ROŚLINY POKARMOWE I ZNACZENIE GOSPODARCZE SAMOTEK (HYLAEUS F.) Z PODRODZAJÓW LAMBDOPSIS POPOV I PATAGIATA BLUrHGEN (HYMENOPTERA, COLLETIDAE)

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXX, Nr:! 1995 ROŚLNY POKARMOWE ZNACZENE GOSPODARCZE SAMOTEK (HYLAEUS F.) Z PODRODZAJÓW LAMBDOPSS POPOV PATAGATA BLUrHGEN (HYMENOPTERA, COLLETDAE) A n d r z ej R u s z k o w s k i, J a n i n a G o s e k, Kry s t y n a K a c z m a r s k a, Kry s t y n a K u n a nstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie Na podstawie własnych badań z lat oraz literatury zestawiono listę roślin pokarmowych sarnotki obrzeżonej - Hylaeus difformis (Eversrnann), jasieńcowej - Huinnularis (Kirby), południowej - H. euryscapus Forster i tarczówki - H. rinki (Gorski), obejmującej 45 gatunków roślin dla ł.difformis, 50 - dla Hiannularis, 14 - dla Hieuryscapus i 9 - dla H.rinki. Samotka obrzeżona i tarczówka mogą być uznane za potencjalnych zapyłaczy malin. Sarnotkę obrzeżoną będzie prawdopodobnie można w przyszłości wprowadzić do chowu wykorzystać do zapylania różnych upraw izolowanych i szkłarniowych. Słowa kluczowe: pszczoły samotnice, Hylaeus, zapylanie, rośliny pokarmowe. WSTEP METODYKA Jest to piąta z kolei publikacja dotycząca roślin pokarmowych i znaczenia gospodarczego samotek (Hylaeus F.). Obejmuje ona 4 gatunki z podrodzajów Patagiata Bliithgen i Lambdopsis Popov, a mianowicie: sarnotkę obrzeżoną - H. (Patagiata) difformis (Eversmann), jasieńcowa - H. (Lambdopsis) annularis (Kirby) i tarczówkę - H. (L.) rinki (Gorski), które występują w całej nieomal Europie (obrzeżona najliczniej na stepach) oraz południowo- i zachodnioeuropejska sarnotkę południową - H.(L.) euryscapus Forster. Dla samotki tarczóweczki - H.(L.) pfankuchi (Alfken) - występującej lokalnie w różnych miejscach zachodniej, środkowej i wschodniej Europy, ale z Polski nie podawanej, podobnie jak i samotka południowa (D a t h e 1980, C e a r y i D Y e w s k a 1988, B a n a s z a k 1991) - nie znaleźliśmy w literaturze żadnych roślin pokarmowych. Metodykę stosowaliśmy taką samą jak w pracach poprzednich (R u s z- k o w s k i i in. 1993, R u s z k o w s k i i G o s e k 1995, G o s e k i in. 1995ab), wykorzystując własne okazy (175) samotek z lat oraz dane z literatury. Gatunki samotek oznaczał A. Ruszkowski, nadając im również polskie nazwy gatunkowe. 281

2 WYNK Samotka obrzeżona - Hidifformis (Ev.) łowiona była na 45 gatunkach roślin z 18 rodzin (tab. l), głównie z wargowych (13% całego oblotu), szorstkolistnych (12 %), trędownikowatych, złożonych i motylkowych (po 11%), różowatych (10%), dzwonkowatych (9%) i baldaszkowych (6%). Wiernie i czasem licznie oblatywała ta samotka żmijowiec (Echium vulgarei, trędownik (Scrophularia nodosa i S.a/ata), maliny i jeżyny (Rubus) oraz szałwię okółkową (Sa/via verticillatai; wiernie także (choć raczej niełicznie) - dzwonki (Campanu/a) i jasieniec Uasione montana); a czasem licznie - lucernę (Medicago media), nostrzyk tmelilotus albusi, facelię (Phacelia tanacaetifoliai, cebulę siedmiolatkę (Alliumfistuiosumi, rzepę ibrassica rapa) i jasnotę (Lamium album). Jest to wyraźnie gatunek polifagiczny, chętnie oblatujący rośliny aż z siedmiu różnych rodzin, można go jednak uważać za potencjalnego zapylacza malin, a być może również innych roślin uprawnych, jak lucerna, nostrzyk, cebula, rzepak i facelia. Sarnotkę obrzeżoną można by również stosunkowo łatwo, jak się wydaje, wprowadzić do chowu, ponieważ chętnie zasiedlała w latach gniazda pułapkowe z trzciny oraz z nawiercanych patyków i deseczek. A wówczas można by ją prawdopodobnie wykorzystać do zapylania różnych roślin uprawnych w izolatorach i szklarniach. Samotka jasieńcowa - H.annularis (K.) odwiedzała 50 gatunków roślin z 16 rodzin (tab. ), głównie ze złożonych (26%), dzwonkowatych (21 %), baldaszkowych (17%), gruboszowatych (11 %), motylkowych (5%), różowatych (4%) oraz trędownikowatych i wargowych (po 3%). Najwierniej i najliczniej samotka ta oblatywała jasieniec Uasione montanai, który stanowił 23 % wszystkich oblatywanych przez nią kwiatów. Żaden chyba inny gatunek samotki nie jest tak silnie związany z rodziną dzwonkowatych. Wiernie i licznie oblatywała ona również rozchodnik (zwłaszcza Sedum acre); wiernie i czasem licznie - starzec (Senecioi oraz krwawnik (Achillea); wiernie też (choć raczej nielicznie) - chabry (Centaurea), ostrożeń tcirsium arvense), jastrzębiec (Leontodon autumnalis), marchew (Daucus carota) i maliny (Rubus); a czasem licznie - przetacznik (Veronica spicatai. Samotka ta może więc jakąś rolę odgrywać w zapylaniu marchwi i malin, ale prawdopodobnie niewielką, gdyż jest gatunkiem polifagicznym, dla którego inne rośliny (zwłaszcza jasieniec i rośliny złożone) są bardziej atrakcyjne od interesujących nas upraw. Samotka tarczówka - H.rinki (Gor.) łowiona była na zaledwie 9 gatunkach roślin z 4 rodzin, głównie z różowatych (58% oblotu), złożonych (21 %) i baldaszkowych (16%). Prawdopodobnie jest ona potencjalnym zapylaczem malin, gdyż najchętniej oblatywała różowate, a zwłaszcza (czasem licznie) pięciornik (Potentilla) i gatunki Rubus. Ze względu jednak na to, że jest ona u nas gatunkiem lokalnym i rzadkim trudno się spodziewać, aby mogła 282

3 osiagnać większe znaczenie gospodarcze. Samotka południowa - H. euryscapus Forst. obserwowana była na 14 gatunkach roślin z 6 rodzin (tab. l), głównie ze złożonych i baldaszkowatych (po 36%). Wśród oblatywanych przez nią roślin były także marchew (Daucus) i pasternak (Pastinaca), być może więc odgrywa jakaś rolę w zapylaniu uprawnych baldaszkowych w rejonach swego liczniejszego występowania. Ponieważ jednak w Polsce raczej nie występuje - dla naszego rolnictwa jest to gatunek pozbawiony znaczenia. 283

4 N 00.;.. Tabela Rośliny pokarmowe sarnotek z podrodzajów Lambdopsis i Patagiata Food plants of Hylaeus species of subgenera Lamdopsis and Patagiata RODZNA i gatunek rośliny PLANT FAMLY and plant species Di Ar Eu Ri COMPOSlTAE Achillea millefolium L. 26 1,22,29; A.sp.10,17,32m 26; A.sp.30 - Adenostyles alliariae (Gouan) Kern. 20, Carduus acanthoides L Centaurea jacea L. - 2, C.micranthos Grnel C.pannonica C. rhenana Bor. - ; C.sp Chrysanthemum leucanthemum L Cichorium Cirsium arvense (L.) Scop. - 13, Crepis biennis L. 29 C.sp Eupatorium cannabinum L Hieracium pilosel/a L. - ')') - - Leontodon autumnalis L Matricaria inodora L. Hl; M.sp M.sp.26 - Senecio barbaraeifolius Krock m - - S. erucifolius L S.jacobaea L

5 So/idago canadensis L S.gigantea Ait S. virga-aurea L Tanacetum vulgare L Taraxacum officinale Web. - ',,"' - - UMBElLFERAE 16,23 19,31-32m - 16,22 Aegopodium podagraria L Angelica silvestris L Cicuta virosa L Conium maculatum L Coriandrum sativum L Daucus carota L. 1,8 6, Eryngium campestre L Heracleum sphondylium L Oenanthe aquatica (L.) Poir Pastinaca sativa L Pimpinella saxifraga L Torilis japonica (Houtt.) OC N 00 V LABlATAE Ballota nigra L Calamintha vulgaris (L.) Druce Lamium album L. 1m Leonurus cardiaca L Mentha longifolia (L.) Huds. - M.sp M.pulegium L Prunella grandijlora Jacq

6 N 00 o. l Salvia verticillata L. 4,6,30m Stachys 22, Thymus marschallianus Willd PAPlLlONA CEAE Dorycnium suffruticosum Medicago media Pers. +M.sativa L. 5m, Melilotus albus Med. 24m, M.ałtissimus Thuill Trifolium campestre Schreb Tihybridum L T.pratense L. l T.repens L ROSACEAE Potentilla anserina L Piargentea L P. erecta (L.) Hampe P. reptans L. - 22,29 - P.sp.30 Rubus idaeus L. 13,31m Rfruticosus 31m; R.sp.6,29 R.sp.26,29 R.sp.29m,30 - SCROPHULARLACEAE Digitalis purpurea L. l Scrophularia alata Gilib. lm; S.sp.22m S.nodosa L. lm,22, Verbascum thapsiforme Schrad Veronica spicata L. - 12m,22 - -

7 LlLlACEAE Allium cepa L A.fistułosum L. 31m A.odorum L Asparagus officina/is L CRASSULACEAE Sedum acre L. - 17m,29m,22,31m - - S.album L S. reflexum L , S.sexangulare L CRUC/FERAE Berteroa incana (L.) OC Brassica rapa L. 31m Rapistrum perenne (L.) Ali POL YGONA CEAE Fagopyrum sagittatum Gilib Połygonum convolvulus L BORA G/NA CEAE Andzusa officinalis L Echium vulgare L.,20,22,24m,26,31; E.sp.30m N CAMPANULACEAE Campanula rapunculoides L. 5; C.sp.20,22, Jasione montana L. 7,9a,14,22 13m, 17m,29m,31m,9, 10, 18, 18a,28,

8 tv NNE - OTHER FAMLES Armeria elongata (Hoffm.) Koch 7, Euphorbia Geranium pratense L. 6, Gypsophi/a Helianthemum Lycium halimifolium Mill Malva silvestris L Phacelia tanacaetifolia Benth. m Ranunculus repens L Reseda odorata L ODNOŚNK - NOTES: a) Symbole gatunków samotek - Syrnbols of the Hylaeus species: Di - samotka obrzeżona - Hy/aeus difformis (Eversmann); Ar - s.jasieńcowa - H.annu/aris (Kirby); Eu - s.południowa - H.euryscapus Fórster: Ri - s.tarczówka - H.rinki (Gorski). b) Liczby w tabeli oznaczają teren badań. lata i autorów: - The numbers in the table indicate the regions, years and authors ot"the investigations: POLSKA - POLAND: woj. Lublin:. Puławy 1961, , leg. J.Gosek, K.Kuna, A.Ruszkowski, K.Kaczmarska, M.Zadura, B.Jabłoński, J.Wojdaszka; 2. Gołąb, pow. Puławy 1987 leg. A.Ruszkowski; 3. Lęka, pow. Puławy leg. K.Kaczmarska, A.Ruszkowski. woj. Zamość: 4. Tomaszówka, pow. Zamość 1967 leg. M.Biliński; 5. Łabunie, pow. Zamość (A n a s i e w i c z 1973); 6. (K o s i o r, F ij a ł 1992).

9 Wielkopolska: 7.Poznań(Banaszak 1973a); 8. pow. Poznań(Wójtowski, Szymaś, Wilkaniec 1979); 9. woj.: Poznań, Bydgoszcz, Piła (T o r k a 1912); 9a. Wielkopolski Park Narodowy. woj. Poznań (S z u l c z e w s k i 1948). Pomorze - Pomerania: 10. Hel, woj. Gdańsk (B r i s c h k e 1888); 11. wsch. Pomorze - estern Pomerania (A l f k e n 1912); 12. dolna Wisła - lower Vistula valley (B a n a s z a k 1980); 13. zach. Pomorze - western Pomerania (B li t h g e n 1919); 14. Wolin, woj. Szczecin (B a n a s z a k 1973b). Śląsk - Silesia: 15. Dzierżoniów, woj. Wałbrzych 1972 leg. K.Kaczmarska; 16. (D i t t r i c h 1903); 17. (S c h o l z 1912). Mazury - Masuria: 18. (A 1 f k e n 1909, 1913); 18a. (M ii s c h 1 e r 1938). Różne rejony - Various regions: 19. Załazy, woj. Radom 1974 leg. A.Kosior; 20. Babia Góra - mountain (D y 1 e w s k a 1966); 21. Ojców, woj. Kraków (D y l e w s k a 1988); 22. (C e l a r y, D Y l e w s k a 1988). LTWA - LlTHUANA: 23.(Adolph 1934); 24.(Monsevicius 1989). SŁOWACJA - SLOVAKA: 25. (B e 1 li k o v li 1970, 1971). WĘGRY - HUN GARY: 26. (M Ó c z li r 1961); 27. (B e n e d e k 1971). tv 00 \Q NEMCY AUSTRA - GERMANY and AUSTRA: 28.(Mliller 1873); 29.(Alfken 1914); 30.(Friese 1926); 31.(Stoeckhert 1933); 32.(Warncke 1981); 33. (D y l e w s k a 1993).

10 WNOSK l. Samotka obrzeżona - Hidifformis (Ev.) jest gatunkiem polifagicznym, ale można ja uznać za potencjalnego zapylacza malin, a być może również lucerny, nostrzyku, cebuli i rzepy. 2. Ponieważ samotka obrzeżona chętnie zasiedlała sztucznie nawiercane otwory w drewnie oraz trzcinę, będzie prawdopodobnie można w przyszłości opracować metody jej chowu i wykorzystać ją do zapylania upraw izolowanych i szklarniowych. 3. Samotka tarczówka - H. rinki (Gor.) może być uznana za potencjalnego zapylacza malin, choć trudno liczyć na większe jej rozmnożenie. 4. Samotka jasierioowa - Hiannularis (K.) i południowa - H.euryscapus Fórst. nie mogą raczej mieć dla Polski większego znaczenia gospodarczego. LTERATUR~ A d o P h W. (1934) - Materiały do znajomości pszczół Wileńszczyzny. Pr. Tow. PrlJ!j. Nauk, Wiłno ł933, 8: A f k e n 1.D. (1909) - Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Ostpreussen. Schr. Physiol.: okon. Gesell. Konigsberg. 50: A fk e n J.D. (1912) - Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Weslpr. BO. -zooll. Ver. Danzig, 34: A f k e n J.D. (1913) - Die Bienenlauna von Ostpreussen. Schr.Physiol-ókon. Gesell. Konigsberg, 53: A f k e n 1.D. (1914) - Die Bienenfauna von Bremen. Abh. Naturwiss. Vel'. Brem en, 1912, 22: A n a s i e w i c z A. (1973) - Błonkówki pszczołowate (Apoidea, Hytnenopterai występujące na plantacjach lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) i skład florystyczny zebranego przez nie pyłku. Rozpr.Nauk.Ak Lublin, 5:1-39. B a n a s z a k J. (l973a) - Pszczołowate (Apoideai okolic Poznania. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 26: B a n a s z a k J. (l973b) - Pszczołowate iapoideai Wolińskiegu Parku Narodowego. Bad. Filjogr.Po/.Zach., B, 26: B a n a s z a k J. (1980) - Pszczoły iapoidea, Hymenopterai siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragm.Faun., 25: B a n a s z a k 1. (1991) - Wykaz gatunków pszczół (Apoideai z obszaru Polski. Acta Univ.Lodz: - Fol.Zool.Anthr., 7: B e l:i k o v a A. (1970) - Bees iapoideas of querco-carpinetum at Bab. Res.Project Bab, Progr. Rep., Bratislava. B e a k o v li A. (1971) - Vćely (Apoideay z niektórych vyznamnych oblasti Slovenska. Ent. Probl., Bratislava, 10: B e n e d e k P. (1971) - Flower visiting habits of colletid and melittid bees ihymenoptera, Apoideay based on data originating frorn Hungary. Mushi, 45(4): B li t h g e n P. (19ł9) - Die Bienenfauna Pommerns. Stel/.Ent.Z., 80: B r i s c h k e C.G.A. (1888) - Hymenopiera aculeata der Provinzen West- und Ostpreussen. Schr. Naturforsch. Gesell.Danzig, N.F. 7(1). 290

11 C e a r y W., D Y e w s kam. (1988) - Colletidae (Hymenoptera, Apoidea) Polski. Pol. Pis. Ent., 58: D a t h e H.H. (1980) - Die Arten der Gattung Hylaeus F. in Europa. M itt. Zoo\. Mus. Berlin, 56(2): D i t t r i c h R. (1903) - Verzeiehnis der bisher in schlcsien autgefundenen Hyrnenopteren.. Apidae. Z. Enl., Breslau, 28: D Y e w s k a M. (1966) - The Apoidea of the Babia Góra Muuntain. ACa ZO%~~Cracov.; \: D Y e w s kam. (1988) - Apoidea of the Ojców National Park. Part : Colletidae. Halictidae, Andrenidae, Meliuidae, Megachilidae, Anthophoridae. Acta Bio/. Cracov; 33: D Y e w s kam. (1993) - Apoidea (except Apidae) on the northern slopes of the Hohe Tauern Mts. Acta ZO%~~Cracov.; 35(3): F r i e s e H. (1926) - Die Bienen, Wcspen, Grab- und Goldwespen. Die nsekten Mitteleuropas, inshesondere Deutschlands. Stuttgart. G o s e k J., R u s z k o w s k i A., K a c z m a r s k a K. (l995a) - Roiliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze samotek ihylaeus F.) z podrodzajów Spaw/arie/la Popov, Abrupta Popov i Koptogaster Altkcn (Hymenoptera, Colletidaes. Pszczeln.Zesz, Nauk.; 39(2): G <> s e k J., R u s z k o w s k i A., Woj d a s z k a J. (l995b) - Railiny pokarmowe i znaczenie gospodarczesamotek (Hylaeus F.) z podrodzajów Denligera Popov ihymenopiera, Colletidaev. Pszczeln.ZeszNauk., 39(2): K () s i o r A., F i j a J. (1992) - Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Stud. Ośr. Dokum. Fi;:jogr., 20: l M ó c z a r M. (1961) - Revision, Faunenkatalog und ethologische Angaben iiber die Arten der Gattung Prosopis F. Fol.Ent.Hung., ł4: (cit. Benedek 1971). M ii s c h era. (1938) - Ein Beitrag zur Bienenfauna in Ostpreussen, insbesondere der Kurischen Nehrung. Schrif. Physik, -okonom. Ges. Konigsberg, 70(2): M o n s e v i c i u s V.C. (1989) - Trofićeskije sviazi pćelinych Dainavskoj pesćanoj ravniny. Trudy Ak. Nauk Lil.SSR, B, 1(105): M li e r H. (1873)'- Die Befruehtung der Blumen durch lnsecten und die gegenseitigcn Anpassungen beidcr. Leipzig. R u s z k o w s k i A., G o s e k J., Woj d a s z k aj. (1993) - Railiny pokarmowe samotki pospolitej - Hvlaeus communis Nylander (Hymenoptrru, Apoidea, Colletidaev. Pszczeln.Zesz.Nauk., 37: R u s z k o w s k i A., G o s e k J. (1995) - Railiny pokarmowe i znaczenie gospodarcze samotek thylaeus F.) z podrodzaju Poraprosopis Popov (Hymenoptera, Colletidaei. Pszcreln.Zesr. Nauk., 39(2):255-:!64. S c h o z EJ.R. (1912) - Hymenopiera aculeaia. Seltenere schlesische Vorkornmnisse. Jahresh. Ver.Schles.nsektenk.Breslau, H. V. S t o e c k h e r t F.K. (1933) - Die Bienen Frankens (Hyl1., Apid.v. Beihclt d. Dcutsch.Ent.Z., S z u c z e w s kij.w. (1948) - Blonkówki thvmenopterat Wielkopolskiego Parku Narodowego.. Pszczołowate (Apidae). Prace Monogr. Przvr. Wielkop. Parku Narod., 2(3): T o r k a V. (1912) - Die Bienen der Provinz Posen. 2. Naturwiss.Abt. Posen, 20: War n c k e K. (1981) - Die Bienen des Klagefurter Bcckens. Carinthia li, 91(171): Wójtowski F., Szymaś B., W i ł k a n i e c Z.(l979)-Błunkówki(Hymenoplera) i muchówki (Dipteros odwiedzające kwiatostany marchwi nasiennej. Rocz.Ak. Pozn.. [11:

12 FOOD PLANTS AND AN ECONOMC MPORTANCE OF HYLAEUS S)ECES OF SUBGENERA LAMBDOPSS POPOV AND PATAGATA BLUTlł<;EN (H YMENOPTERA, COLLETlDAE) A. R u s z k o w s k i, J. G o s e k, K. K H C z D H r s k H, K. K n H Summary The lists of food plants for Hylaeus di1formis (Eversmann), ł.annutaris (Kirby). H. euryscapus Forster and H. rinki (Górski) were compiled on the basis of own investigations ( ) and of the literaturo. The list for ł.difformis inc1uded 45 plant species, for Hiannularis - 50 plant species, H.euryscaplls - 14 plant species and H.rinki - 9 plant species. Hidifformis and H. rinki can be accepted as the potential pollinators of raspberry. H.diffimnis cauld be probabie reared in the futurę and used tor pollination nr various ltops in isolation and in greenhouses. Keywords: solitary bees, Hylaeus, pollination, raspberry, lood plants. 292