąd łacińska nazwa rufa), pozostałe segmenty i głowa czarne. Na brzusznej stronie odwłoka samicy znajduje się szczoteczka Fot. 1. Murarka ogrodowa, pszczoła, która nie ma żądła brzuszna służąca do zbioru i przenoszenia pyłku. Tworzą ją żółtobrązowe, szczeciniaste włoski, ułożone w 4 lub 5 rzędów i skierowane ku tyłowi. Samiec, długości 8 10 mm, ma brązowy odwłok z lekkim metalicznym połyskiem, tułów żółtawy lub rdzawy i charakterystyczny pęczek białych włosków na głowie. Fot. J. Klepacz-Baniak Rozwój Jest to jeden z najpospolitszych wiosennych gatunków pszczół, których loty trwają od pierwszych dni kwietnia do końca czerwca. Samce wylatują z gniazd kilka dni wcześniej niż samice, ale okres ich aktywności jest znacznie krótszy niż samic i trwa tylko 3 tygodnie. Długość życia samic wynosi 7-8 tygodni. Samice 26 27

16 Fot. J. Klepacz-Baniak po wyjściu z gniazda kopulują (fot. 2) z kilkoma samcami, a unasienione przystępują do budowy gniazda, zbioru nektaru i pyłku oraz składania jaj. Po zakończonej reprodukcji samice giną. Ze złożonych w gniazdach jaj wylęgają się Fot. 2. Kopulująca para murarki ogrodowej larwy, które odżywiają się zapasem pokarmu zebranym przez samicę i ulokowanym w komórce, snują oprzędy i we wrześniu się przepoczwarzają. Zimę spędzają w postaci imaginalnej (dorosłej) w oprzędach. Wiosną wylatują i powtarzają jednoroczny cykl życiowy. Baza pokarmowa Źródłem pokarmu dla murarki jest ok. 150 gatunków roślin w tym również uprawne. Odwiedza ona m.in. wszystkie gatunki drzew owocowych, porzeczki, maliny, truskawki, jeżyny, rzepak, wykę czy mniszek. Jest ona powszechna w ogrodach przydomowych i sadach. Gniazdo Murarka zakłada gniazda w spróchniałych drzewach, drewnianych ścianach, belkach, słupach lub konarach, pustych łodygach roślin, takich jak: trzcina, ostrożeń, barszcz, czasami w pustych gniazdach os i pszczół, rzadziej w szczelinach skał i murów. W gnieździe, którego korpus stanowi rurkowata osłonka znajduje się od kilku do kilkunastu komórek (komór lęgowych), zlokalizowanych jedna za drugą i oddzielonych przegrodami z zaprawy murarskiej. Pojedynczą komórkę samica wyposaża w porcję pokarmu (fot. 3), a następnie składa jajo i ją zasklepia. W głębszych częściach gniazda samica składa zapłodnione jaja, z których wylęgają się samice. Z jaj niezapłodnionych, składanych jako ostatnie bliżej otworu Fot. 3. Przekrój przez rurkę gniazdową z wykształconymi kokonami, widoczna też różowej barwy porcja pokarmu pyłkowego, świadcząca o tym, że larwa zamarła i nie wykorzystała znajdującego się w komórce pożywienia Fot. J. Klepacz-Baniak wyjściowego, wylęgają się samce. Otwór wejściowy do gniazda samica zamurowywuje. Pojedynczą porcję pokarmu stanowi około 200 mg pyłku zmieszanego z nektarem. Zatem aby zaprowiantować 1 komorę lęgową (przygotować taką porcję), samica wykonuje około 40 lotów, odwiedzając 1200 kwiatów. Jedna samica, nawet w trudnych warunkach pogodowych, zakłada przeciętnie 5 komór lęgowych, na zaprowiantowanie których wykonuje 200 lotów, zapylając w ten sposób 6000 kwiatów. W dobrych warunkach pogodowych 1 samica zakłada zwykle 15 komór lęgowych. Hodowla Stworzenie murarce dogodnych warunków życia bądź nawet jej hodowla nie są skomplikowane. Do przygotowania gniazd dla tej błonkówki wykorzystać można naturalne konstrukcje źdźbła trzciny pospolitej (fot. 4), puste w środku łodygi roślin z rodziny selerowatych (dawniej baldaszkowe), itp. Rurki gniazdowe powinny mieć długość cm i średnicę otworów 8 mm. W przypadku mniejszej średnicy otworów (5-6 Fot. 4. Gniazdem murarki mogą być źdźbła trzciny, które po złożeniu jaj samica zasklepia ziemią zmieszaną ze śliną mm) ze złożonych jaj wylęga się większa liczba samców, zaś w łodygach o średnicy otworów 6-7 mm uzyskuje się równowagę płci lub przeważają samice (7-8 mm). Nie warto zatem zakładać gniazd z węższych rurek, gdyż w krzyżowym zapylaniu roślin aktywny udział biorą jedynie samice. Ponieważ murarki tolerują ścisłe ułożenie rurek gniazdowych, można tworzyć z nich pakiety. Rurki gniazdowe najlepiej umieszczać w drewnianych, zadaszonych skrzynkach celem zabezpieczenia ich przed deszczem i zawilgoceniem. W miejscu uprawy, którą pszczoły mają oblatywać, rurki gniazdowe przywiązuje się do drzew w taki sposób, aby nie były one narażone na podmuchy wiatru, lub umieszcza się je na przygotowanych do tego celu stojakach. Wysokość, na jakiej znajdują się rurki gniazdowe, nie ma większego znaczenia dla lotów pszczół. Natomiast ważne jest, aby ich otwory wylotowe skierowane były w stronę południową, względnie południowo-wschodnią lub południowo-zachodnią. Rurki gniazdowe można zasiedlić na dwa sposoby. W miejscach naturalnych skupisk murarki (najczęściej na południowych ścianach budynków, drewnianych stodół), gdy zakwitną pierwsze rośliny, wystawia się przygotowany wcześniej ma- Fot. J. Klepacz-Baniak 28 29

17 Fot. J. Klepacz-Baniak teriał gniazdowy. Drugi sposób polega na zakupieniu kokonów tej pszczoły. Kokony zabezpieczone przed wilgocią oraz ptakami wystawia się w bezpośrednim sąsiedztwie rurek gniazdowych również po zakwitnięciu pierwszych roślin. Liczba rurek gniazdowych, które należy przygotować, zależy od liczby posiadanych kokonów. Zakładając, że struktura płci wynosi 1:1, a na każdą samicę powinny przypadać co najmniej 2 rurki gniazdowe, należy przygotować przynajmniej tyle rurek, ile mamy kokonów. Po wygryzieniu się pszczół z kokonów (fot. 5, czyli 2 3 tygodni po ich wyłożeniu w naturalnych warunkach), resztki kokonów trzeba usunąć, ponieważ mogą stać się one źródłem pasożytów. Rurki gniazdowe należy w okresie lotów pszczół zabezpieczyć przed dostępem ptaków owadożernych, Fot. 5. Wygryzające się z kokonów pszczoły takich jak sikory i dzięcioły. W tym celu stosuje się siatkę o oczkach szerokości 3-4 cm. Cały czas zarówno w okresie aktywnych lotów murarek, jak i po ich ustaniu należy dbać o to, aby gniazda nie uległy zawilgoceniu. Po ustaniu lotów murarek rurki gniazdowe można zabezpieczyć siatką o drobnych oczkach (fot. 6), która także chroni przed ptakami drapieżnymi i drobnymi gryzoniami (np. kuny), ale też ogranicza dostęp do gniazd innym owadom oraz pasożytom, często uniemożliwiając wylot pasożytom już zagnieżdżonym. Jesienią można przenieść rurki gniazdowe do suchego i czystego pomieszczenia, w którym panuje temperatura zbliżona do tej panującej w środowisku naturalnym, lub zabezpieczone przed wilgocią pozostawić w miejscu ich stacjonowania. Problemem ograniczającym hodowlę murarki są pasożyty. Do najczęściej występujących i najbardziej uciążliwych należą: złotolitka ognista (Chrysis ignita, Fot. 6. Zabezpieczone przed dostępem ptaków (siatka) i deszczem (dachówką) rurki gniazdowe zebrane w pakiety oraz drewniane pojemniki z kokonami, z których wylęgną się błonkówki Fot. J. Klepacz-Baniak fot. 7a, 7b) i szmeronia (Stelis phaeoptera). Aby zminimalizować śmiertelność pszczoły przeprowadza się w lutym, marcu selekcję kokonów. W tym celu wyjmuje się je z rurek. Oprzędy barwy ciemnokasztanowej, bez oznak zapleśnienia, o kształcie wydłużonego owalu, z wystającym białawym stożkiem na jednym biegunie świadczą o dobrej zdrowotności (fot. 8). Takie kokony przechowuje się w pojemnikach, w których możliwa jest wentylacja. Wszystkie oprzędy spasożytowane, spleśniałe i źle wykształcone oraz resztki gniazd należy usunąć i spalić. Na wiosnę kolejnego roku rurki z zimującą murarką bądź kokony wynosimy na zewnątrz, powtarzając cykl hodowlany. Biorąc pod uwagę szybkie rozmnażanie się osobników w kolonii, należy pamiętać o przygotowaniu odpowiedniej liczby nowych rurek gniazdowych, których powinno być co najmniej 2 razy więcej niż w roku poprzednim. Fot. 7a. Złotolitka ognista... Fot. 7b.... i miejsca jej gniazdowania Fot. 8. Wyselekcjonowane, zdrowe kokony Zalety Murarka ogrodowa jest gatunkiem łatwo przystosowującym się do warunków stworzonych jej przez człowieka. Skłonność do zajmowania sztucznych gniazd, tworzenie kolonii oraz duża dynamika rozrodcza, szerokie preferencje pokarmowe i brak agresywności w stosunku do człowieka predysponują ją do chowu na większą skalę. Również niskie nakłady pracy oraz dobra znajomość hodowli tego owada sprzyjają rozpowszechnianiu murarki ogrodowej jako zapylacza roślin, w czym charakteryzuje się wysoką skutecznością. Fot. J. Klepacz-Baniak 30 31

18 Dzikie owady zapylające wobec chemicznej ochrony roślin Dr Dariusz Teper Instytut Ogrodnictwa, Oddział Pszczelnictwa w Puławach Zapylanie kwiatów roślin uprawnych jest jednym z najważniejszych, a jednocześnie najtańszym czynnikiem plonotwórczym. Proces ten przebiega często bez naszej ingerencji, a czasem i wiedzy. Szacowane na setki miliardów dolarów globalne korzyści, jakie daje zapylanie kwiatów wielokrotnie przewyższają wpływy ze sprzedaży miodu i pozostałych produktów pszczelich razem wziętych. Ogromną rolę w zapylaniu upraw, oprócz pszczoły miodnej, odgrywają również dzikie pszczoły, których na świecie żyje około , a w Polsce ponad 450 gatunków. Większość z nich, bo blisko 80% to samotnice. Znaczy to, że samica sama buduje gniazdo, gromadzi zapasy pyłku i na zgromadzonym pokarmie w oddzielnych komórkach składa pojedyncze jaja, po czym ginie zanim pojawi się jej potomstwo. Dzikie pszczoły w Polsce Nadrodzina pszczół (Apoidea) została podzielona przez systematyków na 10 rodzin, z których 7 występuje w Polsce: Lepiarkowate (Colletidae) najbardziej prymitywne pszczoły nieposiadające aparatu do przenoszenia pyłku, dlatego transportują go w wolu. Gnieżdżą się w ziemi lub pustych łodygach roślin. W Polsce stwierdzono występowanie 35 przedstawicieli tej rodziny. Smuklikowate (Halictidae) jest to jedna z największych rodzin pszczół, z której w naszym kraju występują 102 gatunki. Samice zakładają gniazda w ziemi tworząc często kolonie dużych rozmiarów, a pyłek zbierają na włoski porastające ich nogi. Pszczoły te chętnie oblatują rośliny z rodziny selerowatych (dawniej baldaszkowatych Apiaceae). Pszczolinkowate (Andrenidae) ta ogromna rodzina ma swych przedstawicieli na wszystkich kontynentach oprócz Australii. Są to najczęściej pszczoły zakładające gniazda pojedynczo, chociaż nieliczne gatunki gnieżdżą się w koloniach. Samice transportują pyłek przy pomocy specjalnych włosków na goleniach (fot. 1). Fot. 1. Pszczolinka na kwiatach wiśni (na odnóżach widoczne ładunki pyłku) Fot. 2. Samica murarki ogrodowej odwiedzająca kwiat truskawki Fot. 3. Miesiarka lucernówka wycinająca skrawek liścia do budowy komórki gniazdowej Spójnicowate (Melittidae) to niezbyt liczna rodzina reprezentowana w naszym kraju przez 10 gatunków średnich i dużych pszczół gnieżdżących się w ziemi. Można je obserwować latem, kiedy tworzą kolonie czasem pokaźnych rozmiarów. Samice zbierają pyłek na włoski porastające golenie ich tylnych nóg. Miesiarkowate (Megachilidae) w Polsce stwierdzono występowanie 89 przedstawicieli tej rodziny. Należą tu między innymi hodowana i wykorzystywana na coraz większą skalę murarka ogrodowa (fot. 2, Osmia rufa) znakomity owad zapylający w sadach oraz miesiarka lucernówka (fot. 3, Megachile rotundata) ceniony na całym świecie owad zapylający lucernę. Pszczoły te gnieżdżą się w spróchniałym drewnie, pustych łodygach roślin, ziemi, różnego rodzaju szczelinach murów czy skał, a nawet w pustych muszlach ślimaków. Komórki w gniazdach samice budują z pociętych żuwaczkami kawałków liści, płatków kwiatów, przeżutej masy roślinnej lub murują z wilgotnej gliny albo mułu. Pyłek natomiast transportują na szczoteczce gęstych włosków porastających brzuszną stronę ich odwłoka. fot. D. Teper fot. D. Teper 32 33

19 Porobnicowate (Anthophoridae) jest to jedna z najliczniejszych rodzin pszczół (fot. 4) na świecie. W Polsce reprezentowana jest przez 84 gatunki. Samice zbierają pyłek na szczoteczkę włosków na goleniach tylnych nóg. Gnieżdżą się w ziemi, spróchniałym drewnie, suchych łodygach roślin lub polepach starych domów albo glinianych spoinach murów. Fot. 4. Pszczoła z rodziny porobnicowatych odwiedzająca kwiaty brzoskwini Pszczołowate (Apidae) ta rodzina, reprezentowana w Polsce przez 37 gatunków, znajduje się na szczycie drabiny w systematyce pszczół między innymi ze względu na najwyższy stopień rozwoju społecznego. Należą tu: pszczoła miodna (Apis mellifera), trzmiel (Bombus) i trzmielec (Psithyrus) pasożyt gniazdowy trzmiela nie budujący własnego gniazda. Transport pyłku odbywa się przy użyciu najdoskonalej rozwiniętego w tym celu aparatu koszyczka. Jednak nie zawsze pszczoła miodna W większości przypadków dzikie pszczoły są uzupełniającymi zapylaczami w stosunku do pszczoły miodnej. Jednak część gatunków roślin jest niechętnie przez nią oblatywana jak na przykład lucerna. Pręcikosłupowie w kwiatach lucerny zamknięte jest przez zrośnięte płatki korony, tworzące tzw. łódeczkę. W momencie siadania owada na kwiecie, pręcikowie uwalniając się z łódeczki, z dużą siłą uderza go od dołu w głowę. Po kilku takich ciosach robotnice pszczół zniechęcają się do kwiatów lucerny, dlatego na masową skalę zaczęto wykorzystywać do jej zapylania dziką pszczołę samotnicę miesiarkę lucernówkę potrafiącą w porę uniknąć uderzenia, a otwierającą nawet 10 kwiatów w ciągu jednej minuty. Z kolei plantacje nasienne koniczyny czerwonej znacznie lepiej zapylają trzmiele niż pszczoła miodna. Przewaga trzmieli polega na tym, iż posiadają znacznie dłuższe języczki niż robotnice pszczół i bez trudu sięgają do nektaru zgromadzonego na dnie kwiatu o wąskiej, rurkowatej koronie i przy okazji go zapylają. Robotnice pszczoły miodnej natomiast nie mogąc dostać się normalną drogą do słodkiej wydzieliny nektarników często rabują nektar przez boczne otworki wygryzione np. przez chrząszcze, jednak nie dochodzi wtedy do zapylenia. fot. D. Teper Uprawy polowe i sadownicze zapylane są najczęściej przez pszczoły z okolicznych pasiek, rzadko zaś przez rodziny podwożone do kwitnących upraw. Problemy z wynajmem pszczół do zapylania wynikają między innymi z faktu, iż pszczelarze chętniej wywożą pasieki np. na plantacje rzepaku (fot. 5) czy gryki (fot. 6), gdzie mogą uzyskać duży wziątek miodu. Gorzej jest, gdy wymagające zapylenia gatunki nie dostarczają takich ilości nektaru (surowca do produkcji miodu). Taką rośliną jest np. truskawka (fot. 7), która jest szczególnie wymagająca w stosunku do owadów zapylających. Przy ich braku owoce są małe, zniekształcone i mogą być sprzedane jedynie jako tani surowiec dla przemysłu przetwórczego, a nie jako droższe owoce deserowe. Jeżeli plantator truskawek nie wynajmie (odpłatnie) rodzin pszczelich zdany jest tylko na pszczoły z pobliskich pasiek oraz na dzikie owady zapylające. Jak chronić? Ochrona chemiczna roślin jest obecnie czynnikiem, bez którego trudno sobie wyobrazić nowoczesne rolnictwo czy ogrodnictwo. Uprawa niektórych gatunków roślin bez intensywnej ochrony chemicznej w ogóle nie jest możliwa. W innych przypadkach stosowanie środków ochrony roślin powoduje znaczną zwyżkę plonów, a co za tym idzie osiągnięcie lepszego efektu finansowego. Wszystkie środki ochrony roślin zalicza się do środków chemicznych stanowiących potencjalne źródło zagrożeń toksykologicznych. Ich niewłaściwe stosowanie, a zwłaszcza środków owadobójczych, ma wiele negatywnych skutków. Często zaślepieni chęcią całkowitego wyeliminowania szkodników upraw powodujemy zagładę ogromnej liczby pożytecznych organi- Fot. 5. Pszczoła miodna odwiedzająca kwiat rzepaku Fot. 6. Pszczoła miodna odwiedzająca kwiat gryki Fot. 7. Zbieraczka pszczoły miodnej na kwiecie truskawki fot. D. Teper fot. D. Teper 34 35

20 zmów. Najbardziej odczuwalny jest brak owadów zapylających na plantacjach entomofilnych roślin gdzie plony radykalnie spadają. O ile oszacowanie strat w pszczelarstwie spowodowanych zatruciem pszczół jest stosunkowo łatwe, to szkód wyrządzonych środowisku naturalnemu w prosty sposób wycenić się nie da. Dzięki zasądzanym przez sądy odszkodowaniom wypłacanym pszczelarzom możliwe jest choćby częściowe odnowienie pasiek. Przyroda natomiast w takich sytuacjach jest bezsilna. Szczególnie niebezpieczne są zatrucia dzikich owadów zapylających wiosną, ponieważ następuje to w momencie, kiedy zaczynają one zakładać swoje gniazda, a śmierć młodej samicy trzmiela czy pszczoły samotnicy sprawia, że nie wychowa ona następnego pokolenia tak cennych dla nas zapylaczy. Takie postępowanie może sprawić, że jednokrotne niewłaściwe wykonanie oprysku insektycydem zniszczy niemal całą pożyteczną entomofaunę w okolicy na wiele lat. Stosowanie toksycznych środków może również wpływać na zatrucia organizmów stojących wyżej w łańcuchu pokarmowym np. ptaków zjadających martwe szkodniki upraw. Wybierając preparaty do chemicznej ochrony roślin należy zwracać uwagę na to, żeby były one jak najbardziej selektywne i niszczyły jedynie szkodniki upraw, a były możliwie bezpieczne dla gatunków pożytecznych, w tym przede wszystkim pszczół. Stan dzikiej entomofauny Ostatnie badania zagęszczenia dzikich zapylaczy na plantacjach roślin entomofilnych wykazały, że naturalne, niezdegradowane przyrodniczo sąsiedztwo upraw wpływa na wielokrotnie wyższą liczebność dzikich zapylaczy. Podczas gdy na plantacjach znajdujących się w otoczeniu innych intensywnie prowadzonych upraw dominuje pszczoła miodna, a dzikich zapylaczy obserwuje się niewiele. Porównanie wyników badań liczebności dzikich owadów pszczołowatych sprzed 1980 r. w stosunku do późniejszych obserwacji na terenie Wielkiej Brytanii Pszczoły giną W naukowych doniesieniach z całego świata mówi się o stale malejącej liczbie owadów pszczołowatych, a także o zaniku niektórych gatunków na ogromnych obszarach. Taki stan rzeczy ma wiele przyczyn. Wpływa na to między innymi intensyfikacja rolnictwa, czego przejawem są ogromne areały monokulturowych upraw intensywnie chronionych chemicznie. Nie bez znaczenia jest także niszczenie roślinności ruderalnej będącej źródłem pożywienia dla owadów, a także miejscem ich gnieżdżenia. Wielkim problemem jest również wypalanie nieużytków, miedz i łąk. Miejsca te po pożarze stają się biologiczną pustynią, ponieważ ogień niszczy wszystkie przejawy życia na powierzchni ziemi, a także kilkanaście centymetrów w głąb. W celu zwiększania bioróżnorodności zniszczonego środowiska od pewnego czasu podejmowane są próby introdukcji wymarłych gatunków na tereny ich wcześniejszego występowania. Zabiegi te jednak nie zawsze przynoszą oczekiwane efekty i muszą być prowadzone z ogromną konsekwencją w niektórych przypadkach nawet wiele lat

21 i Holandii wykazało, że w niektórych miejscach liczba tych gatunków zmniejszyła się nawet o 80%, a wiele z pozostałych jest bliskich wyginięcia. Największe ubytki w stanie liczebnym obserwowano u taksonów związanych z jednym lub kilkoma gatunkami roślin występujących obecnie znacznie rzadziej niż przed laty. Jedynie w przypadku kilku pożytecznych muchówek z rodziny bzygowatych (Syrphidae) zapylających niektóre gatunki uprawne obserwowano niezmieniony poziom, a czasem nawet wzrost ich liczebności. W badaniach tych zaobserwowano również ciekawą zależność. Otóż gatunki rzadkie w przeszłości, po latach okazały się jeszcze rzadsze, natomiast liczne przed laty stały się jeszcze liczniejsze. Stwierdzono również jednoczesne znikanie niektórych owadopylnych gatunków roślin wraz z owadami, które je zapylały. Przeprowadzone badania dowiodły, że braki owadów zapylających mogą być poważnym problemem w niektórych rejonach, zwłaszcza, że ponad 80% europejskich upraw uzależnionych jest od zapylania kwiatów, a korzyści finansowe z tego płynące szacuje się na dziesiątki miliardów euro rocznie, tylko dla terenu Unii Europejskiej. Nie ma już zapewne odwrotu od stosowania środków chemicznych w produkcji roślinnej. Trzeba jednak korzystać z nich z wielką rozwagą tak, aby delikatna równowaga w przyrodzie nie została zachwiana. Pomóc w tym mogą pestycydy nowej generacji, bezpieczne dla naszych naturalnych sprzymierzeńców, w tym także i dzikich pszczół. Zatrucia pszczół straty nie tylko dla pszczelarstwa Dr Piotr Skubida Instytut Ogrodnictwa, Oddział Pszczelnictwa w Puławach Zatrucia pszczół środkami ochrony roślin (ś. o. r.) stanowią nie od dziś poważny problem. Stosowanie tych środków w rolnictwie jest sprawą oczywistą i konieczną ze względu na utrzymywanie zdrowotności upraw rolniczych i ogrodniczych, co jest związane z wielkością uzyskiwanych plonów. Ale należy pamiętać także o tym, że podstawą odpowiedniego plonowania (także zwiększonego) jest właściwe zapylanie roślin przez owady, wśród których na pierwszym miejscu znajduje się pszczoła miodna (Apis mellifera). Działalność zapylająca pszczoły miodnej Efektem zapylania przez pszczołę miodną upraw rolniczych jest zawsze zwiększenie plonów nawet o kilkadziesiąt procent. Przyjmuje się, że w naszym kraju do efektywnego zapylania upraw rzepaku i sadów (bez uwzględniania innych roślin owadopylnych, które kwitną w tym samym okresie) potrzeba co najmniej 1,5 mln rodzin pszczelich, a ich liczba w chwili obecnej oscyluje w granicach 1,2 mln. Skala działalności zapylającej pszczoły miodnej jest w Polsce bardzo duża i obejmuje: wśród uprawnych roślin polowych około 50 gatunków, wśród roślin ogrodniczych około 140 gatunków, w tym: 15 gatunków drzew i krzewów owocowych, około 60 gatunków warzyw, ponad 60 gatunków roślin leczniczych, wśród roślin ozdobnych: 50 gatunków drzew, 90 gatunków krzewów ozdobnych, ponad 120 gatunków bylin, roślin jednorocznych i dwuletnich ozdobnych z kwiatów

22 fot. D. Teper Skala zatruć Największe problemy z zatruciami pasiek występowały w Polsce w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, a stopień zatrucia pasiek wynosił od 50 do 70% w skali kraju. W latach osiemdziesiątych sytuacja uległa nieznacznej poprawie i odsetek zatrutych pasiek wahał się w granicach od 30 do 50%. W ostatnich latach na skutek wzrostu świadomości znaczenia pszczoły miodnej, a także odpowiednich przepisów prawnych, zatrucia pszczół nie są już tak powszechne jak kiedyś, ale w skali całego pszczelarstwa stanowią one istotny problem. Szczególnie wtedy, kiedy ś. o. r. są stosowane wbrew przepisom prawnym, czyli na kwitnące rośliny. Pierwsze zatrucia pszczół daje się zaobserwować od wczesnej wiosny, już w czasie kwitnienia drzew owocowych w sadach. Najwięcej jednak zatruć pszczół w skali kraju obserwowane jest podczas kwitnienia plantacji rzepaku (fot. 1), szczególnie podczas oprysków przeciwko słodyszkowi rzepakowemu oraz stosowania herbicydów na kwitnące chwasty Fot. 1. Plantacja rzepaku w uprawach ziemniaków (ognicha) czy zbóż (chaber bławatek). Bardzo często, głównie na skutek oprysków o niewłaściwej porze, do zatruć dochodzi w trakcie kwitnienia plantacji malin. Rzadziej zdarzają się zatrucia pszczół podczas wykorzystywania przez zbieraczki pszczoły miodnej pożytków występujących w lasach (malina, kruszyna, spadź liściasta lub iglasta), w których dokonuje się oprysków przeciw szkodnikom drzewostanu. Narażenie rodzin pszczelich na zatrucia ma miejsce w zasadzie w trakcie całego sezonu pszczelarskiego i trwa od miesiąca kwietnia aż do sierpnia. Według danych z wojewódzkich związków pszczelarskich (nie wszystkie zatrucia są zgłaszane) w ostatnich latach w kraju ok. 0,5% zatruć pasiek wystąpiło na pożytku rzepakowym, a drugie 0,5% na pozostałych uprawach. 1% zatruć to niby niewiele, ale stanowi to ok rodzin pszczelich, co przy niemożności pozyskania chociażby samego miodu w granicach 15 kg/rodzinę daje straty (zakładając średnią cenę kilograma miodu 20 zł) w wysokości ok. 3,6 mln zł a to już suma niebagatelna. Gdyby doliczyć straty rodzin pszczelich, matek, pyłku, wosku, kwota ta niewątpliwie uległaby co najmniej podwojeniu. Nie wspominając już o tym, że straty gospodarcze wynikające z niezapylenia upraw przez pszczoły szacuje się na 2,3 2,5 mld zł, bez uwzględniania strat spowodowanych brakiem tych owadów w środowisku przyrodniczym. Środek ochrony roślin a pszczoła Relacja ta nie jest sprawą prostą i jednoznaczną. Nie można twierdzić, że każde użycie ś. o. r. jest jednoznaczne ze śmiercią pszczoły i na tym sprawę zakończyć. Rozważania należy prowadzić wielokierunkowo, w różnych płaszczyznach. Przede wszystkim na rodzinę pszczelą należy spojrzeć jako na złożony superorganizm, w którym funkcjonują różne postaci pszczół (matka pszczela, robotnice, trutnie) oraz istnieje wśród nich konkretny podział obowiązków (karmicielki, woszczarki, strażniczki oraz zbieraczki). Zwrócenie uwagi na zróżnicowanie czynności w rodzinie pszczelej jest konieczne do późniejszego, pełnego zrozumienia mechanizmu zatruć pszczół i następstw z tym faktem związanych. Należy pamiętać także o tym, że pszczoły wykazują tzw. wierność kwiatową, która wyraża się tym, że raz odkryte źródło pożytku (np. kwitnący łan rzepaku, fot. 2) zbieraczki wykorzystują do końca i nie interesują się rozkwitającymi w tym czasie (nawet bliżej pasiek) innymi roślinami miododajnymi. Przyjmuje się, że promień lotu pszczół na pożytki wynosi ok. 3 km, z czego za lot efektywny uznaje się lot pszczół na odległość 2 km. Pole o takim promieniu stanowi obszar o bardzo dużej powierzchni (1256 ha). Wiadomo też, iż im mniejsza jest odległość pasieki od upraw roślin miododajnych, tym wykorzystanie tych pożytków jest lepsze (tab. 1), a co za tym idzie bardziej intensywne i zmasowane są loty pszczół. Dlatego też pszczelarze ustawiają swoje pasieki, jeśli jest to możliwe, jak najbliżej pożytku. I tacy, w przypadku zatrucia pszczół, tracą najwięcej. Tabela 1. Wykorzystanie wziątku w zależności od odległości pasieki od pożytku Odległość od pasieki w km Stopień wykorzystania pożytku w % 0 do 0,5 0,5 1,0 1,0 1,5 1,5 2,0 ponad 2 Fot. 2. Zbieraczka pszczoły miodnej od wie dzająca kwiat rzepaku fot. D. Teper 40 41

23 Toksyczność środków ochrony roślin Zgodnie z nową klasyfikacją ś. o. r. ze względu na ryzyko zatrucia pszczół dzielimy na: bardzo toksyczne, toksyczne. Środków z takim oznakowaniem na etykiecie instrukcji staraj się unikać. Jeśli już je stosujesz, pamiętaj o określonej dla pszczół prewencji, a jest to czas, po jakim od wykonania zabiegu możliwy jest oblot przez pszczoły chronionej plantacji bez szkody dla tych owadów. Natychmiastowe i odległe efekty zatruć Działanie trucizn na rodzinę pszczelą może być natychmiastowe i od razu zauważalne bądź odległe, co daje się obserwować w pewnym przedziale czasowym. Natychmiastowy efekt to likwidacja całych rodzin, co czasami ma miejsce najczęściej przy zatruciach ostrych lub silne osłabienie rodziny w wyniku padania dużej liczby pszczół i zamierania czerwiu. Efekt odległy, początkowo o mniej uchwytnych objawach, powoduje takie same, a niejednokrotnie nawet większe straty niż w ostrych zatruciach. W obu przypadkach, kiedy nie dojdzie do zagłady rodziny, prowadzi to do jej osłabienia. Występuje tu, jak na ironię, pewien paradoks. Od początku sezonu pszczelarz dąży do uzyskania rodzin pszczelich o jak największej sile, ponieważ tylko takie rodziny gwarantują duże zbiory miodu i pyłku. W rodzinie jest duża liczba pszczół zbieraczek, które aktywnie uczestniczą w poszukiwaniu źródeł pożytku, penetrując większy teren. Ponieważ robotnice są w dobrej kondycji, pracując wydajniej przynoszą do ula większe ładunki nektaru i pyłku. Jest to pozytywne w przypadku pełnej równowagi występującej w środowisku, w przypadku skażenia pożytku ś. o. r. właśnie najsilniejsze rodziny są zagrożone w pierwszej kolejności. Można to tłumaczyć przynoszeniem do ula większych ilości skażonego wziątku, stanowiącego potencjalne niebezpieczeństwo dla czerwiu i pszczół pozostających w rodzinie. W pełni sezonu, podczas intensywnego rozwoju rodzin pszczelich do ich prawidłowego funkcjonowania niezbędna jest woda, na którą zapotrzebowanie dla jednej rodziny wynosi ok. 1,5-2 l dziennie. Łatwo sobie chyba wyobrazić skutki korzystania z wody, do której w konsekwencji zaniedbań w prowadzeniu zabiegów oprysków plantacji, dostały się ś. o. r. Działanie środków ochrony roślin na pszczoły W zależności od drogi przenikania ś. o. r. do organizmu pszczoły rozróżnić można trzy sposoby ich działania: Działanie kontaktowe uznawane jest za najczęstszą przyczynę zatruć pszczół w warunkach polowych. Środki kontaktowe uszkadzają układ nerwowy pszczół, a wnikając do organizmu przez oskórek powodują śmierć tych owadów. Tego typu zatrucia mogą wystąpić również podczas oprysków plantacji w pogodny dzień, znajdujących się na drodze przelotu pszczół z pasieki do źródła pożytku. W takim przypadku nawet ś. o. r. uznawane za nietoksyczne mogą przez bezpośrednie działanie na pszczołę spowodować jej zatrucie. Działanie żołądkowe do zatrucia dochodzi wtedy, kiedy pszczoła pobierze skażony pokarm. Może to być zarówno nektar, jak i pyłek oraz spadź ale także woda. Jeżeli zastosowany preparat jest silnie toksyczny, pszczoła może zginąć od razu lub w drodze do pasieki, jeśli mniej toksyczny pszczoły mogą ginąć przed ulem, bądź w ulu. Wskazuje to jednoznacznie na to, że przynoszonym do ula skażonym pokarmem zatruwają się lub są podtruwane młode karmicielki i larwy oraz dochodzi do skażenia miodu. Działanie fumigacyjne (gazowe) substancje aktywne środków ochrony roślin wnikają do organizmu pszczoły przez drogi oddechowe. Faktem jest, że z tego rodzaju zatruciami lub podtruciami mamy do czynienia najrzadziej. Może do nich dochodzić podczas oprysku plantacji w upalne dni środkami charakteryzującymi się dużą prężnością par. Szacowanie strat W praktyce wskaźnikiem wielkości zatrucia jest przede wszystkim liczebny ubytek pszczół stwierdzony bezpośrednio po zastosowaniu toksycznych ś. o. r. Ale pszczelarz ponosi straty także podczas podtruć, kiedy osłabione pszczoły pozostają przy życiu. Analizując straty, pomijane są na ogół późniejsze skutki zastosowania ś. o. r. (opóźnienie rodzin w rozwoju, słabsze czerwienie matek). W przypadku zatruć wycenę strat prowadzi się, przyjmując, że określony procent zatrucia pszczół powoduje ograniczenie możliwości produkcyjnych w różnym okresie. Do strat spowodowanych ograniczeniem produkcji miodu w podanym wyżej okresie dolicza się proporcjonalnie utratę produkcji wosku, propolisu, mleczka pszczelego. Wartość utraconych produktów oblicza się na podstawie ceny, jaką pszczelarz osiągnąłby za te produkty. Celem przyspieszenia regeneracji zatrutych rodzin na

24 leży je podkarmić. Przyjmuje się, że rodziny zatrute w 40, 60 i 80% podkarmia się syropem cukrowym o zawartości cukru odpowiednio 1, 2 i 3 kg. Koszt cukru stanowi jego cena wraz z kosztami dostawy. Często do strat dolicza się wartość nie uzyskanych rodzin pszczelich, o które pasieka mogłaby być powiększona w przypadku nie wystąpienia zatrucia. Regeneracja rodziny po zatruciu Regeneracja rodziny pszczelej po zatruciu jest bardzo trudna, a pszczelarz niewiele może pomóc takiej rodzinie w powrocie do stanu pierwotnego (tab. 2). Zarówno w zatruciu o mniejszym stopniu, jak i całkowitym, straty finansowe są ogromne, nie tylko jeśli chodzi o same pszczoły. We wszystkich przypadkach w ulach znajdują się plastry ze skażonymi zapasami miodu i pyłku, które należy usunąć, gdyż dalsze ich wykorzystanie nie jest możliwe. Główna odpowiedzialność za pszczoły spoczywa więc na osobie przeprowadzającej opryski roślin, ponieważ nawet pszczelarz, który jest poinformowany o zamiarze przeprowadzanych zabiegów nie ma możliwości na ten moment przewiezienia pasieki w inne miejsce, ani też zamknięcia wylotów w ulach aby pszczoły nie miały możliwości oblotu (grozi to bowiem gwałtownym wzrostem temperatury w obrębie gniazda pszczelego, brakiem wentylacji, a w rezultacie osypaniem się rodziny). Tabela 2. Czas regeneracji rodziny pszczelej w zależności od procentu zatrucia pszczół Procent zatrucia pszczół Okres regeneracji rodziny pszczelej 1 miesiąc 2 miesiące 3 miesiące Zatrucie odroczone Na zdrowotność rodzin pszczelich oraz ich rozwój ujemnie wpływają wszelkie domieszki substancji aktywnych pochodzących ze ś. o. r. w zapasach pokarmu (miodu, pyłku) gromadzonego w ulu. Substancje toksyczne w małych ilościach niejednokrotnie nie zagrażają od razu życiu pszczół ale spożywane wraz z pokarmem przez pszczoły obniżają ich odporność, skracając w rezultacie ich życie. Substancje te są bardzo szkodliwe dla rozwijającego się czerwiu (hamują rozwój jaj i wzrost czerwiu, zaburzają wylinki), który w wyniku zatrucia może nie dać następnych pokoleń pszczół w sezonie. Niejednokrotnie po użyciu ś. o. r. o niskim stopniu toksyczności lecz stosowanych w pobliżu pasiek o niewłaściwej porze, obserwowano duże straty wśród matek hodowlanych. Matki nie wygryzały się z mateczników, bądź po wygryzieniu nie były akceptowane przez pszczoły, które je natychmiast okłębiały, co w konsekwencji prowadziło do dużych strat. Zaburzenia w fizjologii Niezależnie od drogi wnikania trucizny do organizmu owada, ulega ona w jego organizmie wielu procesom, które to obejmują adsorpcję, jej dystrybucję w tkankach i narządach, biotransformację na poszczególne składowe i wydalanie z organizmu. Niewielki odsetek trucizny dociera w formie niezmienionej do miejsca jej docelowego działania, zaburza określone szlaki metaboliczne i łączy się z receptorami komórek wrażliwych. Ponadto w sposób niespecyficzny substancje aktywne środków ochrony roślin mogą uszkadzać hemocyty, okrywę ciała, struktury przewodu pokarmowego, narządy produkujące hormony, przez co wpływają zaburzają mechanizmy warunkujące odporność pszczół. Mogą one zmieniać zachowanie pszczół i dezintegrować pracę rodziny, czego wyrazem są zaburzenia m.in. odporności behawioralnej. Każde zetknięcie się organizmu pszczoły ze ś. o. r., nawet o niewielkich stężeniach i przez krótki okres czasu, nie jest obojętne dla fizjologicznego stanu owada. Powtarzające się narażenia na ponowne zetknięcie się ze środkami ochrony roślin, poprzez właściwość kumulowania działania niektórych związków chemicznych, są bardzo niebezpieczne. Warto dążyć do wyeliminowania strat pszczół ponoszonych z tytułu używania w rolnictwie ś. o. r. i braku wyobraźni w ich stosowaniu po pierwsze ze względu na korzyści płynące z działalności pszczół, związane z właściwym zapylaniem upraw i zwiększaniem plonów, po drugie ze względu na ponoszone duże straty ekonomiczne i po trzecie mając na uwadze wysokie walory nieskażonego środowiska przyrodniczego, w którym żyje także człowiek

25 Fot. J. Klepacz-Baniak Trzmiele nie tylko pod osłonami Dr inż. Joanna Klepacz-Baniak Plantpress Trzmiele (Bombus spp.), obok pszczół miodnych stanowią najważniejszą grupę owadów zapylających. Obecne na polskim rynku firmy specjalizujące się w dziedzinie naturalnego zapylenia oferują szeroki asortyment uli z trzmielami wykorzystywanymi do zapylania upraw. W handlu znajdują się rodziny trzmiele różnej wielkości, które, w zależności od potrzeb, użytkowane są na plantacjach. Doskonalone są przy tym technologie związane z budową ula i jego dodatkowym wyposażeniem. W naturze Na terenie Polski stwierdzono występowanie blisko 30 gatunków trzmieli. W warunkach naturalnych w różnych kryjówkach (dziuplach, mysich i krecich norach, w szparach) zimują zapłodnione samice w stanie hibernacji, które wiosną szukają miejsc na gniazdowanie. Matki trzmiele pojawiają się, w zależności od gatunku oraz warunków pogodowych, od marca do pierwszej dekady maja. Samica po wyborze miejsca buduje gniazdo, przynosi pyłek (stanowiący pokarm dla larw) i składa pierwsze jaja. Larwy są wrażliwe na spadki temperatury i giną już przy 12 C, dlatego matka ogrzewa komórkę swoim ciałem. Rozwój larwalny trwa około 21 dni. Po pojawieniu się w gnieździe pierwszych robotnic, które już po 1-2 dniach wylatują po pokarm, matka zajmuje się już tylko składaniem jaj i pracą w gnieździe. Gdy w rodzinie Fot. 1. Kopulująca para trzmieli w izolatorze godowym w Gospodarstwie Polski Trzmiel liczba trzmieli wynosi (w zależności od gatunku) od kilkudziesięciu do kilkuset osobników, co ma miejsce najczęściej w połowie lata, pojawiają się młode samice i samce. Jednak tylko nielicznym matkom (20%) udaje się osiągnąć sukces rozrodczy, czyli wyprowadzić formy płciowe. Po kopulacji (fot. 1) zapłodnione samice szukają miejsca na przezimowanie, a samce giną w czasie pierwszych przymrozków. Hodowla Sztuczny chów trzmieli jest niejako odwzorowaniem ich życia w naturze. Prekursorami tej hodowli byli prawdopodobnie pasterze, którzy przenosili gniazda trzmiele blisko domostw i podglądali pracujące owady. W Polsce działania związane z chowem trzmieli zostały podjęte już w latach 60. i 70. ub. w., a na początku lat 80. wydano szersze opracowanie na ten temat. Pod koniec lat 80. XX w. rozpoczęto w Belgii i Holandii hodowlę trzmieli z wykorzystaniem samic zbieranych lokalnie. Przedstawiciele firm, z którymi rozmawiałam, deklarowali, że na polski rynek (tab. 1) do tworzenia rodzin trzmielich wykorzystywany jest podgatunek trzmiela ziemnego (Bombus terrestris ssp. terrestris) spotykany w całej Europie, za wyjątkiem Wielkiej Brytanii, środkowej i północnej części Skandynawii, południowej Francji, Hiszpanii i Włoch. Firma Polski Trzmiel prowadzi hodowlę także trzmiela kamiennika (Bombus lapidarius), który do masowej sprzedaży zostanie wprowadzony nie wcześniej niż za 3 lata. Zapłodnione matki w stanie hibernacji są przechowywane w lodówkach lub pomieszczeniu hibernacyjnym. W zależności od potrzeb, matki zmuszane są do założenia gniazda w dowolnym czasie. Tabela 1. Firmy oferujące ule z trzmielami na polskim rynku Firma Na polskim rynku Pochodzenie Początek Gatunek materiału działalności trzmieli zarodowego (rok) wykorzystywany (kraj) w hodowli Agroconsult 2003 Bombus terrestris Polska ssp. terrestris Kraj, w którym ule z trzmielami są produkowane Hiszpania (początkowy okres produkcji) Biobest 1993/1994 nie podano Belgia (dystrybutor firma Biopartner) Koppert 1985 Słowacja Słowacja Polski Trzmiel 2003 Polska Polska Syngenta BioLine 2006 Europa Holandia 46 47

26 Tabela 2. Charakterystyka uli dostępnych na rynku Firma Agroconsult Materiał, z którego wykonany jest ul Warstwę zewnętrzną stanowi pudełko kartonowe, we wnętrzu ula plastikowy pojemnik. Dodatkowe wyposażenie nie podano Statywy nie podano Fot. J. Klepacz-Baniak Biobest Warstwę zewnętrzną stanowi pudełko kartonowe, we wnętrzu ula plastikowy pojemnik. Wentylacja opatentowana ażurowy podwieszany karton (fot. 2) dzięki temu w gorące dni temperatura w gnieździe jest niższa o 2 4 C niż na zewnątrz. Firma planuje wprowadzenie ula biodegradowalnego. dla multi uli kompaktowe opakowanie ze styropianu możliwość zakupu Fot. 2. Ażurowa wentylacja w ulu firmy Biobest Fot. 3. Ul firmy Koppert, (od lewej) pożywka, plastikowe pudełko i plastikowa część gniazda Koppert Warstwę zewnętrzną stanowi pudełko kartonowe, we wnętrzu ula plastikowy pojemnik (fot. 3). System dyspenserów (owad, który opuszcza ul, musi przejść przez system korytarzy, pobierając na swoje ciało znajdujący się tam pyłek odmiany zapylającej po opuszczeniu ula przenosi pyłek na słupek kwiatu odmiany zapylanej). System WIRELESS BEEHO- ME (zdalne otwieranie uli). Izolacja styropianowa w ulach typu Tripol na początku sezonu (fot. 4 a, b). nie podano Fot. 4a, b. Izolacja styropianowa dla uli typu Tripol Polski Trzmiel Warstwę zewnętrzną stanowi pudełko kartonowe, we wnętrzu ula płyty pilśniowe (fot. 5a, b), drewniane listewki (materiał przyjazny środowisku, zapewniający warunki bytowania zbliżone do tych, jakie panują w środowisku naturalnym). Ul opatentowany na podstawie testów ponad 100 prototypów. nie podano dwustanowiskowe, spawane, ażurowe konstrukcje z drewnianym daszkiem, wysokości ok. 1 m, przeznaczone pod ule sadownicze Fot. 5a. Elementy ula firmy Polski Trzmiel: plastikowy pojemnik na syrop, tekturowa warstwa zewnętrzna i wykonana z płyt pilśniowych część gniazdowa Fot. 5b. Część gniazdowa wykonana jest z materiału przyjaznego środowisku płyt pilśniowych Syngenta BioLine Warstwę zewnętrzną stanowi pudełko kartonowe, woskowane (częściowe zabezpieczenie przed wodą), we wnętrzu ula plastikowy pojemnik. W ulach przeznaczonych do upraw polowych całe poszycie zewnętrzne ula wykonane jest ze styropianu (ul ocieplony i wodoodoprny). nie podano statywy dostarczane przez firmy produkujące konstrukcje szklarniowe Ule (tab. 2), w których trzmiele trafiają do odbiorcy, są jednorazowego użytku, wszystkie wyposażone są w systemy wentylacyjne. Ponadto każdy ul zaopatrzony jest w pożywkę (syrop cukrowy) oraz pokarm białkowy pyłek (niezbędny do karmienia larw). Oferowane w handlu ule mają dwa otwory wylotowe. Jeden wykorzystywany jest w warunkach standardowych trzmiele mogą wchodzić do ula i z niego wychodzić. Drugi wykorzystywany jest w sytuacjach, kiedy konieczne jest wyłapanie trzmieli i zamknięcie gniazda (np. na czas wykonania zabiegu che

27 micznego) trzmiele mogą wejść do ula, natomiast nie mogą z niego wyjść. W zależności od przeznaczenia, ule z trzmielami mogą różnić się liczbą robotnic (tab. 3) te z większą ich liczbą wykorzystywane są do zapylania upraw polowych. Okres użytkowania ula z trzmielami wynosi zazwyczaj 4 8 tygodni, w tym czasie wzrasta liczba osobników w ulach. Pojawienie się form płciowych kończy efektywny okres pracy ula z trzmielami. Hodowla prowadzona jest przez cały rok, a sprzedaż w naszym kraju ma miejsce głównie od stycznia do końca września. W uprawach Tabela 3. Parametry oferowanych w handlu gniazd z trzmielami Firma Wielkość ula/rodziny Liczba robotnic Agroconsult standardowy (średnio 75) powiększony sadowniczy Okres aktywności (tygodnie) Powierzchnia uprawy (m 2 ) (szklarnie) (uprawy sadownicze lub nasienne) Cena netto (zł) w bieżącym sezonie od 110 od 150 Biobest standardowy nie podano super mini mini multi ul ule/ha Koppert Natupol S nie podano Natupol N Natupol E Tripol Minipol < 500/750 (w zależności od liczby kwiatów) Polski rodzinka średnia do Trzmiel rodzinka duża (250) < dodatkowo trutni do rodzinek sadowniczych Syngenta Kod nie podano BioLine Kod do 2500 Kod do 2500 Kod polowych trzmiele wykorzystywane są do zapylania roślin sadowniczych: drzew owocowych (szczególnie czereśni, brzoskwini, moreli), borówki wysokiej (fot. 6), maliny, truskawki i porzeczki. W mniejszym stopniu uliki służą do zapylania upraw polowych pomidora, dyni czy bobu. Wzrasta zainteresowanie zapylaniem przez trzmiele upraw nasiennych. Fot. 6. Trzmiel odwiedzający kwiat borówki wysokiej W uprawach pod osłonami, głównie w szklarniach, ale też w tunelach foliowych trzmiele wykorzystywane są najczęściej do zapylania pomidorów, a także truskawki i maliny. Najbardziej popularną formą dystrybucji uli są dostawy bezpośrednie, dowóz do odbiorcy przez firmy kurierskie, rzadko odbiór osobisty przez klienta. Dlaczego trzmiele? Obecnie trzmiele wykorzystywane są na całym świecie do zapylania wielu gatunków roślin uprawnych. Najpowszechniej używane są one w uprawach pomidorów pod osłonami, w których pszczoła miodna okazała się całkowicie nieprzydatna źle znosi zamknięte przestrzenie. Przy próbie wylotu na zewnątrz, pszczoły giną, uderzając o ściany obiektów. Poza tym nie dla wszystkich roślin są one odpowiednimi owadami zapylającymi. Trzmiele, odwiedzając kwiaty i zdobywając pyłek, charakterystycznie brzęczą, poruszają skrzydłami, odwłokiem i tułowiem. Wprowadza to kwiat w wibrację o stałej częstości drgań. Dochodzi w ten sposób do wysypywania się pyłku przez bardzo małe otwory w pylnikach. W czasie pozyskiwania pyłku trzmiel przytrzymuje się w kwiecie odnóżami lub żuwaczkami, pozostając z nim w ścisłym kontakcie, a pyłek osypuje przede wszystkim głowę i grzbietową część tułowia owada. Mechanizm ten nosi nazwę zapylania wibracyjnego i dotyczy około 500 gatunków roślin, w tym borówki wysokiej. Dlatego trzmiele są bardzo skutecznymi zapylaczami na plantacjach tej rośliny. Oprócz specyficznego mechanizmu zapylania wibracyjnego duże znaczenie w zapylaniu roślin ma długość języczka trzmiela. Zapylanie kwiatów o długiej rurce korony nie stanowi dla trzmiela problemu. Z takimi kwiatami znakomicie sobie radzi, gdyż długość jego języczka wynosi do 24 mm. Ponadto trzmiele są wydajnymi owadami zapylającymi, gdyż w tym samym czasie odwiedzają dwa razy więcej kwiatów niż pszczoły. Ponadto u owadów tych nie występuje system komunikacji (w przeciwieństwie do pszczoły miodnej), co jest zaletą w zapylaniu upraw szklarniowych. Robotnice nie przekazują sobie in- Fot. J. Klepacz-Baniak 50 51

28 formacji o źródle pokarmu i nawet jeśli pojedyncze osobniki znajdą pokarm poza obiektem, nie informują o tym pozostałych. Trzmiele są owadami sprawdzającymi się w zapylaniu roślin nawet w czasie niekorzystnych warunków atmosferycznych, także w szklarniach, gdzie panuje wyższa wilgotność i temperatura. Praktyczne uwagi: Ule z trzmielami należy ustawiać w miejscu: zacienionym, suchym, nienarażonym na przeciągi, w którym stężenie dwutlenku węgla nie jest wyższe od przeciętnego poziomu (gaz ten osłabia aktywność trzmieli). Ule najlepiej umieszczać na wysokości 1 1,5 m, rozkładając je równomiernie i oddzielnie. W uprawach polowych bardzo często stosuje się zabezpieczanie uli przed deszczem i rosą, stawiając ul na odwróconej skrzynce, kładąc na ul kolejno skrzynkę, styropian (który służy jako daszek) i kamień (aby zabezpieczyć daszek przed wiatrem). Ważna jest ochrona przed mrówkami, które wchodzą do gniazd trzmieli zwabione zapachem pokarmu rabują syrop. W tym celu statyw, na którym stoi ul, w miejscu stykania się go z podłożem można zabezpieczyć na szerokości 10 cm smarem. Należy dostosować liczbę uli do wielkości plantacji oraz liczby kwitnących roślin. Zbyt dużo owadów na jednostce powierzchni może powodować efekt zmęczenia kwiatów. Nazbyt intensywne odwiedziny kwiatów, oprócz ich czernienia i zasychania, mogą prowadzić także do powstania owoców pomidora, które pękają jeszcze przed dojrzewaniem. Zapas pokarmu (syropu cukrowego) w ulikach przewidziany jest na całe życie rodziny trzmielej. Pamiętajmy o pszczołach Dr inż. Joanna Klepacz-Baniak Plantpress Fot. 1. Zbieraczka pszczoły miodnej odwiedzająca kwiat jabłoni O owady zapylające i ich bezpieczeństwo należy dbać cały sezon, a nie tylko w okresie zwalczania wybranych chorób czy szkodników, czy też w trakcie kwitnienia chronionych upraw (fot.1). Maj i czerwiec to miesiące najintensywniejszego rozwoju rodzin pszczelich. W tym czasie liczą one (a nawet 80) tysięcy robotnic, a matka składa od 1000 do 2500 jaj w ciągu doby (fot. 2). W tym czasie rodzina zużywa około kg miodu i 6,5 8 kg pyłku. Jeśli minął już okres kwitnienia drzew owocowych i rzepaku, których kwiaty stanowiły cenne źródło pokarmu dla pszczół, owady te nadal obecne są w środowisku i korzystają z dostępnej bazy pokarmowej: nektaru, pyłku i spadzi. Dlatego w dalszym ciągu koniczna jest dbałość o ich bezpieczeństwo. CCD a zatrucia środkami ochrony roślin CCD, czyli syndrom masowego ginięcia rodzin pszczelich (ang. Colony Collapse Disorder) jest zjawiskiem coraz powszechniejszym na świecie, także w Europie. Uważa się, że zjawisko wynika ze współdziałania kilku nakładających się Fot. J. Klepacz-Baniak Zadbajmy o trzmiele We własnym zakresie warto zadbać o obecność i ochronę trzmieli na plantacjach. Bierny sposób polega na nie niszczeniu ich gniazd, nie wyrywaniu roślin, na których znajdują pokarm i ograniczeniu stosowania środków ochrony roślin. Ochrona czynna obejmuje sianie roślin żywicielskich, zakładanie budek w których trzmiele mogą się zagnieździć, nie wypalanie trawy, dbanie o miedze i zadrzewienia śródpolne. Materiał został w dużej mierze opracowany na podstawie informacji uzyskanych od przedstawicieli firm: Agroconsult, Biopartner, Koppert, Polski Trzmiel i Syngenta BioLine Fot. 2. Matka pszczela (oznaczona niebieskim znaczkiem) oraz robotnice na plastrze, w komórkach widoczny czerw Fot. J. Klepacz-Baniak 52 53

29 Fot. J. Klepacz-Baniak Fot. 3. Zgromadzony w plastrach pyłek także może zawierać pozostałości ś. o. r. na zdjęciu różnokolorowa pierzga w komórkach niezasklepionych czynników, takich jak: chemizacja środowiska, w tym skażenie środkami ochrony roślin, obecność patogenów pszczół, nieskuteczność środków zwalczających patogeny pszczół, niedobory pokarmowe, źle prowadzona gospodarka pasieczna, korzystanie przez pszczoły z pyłku roślin modyfikowanych genetycznie. Objawy masowego ginięcia rodzin pszczelich obejmują: brak w rodzinie pszczół lotnych (w ulu pozostaje matka z niewielką liczbą pszczół ulowych oraz nieproporcjonalnie do liczby pszczół dużą liczbą larw); brak martwych pszczół w gnieździe oraz w bezpośrednim sąsiedztwie ula; opóźniona inwazja szkodników ulowych (np. motyle barciaków), brak objawów rabunku. Zjawiska masowego ginięcia rodzin pszczelich nie można jednak łączyć z innym zjawiskiem nieodpowiedniego stosowania środków ochrony roślin (ś. o. r.) i zatruciami lub podtruciami pszczół. Aczkolwiek istnieją hipotezy zakładające, że zatrucia mogą przyczyniać się do powstawania syndromu masowego ginięcia rodzin pszczelich. Zatrucie spowodowane ś. o. r., w przeciwieństwie do objawów zamierania rodzin pszczelich objawia się obecnością dużej liczby martwych pszczół przed ulem, których aparat gębowy jest charakterystycznie wysunięty i podwinięty. Większość zatrutych pszczół wraca do pasieki, zbieraczki siadają na trawie, przed wylotkam i tam giną. Pszczoły z objawami zatrucia łatwo zweryfikować przed wejściem do ula, owady charakteryzują się utratą zdolności lotu, paraliżem, zwracaniem zawartości wola miodowego. Najczęściej zjawisko takie obserwowane jest we wszystkich rodzinach na pasiece. Objawy zatrucia mogą być także odsunięte w czasie. Ponieważ podtrute zbieraczki przynoszą skażony pokarm do ula, wskutek jego wykorzystania mogą ginąć także robotnice ulowe, zamierać larwy. Pozostałości ś. o. r. znajdowane są także pyłku (fot. 3) i nakropie lub miodzie zgromadzonym w plastrach a nawet w wosku. Podtruta rodzina gorzej się rozwija, jest bardziej podatna na choroby oraz mniej produktywna. Rodzina do wynajęcia Zmniejszająca się liczba pszczół odbija się niekorzystnie na zapylaniu upraw. Problemy braku owadów zapylających dotyczą USA, czy niektórych krajów Europy Zachodniej. W Polsce liczba rodzin pszczelich wynosi obecnie ponad 1,2 mln, podczas gdy potrzeby zapylania są co najmniej dwukrotnie wyższe. Pewnym rozwiązaniem, funkcjonującym w USA czy w krajach Europy Zachodniej jest odpłatna możliwość korzystania z usług pszczelarzy dysponujących pasiekami, które mogą zostać przewiezione na uprawę wymagającą zapylenia. W Jednakże polscy plantatorzy, w przeciwieństwie do producentów z krajów Europy Zachodniej czy Stanów Zjednoczonych z tej usługi korzystają bardzo rzadko. Wynika to po części z nieznajomości tematu dotyczącego tego ważnego elementu uprawy roślin, jakim jest ich zapylenie. Także pszczelarze z niechęcią odnoszą się do możliwości użyczenia rodzin pszczelich producentom owoców, co z kolei spowodowane jest obawą przed zatruciem pszczół nieracjonalnie stosowanymi środkami ochrony roślin na plantacjach. W naszym kraju sytuacja dotycząca owadów zapylających jest jeszcze na tyle dobra, że producenci owoców nie są zainteresowani płatnym wypożyczaniem pasieki na plantacje. Z kolei pszczelarze coraz częściej domagają się opłat za tę usługę. Ważne: czytanie etykiety Ochrona roślin jest niezbędnym elementem produkcji, gwarantującym wysokiej jakości i odpowiedniej ilości plon owoców i nasion. Prawidłowe prowadzenie zabiegów ś. o. r. nie powinno powodować zatruć owadów zapylających, aczkolwiek rokrocznie do nich dochodzi, nie tylko wiosną podczas kwitnienia sadów, czy rzepaku ale przez cały sezon. Nieodzownym elementem bezpiecznie prowadzonej ochrony roślin jest stosowanie preparatów zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania (w odpowiednich dawkach, terminach, na wskazanych uprawach). Niezbędne jest przestrzeganie prewencji, czyli czasu jaki musi upłynąć od wykonania zabiegu do momentu oblotu chronionej uprawy przez pszczoły. Należy zatem wykorzystywać środki o krótkim okresie prewencji

30 Zabieg tylko wieczorem Konieczne jest prowadzenie zabiegów ochronnych po ustaniu lotów pszczół, w godzinach wieczornych lub nocnych. Pszczoły w poszukiwaniu pokarmu latają nawet na odległość 3 km. Dlatego jeśli na plantacji znajdują się kwitnące rośliny (np. chwasty) lub owady spadziujące, mimo braku na jego terenie uli i jeśli zabiegi ochrony roślin będą wykonywane w ciągu dnia może dochodzić do zatruć pszczół z okolicznych pasiek. Należy także pamiętać o dzikich pszczołowatych, które bytują w różnych miejscach na plantacji lub w jej pobliżu, a zabieg w ciągu dnia może skutkować śmiercią tych owadów. Jeśli konieczne jest wykonanie zabiegu w ciągu dnia należy o tym wcześniej (około 3 dni) poinformować pszczelarza, aby mógł zabezpieczyć rodziny przed zatruciem. Najskuteczniejszą metodą jest przewiezienie rodzin na odległość 4 5 km od miejsca wykonywania zabiegu. Jednak w tym samych czasie w wielu miejscach wykonywane są opryski, ponadto przed transportem pszczelarz musi wykonać miodobranie, a sam transport stanowi dodatkowe koszty i problemy organizacyjne. Zatem idealnym rozwiązaniem i na pewno bezpiecznym, nie tylko dla pszczoły miodnej (której rodziny można w pewien sposób ochronić) ale i dla innych pszczołowatych oraz organizmów pożytecznych (np. dorosłych bzygów, biedronek i złotooków) jest wykonywanie zabiegów po ustaniu aktywności lotnej tych owadów. W ciągu dnia i w czasie ekspozycji słonecznej promienie UV powodują szybszy rozkład substancji aktywnej ś. o. r., a tym samym krótszy czas jej działania. Słońce oraz wiatr osuszają krople cieczy. Z kolei przy większej wilgotności powietrza, co ma miejsce nocą lepiej wchłaniane są preparaty układowe. Wieczorne wykonywanie zabiegów selektywnymi insektycydami powierzchniowymi (np. stosowanymi przeciwko mszycom) wpływa na ograniczenie liczebności populacji motyli nocnych, (np. zwójkówek, owocówki jabłkóweczki), które aktywne są po zachodzie słońca. Wybór środka Istotne znaczenie ma wykonywanie zabiegów tylko w przypadku przekroczenia przez agrofaga progu ekonomicznej szkodliwości i o ile to możliwie wykorzystanie do wykonania zabiegu środków o działaniu selektywnym. Ważne jest aby unikać stosowania preparatów z grupy syntetycznych pyretroidów w pełni sezonu, a stosować je tylko jeśli jest to konieczne, jeden raz w sezonie, najlepiej wczesną wiosną, przed kwitnieniem roślin. Środki te, o działaniu totalnym oprócz potencjalnych szkodników działają toksycznie także na organizmy pożyteczne, w tym pszczołowate. Zniszczenie populacji pszczoły miodnej, dzikich pszczołowatych i trzmieli powoduje straty zarówno w ilości mniejszego i gorszej jakości plonu (mniej zapylonych kwiatów) nie tylko w danym sezonie, ale także w kolejnych latach. Środkami bardzo toksycznymi lub toksycznymi dla pszczół (o czym także informuje etykieta-instrukcja stosowania) nie należy wykonywać zabiegów na uprawach, których kwitnienie może rozpocząć się przed zakończeniem prewencji. Środki ochrony roślin, które pod względem stwarzania zagrożenia dla pszczół nie są klasyfikowane ze względu na niskie ryzyko, których etykieta-instrukcja stosowania nie określa prewencji, także mogą stanowić niebezpieczeństwo dla owadów jeśli stosowane są w czasie ich lotu. Znajdująca się w zasięgu stosowania preparatu zbieraczka opryskana cieczą roboczą przejmuje jej zapach przez co może zostać nie wpuszczona do gniazda przez robotnice pełniące funkcję strażniczek. Ponadto zmoczenie owada uniemożliwia jego lot. Pszczoły, trzmiele i inne owady są także wciągane przez wentylatory opryskiwaczy i giną. Chwasty Obecność kwitnących chwastów na plantacjach roślin uprawnych jest niekorzystna nie tylko w okresie kwitnienia upraw, ale po zakończeniu kwitnienia roślin uprawnych. W miesiącach późnowiosennych i wczesnoletnich w sadach mogą kwitnąć między innymi mniszek lekarski (fot. 4), koniczyna biała (fot. 5), jasnota różowa, bluszczyk kurdybanek, maruna bezwonna, rumianek (fot. 6) i inne chwasty, które ze względu na swoją miodo i pyłkodajność chętnie odwiedzane są przez pszczoły. Wskutek chemicznego zwalczania tej niechcianej roślinności dochodzi do zatruć pszczół. Dlatego zaleca się niedopuszczanie do zakwitania tych roślin w sadzie, poprzez ich koszenie, a dopiero potem wykona- Fot. 4. Mniszek lekarski, o dużej wydajności pyłkowej wynoszącej około 260 kg/ha i miodowej około 20 kg/ha jest cennym pożytkiem dla pszczoły miodnej Fot. 5. Koniczyna biała jej kwitnienie rozpoczyna lato w pasiece, w sadzie roślina ta jest uporczywym chwastem, jednak chętnie odwiedzanym przez pszczołę miodną Fot. J. Klepacz-Baniak 56 57

31 Fot. J. Klepacz-Baniak Fot. 6. Robotnica pszczoły miodnej (widoczne obnóże pyłkowe na III parze odnóży) na kwiecie rumianku nie zabiegu chwastobójczego. Ponadto podczas wykonywania oprysków przeciwko agrofagom często dochodzi do znoszenia cieczy użytkowej także na inne rośliny, w tym kwitnące chwasty. Konsekwencją tego może być podtruwanie pszczół, które z tych właśnie roślin zbierają pokarm. Prewencja nie dotyczy Katarzyna Kupczak Plantpress Spadź Istotne znaczenie ma także obserwacja roślin pod kątem występowania spadzi na liściach. Mimo, że spadź z roślin różowatych (wiele gatunków roślin sadowniczych) nie jest chętnie zbierana przez pszczoły, w okresie kiedy pożytek jest ubogi, a źródło spadzi zostanie odnalezione przez zbieraczki i znajduje się blisko rodzin pszczelich jest ono także wykorzystywane. Mszyce i czerwce bardzo intensywnie wydalają spadź nocą, wtedy też najwięcej tej substancji gromadzi się na liściach. Także większa wilgotność powietrza nocą sprzyja utrzymywaniu się kropel spadzi na liściach. Pszczoły najintensywniej wykorzystują spadź w godzinach rannych i do południa. Dlatego nie należy wykonywać oprysków roślin pokrytych spadzią, ponieważ działanie takie prowadzi do zatruć tych owadów. Przed i po zabiegu Miejsce, w którym przygotowywana jest ciecz robocza, a po zabiegu przepłukiwany jest zbiornik oraz rozpylacze nie powinno znajdować się w pobliżu zbiorników wodnych, szczególnie otwartych, niezabezpieczonych, ponieważ istnieje ryzyko skażenia wody. W czasie intensywnego rozwoju rodziny pszczelej dzienne zapotrzebowanie na wodę wynosi nawet 2 l na rodzinę. Zazwyczaj na pasieczysku znajdują się poidła, z których pszczoły czerpią wodę. Ale mogą one także korzystać z innych źródeł wody, dlatego dla tych owadów niebezpieczna może być nawet skażona woda w kałuży (powstałej np. po czyszczeniu sprzętu, którym wykonywany był zabieg). Dbałość o bezpieczeństwo owadów zapylających jest koniecznością i wymogiem dzisiejszych czasów, szczególnie w dobie zagrożenia masowym ginięciem rodzin pszczelich. Jak twierdzą badacze wymieranie pszczół może prowadzić do wielomiliardowych strat w rolnictwie świtowym, spadku produkcji żywności, a w konsekwencji także zwiększenia liczby głodujących ludzi. Wielu użytkowników środków ochrony roślin błędnie interpretuje tytułowy zapis znajdujący się w treści niektórych etykiet rejestracyjnych prewencja nie dotyczy. Uważają oni bowiem, że środek, dla którego prewencja została tak określona, jest zupełnie bezpieczny dla owadów zapylających, w tym pszczół, i można go stosować bez ograniczeń. Prewencja okres zapobiegający zatruciu fauny, tj. m.in. wszystkich gatunków zwierząt. W przypadku środków ochrony roślin najczęściej chodzi o pszczoły i inne organizmy zapylające (prewencja dla pszczół), ale także to okres od zastosowania środka do dnia, w którym na potraktowany środkiem obszar mogą wejść ludzie oraz zostać wprowadzone zwierzęta (np. gospodarskie, domowe) prewencja dla ludzi/zwierząt. Prewencję podaje się w godzinach lub dniach, a jeśli zalecany termin stosowania środka nie jest zbieżny z obecnością na chronionych roślinach owadów zapylających, wtedy najczęściej pojawia się zapis nie dotyczy. W rzeczywistości każde użycie nawet bardzo bezpiecznych dla organizmów zapylających ( zapylaczy ) środków ochrony roślin w formie roztworów wodnych gotowych do opryskiwania (ciecz robocza), może działać ujemnie na te organizmy, jeśli zabieg zostanie przeprowadzony w okresie aktywności tych gatunków. Zapylaczami mogą być zwierzęta kręgowe (np. kolibry), ale w warunkach klimatycznych Polski głównie są to zmiennocieplne stawonogi, najczęściej owady (najpopularniejsze to pszczoły w tym miodna, murarka i inne dziko żyjące, trzmiele, motyle z rodziny zawisakowatych). Jak wskazują wyniki badań, negatywna reakcja (paraliż) organizmów zapylaczy wcale nie musi być efektem działania insektycydów, wystarczy bowiem potraktować aktywnego (latającego) owada czystą wodą dużo chłodniejszą od temperatury jego ciała, a następuje jego odrętwienie, zaburzenie funkcji życiowych, orientacji, a nawet śmierć w wyniku szoku termicznego

32 Dlatego też zasadą, zawartą m.in. w Kodeksie Dobrej Praktyki Ochrony Roślin, jest przestrzeganie, aby zabiegów zarówno insektycydami (selektywnymi dla owadów), jak i innymi środkami ochrony roślin nie przeprowadzać w okresie oblotu pszczół i innych owadów zapylających. Opryskiwanie można Fot. 1. np. wykonać w godzinach wieczornych lub porannych, gdy owady zapylające nie są aktywne, lub podczas dni pochmurnych i chłodnych, takich warunków unikają bowiem owady latające. Zwracać przy tym trzeba uwagę na całą agrocenozę. Roślina uprawna wymagająca ochrony rzeczywiście może znajdować się w fazie rozwoju nieatrakcyjnej dla zapylaczy (np. drzewa owocowe w fazie zielonego pąka), ale w sąsiedztwie znajdują się np. połacie kwitnących mniszków stanowiących wartościowy pożytek dla owadów zapylających (fot. 1). Przed opryskiwaniem należy zatem skosić kwitnącą murawę w sadzie (fot. 2), czy przylegające do pola nieużytki (fot. 3). I nie ma znaczenia czy stosuje się w tym czasie fungicyd lub herbicyd, którego prewencja zazwyczaj nie dotyczy, czy insektycyd. Takie postępowanie powinno stać się rutyną, jeśli chcemy dbać o środowisko i utrzymać jego bogatą różnorodność biologiczną. Należy przestrzegać zaleceń zawartych w etykiecie-instrukcji środków ochrony roślin dotyczących terminów, w których danego środka można użyć na roślinę uprawną. To głównie ten czynnik wpływa na późniejsze ograniczenia czasowe zapobiegające zatruciu (prewencję) lub ich brak określany jako nie dotyczy. Bezzasadne i nielogiczne jest określanie prewencji dla pszczół w przypadku środka ochrony roślin, który powinien być stosowany np. doglebowo przed posadzeniem rośliny uprawnej, chociaż jest on toksyczny dla organizmów żywych (np. fumigant glebowy trujący dla zwierząt, bakterii, grzybów, glonów, nasion chwastów). W tym czasie owadów zapylających nie ma w uprawie, dlatego formułuje się zapis: prewencja nie dotyczy. Nie określa się też prewencji dla zapraw nasiennych, past do smarowania ran po cięciu drzew i krzewów, gdyż teoretycznie owady zapylające nie powinny mieć styczności z nasionami i fragmentami roślin tak potraktowanymi. Ale prewencja dla pszczół nie dotyczy także w przypadku, kiedy nakazuje się stosowanie środka ochrony roślin, gdy roślina uprawna znajduje się w fazie jeszcze nieatrakcyjnej dla zapylaczy. W etykietach rejestracyjnych środków do ochrony rzepaku (bardzo atrakcyjnej dla pszczół rośliny pod względem pożytku), których należy użyć w fazie zwartego kwiatostanu, Fot. 4. też często znajduje się zapis, że prewencja nie dotyczy. Tymczasem niewielkie opóźnienie zabiegu i wykonanie go w początku kwitnienia mogłoby spowodować masowe zatrucie zapylaczy. Do takiej samej sytuacji mogłoby dojść w przypadku przyspieszenia zabiegu i wykonania go pod koniec kwitnienia (fot. 4), kiedy tymczasem wskazaniem etykiety jest opryskiwanie łuszczyn po zakończonym kwitnieniu. Kategorycznie nie wolno zatem, kierować się wyłącznie zapisem prewencja nie dotyczy i uważać, że w takim razie środek jest zupełnie bezpieczny dla fauny, w tym pożytecznej ( zapylaczy )! Należy dokładnie zapoznać się i przeanalizować treść etykiety-instrukcji stosowania środka ochrony roślin, aby uzmysłowić sobie, przy przestrzeganiu jakich warunków mamy gwarancję, że nie skazimy środowiska i nie zatrujemy owadów zapylających. Należy brać pod uwagę głównie terminy opisujące najczęściej w jakiej fazie wzrostu i rozwoju rośliny uprawnej (czasami podaje się to w skali BBCH) powinno się przeprowadzić bezpiecznie zabieg ochrony. Przestrzegając tych zaleceń, stajemy się naprawdę świadomymi, racjonalnymi, odpowiedzialnymi użytkownikami agrocenozy dbającymi nie tylko o jej bezpieczeństwo, ale także otaczającego ją środowiska, a poprzez to konsumentów płodów rolnych, własne i przyszłych pokoleń. Fot. 2. Fot

33 Mospilan 20 SP wszechstronny, skuteczny, bezpieczny Acetamipryd jest substancją powszechnie znaną i szeroko rozpowszechnioną w świecie, a w Polsce stosowaną od 1996 roku. Wszechstronne zastosowanie tej neonikotynowej substancji aktywnej w rolnictwie, ogrodnictwie oraz leśnictwie z jednej strony jest dowodem na jej skuteczność, z drugiej świadczy o jej bezpieczeństwie dla człowieka i środowiska, w tym owadów zapylających. Acetamipryd należy do nowej generacji substancji aktywnych o działaniu selektywnym, stosowanych w małych dawkach. Acetamipryd wykazuje działanie kontaktowe i żołądkowe na szkodniki ssące i gryzące. Neuroaktywne działanie acetamiprydu związane jest systemem nerwowym agrofagów. Działając jako antagonista acetylocholiny zastępuje ten neurohormon w odpowiednich receptorach, aktywując je w podobny do acetylocholiny sposób. Prowadzi to do wystąpienia u szkodnika drgawek i konwulsji, a w konsekwencji do jego śmierci. Niejednorodność grupy, jaką są insektycydy neonikotynowe, wynika z ich budowy chemicznej, a przejawia się różnym stopniem toksyczności substancji aktywnych dla organizmów niecelowych, w tym owadów pożytecznych i zapylających. Złą sławę tym pestycydom przysporzyła grupa nitroguanidynowych substancji aktywnych, do których należy m.in. imidachlopryd i tiametoksam wysoce toksyczne dla pszczół. Jednakże jak wykazały badania prowadzone w wielu jednostkach naukowych na świecie, a w Polsce w IOR w Poznaniu, substancje aktywne z grupy cyjanoamidynowej są nieszkodliwe i bezpieczne dla pszczół, innych owadów zapylających i entomofauny pożytecznej. W grupie tej znajduje się m.in. acetamipryd, ale też tiachlopryd. Budowa chemiczna acetamiprydu, wynikająca z jego przynależności do grupy cyjanoamidowych substancji czynnych insektycydów neonikotynowych powoduje, że jest on łatwo i szybko metabolizowany przez pszczoły. Dzięki temu, że kardynalną zaletą acetamiprydu jest jego bardzo niska toksyczność dla pszczoły miodnej i owadów zapylających, środek może być stosowany także podczas kwitnienia roślin: rzepaku, drzew i krzewów owocowych stanowiących pożytek dla owadów zapylających. Na uwagę zasługuje także fakt, że acetamipryd bardzo szybko zanika w środowisku, nie pozostawiając metabolitów, co potwierdza i zwiększa jego bezpieczeństwo w stosunku do owadów zapylających. Badania naukowe potwierdziły, że pszczoły całkowicie tolerują aplikowane dawki tej substancji aktywnej. Mospilan 20 SP, którego substancją aktywną jest acetamipryd, to środek wysoce skuteczny w zwalczaniu szkodników, a jednocześnie bezpieczny dla owadów zapylających. Ponadto etykieta-instrukcja stosowania Mospilanu 20 SP traktuje o zaleceniach dotyczących ochrony pszczół i owadów zapylających na plantacjach. A o bezpieczeństwie aplikacji acetamiprydu świadczy także brak prewencji, mimo iż środek jest stosowany także w czasie kwitnienia roślin uprawnych. Oczywiście nie zwalnia to użytkownika od przestrzegania zasad dobrej praktyki rolniczej. Jedną z podstawowych zasad ochrony roślin bezpiecznej dla owadów zapylających jest odpowiedni dobór insektycydów i właściwe ich stosowanie. Jednym z niewielu insektycydów dostępnych na rynku, który spełnia wszystkie wymogi w tym zakresie, jest Mospilan 20 SP. Stosując Mospilan, budujemy populację owadów zapylających! 62 63

34 PONAD 250 ZASTOSOWAŃ W ETYKIECIE! Więcej na INSEKTYCYD KORZYŚCI Chroni sad od razu, zabija szkodniki po kilku godzinach Wewnątrz opakowania: Mospilan 20 SP 5 szt. opakowania a 200 g oraz w prezencie: MASKA OCHRONNA niezbędna do wykonywania zabiegów ochrony roślin! CHROŃ PSZCZOŁY* * Zgodnie z zaleceniami dobrej praktyki ochrony roślin, w przypadku stosowania środka w trakcie kwitnienia upraw, w celu ochrony pszczół i innych owadów zapylających środek zaleca się stosować poza okresem ich aktywności na plantacji. Czy wiesz, że Shinigami (jap. 死神 ) to personifikacja Śmierci w kulturze japońskiej. SUMI AGRO POLAND SP. Z O.O. ul. Bonifraterska Warszawa tel.: Ze środków 64ochrony roślin należy korzystać z zachowaniem bezpieczeństwa. Przed każdym użyciem przeczytaj informacje zamieszczone w etykiecie i informacje dotyczące produktu. Zwróć uwagę na zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia oraz przestrzegaj środków bezpieczeństwa zamieszczonych w etykiecie.