Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera, Apoidea, Colletidae) gatunek nowy w faunie Polski

Transkrypt

1 Wiad. entomol. 33 (2) Poznań 2014 Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera, Apoidea, Colletidae) gatunek nowy w faunie Polski Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera, Apoidea, Colletidae) a new species in Polish fauna Jacek Wendzonka Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Umultowska 89, Poznań ABSTRACT. Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera, Apoidea, Colletidae) has been reported from Poland for the first time, from eight localities in the western part of country. General information, identification note, distribution and situation in other countries for this species are discussed. KEY WORDS: Hylaeus, Paraprosopis, lineolatus, Colletidae, Poland, fauna. Rodzaj Hylaeus FABRICIUS, 1793 jest szeroko rozprzestrzeniony, zasiedla wszystkie kontynenty poza Antarktydą. Liczy sobie ok. 580 gatunków (PROSZCZALKIN 2007) z czego z Europy wykazano 63 (DATHE 1980, DATHE i in. 1996) a z Polski 28 (PAWLIKOWSKI i CELARY 2003). Do podrodzaju Paraprosopis (POPOV, 1939) należy w Europie 7 gatunków, 5 z nich występuje w Polsce, w tym nowy dla fauny kraju Hylaeus (P.) lineolatus (SCHENCK, 1861). H. lineolatus jest gatunkiem relatywnie łatwym w identyfikacji. Samice posiadają długie i bardzo wąskie plamki twarzowe, położone przy oczach złożonych. Głowa jest wydłużona, dłuższa niż szersza, zagłębienia twarzowe długie kończą się przy górnej granicy bocznych przyoczek i są na końcu zbieżne (cecha podrodzaju), żuwaczki dwuzębne, tergity bez przepasek włoskowych. W naszej faunie do pomylenia jedynie z Hylaeus (Dentigera) gredleri FÖRSTER, 1871, gatunkiem o podobnych plamkach na twarzy, jednakże u tego gatunku głowa jest krótsza, szersza niż

2 140 J. WENDZONKA Ryc. Rozmieszczenie Hylaeus lineolatus w Polsce. Fig. The distribution of Hylaeus lineolatus in Poland. dłuższa, zagłębienia twarzowe krótsze, żuwaczki trójzębne, na tergicie I włoskowe przepaski. Samce H. lineolatus jako jedyne w krajowej faunie posiadają całkowicie czarny nadustek, plamy twarzowe znajdują się tylko przy oczach przez co, na pierwszy rzut oka, jest podobny do samic kilku gatunków z rodzaju. Gatunek stwierdzono na ośmiu stanowiskach, wszystkie znajdują się na obszarze Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, mezoregionu Wzniesienia Gubińskie (makroregion Wzniesienia Zielonogórskie). Teren został ukształtowany przez fazę leszczyńską ostatniego zlodowacenia północnopolskiego i jest utworzony przez wzgórza morenowe i kemowe o wys. do 125 m. n.p.m. (KONDRACKI 2002).

3 HYLAEUS (PARAPROSOPIS) LINEOLATUS (SCHENCK, 1861) [ ] 141 Stanowiska: VT73 Janiszowice ( N / E), wał przeciwpowodziowy wzdłuż Nysy Łużyckiej o przebiegu N-S i NW-SE, porośnięty ciepło i sucholubną roślinnością tworzącą układy o charakterze kserotermicznym z Sedum maximum (L.) HOFFM., Jasione montana L., Tanacetum vulgare L., Rubus sp., Achillea millefolium L., Knautia arvensis (L.) COULT. Materiał: 9 VII 2011, 1 ; 6 VIII 2011, 3, leg. det. et coll. J. WENDZONKA. VT94 Górzyn ( N / E), kwietna, sucha łąka, przylegająca do lasu. Materiał: 11 VI 2011, 1, leg. det. et coll. J. WENDZONKA. VT93 Tarnów ( N / E), piaszczyste rozdroże na granicy wsi i boru. Inicjalna murawa napiaskowa z Corynephorus canescens (L.) P.B., Hieracium pilosella L., J. montana i Conyza canadensis (L.) CRONQ. Charakterystyczne i dominujące gatunki żądłówek na tym stanowisku to Dasypoda hirtipes (FABRICIUS, 1793) oraz Bembix rostrata (LINNAEUS, 1758) tworzące mieszaną kolonię. Materiał: 6 VIII 2011, 1, leg. det. et coll. J. WENDZONKA. VT84 Gębice ( N / E), stanowisko ruderalne, trudne do sklasyfikowania. Dawna siedziba ludzka, po której pozostały tylko zdziczałe rośliny ogrodowe i drzewa owocowe, położona na skraju boru i przylegająca do ekstensywnie uprawianych pól i nieużytków. Dominującymi roślinami kwiatowymi były J. montana, Anchusa arvensis (L.) BIEB., T. vulgare, Melilotus officinalis (L.) PALLA, Artemisia vulgaris L., Daucus carota L., A. millefolium, Trifolim arvense L. Materiał: 10 VII 2011, 3, leg. det. et coll. J. WENDZONKA. VT93 Mierków ( N / E), kserotermiczne łąki u podnóża nasypu nieczynnej linii kolejowej o przebiegu NW-SE. Bogata roślinność kserotermiczna i ruderalna jak Sedum sp., J. montana, H pilosella, T. vulgare, K. arvensis. W sąsiedztwie wilgotne, kośne łąki. Materiał: 9 VII 2011, 1, leg. det. et coll. J. WENDZONKA. VT85 Bieżyce ( N / E), nieczynna żwirownia o wysokich skarpach, nosząca ślady prób zalesiania. Miejsce bardzo ciepłe z roślinnością kserotermiczną. Materiał: 10 VII 2011, 6, leg. det. et coll. J. WENDZONKA.

4 142 J. WENDZONKA Fot. 1. Samica Hylaeus lineolatus na kwiecie Jasione montana. Photo 1. A female of Hylaeus lineolatus on a Jasione montana flower. Fot. 2. Mierków. Stanowisko Hylaeus lineolatus przy nasypie kolejowym, na pierwszym planie kwiaty Jasione montana. Photo 2. Mierków. The locality of Hylaeus lineolatus near a railway embankment, in the foreground Jasione montana flowers.

5 HYLAEUS (PARAPROSOPIS) LINEOLATUS (SCHENCK, 1861) [ ] 143 VT82 Gręzawa ( N / E), suche łąki na łagodnym stoku graniczące z borem sosnowym, wykształcone częściowo na rudzie darniowej, z J. montana, K. arvensis, H. pilosella, A. millefolium i z pojedynczymi płatami Calluna vulgaris (L.) HULL. Materiał: 9 VII 2011, 5, 1 ; 7 VIII 2011, 3 ; 21 VIII 2011, 1, leg. det. et coll. J. WENDZONKA. VT86 Budoradz ( N / E), kserotermiczna łąka przy piaszczystej drodze na terenach spacerowych północnego Gubina. J. montana, T. arvense, Veronica spicata L., K. arvensis, A. millefolium. Materiał: 7 VIII 2011, 1, leg. det. et coll. J. WENDZONKA. Podgatunek nominatywny Hylaeus lineolatus lineolatus (SCHENCK, 1861) jest elementem śródziemnomorskim (DATHE 1980). Zasięg jego występowania obejmuje Hiszpanię, Francję, Niemcy, Austrię, Czechy, Słowację, Węgry, Grecję, Ukrainę i Mołdawię (OSYCNJUK 1970). Podawany także ze Słowenii (GOGALA 1999), Rumunii (TOMOZEI 2008), Turcji i Iranu (GRACE 2010), Izraela i Włoch (ASCHER inf. list.) oraz Rosji (OSYCNJUK i in. 1978). Według POLASZKA (2013) występuje także w Bułgarii, Chorwacji, Serbii i Czarnogórze. Dane z Afryki, z Maroko i Algierii, odnoszą się do drugiego podgatunku Hylaeus lineolatus ferinus WARNCKE, 1992 (ASCHER inf. list.), trzeci podgatunek Hylaeus lineolatus rudis (PITTIONI, 1950) jest endemitem ograniczonym występowaniem do Cypru (DATHE 1980). W Niemczech uważany jest za gatunek ekspansywny, rozszerzający zasięg ku północy (SAURE 2009), podobnie interpretowana jest jego sytuacja w Czechach (DVOŘÁK i in. 2008). Najdalej na północ wysunięte stanowisko znajduje się obecnie w Berlinie (SAURE 2009). H. lineolatus jest gatunkiem dość rzadko wykazywanym w krajach ościennych. W Czechach został uznany za wymarły (STRAKA 2005), dopiero w ostatnich latach zostały odkryte nowe lokalizacje (STRAKA i in. 2007). W Niemczech z uwagi na niewielką ilość stanowisk, posiada na czerwonej liście kategorię G (zagrożenie nierozpoznane) (WESTRICH i in. 2008), podobnie w bezpośrednio sąsiadującej z terenem badań Brandemburgii (DATHE i SAURE 2000). Według danych literaturowych zasiedla suche biotopy, takie jak stoki wzniesień, śródlądowe wydmy, słoneczne brzegi lasów, nieczynne piaskownie i żwirownie, gnieżdżąc się w pustych łodygach jeżyn Rubus sp. i galasach (OSYCNJUK 1970, WESTRICH 1989). Na Krymie gatunek rozpoczyna loty na początku kwietnia i trwają one do sierpnia. Oblatuje

6 144 J. WENDZONKA tam głównie kwiaty Dorycnium herbaceum VILL., a w innych krajach Europy i Rubus ulmifolius SCHOTT, Eryngium campestre L., Angelica sylvestris L. i inne. Dwupokoleniowy. Polskie stanowiska mają wiele cech wspólnych. Są to suche, ruderalne lub napiaskowe zbiorowiska o charakterze kserotermicznym. Wszystkie przylegają do barier niwelujących, w mniejszym lub większym stopniu, działanie wiatru. Najczęściej barierą tą jest bór lub las, w jednym przypadku wysoki nasyp kolejowy a w jednym wał przeciwpowodziowy. Z reguły teren jest lekko pochylony ku południu co poprawia warunki termiczne stanowiska. Z uwagi na powszechność występowania odpowiednich środowisk, H. lineolatus jest z pewnością szerzej rozprzestrzeniony, przynajmniej w zachodniej części kraju. Gatunek obserwowano tylko na kwiatach Jasione montana. Na stanowiskach w Gębicach i Janiszowicach współwystępował z rzadkim Hylaeus (Prosopis) variegatus (FABRICIUS, 1798). Serdeczne podziękowania składam pani dr Ludmile ROMASENKO (Ukraina, Kijów) za zwrócenie przed laty mojej uwagi na ten gatunek, panu dr Johnowi ASCHEROWI (AMNH, Nowy Jork) za udostępnienie listy okazów zdeponowanych w American Museum of Natural History, oraz panu mgr Tomaszowi RUTKOWSKIEMU (Poznań) za pomoc przy prowadzeniu badań. SUMMARY Hylaeus (Paraprosopis) lineolatus (SCHENCK, 1861) (Hymenoptera, Apoidea, Colletidae) was collected in Poland for the first time. Discovered in 2011 in eight localities near Gubin and Zasieki, Wielkopolsko-Kujawska Lowland, very close to Polish-German board. All the localities are very warm (in a climatic sense), based on sandy grounds. All the specimens were collected/observed only on Jasione montana flowers. Additionally, a note on identification, worldwide distribution and situation in neighbouring countries of this species is given. PIŚMIENNICTWO DATHE H. 1980: Die Arten der Gattung Hylaeus F. in Europa. Mitteilungen aus dem zoologischen Museum in Berlin, 56 (2): DATHE H., SAURE, C. 2000: Rote Liste und Artenliste der Bienen des Landes Brandenburg (Hymenoptera: Apidae). Naturschutz und Landschaftspflege in Brandenburg, 9 (1): 1 35.

7 HYLAEUS (PARAPROSOPIS) LINEOLATUS (SCHENCK, 1861) [ ] 145 DATHE H., VON DER HEIDE A., WITT, R. 1996: Nachweis einer neuen Maskenbiene für Europa - Hylaeus lepidulus COCKERELL, (Hym., Apidae). Entomologische Nachrichten und Berichten, 40 (3): DVOŘÁK L., BOGUSCH P., MALENOVSKÝ I., BEZDĔČKA P., BEZDĔČKOVÁ K., HOLÝ K., LIŠKA P., MACEK J., ROLLER L., ŘÍHA M., SMETANA V., STRAKA J., ŠIMA P. 2008: Hymenoptera of Hády Hill, near the city of Brno (Czech Republic), collected during the Third Czech-Slovak Hymenoptera meeting. Acta Musei Moraviae, Sci. Biol., 93: GOGALA A. 1999: Bee Fauna of Slovenia: Checklist of species (Hymenoptera, Apoidea). Scopolia, 42: GRACE A. 2010: Introductory Biogeography to Bees of the Eastern Mediterranean and Near East. Bexhill Museum. Sussex. 284 ss. KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. 440 ss. OSYCNJUK A., Z Fauna Ukrainy, Bdžoli Koletidi. Naukova Dumka, 12 (4): OSYCNJUK A., Z., PANFILOW D., W., PONOMARIEWA A., A. 1978: Apoidea. [W:] G.S. MEDVEDEV. (red.), Opredelitel nasecomij yevropeiscoy chasti SSSR. Akademii Nauk SSSR, 3 (1): PAWLIKOWSKI T., CELARY W Błonkówki Hymenoptera. Pszczołowate Apidae. Wstęp i podrodzina lepiarkowate Colletinae. Klucze do Oznaczania Owadów Polski, XXIV, 68a: POLASZEK, A Fauna Europaea: Hylaeus lineolatus. [W:] M.-D. MITROIU: Hymenoptera. Fauna Europaea version 2.6.1, PROSZCZALKIN M. J. 2007: Colletidae. [W:] A.S. LELEJ (red.): Opredelitel nasekomykh Dalnego Vostoka Rossyi. Rossyiskaia Akademia Nauk, 4 (5): SAURE C. 2009: Erste Nachweise von Hylaeus trinotatus (Pérez, 1895) in Deutschland sowie Anmerkungen zu ausgewählten und in Deutschland seltenen Hylaeus-Arten (Hymenoptera, Apidae). Eucera 2 (1): STRAKA J. 2005: Apoidea (včely). (Apoidea bees). [W:] J. FARKAČ, D. KRÁL, M. ŠKORPÍK (red.): Červený seznam ohrožených druhů České republiky. Bezobratlí. (List of threatened species in the Czech Republic. Invertebrates). Agentura ochrany přírody a krajiny ČR, Praha: STRAKA J., BOGUSCH P., PŘIDAL A. 2007: Apoidea: Apiformes (včely). [W:] P. BOGUSCH, J. STRAKA, P. KMENT (red.): Annoted checklist of the Aculeata (Hymenoptera) of the Czech Republic and Slovakia. Acta Entomologica Musei Nationalis Pragae, Suppl., 11: TOMOZEI B. 2008: Checklist of Bees of the genera Colletes LATREILLE, 1930 and Hylaeus FABRICIUS, 1793 of Romania (Hymenoptera: Apiformes: Colletidae). Entomologie Faunistique - Faunistic Entomology, 61 (3): WESTRICH P. 1989: Die Wildbienen Baden-Württembergs. Stuttgart, Eugen Ulmer. I-II: WESTRICH P., FROMMER U., MANDERY K., RIEMANN H., RUHNKE, H, SAURE C., VOITH J. 2008: Rote Liste der Bienen Deutschlands (Hymenoptera, Apidae). Eucera, 1 (3):