INSTYTUCJA TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO W POLSCE

Transkrypt

1 Z E S Z Y T Y N A U K O W E WYŻSZEJ SZKOŁY INFORMATYKI, ZARZĄDZANIA I ADMINISTRACJI W WARSZAWIE t. 15, z. 4(41) 2017 ISSN s Dorota KOZERSKA 1 INSTYTUCJA TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO W POLSCE W ostatnim czasie zmiany w przepisach o TK były podłożem wielu konfliktów zarówno politycznych, jak i społecznych. Kryzys wokół TK rozpoczął się w roku 2015 podwójnym wyborem pięciu sędziów Trybunału przez posłów Sejmu VII i VIII kadencji. W dniu 11 sierpnia 2016 r. TK wydał wyrok w sprawie wniosku o zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów ustawy z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym. Ustawę z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym zastąpiły trzy akty prawne Słowa kluczowe: Trybunał Konstytucyjny, sądy, prawodawstwo. 1. Wstęp Praworządne państwo wymaga dla swej działalności władczej podstaw prawnych, mających legitymację w Konstytucji bądź w aktach prawnych podjętych na jej podstawie 2. W myśl art. 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej źródłami powszechnie obowiązującego prawa w Polsce są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz akty prawa miejscowego 3. Zgodnie z zasadą nadrzędności Konstytucja RP jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej, o czym stanowi art. 8 ustawy zasadniczej. Gwarancje zgodności prawa z Konstytucją zapewnia sądownictwo konstytucyjne. System kontroli sprawowanej przez sądy konstytucyjne ukształtował się w Europie w XX wieku pod wpływem poglądów austriackiego teologa prawa Hansa Kelsena, który w referacie Istota i rozwój sądownictwa konstytucyjnego (oryginalny tytuł: Wesen und Entwicklung der Staatsgerichtsbarkeit) wygłoszonym na Zjeździe Towarzystwa Niemieckich Profesorów Prawa Pań- 1 Mgr. Dorota Kozerska, absolwent WSIZiA. Kontakt z autorką poprzez redakcję ZN WSIZiA w Warszawie: zeszytynaukowe@dobrauczelnia.pl 2 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Warszawa 2012, s Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm.), zwana dalej Konstytucją RP.

2 Instytucja Trybunału Konstytucyjnego w Polsce 57 stwowego w Wiedniu kwietnia 1928 r. wyłożył ideę kontroli konstytucyjności prawa, w którym postulował wydzielenie jej poza obręb sądownictwa powszechnego 4. Według Kelsena system kontroli polegał na powierzeniu jej samodzielnemu organowi typu sądowego powołanemu wyłącznie lub przede wszystkim dla rozstrzygania kwestii konstytucyjnych. Jego organizacja i działanie powinny zostać określone w konstytucji. Pierwszym takim organem był utworzony w 1920 r. w Austrii Trybunał Konstytucyjny 5. W Polsce sądownictwo konstytucyjne praktycznie nie istniało aż do 1982 roku. Idea powołania niezawisłego Trybunału Konstytucyjnego lub odpowiedniej Izby Sądu Najwyższego była jednym z postulatów zawartych w uchwale I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ Solidarność z dnia 7 października 1981 r. 6 Jesienią tego samego roku zostały podjęte prace ekspertów nad powołaniem Trybunału Konstytucyjnego. Instytucja Trybunału została wprowadzona do polskiego porządku prawnego nowelą konstytucyjną z dnia 26 marca 1982 r. 7 poprzez dodanie do Konstytucji z roku 1952 artykułu 33a poświęconego Trybunałowi Konstytucyjnemu (Rozdział IV o Najwyższej Izbie Kontroli) 8. Trybunał Konstytucyjny rozpoczął funkcjonowanie po uchwaleniu ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym 9. W roku 1997, w kilka dni po podpisaniu przez prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego Konstytucji RP, została uchwalona nowa ustawa o Trybunale Konstytucyjnym 10. Nowe przepisy konstytucyjne i ustawowe uregulowały prawną pozycję Trybunału. Zgodnie z art. 196 Konstytucji RP organizację Trybunału oraz tryb postępowania przed Trybunałem określa ustawa. W latach doszło do wielokrotnych zmian przepisów ustawowych dotyczących działalności TK. Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym została uchylona z dniem 16 sierpnia 2016 r. 11 W dniu 16 sierpnia 2016 r. weszła w życie 4 (dostęp: r.). 5 B. Banaszak, Konstytucja..., s R. Alberski, Trybunał Konstytucyjny w polskich systemach politycznych, Wrocław 2010, s Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. nr 11, poz. 83) akt archiwalny. 8 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz. U nr 33 poz. 232 ze zm.) akt archiwalny. 9 Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 1985 r., nr 22, poz. 98 ze zm.) akt archiwalny. 10 Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 1997 r., nr 102, poz. 643) akt archiwalny. 11 Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 2015 r., poz. 1064) akt archiwalny.

3 58 Dorota KOZERSKA kolejna ustawa o Trybunale Konstytucyjnym, ale z dniem 20 grudnia 2016 r. akt ten został uchylony 12. W dniu 19 grudnia 2016 r. zostały ogłoszone ustawy: z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym 13, z dnia 30 listopada 2016 r. o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego 14 oraz z dnia 13 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym 15. Wzbudziły one sporo kontrowersji wśród niektórych grup polityków, prawników, dziennikarzy, przedstawicieli organizacji UE, a nawet wśród społeczeństwa. Według jednych nowe przepisy porządkują sytuację Trybunału, co ma umożliwić jego sprawniejsze działanie. Według innych chodzi głównie o przejęcie kontroli nad TK przez obóz rządzący. 2. Instytucja Trybunału Konstytucyjnego Zgodnie z Konstytucją RP władzę sądowniczą w Polsce sprawują sądy i trybunały (art. 10), które są władzą odrębną i niezależną od innych władz (art. 173). Umocowanie przepisów o Trybunale Konstytucyjnym w VIII Rozdziale Konstytucji Sądy i Trybunały wskazuje, że TK jest organem władzy sądowniczej, którą realizują w Polsce sądy i trybunały. TK nie sprawuje funkcji wymiaru sprawiedliwości, bo jest ona przeznaczona tylko dla sądów, natomiast jest organem odrębnym i niezależnym od innych władz. Pomimo że TK jest organem niezależnym od władzy ustawodawczej i wykonawczej, to jednak Sejm i Prezydent dysponują pewnymi uprawnieniami wobec TK 16. W postępowaniu przed TK obowiązują zasady wzorowane na procedurze sądowej. Sędziowie Trybunału w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli, rozstrzygają spory powstałe w procesie stanowienia i stosowania prawa 17. Przynależność TK do organów władzy sądowniczej potwierdza również art. 1 uotptk: Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej 12 Ustawa z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. poz. 1157) akt archiwalny. 13 Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r., poz. 2072), zw. dalej uotptk. 14 Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego (Dz. U poz. 2073), zw. dalej usstk. 15 Ustawa z dnia 13 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r., poz. 2074). 16 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2009, s L. Garlicki, Trybunał Konstytucyjny a sądownictwo, Przegląd Sądowy nr 1, Warszawa 1998, s. 3.

4 Instytucja Trybunału Konstytucyjnego w Polsce 59 powołanym w celu wykonywania kompetencji określonych w Konstytucji i innych ustawach. Do cech, które różnią TK od sądów, można zaliczyć: tryb powoływania sędziów TK, przyjęcie zasady kadencyjności; niepodleganie nadzorowi judykacyjnemu (czyli nadzorowi Sądu Najwyższego nad działalnością sądów powszechnych i szczególnych w zakresie orzekania); brak związków TK z Krajową Radą Sądownictwa; niestosowanie w postępowaniu przed TK zasady dwuinstancyjności postępowania 18. Trybunał Konstytucyjny jest organem, który nie rozstrzyga spraw indywidualnych, tylko orzeka, czy akt normatywny jest zgodny z aktem wyższego rzędu, co w konsekwencji prowadzi do utrzymania bądź uchylenia jego mocy obowiązującej. Orzekając o zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, Trybunał może badać treść aktu normatywnego, jego część, albo tryb jego wydania określony w Konstytucji. 3. Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego Zgodnie z wyrokiem z dnia 9 marca 2016 r., dotyczącym nowelizacji ustawy o TK 19, Trybunał ma obowiązek wykonywać ustrojowe zadania i kompetencje w każdych okolicznościach. Trybunał jako jedyny organ państwa może ostatecznie i z mocą powszechnie obowiązującą ocenić zgodność aktów niższego rzędu z aktami wyższego rzędu. Trybunał nie bada zgodności ustawy z aktami prawa wtórnego UE, takimi jak chociażby rozporządzenie unijne czy dyrektywa, bowiem nie są one aktami wyższej rangi niż ustawa czy ratyfikowana umowa międzynarodowa 20. Konstytucja RP jako najwyższy akt prawny w Polsce wyznacza kompetencje Trybunału, do których zalicza się: 1. kontrolę norm: abstrakcyjną i konkretną: prewencyjną i następczą, o czym stanowi art. 188 pkt 1 3, art. 122 ust. 3 i 4, art. 133 ust. 2 Konstytucji RP; szczególną, która polega na rozpatrywaniu skarg konstytucyjnych (art. 79 i art. 188 pkt 5 Konstytucji RP); 2. rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa (art. 189 Konstytucji RP); s A. Szmyta, Leksykon prawa konstytucyjnego. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2010, 19 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 marca 2016 r., sygn. akt K 47/ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 marca 2015 r., sygn. akt P 4/14.

5 60 Dorota KOZERSKA 3. orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych (art. 188 pkt 4 Konstytucji RP); 4. uznawanie przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta RP (art. 131 ust. 1 Konstytucji RP) 21. Wyliczenie to ma charakter zupełny i należy uznać, że ustawodawca nie może rozszerzać kompetencji TK w drodze ustaw. Kontroli norm podlegają tylko obowiązujące akty normatywne. Poprzez akty normatywne należy rozumieć wszelkie akty zawierające normy prawne, a więc dyspozycje o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym. W związku z powyższym oprócz ustaw, umów międzynarodowych, przepisów prawa wydanych przez centralne organy państwowe, kontroli TK podlegają również regulaminy Sejmu i Senatu oraz inne regulacje o charakterze normatywnym wydawane na szczeblu ogólnopaństwowym, tzw. akty podustawowe 22. Legitymację do wystąpienia z wnioskiem do TK posiada szeroki krąg podmiotów. Abstrakcyjna kontrola polega na tym, że uprawione podmioty kierują do TK wnioski w sprawach, gdzie brak jest związku kwestionowanej normy prawnej z konkretną, indywidualną sytuacją. Z takim wnioskiem mogą wystąpić Prezydent, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, grupa 50 posłów, grupa 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznik Praw Obywatelskich. Do grupy podmiotów mających kompetencję do inicjowania kontroli abstrakcyjnej następczej tylko określonych aktów normatywnych (tzw. podmioty o ograniczonej legitymacji wnioskowej) zaliczają się: Krajowa Rada Sądownictwa, organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych, ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych oraz kościoły i inne związki wyznaniowe. Wskazane podmioty mogą kwestionować akty normatywne dotyczące spraw objętych tylko zakresem ich działania, przy czym w przypadku Krajowej Rady Sądownictwa chodzi o akty dotyczące niezależności sądów i niezawisłości sędziów 23. Kontrola konkretna dotyczy pytań prawnych. Zgodnie z art. 193 Konstytucji RP z takim pytaniem może wystąpić każdy sąd orzekający, jeżeli od zbadania sprawy w TK zależy rozstrzygnięcie sprawy zawiłej przed sądem Tamże. 23 Informacja o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w 2015 r.,, Warszawa 2016, s Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm.

6 Instytucja Trybunału Konstytucyjnego w Polsce 61 Prewencyjna kontrola norm przysługuje tylko Prezydentowi i dotyczy ustaw już uchwalonych i przedstawionych Prezydentowi do podpisu oraz umów międzynarodowych przedłożonych do ratyfikacji 25. Kontrola następcza dotyczy aktów normatywnych, które zostały już ustanowione, nabrały mocy obowiązującej bądź znajdują się w okresie vacatio legis. Orzekając w sprawie skargi konstytucyjnej TK rozpatruje skargi osób fizycznych i innych podmiotów praw i wolności konstytucyjnych w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach bądź jego obowiązkach określonych w Konstytucji RP. Zgodnie z art. 77 uotptk 26 skarga może być wniesiona w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Skarga musi być wniesiona przez adwokata lub radcę prawnego. Do kompetencji TK należy także orzekanie w sprawie zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Powyższa funkcja została uregulowana w ustawie z dnia 22 czerwca 1997 o partiach politycznych 27. Sąd Okręgowy w Warszawie w przypadku wątpliwości może zawiesić postępowanie rejestracyjne partii politycznej i wystąpić z wnioskiem do Trybunału w sprawie zbadania zgodności jej celów lub działania z Konstytucją. Z wnioskiem mogą wystąpić również uprawnione podmioty już po zarejestrowaniu partii w SO. Funkcja orzekania przez TK sporów kompetencyjnych między centralnymi organami państwa polega na rozstrzyganiu tzw. sporów pozytywnych w sytuacji gdy dwa lub więcej centralne, konstytucyjne organy państwa uznały się za właściwe do rozstrzygania tej samej sprawy lub wydały w niej rozstrzygnięcie bądź uznały się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia określonej sprawy (tzw. spór kompetencyjny negatywny) 28. Przedmiot kontroli TK może dotyczyć uznania przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta RP. Podstawą kontroli jest przestrzeganie przepisów Konstytucji RP. Zgodnie art. 131 ust. 1 Konstytucji w przypadku, gdy Prezydent nie może sprawować urzędu, zawiadamia o tym Marszałka Sejmu, który tymczasowo przejmuje obowiązki Prezydenta RP. Natomiast jeżeli Prezydent RP nie jest w stanie zawiadomić o tym fakcie, 25 L. Garlicki, Polskie prawo..., s Dz.U. z 2016 r., poz Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz.U. z 2011 r., nr 155, poz. 924 ze zm.). 28 Poselski projekt ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Uzasadnienie, Sejm VIII kadencji, druk nr 963, s. 15.

7 62 Dorota KOZERSKA Marszałek Sejmu może zwrócić się do TK o stwierdzenie przejściowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta oraz o powierzenie mu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. wprowadziła liczne zmiany w przepisach z zakresu wyboru, praw i obowiązków, immunitetu czy przejścia w stan spoczynku sędziów TK. Zgodnie z obowiązującymi przepisami TK składa się z 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9 lat, a zasady wyboru sędziów do TK określa Regulamin Sejmu 30. Kandydat na sędziego TK musi wyróżniać się wiedzą prawniczą oraz spełniać wymagania do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego. Osoba wybrana na sędziego TK składa przed Prezydentem RP ślubowanie. W myśl ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o statusie sędziów TK, sędzia po złożeniu ślubowania niezwłocznie stawia się w Trybunale w celu podjęcia obowiązków. Sędziowie nie mogą łączyć swego urzędu z innymi organami, obowiązuje ich zasada apolityczności. Podstawową gwarancją niezawisłości jest zakaz wybierania sędziego na kolejną kadencję oraz zakaz usunięcia ze stanowiska w trakcie kadencji. Ważną zmianą w przepisach dotyczących statusu sędziów TK są regulacje związane z zakazem prowadzenia określonej działalności przez sędziego, obowiązek złożenia oświadczenia o działalności gospodarczej prowadzonej przez małżonka sędziego oraz obowiązek złożenia oświadczenia o swoim stanie majątkowym i upublicznienie go przez Prezesa Trybunału w Biuletynie Informacji Publicznej TK. Nie istnieje możliwość odwołania sędziego przez Sejm ani usunięcia go decyzją jakiegokolwiek organu państwowego. Zgodnie z art. 20 usstk 31 sędzia TK nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, jak i pozbawiony wolności bez zgody Zgromadzenia Ogólnego. Wygaśnięcie mandatu może nastąpić wskutek śmierci, zrzeczenia się stanowiska sędziego, orzeczenia komisji lekarskiej o trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków, skazania prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne, prawomocnego orzeczenia dyscyplinarnego o złożeniu sędziego z urzędu. 29 L. Garlicki, Polskie prawo..., s Zob. art. 194 Konstytucji RP oraz art. 2 usstk. 31 Dz.U. z 2016 r., poz

8 Instytucja Trybunału Konstytucyjnego w Polsce 63 Sędziowie TK ponoszą odpowiedzialność dyscyplinarną za naruszenie zasad zgodnych z powagą i etyką zajmowanego stanowiska. Do kar dyscyplinarnych zalicza się: upomnienie, nagana, obniżenie wynagrodzenia, złożenie sędziego z urzędu. W postępowaniu dyscyplinarnym Trybunał orzeka w składzie: 3 sędziów w I instancji; 5 sędziów w II instancji. Znowelizowana ustawa uregulowała także przepisy dotyczące stanu spoczynku. Ustawa nie określa wieku przejścia sędziego w stan spoczynku, jedynymi kryteriami są zakończenie kadencji bądź trwała niezdolność do pełnienia obowiązków sędziego TK. Korzystając z rozwiązania ustawy o SN, sędzia Trybunału powinien na 6 miesięcy przed ukończeniem 70. roku życia przedstawić Prezesowi TK zaświadczenie, że jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków sędziego. Zaświadczenie o stanie zdrowia sędzia po 70. roku życia ma obowiązek składać Prezesowi TK co rok, aż do ukończenia kadencji Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym W toku postępowania Trybunał powinien zbadać wszystkie istotne okoliczności w celu wyjaśnienia sprawy. W dziesięciu rozdziałach Działu II uotptk ustawodawca zamieścił przepisy odnoszące się do wszelkich procedur postępowania przed TK. Wskazany został szczegółowy zakres spraw, w których Trybunał orzeka, skład orzekający, uczestnicy postępowania, regulacje dotyczące pism procesowych, kosztów postępowania, przebiegu postępowania, jak i przepisów szczególnych dotyczących postępowania przed Trybunałem. Określone zostały przepisy w sprawie wydawanych orzeczeń. Zgodnie z art. 33 ust. 1 Trybunał orzeka w sprawach zgodności: ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją; ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie; przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Ponadto orzeka: 1. w sprawach zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego kwestionowanego w skardze konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji; 2. w sprawach zgodności z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą aktu normatywnego kwestionowanego w pytaniu prawnym, o którym mowa w art. 193 Konstytucji; 32 Poselski projekt ustawy o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Uzasadnienie, Sejm VIII kadencji, druk nr 880, s. 11.

9 64 Dorota KOZERSKA 3. w sprawach zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych; Trybunał rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Rozstrzyga również o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. W razie uznania przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Trybunał powierza Marszałkowi Sejmu tymczasowe wykonywanie obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Uczestnikami postępowania przed Trybunałem w zależności od rozpatrywanej sprawy są: wnioskodawca, skarżący, organ, który wydał akt normatywny objęty wnioskiem, pytaniem prawnym, skargą konstytucyjną albo Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej, sąd, który przedstawił Trybunałowi pytanie prawne, organ statutowy partii, centralny konstytucyjny organ państwa, Prokurator Generalny, Sejm, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i minister właściwy do spraw zagranicznych, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, podmioty wymienione w art. 45 ust. 1 uotptk. W myśl art. 56 ust. 1 uotptk wszczęcie postępowania przed Trybunałem następuje na podstawie wniosku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej uprawnionego podmiotu. Co do zasady TK rozpoznaje wniosek, pytanie prawne bądź skargę konstytucyjną na rozprawie lub na posiedzeniu niejawnym. Rozprawy przed Trybunałem są jawne, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Jawność rozprawy może zostać wyłączona tylko ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę informacji niejawnych o klauzuli tajności tajne lub ściśle tajne (art. 94 ust. 1 uotptk). Rozprawą kieruje przewodniczący składu orzekającego, a z przebiegu rozprawy sporządza się protokół. Zamknięcie rozprawy następuje z chwilą uznania przez przewodniczącego składu orzekającego sprawy za dostatecznie wyjaśnioną. Obecna ustawa podtrzymała przepis, że w zakresie nieuregulowanym do postępowania przed Trybunałem stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego Skład Trybunału Konstytucyjnego Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, o czym stanowi Konstytucja RP. Przepisy dotyczące składu TK ustawodawca zawarł w Dziale II ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Zgodnie z art. 37 uotptk, Trybunał orzeka: 33 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2016 r., poz ze zm.).

10 Instytucja Trybunału Konstytucyjnego w Polsce w pełnym składzie w sprawach: sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa, o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP oraz powierzenie Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta RP; zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych; zgodności ustawy z Konstytucją przed jej podpisaniem lub umowy międzynarodowej z Konstytucją przed jej ratyfikacją; o szczególnej zawiłości. 2. w składzie pięciu sędziów Trybunału w sprawach: zgodności ustaw i ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją; zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. 3. w składzie trzech sędziów Trybunału w sprawach: zgodności innych aktów normatywnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami; zażaleń na odmowę nadania dalszego biegu wnioskom w sprawie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją podmiotów określonych w Konstytucji RP w art. 191 ust. 1 pkt 3 5, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami; zażaleń na odmowę nadania dalszego biegu skargom konstytucyjnym; wyłączenia sędziego Trybunału. 4. w składzie jednego sędziego: w sprawie odmowy nadania dalszego biegu wnioskom podmiotów określonych w Konstytucji RP w art. 191 ust. 1 pkt 3 5; w sprawie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami. Zgodnie z uotptk pełen skład wymaga udziału co najmniej jedenastu sędziów TK, a rozprawie przewodniczy Prezes Trybunału, a w przypadku jakichkolwiek przeszkód wyznaczony przez niego sędzia Trybunału. Ustawa określa również zasady wyłączenia sędziego z udziału w rozpoznawaniu sprawy. Wyłączenie sędziego może nastąpić z urzędu, na żądanie samego sędziego bądź na uzasadniony wniosek uczestnika postępowania. W ten sposób zagwarantowana została zasada bezstronności i niezawisłości sędziowskiej Poselski projekt ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Uzasadnienie, Sejm VIII kadencji, druk nr 963, s. 16.

11 66 Dorota KOZERSKA 7. Orzecznictwo Orzeczenia TK można podzielić na dwie grupy 35 : orzeczenia merytoryczne wyroki i postanowienia, które rozstrzygają sprawy co do istoty; orzeczenia formalne postanowienia, które rozstrzygają kwestie proceduralne, wynikłe w trakcie postępowania. Orzeczenia Trybunału mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Oznacza to, że wiążą one zarówno organy władzy publicznej, jak i podmioty prawa prywatnego, a od ostatecznego orzeczenia TK nie można się odwołać. Ustawodawca odróżnił kwestię publicznego ogłoszenia orzeczenia od ogłoszenia w rozumieniu art. 190 ust. 2 i 3 Konstytucji RP 36. Na mocy art. 114 uotptk orzeczenia ogłasza się w odpowiednim dzienniku urzędowym na zasadach i w trybie określonych w Konstytucji oraz ustawie z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U. z 2016 r., poz. 296 ze zm.). Zgodnie z Konstytucją orzeczenia TK stwierdzające niezgodność aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie publikacyjnym, w którym akt był ogłoszony, a gdy orzeczenie dotyczy aktu nieogłoszonego w organie publikacyjnym w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski. Postanowienia podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski. Od 1 stycznia 2016 r. Trybunał wydaje zbiór swoich orzeczeń tylko w postaci elektronicznej. 8. Zakończenie W ostatnim czasie zmiany w przepisach o TK były podłożem wielu konfliktów zarówno politycznych, jak i społecznych. Kryzys wokół TK rozpoczął się w roku 2015 podwójnym wyborem pięciu sędziów Trybunału przez posłów Sejmu VII i VIII kadencji. W dniu 11 sierpnia 2016 r. TK wydał wyrok w sprawie wniosku o zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów ustawy z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym M. Dąbrowski, Funkcje Trybunału Konstytucyjnego związane z hierarchiczną kontrolą konstytucyjności prawa, Olsztyn 2015, s Poselski projekt ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Uzasadnienie, Sejm VIII kadencji, druk nr 963, s Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 sierpnia 2016 r., sygn. akt K 39/16.

12 Instytucja Trybunału Konstytucyjnego w Polsce 67 Ustawę z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym zastąpiły trzy akty prawne: 1. ustawa z dnia 13 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz ustawę o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego 38 ; 2. ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego 39 ; 3. ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym 40. Ustawa o statusie sędziów porządkuje regulacje dotyczące statusu sędziów zarówno w stanie czynnym, jak i w stanie spoczynku. Określono w niej procedury wyboru, ślubowania oraz nawiązania stosunku służbowego po złożeniu ślubowania. Innym ważnym aspektem jest wymóg związany z apolitycznością sędziego, prowadzeniem dodatkowej działalności i składaniem oświadczeń majątkowych. Uregulowane zostały przepisy dotyczące wynagradzania sędziego, immunitetu oraz odpowiedzialności dyscyplinarnej. W ustawie o organizacji i trybie postępowania przed TK położono nacisk na takie rozwiązania, które umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie Trybunału, wskazując na strukturę organizacyjną, czyli organy TK (Zgromadzenie Ogólne i Prezesa) oraz aparat pomocniczy w postaci Kancelarii TK i Biura Służby Prawnej TK, a także zakres ich obowiązków. Natomiast tryb postępowania regulują procedury, dzięki którym możliwa jest realizacja zadań i uprawnień Trybunału, uregulowanych w Konstytucji. Dotyczy to przede wszystkim: kompetencji TK, składu orzekającego, przebiegu postępowania, uczestników i orzeczeń. W celu zapewnienia przejrzystości wprowadzono ustawę Przepisy wprowadzające ustawę o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz ustawę o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego. W Przepisach wprowadzających określono terminy wejścia w życie powyższych aktów, zapewniając równocześnie ochronę interesów podmiotów i spraw będących w toku. Wprowadzenie ustawy miało na celu umożliwienie dostosowania się do nowego stanu prawnego bez konieczności podejmowania działań w oparciu o akt, który zaraz utraci moc obowiązującą, oraz zagwarantowanie ciągłości funkcjonowania TK. Bibliografia 1. Alberski R., Trybunał Konstytucyjny w polskich systemach politycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Dz.U. z 2016 r., poz Dz.U. z 2016 r., poz Dz.U. z 2016 r., poz

13 68 Dorota KOZERSKA 2. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wydanie 2, C.H. Beck, Warszawa Dąbrowski M., Funkcje Trybunału Konstytucyjnego związane z hierarchiczną kontrolą konstytucyjności prawa, Wyd. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne, Liber, Warszawa Garlicki L., Trybunał Konstytucyjny a sądownictwo, Przegląd Sądowy nr 1, Wolters Kluwer, Warszawa Informacja o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w 2015 r., Wydawnictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa Poselski projekt ustawy o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Uzasadnienie, Sejm VIII kadencji, druk nr Poselski projekt ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Uzasadnienie, Sejm VIII kadencji, druk nr Radziewicz P., Wykonywanie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego przez prawodawcę, INPRIS, Warszawa Szmyta A., Leksykon prawa konstytucyjnego. 100 podstawowych pojęć, C.H. Beck, Warszawa Akty prawne 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78 poz. 483 ze zm.). 2. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. z 1952 r., nr 33, poz. 232 ze zm.) akt archiwalny. 3. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2016 r., poz ze zm.). 4. Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. z 1982 r., nr 11, poz. 83) akt archiwalny. 5. Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 1985 r., nr 22, poz. 98 ze zm.) akt archiwalny. 6. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz.U r., nr 155, poz. 924 ze zm.). 7. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 1997 r., nr 102, poz. 643) akt archiwalny. 8. Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2016 r., poz. 1254, ze zm.). 9. Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 2015 r., poz. 1064) akt archiwalny. 10. Ustawa z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r., poz. 1157) akt archiwalny. 11. Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r., poz. 2072). 12. Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego (Dz.U. z 2016 r., poz. 2073). 13. Ustawa z dnia 13 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę o organizacji i 14. trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r.,poz. 2074). 15. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. z 2012 r., poz. 32 ze zm.).

14 Instytucja Trybunału Konstytucyjnego w Polsce 69 Orzeczenia 1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 marca 2016 r., sygn. akt K 47/ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 marca 2015 r., sygn. akt P 4/ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 sierpnia 2016 r., sygn. akt K 39/16. Netografia 1. Institution of the Constitutional Tribunal in Poland Summary Recently, amendments to the provisions on the Constitutional Tribunal have been the basis of many conflicts, both political and social. The crisis around the Constitutional Tribunal began in 2015 with a double election of five judges of the Tribunal by members of the Seym of the 7th and 8th term. On August 11, 2016, the Constitutional Tribunal passed a judgment on the application to examine the compliance with the Constitution of the provisions of the Act of 22 July 2016 on the Constitutional Tribunal. The Act of 22 July 2016 on the Constitutional Tribunal has been replaced by three legal acts Keywords: The Constitutional Tribunal, courts, legislation. Artykuł otrzymano: 10 września 2017 r. Zaakceptowano do druku: 15 grudnia 2017 r.