SYNTEZA. W jaki sposób Polska może uniknąć pułapki średniego dochodu i awansować do pierwszej ligi gospodarczej?

Transkrypt

1 SYNTEZA W jaki sposób Polska może uniknąć pułapki średniego dochodu i awansować do pierwszej ligi gospodarczej? 1

2 2

3 Spis treści Przedmowa 4 Podziękowania 7 Kim jesteśmy? 11 Część I. Główne założenia nowej strategii gospodarczej 15 Część II. Propozycje reform 51 Część III. Dlaczego ludzie nie popierają reform? 67 3

4 Przedmowa Dzisiaj świętujemy 25 lat polskiej wolności i jej historycznej transformacji w gospodarkę rynkową. Widząc jak wygląda teraźniejsza polska rzeczywistość, trudno jest sobie wyobrazić ogrom przemian, jakie nastąpiły i przeszkód, jakie Polska na swojej drodze pokonała. Wyobraźmy sobie, że budzimy się pewnego dnia w świecie, w którym całkowicie zmieniły się zasady i gry. Tak właśnie stało się w 1990 r. Polacy stawili czoła temu szokowi z entuzjazmem i dyscypliną. Ich oddanie idei gospodarki rynkowej zawsze pozostawało niezachwiane. Wielka reforma szokowa, wprowadzona w styczniu 1990 r. niosła natychmiastowe i głębokie skutki ekonomiczne i społeczne. Z dnia na dzień Polacy zostali wyzwoleni z ograniczeń centralnego planowania, za cenę rygoru wolnego rynku. W pierwszych dniach reform ich tempo było fenomenalne. Pamiętam, jak raz wyjeżdżając na dwa tygodnie wróciłem do zupełnie innego miasta, którego nie sposób było poznać z uwagi na rozmach nowych konstrukcji i budowy. Przez ostatnie 25 lat Polska stworzyła szereg instytucji wolnorynkowych, które wsparły rozwój infrastruktury. Kiedy Polska wprowadzała swoje reformy, w całym kraju znajdował się jedynie jeden wieżowiec: hotel Marriott w Warszawie. Dzisiaj, każdego dnia Warszawa coraz bardziej przypomina Manhattan. Wprowadzanie gospodarczej terapii szokowej w 1990 r. niosło za sobą wielkie ryzyko. Jednak Polska przezwyciężyła wiele przeciwności. W późnym 1991 r. powróciła na drogę wzrostu gospodarczego, na której utrzymuje się do dziś nawet w obliczu globalnego kryzysu gospodarczego. Zawdzięcza to dwóm czynnikom: po pierwsze, bezkompromisowej i konsekwentnej polityce ograniczeń budżetowych oraz konkurencyjności rynkowej. Dopełnieniem tych czynników jest pragmatyczna realizacja polityki konkurencyjnego kursu walutowego. Po drugie, Polska wykorzystała możliwość, którą daje redukcja długu publicznego i zapewniła zrównoważony rozwój finansów publicznych. Wierzę, ze takie połączenie w polityce wzrostu mikropolityczne trio restrykcyjnych budżetów, konkurencyjności rynkowej oraz konkurencyjnych kursów realizowane razem ze zrównoważonym zadłużeniem zagranicznym wprowadzonym przez prof. Leszka Balcerowicza, zdeterminowały gospodarczy sukces Polski w minionych 25 latach. W efekcie, wielkie przedsiębiorstwa zostały zmuszone do innowacyjności i szukania nowych rynków zbytu. I rzeczywiście, badania dowodzą, że dzisiejszy rozwój Polski napędzany był przez i) niskie płace, ii) inwestycje w infrastrukturę oraz iii) import innowacji i technologii zza granicy. Jednakże, jeśli Polska chce uniknąć pułapki średniego dochodu nowelizacja systemu jest konieczna. To nie oznacza odrzucenia pierwotnej polityki gospodarczej, ale jej wzmocnienie i unowocześnienie. Jeśli Polska chciałaby awansować do statusu kraju wysokiego dochodu, musi wprowadzić dalsze reformy instytucjonalne, sprywatyzować ostatnie przedsiębiorstwa państwowe oraz 4

5 kontynuować deregulację, aby rynki stały się jeszcze bardziej konkurencyjne. To w następstwie zmobilizuje dalsze innowacje oraz wzrost produktywności, pozwalając Polsce uniknąć pułapki średniego dochodu. Na drugim etapie transformacji, wzrost gospodarczy będzie pochodzić z innowacji. Dlatego, polityka gospodarcza musi zostać dostosowana tak, aby wspierała i promowała innowacje, zachęcając innowatorów do rozpoczynania nowych projektów, ich komercjalizacji i czerpania z nich zysków. Projekt Młodzi Reformują Polskę (MRP) skupia się właśnie na dostarczeniu rozwiązań, w wyniku których Polska stałaby się bardziej innowacyjna. Raport zaczyna się od bezwzględnej diagnozy problemów, równocześnie dostarczając rozwiązań dla przezwyciężenia największych przeszkód. Co najważniejsze, inicjatywa MRP pochodzi od młodych ludzi. Czyli tych, którym najbardziej zależy na przyszłości Polski. Ich entuzjazm, determinacja, pomysły i wysiłki są godne podziwu i dają inspirację do dalszej pracy. Jestem zaszczycony zaproszeniem do współpracy nad publikacją raportu. Jestem przekonany, że zainicjuje on tak bardzo potrzebną debatę nad kształtem przyszłej prorozwojowej polityki gospodarczej Polski. -Dr Brian Pinto Absolwent University of Pennsylviania. Obecnie Główny Ekonomista GLG Partners (Man Group) w Londynie. Wcześniej przez prawie 30 lat pracował w Banku Światowym. Pracował najpierw jako konsultant a konsekwentnie awansował aż na stanowisko Starszego Doradcy Prezydenta Banku Światowego. Zajmował się doradztwem gospodarczym dla krajów post komunistycznych. W latach z ramienia Banku Światowego doradzał prof. Balcerowiczowi przy wdrażaniu reform. Następnie pracował jako Wiodący Ekonomista w Rosji w trakcie kryzysu w 1998 roku. Pracował również jako Dyrektor Zarządzający nad rejonem Afryki w czasie ostatniego światowego kryzysu finansowego. Akademicko interesuje się teorią wzrostu gospodarczego, wpływem zadłużenia publicznego na wzrost gospodarczy oraz finansami publicznymi. Jego liczne artykuły ukazywały się w renomowanych czasopismach naukowych. 5

6 6

7 Podziękowania Przygotowanie tego raportu było ogromnym wyzwaniem. Nie mieliśmy doświadczenia w takich projektach. Nie wiedzieliśmy jak i od czego zacząć. Mieliśmy pomysł i czuliśmy, że to, co chcemy zrobić, jest potrzebne. Szybko jednak okazało się, że nie damy rady sami tego udźwignąć. Z samego przygotowania raportu zrobił się większy projekt, który wymagał zespołu operacyjnego. Dlatego chcielibyśmy w tym miejscu podziękować osobom, bez których ten raport nigdy by nie powstał. Zaczniemy od Ewy Sarzyńskiej, która pomagała przy organizacji projektu. Projekt nie pojawiłby się na Europejskim Kongresie Gospodarczym w Katowicach, gdyby nie pomoc Kuby Florkiewicza, który dzielnie wspierał nas również przy budowaniu strategii projektu. Nie doszłoby do żadnej kampanii medialnej, gdyby nie Mateusz Poreda, który wieczorami pracował nad naszą strategią marketingową. O naszą obecność w mediach społecznościowych dzielnie walczyła Marta Tondera. W pracy operacyjnej również kluczowa była pomoc ad hoc - przy takich projektach, zawsze znajdzie się tysiąc niespodzianek, z którymi trzeba sobie poradzić. Takiej pomocy gotowi byli udzielić Filip Bojdo, Jacek Stachowski oraz Michał Łapkowski. W prace operacyjne zaangażowali się również niektórzy z naszych autorów rozdziałów. Szczególnie mocno wspierała nas Monika Swaczyna oraz Damian Szewczyk, na których pomoc mogliśmy liczyć nie tylko w każdym zakresie, ale również o każdej porze dnia i nocy. W najtrudniejszym momencie wielkiego wsparcia udzielił Piotrek Liwak. Byliśmy wymagający zarówno wobec siebie jak i naszych młodych autorów. Spędziliśmy niezliczone godziny na rozmowach Skype owych oraz na spotkaniach w kawiarniach, omawiając poszczególne rozdziały i pomysły. I często wywracaliśmy pracę naszych młodych eksportów do góry nogami. Gdy już przeszli przez nasze sito, ich praca lądowała u ekspertów branżowych. I proces się powtarzał, ciągnąc się w nieskończoność. Wiemy, że nie było łatwo z nami wytrzymać, a kolejne porcje poprawek i uwag śniły się Wam po nocach. Dlatego chcemy tutaj podziękować za współpracę wszystkim naszym młodym autorom raportu, którzy z nami wytrwali, i którzy zgodzili się poświęcić swój wolny czas. Byli to (w kolejności alfabetycznej): Marysia Biardzka, Piotr Ciuruś, Mateusz Czech, Karol Górnowicz, Damian Iwanowski, Łukasz Janikowski, Karolina Jańczak, Jakub Kołodziej, Jan Kowalski, Piotr Krzemiński, Michał Łapkowski, Sylwia Maszkiewicz, Damian Olko, Ania Rybińska, Arek Sieroń, Michał Sokołowski, Joanna Stachowska, Jacek Stachowski, Monika Swaczyna, Damian Szewczyk, Bartek Walentyński, Dominik Wasiluk oraz Marta Włodarz. Chcieliśmy aby cały raport był napisany przez młode pokolenie. Co nie znaczy, że unikaliśmy wsparcia ekspertów nieco starszych. Wręcz przeciwnie - staraliśmy się zachęcić do współpracy 7

8 doświadczonych praktyków życia gospodarczego. W ten sposób powstała grupa mentorów branżowych. Wbrew naszym pierwotnym obawom, nie wygonili oni nas ze swoich gabinetów, gdy przyszliśmy do nich z pomysłem przygotowania nowej strategii dla Polski. Stało się coś odwrotnego - chętnie odpowiadali na nasze pytania i dzielili się wiedzą oraz doświadczeniem. Jesteśmy im bardzo wdzięczni za ich czas i energię, którą włożyli w projekt. W kolejności alfabetycznej byli to: dr Nina Arnhold, dr Piotr Ciżkowicz, prof. Marek Góra, Mariusz Grendowicz, dr Mikołaj Herbst, prof. Danuta Huebner, dr Jakub Karnowski, prof. Irena Kotowska, prof. Witold Orłowski, Ryszard Petru, dr Marcin Piątkowski, dr Marek Rozkrut, dr Andrzej Rzońca oraz prof. Krzysztof Żmijewski. Pragniemy jednak zaznaczyć, że rola naszych mentorów ograniczała się do konsultacji. Podpowiadali nam jak szukać i czego szukać, przestrzegali nas przed błędami, dzielili się doświadczeniem oraz radami. Jednak sama diagnoza i propozycje rozwiązań wyzwań gospodarczych są już naszymi pomysłami - czyli młodych Polaków. I niekoniecznie są zgodne z poglądami, które reprezentują nasi mentorzy ani instytucje, które reprezentują. Głęboko wierzymy, że współpraca młodego pokolenia oraz nieco starszego, która miała miejsce w naszym raporcie, jest modelowym przykładem na to, jak możemy razem pracować, dzielić się spostrzeżeniami i zmieniać otaczającą nas przestrzeń gospodarczą. Każda ambitna inicjatywa ma taki moment, w którym o jej powodzeniu zależy, czy zdobędzie wsparcie kogoś, kto w nią uwierzy. Kogoś, kto będzie gotowy swoją osobą i nazwiskiem patronować projektowi. Nasz projekt nie był tutaj wyjątkiem, a taką kluczową osobą dla nas na samym początku był prof. Jerzy Buzek. Jesteśmy mu bardzo wdzięczni za zaufanie jakim nas obdarzył oraz za jego wsparcie. Szybko dołączył do niego prof. Witold Orłowski, który nie tylko angażował się jako nasz mentor od rozdziału o innowacjach, ale również jako opiekun całej inicjatywy doradzając nam przy budowaniu strategii całego projektu. Nad konstrukcją raportu czuwali także dwaj zagraniczni eksperci Banku Światowego: dr Brian Pinto, który w latach 90. XX w. doradzał Polsce przy przeprowadzaniu reform gospodarczych oraz Ismail Radwan, który obecnie zarządza działaniami tej instytucji w jedenastu krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Te cztery osobistości stały się naszą Radą Doradczą, która pomagała nam uporządkować myśli i ułożyć historię, którą chcieliśmy opowiedzieć. Chcielibyśmy również podziękować za cenne rady wszystkim, którzy podzielili się radami a nie byli związani z projektem. W kolejności alfabetycznej byli to: dr hab. Michał Rubaszek oraz dr Grzegorz Tchorek Dziękujemy również Panu Wojciechowi Kuśpikowi za możliwość prezentacji naszej inicjatywy na tak prestiżowym wydarzeniu, jakim był Europejski Kongres Gospodarczy w Katowicach. W tym miejscu, należą się również serdeczne podziękowania Pani Marzenie Bortnickiej, która pomagała nam przygotować sie do tego wydarzenia. Za wsparcie medialne chcielibyśmy również podziękować Panu Krzysztofowi Kowalczykowi oraz Marcinowi Poznaniowi. 8

9 Publikacja tego raportu była możliwa dzięki wsparciu finansowemu z III filaru Szkoły Głównej Handlowej. Tutaj za pomoc chcielibyśmy podziękować szczególnie Asi Adamskiej oraz Piotrkowi Liwakowi z Samorządu Studentów Szkoły Głównej Handlowej oraz Mateuszowi Poredzie za podpowiedzenie, gdzie szukać finansowania dla projektu. Dziękujemy! Inicjatorzy Projektu Młodzi Reformują Polskę Kamil Pruchnik Jerzy Toborowicz 9

10 10

11 Kim jesteśmy? Jesteśmy szczęściarzami. Urodzeni pod koniec lat 80. lub na początku lat 90. XX wieku, nie doświadczyliśmy okresu, gdy do sklepu chodziło się przed świtem i stało w kolejce w oczekiwaniu na mleko i chleb. Pojawiliśmy się na świecie na tyle późno, by nie pamiętać czasów PRL. Jednocześnie urodziliśmy się na tyle wcześnie, by móc korzystać ze zdobyczy i możliwości szybko rozwijającej się wolnej Polski. Nie jesteśmy buntownikami ani rewolucjonistami. Jesteśmy pragmatyczni i otwarci. Cenimy sobie wykształcenie, pracę, stabilność materialną oraz korzystanie z życia. Mamy duże oczekiwania wobec życia. Wymagamy wiele od świata, ale najwięcej od siebie samych. Nie wstydzimy się Polski. Przeciwnie. My, młodzi Polacy, jesteśmy dumni z niesamowitego skoku cywilizacyjnego, jakiego nasz kraj dokonał w ciągu ostatnich 25 lat. I jesteśmy wdzięczni za ten postęp wszystkim, którzy się do niego przyczynili. Zaczynając od wojowników wolności, którzy doprowadzili do upadku poprzedniego systemu, polityków, którzy mieli odwagę wdrażać trudne reformy a na naszych rodzicach kończąc. To właśnie od naszych matek oraz ojców, transformacja wymagała najwięcej zmian i wyrzeczeń. My, młodzi Polacy, nie ponosiliśmy tych kosztów a jedynie konsumowaliśmy zdobycze wolności. Wszyscy wiemy, że ta transformacja była potrzebna a jej cena konieczna. Łatwo zapominamy jednak jako młodzi jak wielkim wyzwaniem dla naszych rodziców była zmiana sposobu myślenia i życia. I jak czasem trudno znaleźć im się w nowym świecie. Uważamy jednak, że transformacja nie została jeszcze dokończona. Mimo wspaniałych 25 lat wolności i rozwoju gospodarczego, Polska nadal nie jest wystarczająco nowoczesnym, bogatym krajem. Nie jesteśmy jako gospodarka ani innowacyjni ani konkurencyjni. Widzimy, że brak zmian może spowodować, że Polska podzieli los krajów południa Europy takich jak Grecja czy Hiszpania. Nie zgadzamy się na ten scenariusz. Nie oznacza to, że mamy roszczeniowe nastawienie. Nie chcemy przeprowadzać wielkiej transformacji czy zmian systemu. Chcemy go zaktualizować i uzupełnić o brakujące elementy. Dlatego nie tylko przygotowaliśmy nową strategię gospodarczą, ale też chcemy uczestniczyć w jej wdrażaniu. Zrobiliśmy to, ponieważ zdajemy sobie sprawę, że to dziś na naszych barkach spoczywa odpowiedzialność za przyszłość Polski. 11

12 Przez ostatnie 25 lat, korzystając ze zdobyczy wolności, my młodzi, rozwijaliśmy się tak szybko jak żadne inne pokolenie w historii naszego kraju. Teraz przyszła kolej na to, abyśmy to my pomogli rozwijać się polskiej gospodarce. Jesteśmy gotowi. Zaczynajmy! 12

13 13

14 14

15 W jaki sposób Polska może uniknąć pułapki średniego dochodu i awansować do pierwszej ligi gospodarczej? Część I. Syntezy: Główne założenia nowej strategii gospodarczej W ciągu ostatnich 25 lat Polska rozwijała się bardzo dynamicznie i szybko nadrabiała dystans do bogatych krajów zachodu. Jednak stare silniki wzrostu się wyczerpują, a brak reform może skutkować utknięciem Polski w pułapce średniego dochodu. By utrzymać tempo doganiania zachodu Polska musi stać się krajem innowacyjnym. 15

16 W ciągu ostatnich 25 lat Polska dokonała wielkiego skoku cywilizacyjnego. Można wyróżnić dwa główne motory wzrostu. Pierwszym były wolnorynkowe reformy z początku lat 90. XX wieku. Urynkowienie gospodarki oraz stworzenie podstaw do rozwoju (przez liberalizację, prywatyzację oraz stabilizację) oraz radykalne zerwanie z poprzednim systemem politycznym skutkowało uwolnieniem przez dekady duszonego potencjału gospodarczego, jakim była przedsiębiorczość Polaków. W efekcie, w ciągu pierwszych 15 lat Polska podwoiła swój poziom bogactwa narodowego. Drugim motorem wzrostu było wejście Polski do Unii Europejskiej (UE). Ekonomiści Banku Światowego (m.in.: Gill et al. 2012) nazwali UE "maszyną konwergencji" podkreślając, jak silne proces integracji ze wspólnotą wspomaga proces konwergencji krajów z Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW). Wbrew powszechnej opinii, większe znaczenie dla przyspieszenia gospodarczego po 2004 r. miał awans instytucjonalny Polski do poziomu krajów Unii oraz integracja z europejskim rynkiem dóbr i usług, niż bezpośrednie finansowanie inwestycji w kraju za pomocą środków wspólnoty (Iwanowski, Swaczyna*). Wykres 1. Wzrost gospodarczy (1990 = 1) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Światowy (2013), ceny bieżące Zasilana tymi dwoma silnikami, Polska dokonała największego skoku cywilizacyjnego wśród krajów EŚW. Świadczą o tym analizy oraz dane międzynarodowych instytucji (Wykres 1.). W 1989 r. polskie oraz ukraińskie PKB per capita wynosiły ok. 25% PKB per capita USA, podczas gdy Węgry miały PKB per capita na poziomie 37% USA. Obecnie Polska i Węgry są mniej więcej tak samo bogate ich PKB per capita w stosunku do USA wynosi ok. 43%. Oznacza to, że Polska w ciągu ostatnich 25 lat rozwijała się dwa razy szybciej od Węgier. W tym samym czasie, Ukraina spadła do 14% PKB per capita USA, de facto podwajając swój dystans do Zachodu. 16

17 Obecny model wzrostu działał przez dwie i pół dekady. Po co więc inicjatywa młodych Polaków aby go zmieniać? Ponieważ przyspieszenia wzrostu trwające lat nie są w Europie niczym nowym i niekoniecznie mają trwały charakter. Sześćdziesiąt lat temu Grecja, Hiszpania, Portugalia i Włochy również szybko nadrabiały dystans do najbardziej rozwiniętych krajów. Ale po latach przestały reformować swoje gospodarki i spoczęły na laurach wchodząc w dekady rozdawnictwa socjalnego, marnotrawstwa środków publicznych oraz konsumpcji zdobyczy, jaką był wzrost poziomu życia. W efekcie od niemal 30 lat ich poziom bogactwa dryfuje w przedziale odpowiadającym 45%-65% PKB per capita USA i mimo prób nie wzrasta. Takie zwolnienie (lub zatrzymanie) procesu doganiania krajów najbogatszych ekonomiści z Banku Światowego nazywają pułapką średniego dochodu (m.in.: Gill 2009). Wykres 2. Pułapka średniego dochodu, PKB per capita (USA=1) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Światowy (2013), Maddison (2013) Polska ostatnie 25 lat tak naprawdę nadrabiała zaległości. 60 lat temu Polska startowała z podobnego poziomu jak Hiszpania, Portugalia i Grecja (Wykres 2.). Przez pierwszą dekadę nie nadrabialiśmy dystansu do Zachodu. W celu przyspieszenia tempa wzrostu w 1970 r. uruchomiono tzw. strategię przyspieszonego rozwoju gospodarczego. Przez pierwsze pięć lat trwania strategii, gospodarka przyspieszyła i znacząco dogoniła bogate kraje zachodu (do 35% PKB per capita USA). Jednak ten zryw nie wynikał z wprowadzenia zmian, których efektem było podniesienie produktywności czy konkurencyjności a konsumpcji, która finansowana była przez kredyty zagraniczne. Model gospodarczy wdrożony w latach skończył się ostatecznie kryzysem gospodarczym. Przez następne ponad piętnaście lat ( ) Polska zwiększała swój dystans do zachodu. Dopiero zmiany polityczno - gospodarcze na początku lat 90. XX sprawiły, że gospodarka zaczęła rosnąć na tyle szybko, by doganiać Europę. 17

18 Polska jest w dolnym progu pułapki średniego dochodu. Czy obecne motory wzrostu wystarczą aby jej uniknąć? Krótkoterminowe prognozy są dla Polski bardzo pozytywne. Według zagranicznych (takich jak Międzynarodowy Fundusz walutowy - MFW, Bank Światowy - BŚ) i krajowych instytucji (jak Narodowy Bank Polski NBP, czy Ministerstwo Finansów - MF) wzrost w ciągu najbliższych 3-5 lat będzie oscylował w okolicach 3-3,5 % PKB. Nasz kraj w przewidywalnej przyszłości będzie jednym z najszybciej rosnących w całej UE. Wykres 3. Prognozy wzrostu Polski, PKB per capita (USA=1) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: OECD (2012), Maddison (2013) Jednak długoterminowe projekcje zakładają, że Polska przestanie doganiać USA w 2030 r. Analizy OECD (2012) wskazują, że w okresie najbliższych 50 lat, tempo wzrostu polskiej gospodarki będzie jednym z najniższych wśród krajów OECD. Przez najbliższe 15 lat Polski PKB per capita będzie się rozwijać w tempie ok. 2,3% rocznie. Jednak stopniowo to tempo będzie maleć i od ok spadnie do 1,1% rocznie. Brak zmian w polityce gospodarczej będzie skutkować wpadnięciem Polski w pułapkę średniego dochodu. Najwyższy poziom bogactwa przypadający na jednego mieszkańca w porównaniu do USA osiągniemy w 2030 roku (55% PKB per capita) ibędziemy znowu tracić dystans (poziom bogactwa spadnie do 51% PKB per capita USA w 2060 r.). Nie uda nam się również dogonić ani Grecji, ani Portugalii. 18

19 Wobec realnego zagrożenia dryfu rozwojowego, Polska potrzebuje nowej strategii gospodarczej. Aby skonstruować skuteczną strategię, najpierw trzeba zrozumieć w jaki sposób innym krajom udało się wydostać z pułapki Przykłady krajów, które osiągnęły sukces gospodarczy i uwolniły się z tej pułapki, to m.in.: Finlandia, Irlandia oraz Korea Południowa. Wspomniane gospodarki są z różnych obszarów gospodarczych oraz mają różne podstawy kulturowe. Łączy ich jednak wiele innych cech wspólnych. Przede wszystkim, są to gospodarki kapitalistyczne - nie są jednak skrajnie wolnorynkowe jak np. Hong Kong 1. Wszystkie (przede wszystkim Korea ale również Izrael oraz Japonia) aktywnie wspierały rozwój kraju poprzez różne pakiety programów gospodarczych. Każdy z krajów ma wysokie pozycje w rankingach konkurencyjności (zob. raporty Światowego Forum Ekonomicznego), innowacyjności (zob. raporty Komisji Europejskiej) oraz prowadzenia biznesu (zob. raporty Banku Światowego). Wykres 4. Uciekinierzy z pułapki średniego dochodu, PKB per capita (USA=1) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Światowy (2013), Maddison (2013) Główną cechą wspólną krajów, które uciekły z pułapki była transformacja z importerów innowacji do ich eksporterów. Wśród ekonomistów (m.in.: Eichengreen et al. 2011, Agenorl, Canuto, 2012, Felipe et al. 2012, Ayiar et al. 2013) istnieje konsensus, że kraje, którym udało się uciec z pułapki mają jedną wspólną cechę - dzięki uruchomieniu odpowiedniej strategii gospodarczej, zachowały wzrost innowacyjności. To wzrost innowacyjności, skutkował wzrostem produktywności, który umożliwił utrzymanie im wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji doganianie krajów bogatych. 1 Więcej o podziale kapitalizmu: zob. Baumol

20 Kraje, które uciekły z pułapki, zachowały wzrost gospodarczy za pomocą utrzymania wzrostu produktywności. Powstaje pytanie czy wzrost w Polsce również wynika z wzrostu produktywności? Polska na początku transformacji rozwijała się głównie w oparciu o wzrostu produktywności. Nie wynikał on jednak z powodu tworzenia polskich innowacji. Dynamiczny wzrost produktywności wynikał z dwóch źródeł. Pierwszym był (często skokowy) wzrost efektywności przedsiębiorstw prywatnych w porównaniu do państwowych. Drugim był transfer technologii z zagranicy oraz rozwiązań z zagranicy. Wykres 5. Źródła wzrostu gospodarczego w Polsce Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Total Economic Database (2013) Z biegiem czasu, produktywność przestawała być głównym motorem wzrostu. Wzrost produktywności w oparciu o absorpcję innowacji zagranicznych skokowo poprawia produktywność - ale nie zapewnia jej wzrostu w dłuższym okresie. Podobnie drugie źródło wzrostu produktywności, wynikające z wzrostu efektywności przedsiębiorstw prywatnych w stosunku do publicznych umożliwia szybkie nadgonienie pewnego dystansu, ale nie gwarantuje utrzymania wzrostu produktywności. Po zmniejszeniu przewag technologicznych, o dalszym wzroście produktywności decydują nowe rozwiązania krajowe - czyli wewnętrzne innowacje. Przez ostatnie lata, wzrost gospodarczy był głównie napędzany za pomocą inwestycji. Wynikał on z trzech czynników. Po pierwsze, inwestycje w Polsce zostały zwiększone z powodu napływu środków z programów UE. Po drugie, nie bez znaczenia był również obecny w Polsce boom inwestycyjny wynikający z globalnie taniego pieniądza (Taylor 2010). Po trzecie, wzrost inwestycji w ostatnich latach wynikał z konieczności wydania resztki środków z UE oraz z organizacją EURO

21 Za alarmujący należy uznać niski poziom innowacyjności gospodarki polskiej według rankingów międzynarodowych organizacji. Polska nie jest krajem innowacyjnym ani konkurencyjnym. Według Światowego Forum Ekonomicznego Polska zajmuje 23. pozycję w rankingu 27 krajów Unii Europejskiej pod względem konkurencyjności. Poziom i potencjał innowacyjny kraju (22. pozycja w UE), szeroko pojęte otoczenie biznesowe (22. pozycja w UE) czy wykorzystanie technologii cyfrowych (23. pozycja w UE) pozostawiają wiele do życzenia. Inny raport EU (Regional Innovation Scoreboard 2012), nisko ocenił możliwości innowacyjne Polski - jesteśmy czwartym najmniej innowacyjnym krajem w całej Europie (Wykres 6.). Wykres 6. Poziom innowacyjności Polski Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Eurostat W przeciwieństwie do krajów południa Europy, które wpadły w pułapkę, Polska musi zmierzyć się z jeszcze jednym wyzwaniem - demografią. Polska ma obecnie wysoką wartość obciążenia demograficznego a prognozy dot. piramidy populacji nie są korzystne (m.in. Kotecka 2012). Wykres 7. Wskaźnik dzietności i liczba urodzeń w Polsce w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Główny Urząd Statystyczny (2013) 21

22 % PKB % PKB Wbrew powszechnej opinii, głównym wyzwaniem dla rozwoju innowacji nie jest niski poziom interwencji publicznych, a brak inwestycji prywatnych. Wśród polityków i części ekonomistów intuicyjną receptą na niski poziom innowacyjności jest zwiększanie publicznych wydatków na innowacje. Jednak analizy m.in. Banku Światowego wykazują, Kluczem do osiągnięcia wysokiej innowacyjności są prywatne, a nie publiczne inwestycje (Radwan i inni 2013). Ponadto, wydatki publiczne na innowacje nie są w Polsce wysoce efektywne. Wykres 8. Wydatki publiczne na innowacje w stosunku do PKB 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0, Rok Czechy Estonia Niemcy Węgry Polska Portugalia Hiszpania UE Źródło: Opracowanie własne na podstawie: OECD (2013) Prawdą jest, że Polska wydaje mało na innowacje w stosunku do UE. Polska wydaje niecałe dwa razy mniej niż średnia UE (Wykres 8.). Wynik jest szczególnie niski, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że kraje, które weszły do UE razem z Polską, wydają relatywnie więcej od Polski (np. Czechy czy Węgry). Wykres 9. Wydatki publiczne jako % całkowitych wydatków na innowacje Rok Czechy Estonia Niemcy Węgry Polska Portugalia Hiszpania UE Źródło: Opracowanie własne na podstawie: OECD (2013) Jednak główną barierą dla rozwoju innowacji jest brak wydatków prywatnych na innowacje. Udziału rządowego finansowania w całkowitym finansowaniu w Polsce przewyższa średnią krajów UE o ponad 20 pp. (Wykres 9.). 22

23 Aby zrozumieć, jaka strategia gospodarcza spowodowałaby zwiększenie innowacyjności gospodarki, musieliśmy zrozumieć, co determinuje tworzenie innowacji na każdym etapie ich rozwoju. Upraszczając, proces tworzenia innowacji jest trzy etapowy (Rysunek 1.). Innowacje to pomysły ludzi (etap 1.). Jednak same pomysły to nie wszystko. Aby mogły mieć one znaczenie, muszą zaistnieć w gospodarce. To znaczy, że powinny zostać zamienione w biznes - czy to w postaci nowego produktu (innowacyjność produktowa) lub sposobu wytwarzania dóbr w sposób efektywniejszy (innowacyjność operacyjna). Do tego potrzebne są instytucje, które w łatwy sposób umożliwiają komercjalizację pomysłów (etap 2.). Nowe rozwiązania czy biznesy mają jednak znaczenie dopiero, gdy zaczynają rozprzestrzeniać się w całej gospodarce. Dzieje się tak, gdy rozwiązania wymyślone w jednej firmie, zaczynają pojawiać sie w kolejnych (lub dana firma wzrasta tak, że sama zaczyna uzyskiwać korzyści skali). Wówczas pojawiają się tzw. efekty spill-over, a cała gospodarka staje się bardziej innowacyjna. Rysunek 1. Modelowy proces tworzenia innowacji Źródło: Opracowanie własne Aby innowacje mogły się pojawiać, rozwijać i rozprzestrzeniać potrzebne jest środowisko, które im to umożliwia. Aby w gospodarce mogły pojawiać się pomysły, potrzebny jest wysoki kapitał ludzki. W celu ich komercjalizacji potrzebne są instytucje, które regulując przedsiębiorczość wspierają ją, a nie ograniczają. Wreszcie, efekt rozprzestrzeniania jest możliwy tylko, gdy istnieje odpowiednia infrastruktura. 23

24 Połączenie kapitału ludzkiego, instytucjonalnego i infrastrukturalnego nazywamy kapitałem społecznym - na nim powinna koncentrować się strategia gospodarcza. Rysunek 2. Skąd bierze się innowacyjność gospodarek? Kapitał ludzki Kapitał instytucjonalny Kapitał infrastrukturalny Źródło: Opracowanie własne 24

25 Innowacje to pomysły ludzi. Uważamy, że kapitał ludzki, jest najważniejszą częścią kapitału społecznego. Nasza teza znajduje silne potwierdzenie w wynikach badań noblistów (m.in.: Lucas 1993) oraz raportach międzynarodowych instytucji (np. Bank Światowy: Agenor, Canuto 2012, Gill et al. 2013). Badacze różnie definiują to, czym jest kapitał ludzki. W naszym raporcie przyjęliśmy szerokie rozumienie kapitału ludzkiego. W celu zdefiniowania i zrozumienia, jak kapitał ludzki wpływa na proces tworzenia innowacji oraz wzrost gospodarczy dokonaliśmy szerokiego przeglądu badań na ten temat. Staraliśmy się narysować tę zależność (Rysunek 3.). Przyjęliśmy, że analizę kapitału ludzkiego zaczynamy od młodzieży w wieku lat. W tym wieku ludzie decydują się (lub nie) na kontynuowanie nauki. Po studiach mogą zdecydować się na jedną z dwóch dróg rozwoju, które jednocześnie inaczej wpływają na gospodarkę (Rysunek 3.): zdecydować się na wejście na rynek pracy (prawa strona), pozostać na uczelni i rozwijać się jako wykładowca i/lub badacz naukowy (lewa strona). W przeważającej ilości młodzi ludzie po studiach idą do pracy. Po otrzymaniu dyplomu (lub jeszcze w trakcie studiów, lub tuż przed ich skończeniu) znajdują się na rynku pracy. Po znalezieniu miejsca zatrudnienia wspomagają wzrost gospodarczy, poprzez zwiększenie nakładów pracy, dostępnych ogółem w całej gospodarce. Pojawienie się młodych ludzi na rynku dodatkowo nakręca konkurencję. Ta z kolei - w świetle wielu badań (np. Blundell et al. 1995, Geroski 1990, Nickell 1996, Porter 1990, 2008, Wolf et al. 2010) - jest uznawana za niekończący się motor wzrostu dobrobytu, gdyż to z niej wywodzi się wzrost efektywności i innowacyjności. W ten sposób, wchodząc na rynek pracy, młodzi ludzie bezpośrednio zasilając wzrost gospodarczy dodatkowymi nakładami pracy, również (pośrednio) przyczyniając się do wzrostu innowacyjności (Barro 1999). Alternatywnie, zdecydowanie mniejsza liczba studentów decyduje się by zostać na uczelni. Z tej (i tak małej) grupy, część zajmuje się zawodowo badaniami. W ten sposób bezpośrednio wpływają oni na wzrost innowacyjności kraju. Zaczynamy naszą analizę od "pierwszej drogi", gdy młodzi ludzie po studiach decydują się na wejście na rynek pracy. To, jak długo i czy w ogóle uda się im zasilić rynek pracy, zależy jednak od kilku czynników. Mogą już na starcie mierzyć się z wyzwaniem, jakim jest niedopasowanie tego, czego ich podczas studiów nauczono i tego, czego pracodawcy oczekują od pracowników (System Edukacji). Coraz większa liczba studentów, stara się zminimalizować takie ryzyko - w tym celu jeszcze na studiach, młodzi ludzie decydują się często na praktyki, staże lub nawet pracę na etat, aby móc zdobyć praktyczne doświadczenie i wzbogacić CV. Jednak i tutaj mogą istnieć pewne trudności. Szczególnie szkodliwa może być źle ustalona płaca minimalna, której za wysoki poziom, "odcina" od pierwszego zatrudnienia wielu 25

26 Rysunek 3. Jak kapitał ludzki wpływa na innowacje oraz wzrost gospodarczy? Źródło: Opracowanie własne 26

27 młodych ludzi (Rynek Pracy). To, jak długo będą pracować i w ten sposób przyczyniać się do zwiększania narodowego bogactwa, zależy również od tego, kiedy przejdą na emeryturę. Zbyt luźny system emerytalny może zachęcać ludzi, którzy są zdolni do pracy, aby z niej rezygnowali i pobierali świadczenia (System Emerytalny). W ten sposób nie tylko nie przyczyniają się do wzrostu bogactwa, ale również zwiększają obciążenia wydatków publicznych. Wreszcie, ważna jest nie tylko jakość pracy, ale również jej ilość. Malejąca populacja kraju oznacza cały szereg wyzwań m.in. zmniejszanie się krajowego rynku zbytu oraz spadek atrakcyjności dla inwestorów zagranicznych. My skupimy się na zmniejszaniu się liczby osób pracujących - czyli zasilających wzrost PKB nakładami pracy (Demografia). Drugą drogą (pozostania na uczelni) podąża zdecydowana mniejszość młodych ludzi. W tym przypadku, swoją praca oraz badaniami, mogą przyczynić się bezpośrednio do wzrostu produktywności oraz innowacyjności. Kluczowe są: poziom oraz sposób przeprowadzania badań. Istotna jest również pozycja uczelni wyższych oraz ich współpraca z biznesem (Marotta et al. 2007) oraz czy uczelnie instytucjonalnie są gotowe do wspierania i promowania innowacji (Colyvas et al. 2002). Rysunek 4. Elementy składowe kapitału ludzkiego Źródło: Opracowanie własne Cztery rozdziały, w których szczegółowo badamy wyzwania dla kapitału ludzkiego w Polsce to: Demografia, Rynek Pracy, System Edukacji oraz System Emerytalny (Rysunek 4.). W oparciu o taką analizę, zidentyfikowaliśmy po 3 wyzwania i zaproponowaliśmy po 3 rozwiązania na rozdział, tworząc pakiet 12 rekomendacji, które sprawiłyby, że kapitał ludzki mógłby się szybciej rozwinąć. 27

28 W Polsce młodzi ludzie (szczególnie ci bez doświadczenia i mniej wyedukowani) mają trudności ze znalezieniem pracy z powodu źle skonstruowanej i zbyt wysokiej płacy minimalnej, która zamiast ich wspierać, tworzy dla wielu silną barierę. Dlatego proponujemy nie tylko zmianę sposobu jej ustanawiania, ale również jej regionalizację (Jańczak*). W obliczu malejącej populacji oraz starzejącego się społeczeństwa nie ma jednej prostej odpowiedzi. Nie oznacza to, że rząd jest zupełnie bezsilny - tutaj proponujemy szereg rozwiązań, których celem jest zachęcenie Polaków do reformy oraz powrotu do urlopów rodzicielskich. Nasza propozycja nie polega jednak na wydłużaniu urlopów, ale takiej ich konstrukcji, aby móc łączyć obowiązki rodzicielskie z pracowniczymi (Rybińska*). Proponujemy również przyspieszenie podnoszenia wieku emerytalnego do 67 lat i zrównanie go dla kobiet i mężczyzn (Kołodziej*). Przede wszystkim uważamy, że najważniejsza jest reforma szkolnictwa. Spektrum potrzebnych zmian jest bardzo szerokie: od usprawnienia systemu finansowania, po zmianę curriculum i nastawienie na większa praktyczność studiów oraz pracę w grupach, po wspieranie tworzenia innowacji w tym obszarze (Czech, Górnowicz, Janikowski*). Polska młodzież znacząco poprawiła wyniki w badaniu PISA. Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (PISA) wydaje się być obiektywnym miernikiem sukcesu polskiej reformy edukacji. PISA jest ogólnoświatowym badaniem OECD w krajach członkowskich i innych, zajmującym się mierzeniem umiejętności 15-letnich uczniów w obszarach matematyki, nauk ścisłych i czytania ze zrozumieniem. Od 2000 roku Polska dokonała znaczących postępów w głównych osiągnięciach edukacyjnych, mierzonych wynikami PISA. Wykres 10. Wyniki PISA w Polsce (2012) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: OECD (2013) 28

29 Singapur Korea Japonia Makau,Chiny Hong Kong, Chiny Shanghaj, Chiny Taipei Kanda Australia Finlandia Anglia Estonia Francja Holandia Włochy Czechy Niemcy USA Belgia Austria Norwegia Irlandia Dania Portugalia Szwecja Rosja Słowacja Polska Hiszpania Słowenia Serbia Chorwacja Wśród pięciu krajów EŚW, które przeszły proces transformacji ustrojowej na początku lat 90. XX w., Polska była jedynym krajem, któremu udało się zanotować stały wzrost umiejętności czytania między rokiem 2000 a Warto zaznaczyć, że została osiągnięta znaczna poprawa w poziomie podstawowej umiejętności czytania. W 2000 r. 23,2% uczniów nie posiadło podstawowej umiejętności czytania, natomiast w 2012 roku nie udało się to tylko 10,6 % uczniów. Naukowcy podkreślają, że polscy 15- latkowie są biegli w wyszukiwaniu informacji, refleksji i ocenie, jednak mają pewne problemy z interpretacją tekstu. Polska młodzież nie radzi jednak sobie dobrze życiowymi problemami. W tym miejscu warto wspomnieć, że w badaniu PISA z 2012 r. wprowadzono całkowicie nową kategorię oceny, a mianowicie twórcze rozwiązywanie problemów. W tym obszarze polskie nastolatki uzyskały niski wynik (481), poniżej średniej OECD wynoszącej 500. Najważniejszym powodem tego zaskakująco niskiego wyniku jest metodyka nauczania skupiająca się głównie na bezrefleksyjnym zapamiętywaniu informacji i korzystaniu z zapamiętanych faktów i schematów. Mały nacisk kładzie się w polskich szkołach na kreatywność i zaangażowanie w dyskusję, co prowadzi do tego, że uczniowie zbierają standardowe informacje tylko z jednego źródła (od nauczyciela), ignorując przy tym ogromny potencjał nauki grupowej. Wykres poniżej podsumowuje wyniki PISA w tej nowej kategorii, obnażając niskie zdolności polskich uczniów w dziedzinie praktycznego rozwiązywania problemów. Wykres 11. Wyniki PISA w Polsce (2012) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: OECD (2013) 29

30 Aby zamienić innowacyjne pomysły w biznes potrzebne są instytucje. Kapitał instytucjonalny kształtuje otaczającą nas przestrzeń gospodarczą i wpływa na rozwój gospodarczy na wiele sposobów. Jak wspominaliśmy we wstępie, w naszym raporcie staramy się zaprezentować nową strategię, której efektem byłoby zwiększenie innowacyjności kraju. Dlatego w Części II. dot. Kapitału Instytucjonalnego, skupiamy się na zidentyfikowaniu i przeanalizowaniu konkretnych kanałów, którymi instytucje wpływają na wzrost innowacji. W oparciu o przegląd badań z tego zakresu, zidentyfikowaliśmy dwa takie kanały (Rysunek 5.): bezpośrednio, poprzez publiczne systemy wsparcia innowacji (lewa strona), pośrednio, poprzez tworzenie sprzyjających warunków do tworzenia i prowadzenia biznesu oraz rozwoju konkurencji (prawa strona). Kapitał instytucjonalny wpływający na konkurencję rozumiemy bardzo szeroko. Nie ograniczamy się tylko do analizy regulacji, od których zależy koszt oraz szybkość otwierania biznesu czy łatwość jego prowadzenia (Instytucje Regulujące Prowadzenie Biznesu). Dla inwestorów i przedsiębiorców ważny jest również transparentny System Podatkowy. Również istotne jest to, jak łatwo w kraju można uzyskać finansowanie dla przedsięwzięć. Dlatego kluczowe jest, aby w Polsce funkcjonował płynny i dobrze rozwinięty System Finansowy. Uważamy, że zbyt duży poziom długu publicznego oraz zbyt wysoki poziom wydatków publicznych hamuje wzrost gospodarczy (m.in.: poprzez efekt wypychania). Dlatego analizujemy obecne Reguły Fiskalne. Wreszcie, instytucje kształtujące konkurencję w Polsce to nie tylko regulacje krajowe, ale również Unii Europejskiej. Z konkurencji między prywatnymi podmiotami wywodzi się wzrost efektywności i innowacyjności (m.in.: Blundell et al. 1995, Nickell 1996, Porter 2008, Wolf et al. 2010). Przeregulowanie rynku produktów i usług ogranicza konkurencję, czego skutkiem może być monopolizacja produktu co w efekcie zniechęca prywatne podmioty do inwestycji w innowacje (Simon 1979). Ponadto, nadmiar regulacji uruchamia szereg innych negatywnych zjawisk hamujących wzrost gospodarczy takie jak inwestycje, postęp technologiczny czy zatrudnienie (Bank Światowy 2002), a nawet rozwój kapitału ludzkiego (Blanchard 200 oraz Nickell 1996). 30

31 Rysunek 5. Jak kapitał instytucjonalny wpływają na innowacje oraz wzrost gospodarczy? Kapitał instytucjonalny Źródło: Opracowanie własne 31

32 Poziom instytucji, w porównaniu do krajów rozwiniętych, jest niski. Świadczą o tym średnie wyniki naszego kraju w rankingu dotyczącym warunków prowadzenia biznesu. Szczególnie wysokie są bariery wyjścia oraz wejścia. Wykres 12. Wyniki Doing Business Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bank Światowy (2013) Ponadto, w wyniku przerwania procesu deregulacji nasza gospodarka jest obecnie trzecią najbardziej przeregulowaną w UE. Polska jest również krajem, w którym poziom kontroli państwa jest najwyższy wśród krajów OECD. Dlatego proponujemy przyspieszenie procesu deregulacji, powrót do prywatyzacji oraz poprawę warunków prowadzenia biznesu (Kowalski, Krzemiński, Wasiluk*). Wykres 13. Poziom przeregulowania gospodarki Źródło: Opracowanie własne na podstawie: OECD (2013) 32

33 Publiczny system wsparcia innowacji może istotnie wpływać na rozwój innowacji i uzupełniać kapitał społeczny. Jednak samo zwiększanie wydatków nie powoduje wzrostu innowacyjności - istotne jest gdzie w procesie tworzenia innowacji włączają się finanse publiczne. W zaprezentowanym wcześniej trzystopniowym modelu rozwoju innowacji, najbardziej ryzykowny etap tworzenia innowacji to etap 1. Jest to moment, gdy pojawił się pomysł na nowy produkt. Jest to jednak nadal tylko idea - wymaga czasu i nakładów finansowych, które umożliwią badania, w wyniku których idea będzie mogła kiedyś być zamieniona w coś, w co będzie mógł zainwestować kapitał prywatny (tym czymś może być np. patent, prototyp czy licencja). To na tym etapie istnieje najwięcej niewiadomych. Rysunek 6. Modelowy system finansowania procesu tworzenia innowacji Źródło: Opracowanie własne 33

34 Wbrew powszechnej opinii, fundusze Venture Capital (VC) nie są mocno zaangażowane w etap badań i rozwoju. Nawet te fundusze wysokiego ryzyka w większości decydują się na inwestycję, gdy widzą już np. jakiś prototyp produktu, który powstał w wyniku przeprowadzonych badań i przeszedł okres próbny. To jednak wymaga nakładów finansowych oraz inwestora, który godzi się na wysoki poziom ryzyka i akceptuje, że duża część badań może nigdy nie dać wyników, które będzie mógł skomercjalizować. W etapie 1. skutecznym inwestorem może być państwo. Publiczne środki w badania i rozwój (finansowanie bezpośrednie lub pośrednie przez uczelnie) mogą być wzorcowym stymulatorem badań, w wyniku których powstanie większa pula prototypów, licencji czy patentów, w które prywatny inwestor mógłby się zaangażować (w ten sposób innowacje były wspierane m.in.: w USA, Korei Południowej oraz w Izraelu). Etap 2. jest nadal ryzykowny, ale tutaj dobrze sprawdza się system, w którym inwestor prywatny współpracuje z publicznym. Na etapie komercjalizacji inwestor prywatny, widząc już nie samą ideę ale prototyp, jest bardziej skłonny zaangażować środki. To właśnie w tym momencie mocno angażują się m.in.: Anioły Biznesu (AB) oraz fundusze VC. Na tym etapie rozwoju innowacji nadal angażują się finanse publiczne, ale już w dużo mniejszym zakresie. Zazwyczaj strona publiczna współpracuje z finansowaniem prywatnym (obniżając ryzyko inwestycji). Etap 3. polega w dużej mierze na wchłanianiu innowacji i nie wymaga zaangażowania sektora publicznego. Polega on między innymi na tym, że firmy wykupują istniejące nowoczesne technologie (mogą to być np. oprogramowania, patenty, licencje i inne). Może to również polegać na wzroście firm, które są najbardziej innowacyjne. Tutaj najlepszym źródłem finansowania są podmioty prywatne. Mogą ocenić już istniejącą (i sprawdzoną)technologię, dokonać prognoz i zdecydować się np. na udzielenie finansowania dla rozwoju firmy poprzez absorpcję technologiczną. Finansowanie państwowe może również zaistnieć w etapie wdrażania innowacji, jednak odbywać się powinno wyłącznie za pomocą instrumentów inżynierii finansowej tj. preferencyjnie oprocentowanych pożyczek lub gwarancji i poręczeń kredytowych (Bank Światowy 2013). 34

35 W Polsce system finansowania innowacji jest nieefektywny i zamiast wspierać innowacyjność - ogranicza ją. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, istnieje niski poziom nakładów środków publicznych w etapie 1. W wyniku dużej awersji do ryzyka finanse publiczne kierowane są głównie w etap 2. oraz 3. tworzenia innowacji - czyli wdrożenia oraz komercjalizacji (Wykres 14.). Wykres 14. Struktura wydatków na innowacje w Polsce Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Eurostat oraz Kapil et al Skutkuje to mniejszą liczbą pomysłów zamienionych w prototypu czy patenty, w które inwestor prywatny byłby skłonny zainwestować. W większości rankingów innowacyjności, Polska ma niską pozycję m.in.: ze względu na niski poziom patentów wśród krajów rozwiniętych. Przykładowo, według OECD, Polska ma jeden z najniższych poziomów liczby patentów na mieszkańca w UE. Wykres 15. Liczba patentów na milion mieszkańców na przykładzie wybranych krajów UE Czechy Estonia Wegry Polska Źródło: Opracowanie własne na podstawie: OECD (2013) 35

36 Po drugie, ponieważ finanse publiczne, koncentrując się na etapach 2. i 3., wypychają inwestycje prywatne. Oznacza to, że w konsekwencji finansowania wszystko albo nic finanse publiczne rywalizują z finansami prywatnymi zamiast je wspierać. Jak wspomniano, brak znaczących środków na badania i rozwój powoduje, że na rynku istnieje mniejsza liczba prototypów, wynalazków, patentów czy licencji - czyli efektów inwestycji w etap 1. życia innowacji. Obecnie, w publicznym wsparciu innowacji w Polsce przejawia się wysoki poziom awersji do ryzyka istnieje presja na wybieranie projektów z maksymalnie dużymi pozytywnymi zwrotami z inwestycji. W efekcie wsparcie państwowe i prywatne konkurują o najbardziej intratne projekty, podczas gdy w modelowym modelu finansowania należy łączyć te źródła finansowania, szczególnie w przypadku bardziej ryzykownych inwestycji. W efekcie, w wyniku błędnej interwencji publicznej w procesie tworzenia innowacji, środki publiczne wypaczają system finansowania innowacji. Jak pokazano powyżej (Rysunek 7.), w Polsce środki publiczne koncentrują się na etapie 2. i 3. tworzenia innowacji, skutecznie wypychając finansowanie prywatne w tym zakresie. Prywatny kapitał - nie mając gdzie inwestować - szuka innych możliwość inwestycyjnych (Biardzka, Stachowski*). Rynek 7. System finansowania procesu tworzenia innowacji w Polsce Źródło: Opracowanie własne 36

37 Sześć rozdziałów, w których szczegółowo badamy wyzwania dla kapitału instytucjonalnego w Polsce, to: Instytucje Regulujące Przedsiębiorczość, Reguły Fiskalne, System Finansowy, System Podatkowy oraz Unia Europejska. (Rysunek 8.). W oparciu o taką analizę, zidentyfikowaliśmy po 3 wyzwania i zaproponowaliśmy po 3 rozwiązania na rozdział, tworząc pakiet 17 rekomendacji (Reguły Fiskalne mają po dwa wyzwania i rozwiązania), które sprawiłyby, że instytucje efektywnie wspierałyby rozwój innowacji zarówno bezpośrednio (za pomocą skutecznego publicznego systemu wsparcia) oraz pośrednio (za pomocą sprzyjających instytucji, które wspierałyby konkurencję, której efektem jest - ponownie - wzrost innowacji). Warto zauważyć, że obecnie w debacie publicznej w Polsce, temat kapitału instytucjonalnego zdominował pozostałe dwa elementy kapitału społecznego (kapitał ludzki oraz kapitał infrastrukturalny). Instytucje to bardzo ważny element i wymaga wielu zmian. Jest to jednak tylko część całego ekosystemu, w którym prywatni przedsiębiorcy decydują się na inwestycje w innowacje. W wyniku skoncentrowania na tym elemencie, mało uwagi poświęca się kapitałowi ludzkiemu. Tymczasem to, co było głównym motorem innowacyjnych gospodarek takich jak Finlandia, Izrael czy Korea Południowa, to, to wysoki kapitał ludzki (Lucas 1993, Barro 200). Wielkim nieobecnym w debacie publicznej jest również problem wysoce niedorozwiniętej infrastruktury, która ogranicza produktywność i powiększa dziurę cywilizacyjną między Polską a Europą Zachodnią. Dlatego bardzo zastanawiające jest, dlaczego - mimo tak silnej obecności w mediach oraz debatach publicznych - instytucje w Polsce nadal są średnio, a z perspektywy krajów najbogatszych, nisko rozwinięte w Polsce. Rysunek 8. Elementy składowe kapitału instytucjonalnego Źródło: Opracowanie własne 37

38 Do rozprzestrzenienia się innowacji potrzebna jest infrastruktura. Dobrze rozwinięty kapitał infrastrukturalny jest nie tylko niezbędnym składnikiem dla utrzymania wzrostu gospodarczego, ale również dla rozprzestrzeniania się innowacji. Istnieje wiele badań, które wskazują na to, jak rozwinięta infrastruktura wpływa pozytywnie na wzrost gospodarczy. Obniża koszty transportu, zwiększa produktywność i ułatwia rozprzestrzenianie się innowacji poprzez wzmacnianie pozytywnych efektów typu spill-over (Bottini et al. 2013). Ekonomiści Banku Światowego podzielili infrastrukturę na (Rysunek 9.): I generacji, czyli transportową, miejska oraz energetyczną (prawa strona), II generacji, czyli telekomunikacyjna oraz szeroko rozumiana e-gospodarka (lewa strona). Wysoki poziom rozwoju obu generacji jest kluczowy i w inny sposób wpływa na wzrost produktywności oraz innowacyjności w kraju (Agenor oraz Canuto 2012). W naszym rozdziale przyjęliśmy podobny podział na dwie generacje, aby móc zidentyfikować jak różne generacje wpływają na wzrost produktywności oraz innowacji (Rysunek 9.). Rozwój infrastruktury I generacji sprzyja wzrostowi gospodarczemu w dłuższej perspektywie poprzez obniżenie kosztów i zwiększenie produktywności (Canning oraz Pedroni 2004). Z kolei wzrost poziomu rozwoju infrastruktury II generacji powoduje wzrost inwestycji w B+R (prywatnych oraz publicznych) a w konsekwencji wzrost innowacji (Schiffbauer 2007). Ponadto, wzrost poziomu rozwoju infrastruktury II generacji wpływa również na przyspieszenie tempa rozprzestrzeniania się w gospodarce pomysłów oraz innowacji. Zacofanie polskiej infrastruktury sprawia, że działa ona jak wąskie gardło dla rozwoju. Według naszych szacunków, potrzebne nakłady na infrastrukturę I oraz II generacji, które pozwoliłyby Polsce nadrobić zaszłości cywilizacyjne do Europy Zachodniej mogą wynieść około 800 mld PLN (Łapkowski, Szewczyk, Włodarz, Walentyński*). 38

39 Rysunek 9. Jak kapitał infrastrukturalny wpływa na innowacje oraz wzrost gospodarczy? Kapitał infrastrukturalny Efekty spill-over Źródło: Opracowanie własne 39

40 Wbrew powszechnej opinii, środki z UE nie wystarczą na zaspokojenie potrzeb inwestycyjnych w infrastrukturę. Prawdą jest, że Polska w najnowszej perspektywie Unijnej uzyskała olbrzymie środki z UE - jest to prawie 350 mld PLN. Jednak na samą infrastrukturę przeznaczyć możemy tylko ok. 30% z tej kwoty, czyli ok. 100 mld PLN. Oznacza to, że nasze potrzeby inwestycyjne po włączeniu środków z UE, nadal wynoszą ok. 700 mld PLN. Wykres 16. Potrzebne nakłady na infrastrukturę a środki z UE Źródło: Opracowanie własne Pomimo tak dużego niedoinwestowania w infrastrukturze, debata nt. rozwoju kraju głównie koncentruje się na instytucjach. Infrastruktura jest - jak wspomniano wcześniej - wielkim nieobecnym w debacie publicznej nt. potrzebnych strategii rozwojowych w kraju. Jednak za pozytywną zmianę można uznać fakt, że powoli olbrzymie wyzwanie w tym zakresie przebija się do świadomości polityków, ekonomistów oraz ekspertów z polskich think - tanków (np. Łaszek oraz Rzońca 2013). Według naszych szacunków, większość potrzebnej kwoty na inwestycje w infrastrukturę może być sfinansowana przez kapitał prywatny (bezpośrednio lub w formule partnerstwa publicznoprywatnego - PPP). Jednak nie nastąpi to, dopóki gospodarka jest przeregulowana i podlega dużej kontroli publicznej, przez którą przedsiębiorcy boją się inwestować. W tym celu potrzebne są dalsze ułatwienia dla prowadzenia inwestycji prywatnych w infrastrukturę (czyli - o czym wspomniano wcześniej - należy kontynuować deregulację oraz prywatyzację). 40

41 Wykres 17. Potrzebne nakłady na infrastrukturę Źródło: Opracowanie własne Polska potrzebuje również racjonalizacji wydatków publicznych na infrastrukturę. Niewątpliwie prawdą jest, że nie wszystkie inwestycje w infrastrukturę mogą być sfinansowane przez podmioty prywatne. Jednak, zamiast wydawać publiczne pieniądze na stadiony, opery, czy parki wodne (na które - według naszych szacunków - Polska przeznaczyła prawie 5 mld PLN w latach ) warto skierować te środki na bardziej potrzebne inwestycje w Transport, Energetykę oraz wsparcie Polityki Regionalnej. Według naszych wyliczeń, za kwotę 5 mld PLN można było wybudować ok. 120 km drogi ekspresowej lub sfinansować jedną dziesiątą kosztów budowy elektrowni atomowej. Rysunek 10. Nietrafione inwestycje publiczne w infrastrukturę Źródło: Opracowanie własne 41

42 W przypadku inwestycji publicznych pieniędzy, najlepszą metodą jest oddelegowanie tego zadania do wehikułów inwestycyjnych, które są zarządzane nie przez urzędników, ale przez menedżerów i finansistów z sektora prywatnego. Dlatego sugerujemy zwiększenie możliwości inwestycyjnych Polskich Inwestycji Rozwojowych (PIR) poprzez dokończenie prywatyzacji (według naszych szacunków nadal można uzyskać ok. 60 mld PLN z prywatyzacji z tej kwoty sugerujemy przeznaczyć ok. 40 mld PLN co czterokrotnie zwiększyłoby docelowe finansowanie dostępne dla PIR) i skupienie inwestycji w projekty typu PPP, które angażują kapitał prywatny. Rysunek 11. Elementy składowe kapitału instytucjonalnego Źródło: Opracowanie własne 42

43 Bibliografia: Artykuły Naukowe: 1. Agenor P., Canuto O., Middle Income Growth Traps, Bank Światowy, Ager P., Spargoli F., Bank Deregulation, Competition and Economic Growth: The US Free Banking Experience, MPRA, 2013 Ahmed S., Temporary and Permanent Government Spending in an Open Economy, Journal of Monetary Economics,1986 Aiay S., DuvalR., Puy D., Wu Y., Zhang L., Growth Slowdowns and the Middle Income Trap, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, 2013 Alesina A., Rodrik D., Distributive Politics and Economic Growth,The Quarterly Journal of Economics, 1994 Alessi L., The economics of property rights. A review of the evidence, Law and Economics Center, Alshahrani S., Alsadiq A., Economic Growth and Government Spending in Saudi Arabia: an Empirical Investigation, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, 2012 Anand R., Spatafora S., Structural Transformatio and the Sophistication fo Production, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Aristei D., Perugini C., Inequality and reforms in trasition countries, Economic Systems, Aslund A., How Capitalism was Built: The Transformation of Central and Eastern Europe, Russia and Central Asia, 2007 Aslund A., How to Stabilize: Lessons from Post-Communist Countries, Brookings Papers on Economic Activity, 1993 Balcerowicz L., 20 year of transformation in CEE: results, lessons, prospects, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Balcerowicz L., 800 Dni. Szok kontrolowany, BGW, Balcerowicz L., Common Fallacies in the Debate on Economic Transition in Central and Easter Europe, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju Discussion paper, 1993 Balcerowicz L., Institutional Systems and Economic Growth. Challenges of Globalization. Peterson Institute for International Economics, 2008 Balcerowicz L., Poland: Post-Communist Transition: Some Lessons, Institute of International Economics, 2002 Balcerowicz L., Poland: The political economy of policy reform, Institute of International Economics, Balcerowicz L., Socjalizm, Kapitalizm, Transformacja. Szkice z przełomu epok. PWN Balcerowicz L., Wolność i Rozwój: Ekonomia wolnego rynku. Znak, Kraków, Balicki W., Instytucjonalne i funkcjonalne źródła nierównowagi popytowej, Instytut Planowania, 1979 Barisitz S., Ukraine: Macroeconomic Development and EconomicPolicy in the First Eight Years of Independence, ONB, 1999 Barlow D., Radulescu R., The sequencing of reforms in transition economies, Journal of Comparative Economics, 2005 Barnett S., Evidence on the Fiscal and Macroeconomic Impact of Privatization, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, 2000 Baumol W., Productivity Growth, Convergence and Welfare. What the Long-Run Data Show, American Economic Review, Belka M., W.Trzeciakowski, Dynamika Transformacji Polskiej Gospodarki, Poltex, Warszawa, Blanchard J., Aghion., On the speed of transition in central Europe, NBER,

44 27. Blanchard O., The Economics of Post-Communist Transition, Oxford University Press, Blanchard O., Transition in Poland, The Economic Journal, Blundell R., Griffith R., Reene J., Dynamic count data models of technological innovation, The Economic Journal, 1995 Bukowski M., Halesiak A., Petru R., Konkurencyjna Polska Deregulacja i Innowacyjność, Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych, 2013 Bukowski M., Szpor A., Śniegocki v, Drzemiący Tygrys spętany smok. Dylematy polskiej debaty o polityce inwestycyjnej. Instytut Badań Strukturalnych, Caselli F., Tenrevro., Is Poland the next Spain? NBER, Chołaj H., Transformacja systemowa w Polsce. Szkice teoretyczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1998 Crespo N. et al., FDI Spillovers at Regional Level: Evidence from Portugal, ISEG - School of Economics and Management, University of Lisbon, Czubrik A., Dziesiat liet rosta WWP w Bielarusi: faktory i perspektiw, IPM, Czyżewski A., Orłowski W., Zienkowski L., Country Study for Poland. A comparative Study of Causes of Output Decline in Transition Economies, Third Workshop on Output Decline in Easter Europe, Daniejko P., Pielipaś I., Rakowa E., Bielaruś: vybor puti, IPM, Devereux M., Love D., The Dynamic Effects of Government Spending Policies in a Two-Sector Endogenous Growth Model, Journal of Money, Credit, and Banking, 1995 Djankov S., Murrel P., Enterprise Restructin in Transition: A Quantitive Survey, Journal of Economic Literature, Dombi A., Economic Growth and Development in Central and Eastern Europe after the Transformation, Public Finance Quaterly, 2013 Driffield N., Pal S., How Does Ownership Structure Affect Capital Structure and Firm Value? Recent Evidence from East Asia, Centre for Economic Development and Institutions, Dunning J., Theories and Paradigms of International Business Activity. The Secelcted Essays, Dunning J., Toward an eclectic theory of international production: empirical tests, Journal of International Business Studies, 1980 E. Falcetti et al., Defying the Odds: Initial Conditions, Reforms, and Growth in the First Decade of Transition, Jorunal of Comparative Economics, Easterly W., Fisher S., The Soviet Economic Decline: Historical and Republican Data, NBER, Eichengreen B., Park D., Shin K. When Fast Growing Economies Slow Down: International Ewidence and Implications for China, NBER, 2012 Eichengreen B., Park D., Shin K., Growth Slowdowns Redux: New Evidence on the Middle Income Trap, NBER, 2013 Estrin S., Hanousek J., Kocenda E., Svejnar J., Effects Of Privatization And Ownership In Transition Economies, Bank Światowy, 2009 Felipe D., Abdon D., Krumar A., Tracking the Middle Income Trap: What is it, Who is in it and why?, Levy Economics Institute of Board College, 2012 Fischer S., Sahay R., The Transition Economies After Ten Years, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, 2000 Gavrilisin O., Nsouli S., A Decade of Transition: Achievements and Challenges, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, 2001 Geroski A., Innovation, technological opportunity and market structure, Oxford Economic Papers, Gill I. et al., An East Asian Renaissanse, Bank Światowy, 2009 S 54. Gill I. et al., Diversified Development, Bank Światowy,

45 55. Gill I. et al.,golden Growth, Bank Światowy, Gomułka S., Polish economic reform, : principles, policies and outcomes. Cambridge Journal of Economics, Gomułka S., Stabilizacja i wzrost: Polska , Ministerstwo Finansów i Instytut Finansów, Gorynia M., Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna, Difin, 2007 Gorynia M., Nowak J., Wolniak R., Foreign direct investment of Central and Easter European countries and the investment development path revisited, Easter Journal of European Studies, Gorynia M., Studia nad transformacją i internacjonalizacją gospodarki polskiej, Difin, 2007 S 61. Gylfason T., Herbertsson T., Zoega G., Ownership and Growth, Bank Światowy, Hassler J., Rodriguez M., Jose V., Zeira J., Inequality and mobility, Journal of Economic Growth, Hausner J., Polityka gospodarcza - wokół dylematów i sporów, Ekonomista, Havrylyshyn O., Recovery and growth in transition: a decade of evidence, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Hayek F., Individualism and Economic Order, 1948 (a) 66. Hayek F., The Meaning of Competition, 1948 (b) Hlavac M., Freedom as the key to prosperity: Lessons from the world's growth miracles and economic disasters, MPRA, 2010 Kamiński B., How the transition affected export performance of Central European Economies, Bank Światowy, 1993 Kamiński B., K.Wang, Winters A., Foreign trade in the transition: the international enviroment and domestic policy, Bank Światowy, Kaufman R., Pearce J., The Former Soviet Union in Transition, Armonk, NY, Kharas H., Kholi H., What is the Middle Income Trap, Why do Countries Fall into it and How Can it be Avoided? Global Journal of Emerging Market Economies, 2011 Kokko A., Technology, Market Characteristics and Spillovers, Journal of Development Economics, 1994 Kołodko G., Sukces na dwie trzecie. Polska transformacja ustrojowa i lekcje na przyszłość, Ekonomista, 2007 Konopczak M. et al.. Kryzys na światowych rynkach finansowych wpływ na rynek finansowy w Polsce oraz implikacje dla sektora realnego, Bank i Kredyt, Kornai J., Niedobór w gospodarce, PWE, Kowalski T., Polska Transformacja Gospodarcza na Tle Wybranych Krajów Europy Środkowej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 2009 Lehmann H., The Polish growth miracle: outcome of persistent reform efforts, Universita di Bolonga, Department of Economics, Łaszek A., Ile osób zatrudnia państwo polskie? Forum Obywatelskiego Rozwoju, Maciej B., Miszewski M., Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Mario B., Skreb M., Transition. The First Decade, MIT Press, Matysiak A., Mechanizm tworzenia akumulacji w gospodarce socjalistycznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Mączyńska E., Polska Transformacja i jej przyszłość, Ekonomista, Melo M., Denizer C., Gelb A., Form Plan to Market, Patterns of Transition, Bank Światowy,

46 Melo M., Denizer C., Tenev S., Circumstances and Choice: The Role of Initial Condistions and Policies in Transitional Economies, 1997 Mervar A., Economic Growth and Countries in Transition, Privredna kretanja i ekonomska politika, 2002 Mitchell D., Supplement to: The Impact of Government Spending on Economic Growth, Heritage Foundation, 2005 Mitchell D., The Impact of Government Spending on Economic Growth, Heritage Foundation, 2005 Mitra P., Selowsky M., Transition, the First Ten Years: Analysis and Lessons for Eastern Europe and the Former Soviet Union, Bank Światowy, 2002 Nickell S., Competition and Corporate Performance, Journal of Political Economy, University of Chicago Press, 1996 Oho K., Avoiding the Middle Income Trap: Renovating Industrial Policy Formulation in Vietnam, ASEAN Economic Bulletin, Olechnowicz A., Badanie natężenia konkurencji w wybranych krajach posocjalistycznych, SGH, Olechnowicz A., Transformacja gospodarcza na Białorusi w latach : Porównanie z Polską, SGH, Orlowski T., Transition and Growth in Post-Communist Countries, Bank Światowy, Orłowski T., Transition and Growth in Post-Communist Countries: The Ten-Year Experience, UK; Northampton, Orłowski W., Stan i perspektywy polskiej gospodarki na tle globalnego kryzysu, PWC, Orłowski W., W pogoni za straconym czasem. Wzrost Gospodarczy w Europie Środkowo- Wschodniej , PWN, 2010 Petru R., Czy Polska może stac się mniejszymi Niemcami Europy? Polska w Europie Wielu Prędkości, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju VI Tom, 2013 Piątkowski M., Poland's New Golden Age: Shifting from Europe's Periphery to its Center, Bank Światowy, 2013 Pinto B., Belka M., Krajewski S., Transforming State Enterprises in Poland: Evidence on Adjustment by Manufacturing Firms, Pinto B., Ulatov S., Financial Globalization and the Russian Crisis of 1998, Bank Światowy, 2010 S 101. Polanec S., Convergance at last? Evidence from Transition Countries, Centre for Insi 102. Porter M., On Competition, Updated and Expanded Edition, Harvard Business School Press, Porter M., The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York, Radło M., D.Ciesielska, Polska w pułapce średniego dochodu? Perspektywy konkurencyjności polskiej gopsodarki i regionów, Difin, Roland G., Ten years after Transition and economics, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Roland G., The political economy of transition, Journal of Economic Perspectives, Roland G., Verdier T., Transition and output fall, Economics of Transition, Rzońca A., Łaszek A., Jak podtrzymać tempor wzrostu polskiej gospodarki? Forum Obywatelskiego Rozwoju, 2013 Sachs J., A.Warner, Economic reform and the process of global intergation, Brookings papers on economic activity, 1995 Sachs J., D.Lipton, Creating a Market Economy in Eastern Europe: The Case of Poland, Brookings Papers on Economic Activity, Sachs J., Poland's Jump to the Market Economy, MIT Press, Sadowski Z., Od sporu o transformację do strategii rozwoju, Ekonomista,

47 113. Schumpeter J., Capitalism, Socialism & Democracy, London: Routledge, Sieroń A., Prywatyzacja po polsku, Instytut Misesa, Simon H., Rational Decision Making in Business Organizations, American Economic Association, 1979 Snyder T., The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, 63. Belarus, , Yale University Press, 2003 Staniłko J., Czy Polska może jeszcze wpaść w pułapkę średniego dochodu? Polska w Europie Wielu Prędkości, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju VI Tom, Tanzi V., Zee H., Fiscal Policy and Long-Run Growth, Międzynarodowy Fundusz Walutowy,1997 S 119. Wilczyński W., Dylematy polityki ustrojowej po 18 latach Polskiej transformacji Winiecki J. et al., Rola nowego sektora prywatnego w procesie transformacji polskiej gospodarki, Towarzystwo Ekonomistów Polskich, 2001 Winiecki J. et al., Transformacja postkomunistyczna a teoria ekonomi. Doświadczenia minionej dekady, Towarzystwo Ekonomistów Polskich, 2000 Winiecki J., Costs of Transition that are not costs: On non welfare reducing output fall, Rvista di Politica Economica, Winiecki J., Transformacja postkomunistyczna. Studium przypadku zmian instytucjonalnych, Wojciechowski W., Prywatyzacjia w Polsce: Wciąż niewykorzystane szanse, Forum Obywatelskiego Rozwoju, 2010 Wolf A. et al., Product Market Regulation: Extending the Analysis Beyond OECD Countries, OECD Economics Department Working Papers, Zagańczyk K., Chałaczkiewicz M., Restrukturyzacja polskiego zadłużenia zagranicznego, Załęski P., Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, Zlotnikov L., Zlotnikowa N., Problemy Reform Gospodarczych w Białorusi, CASE, 1996 Raporty: 1. Bank Światowy, Building Institutions for Markets, World Development Report, Bank Światowy, Country Partnership. Strategy Progress Report for the Republic of Poland for the period , Bank Światowy, Doing Business, Bank Światowy, Europe 2020 Poland Fueling Growth and Competitiveness in Poland Through Employment, Skills and Innovation, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Strategia dla Polski , Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Transition Report, EY, Analiza przekształceń własnościowych w Polsce i w Europie ze szczególnym uwzględnieniem krajów Europy Środkowo-Wschodniej, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Propozcyje eliminacji barier wzrostu, Komisja Europejska, EU Regional Competitiveness Index, OECD, Economic Survey of Poland, OECD, Looking to 2060: Long-term Global Growth Prospects, Sejm RP, Program gospodarczy. Główne założenia i kierunki. Założenia zaakceptowane przez Radę 47

48 Ministrów 9 października 1989, Unia Europejska, Regional Innovation Scoreboard, World Economic Forum, Competitiveness Report, 2013 Wypowiedzi w mediach: 1. Aleksandrowicz P., Polska o krok od pułapki średniego dochodu, Obserwator Finansowy, Balcerowicz L., Nie mogłem tego powiedzieć aby nie wywołać paniki, Biznes PL, Gomułka S., Program Pis jest niespójny, Rzeczpospolita, Petru R., Na ukrainie porztebna szybka dawka głębokich reform, Gazeta Prawna, Petru R., Przydałby się nam zapał z lat 90. Szczególnie w prywatyzacji, Forsal, Wojciechowski W., Czy państwowe spółki powinny trafiać do firm Skarbu Państwa?, Gazeta Prawna, Wojciechowski W., To nie jest prywatyzacja, to nie jest reforma, Gazeta Prawna, Wojciechowski W., Lepiej postawić na prywatyzację, niż obniżać składki do II filaru, Gazeta Prawna, 2011 Źródła Danych: 1. Economic Data, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju 2. Maddison Project Database 3. World Development Indicators, Bank Światowy 4. World Economic Outlook, Międzynarodowy Fundusz Walutowy 5. Wyjaśnienie zmiennej EBOIR Index: 6. Wyjaśnienie zmiennej Freedom House Index: 48

49 49

50 50

51 W jaki sposób Polska może uniknąć pułapki średniego dochodu i awansować do pierwszej ligi gospodarczej? Część II. Syntezy: Propozycje reform. Zidentyfikowaliśmy 35 kluczowych wyzwań gospodarczych, które tworzą wąskie gardło rozwoju gospodarczego. Mamy dla nich 35 skutecznych rozwiązań. 51

52 52

53 53

54 54

55 55

56 56

57 57

58 58

59 59

60 60

61 61

62 62

63 63

64 64

65 65

66 66

67 W jaki sposób Polska może uniknąć pułapki średniego dochodu i awansować do pierwszej ligi gospodarczej? Część III. Syntezy: Dlaczego ludzie nie popierają reform? W części trzeciej staramy się zrozumieć, dlaczego w Polsce jest brak publicznego poparcia dla potrzebnych reform. W tym celu przeprowadziliśmy badanie na 800 obywatelach nie posiadających wykształcenia ekonomicznego oraz na 63 ekonomistach. Wszystkim zadaliśmy te same pytania - jakie reformy by poparli, dlaczego te i jak (ich zdaniem) wpłyną one na gospodarkę? Okazuje się, że brak poparcia reform nie wynika z wewnętrznego przekonania, ale z niewiedzy zwykłych obywateli. Dlatego nową strategię gospodarczą należy zacząć od edukowania Polaków o długoterminowych skutkach reform. 67

68 Wstęp Po przeczytaniu badania Paoli Sapienzy i Luigi Zingalesa, które porównuje opinie ekonomistów i ludzi, którzy nie znają sie na ekonomii 2, przy tworzeniu Raportu Młodzi Reformują Polskę przyjęliśmy jednogłośnie wniosek nie może zabraknąć takiego badania i u nas. Wspomniane badanie zostało przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych w 2012 roku i miało na celu określenie jak bardzo różnią się opinie ludzi nie znających się na ekonomii i ekspertów ekonomicznych. Oceniając wysoko wartość poznawczą takiego badania i widząc brak takiego badania w Polsce postanowiliśmy przeprowadzić podobną analizę. W projektowaniu naszego badania początkowo oparliśmy się na badaniu ze Stanów, ale szybko dostosowaliśmy pytania do sytuacji Polski i stworzyliśmy swój kwestionariusz badania. Udało nam się zebrać fundusze, porozumieć z dwoma polskimi towarzystwami ekonomicznymi i przeprowadzić podobne badanie do amerykańskiego. Jesteśmy przekonani, że to pierwsza tego typu próba w Polsce i mamy nadzieję, że wartość poznawcza będzie na tyle wysoka, że badanie będzie jeszcze powtarzane. Układ tekstu jest następujący: przedstawimy główne wyniki badania z USA, kolejno pokażemy nasze wyniki, a następnie: przedstawimy opis próby badawczej, opiszemy pytania z kwestionariusza dostępnego na końcu, podsumujemy wyniki i wyciągniemy wnioski, zaprezentujemy nasz formularz a na koniec pokażemy formularz USA i je porównamy. Wyprowadzimy też kilka porównań wyników polskiego badania z wynikami amerykańskimi. Badanie amerykańskie Wspomniani Paola Sapienza i Luigi Zingales przeprowadzili w 2012 roku badanie zatytułowane Economic Experts vs. Average Americans, w którym porównywali opinie amerykańskich ekonomistów i przeciętnych Amerykanów, którzy nie znali się na ekonomii, (tzn. że się jej nie uczyli lub nie uprawiają żadnego zawodu z nią związanego). Badanie autorów polegało na przeprowadzeniu wywiadów z panelem ekonomistów z Uniwersytetu Chicago University of Chicago Booth School of Business, oraz z ludźmi, gdzie badanie przeprowadzało Chicago Booth wraz z Kellogg School Financial Trust Index. Badanie polegało na zebraniu odpowiedzi na 19 pytań z możliwością odpowiedzi na pięciostopniowej skali Likerta (tzn. Zakres odpowiedzi to Zdecydowanie Tak / Tak / Nie wiem / Nie / Zdecydowanie nie) oraz sześciu pytań dodatkowych z innymi skalami, mających na celu określenie profilu ogólnego respondentów. Pytaniem filtrującym przynależność do grupy ekonomistów było pytanie, czy dana osoba uprawia zawód związany z ekonomią, lub czy skończyła kiedyś ekonomiczny kierunek studiów jeśli tak, to na jakim poziomie. Dziewiętnaście pytań o opinie ekonomiczne było skonstruowanych tak, aby odpowiedzi porównać z odpowiedziami ekonomistów i dotyczyły oceny wyników konkretnych reform, rozwiązań strategicznych 2 Sapienza, P., & Zingales, L. (2013, January). Economic Experts vs. average americans. In ASSA meetings. 68

69 lub były pytaniami o wiedzę. Przykładowe pytania dotyczą oceny skutków wprowadzenia rządowych programów pomocy dla banków lub rządowych pomocy dla bezrobotnych. Badacze amerykańscy dowodzą na podstawie wyników, że opinie ludzi, którzy nie znają się na ekonomii znacznie odbiegają od tego, co sądzą specjaliści. Głównym argumentem świadczącym o tej różnicy jest wskazanie przez autorów na średnio 37-punktową różnicę w udzielanych odpowiedziach. Różnica ta została obliczona przez autorów z 19 zadanych pytań, gdzie zsumowano częstości odpowiedzi Zdecydowanie się zgadzam oraz Zgadzam się i porównano w grupach ekonomistów i ludzi nie znających się na ekonomii. W zakresie sześciu dodatkowych pytań badacze amerykańscy sprawdzili jak kształtuje się wiara respondentów w słuszność działań rządu oraz w efektywność wolnego rynku (obie w skali 1-10) oraz jakie są ogólne poglądy normatywne respondentów na temat działania państwa. Autorzy badania pytali również ludzi, którzy nie znają się na ekonomii, czy byliby skłonni zmienić zdanie, gdyby powiedziano im, że zespół ekonomistów i ekspertów jednomyślnie twierdzi, że prawda jest inna. Badanie to nie ustrzegło się w naszych oczach od błędów. Tak policzona różnica stanowi podstawę do porównań, jednak pomija istotne wartości np. porównanie odsetków odpowiedzi negatywnych lub odpowiedzi neutralnych. Innymi słowy badacze amerykańscy wnioskują na podstawie 1/3 danych posiadanych w badaniu, co jest pominięciem większości danych. Poziom złożoności pytań również pozostawia wiele do życzenia. Można to zobrazować na jednym z pytań o pakiet pomocowy z 2009 roku - ARRA Act, którego wartość szacowana jest na 830 miliardów dolarów i dotyczy właściwie wszystkich obszarów gospodarki. Konkretne pytanie brzmiało czy wprowadzenie pakietu pomocowego miało sens? Z jednej strony porównanie opinii ludzi i ekonomistów może mieć sens, ponieważ oddaje ich zdania. Z drugiej jednak strony mamy wrażenie, że przy tak szerokim zakresie pytania i prostej ankiecie odpowiedzi przez ludzi nie znających się na ekonomii na złożone pytania to raczej festiwal przypadku niż głęboko przemyślana odpowiedź. W związku z tym, że ludzie najprawdopodobniej będą odpowiadali ogólnie, a ekonomiści szczególnie, istnieje duże ryzyko małej wartości poznawczej. Wydaje nam się, że w replikowaniu badania poprawiliśmy część błędów popełnionych przez autorów oryginalnego badania. W kolejnej części znajduje się opis naszego badania, w którym zawarte są opisy prób badawczych, celu badania, metodologii i wyników badania. Opis badania w projekcie Młodzi Reformują Polskę Cel badania W zakresie wyznaczenia celów badania dokonaliśmy podziału na cel główny i cele poboczne. Celem głównym badania było sprawdzenie, czy opinie ludzi nie znających się na ekonomii są zbieżne z opiniami ekspertów ekonomicznych, a jeśli tak to w jakim stopniu i jakie przekonania o tym 69

70 decydowały? Do pobocznych celów badania zaliczymy określenie, jakie reformy popierają ludzie nie znający się na ekonomii, a jakie reformy kategorycznie negują ekonomiści. Sens takich wskazań polega na tym, aby stwierdzić, które reformy mogą propagować partie polityczne charakteryzujące się populizmem (i porównanie poglądów eksperckich dla tych propozycji) oraz sprawdzenie, które reformy nie mają poparcia środowiska eksperckiego. Opis próby ludzi i próby ekonomistów W badaniu wykorzystaliśmy dwie grupy badawcze ekspertów ekonomicznych oraz ludzi nie znających się na ekonomii. Ludzie nie znający się na ekonomii to reprezentatywna grupa Polaków ze względu na liczbę, wiek i miejsce zamieszkania. Grupa liczyła 805 respondentów. Metodą filtrującą dla wyłonienia członków grupy było pytanie, czy ankietowany skończył edukację wyższą z wymienionych przez ankietera (a ustalonych uprzednio z agencją marketingową) kierunków lub czy wykonuje jeden z wymienionych przez ankietera zawodów na co dzień. Eksperci ekonomiczni to grupa chętnych członków Polskiego Towarzystwa Ekonomistów, Towarzystwa Ekonomistów Polskich lub główni ekonomiści jednego z 20 największych banków komercyjnych w Polsce. Wyszliśmy z założenia, że ekonomiści we wskazanych stowarzyszeniach z definicji spełniają wymagane warunki posiadania wiedzy ekonomicznej. Dodatkowo kryterium nieobligatoryjności badania nadaje tej części badania charakter rynków predykcyjnych, które charakteryzują się wyższą jakością odpowiedzi. Grupa ekspertów ekonomicznych liczyła 63 respondentów. Pytania badawcze Pytania badawcze były następujące: Jakie różnice występują we wskazanym zakresie między grupami ekonomistów i ludzi nie znających się na ekonomii? Dlaczego ludzie, którzy nie znają się na ekonomii nie popierają pewnych reform, które popierają ekonomiści? Jak bardzo wiedza ludzi odbiega od wiedzy ekonomistów? Jak różnią się wiara w efektywność działań rządu i wiary w efektywność działania wolnego rynku między grupami badawczymi? Metodologia badania Badanie było prowadzone na kilka różnych sposobów. W grupie ludzi nie znających się na ekonomii badanie było prowadzone głównie za pomocą wywiadów telefonicznych (CATI), a w momencie gdy natrafialiśmy na ciekawe (według nas) wyniki odpowiedzi), uzupełnialiśmy naszą wiedzę pytaniami dodatkowymi do respondenta. W grupie ekonomistów zastosowaliśmy wywiady indywidualne (ITI), ankiety wypełniane przez Internet (CAWI) oraz wywiady telefoniczne (CATI). Wszystkie ankiety były anonimowe. 70

71 Wyniki badania ujęcie tematyczne Wyniki badania zostaną zaprezentowane w odniesieniu do tematyki pytań. Przy każdym pytaniu, jeśli statystyczna istotność nie była potwierdzona zaznaczaliśmy to (w wypadku wykresów zamieszczonych na końcu brak statystycznej istotności została wskazana gwiazdką w tytule wykresu). Statystyczną istotność potwierdzaliśmy korzystając z nieparametrycznych testów statystycznych, konkretniej z testu U-Manna Whitneya dla dwóch prób niezależnych. Badanie było przeprowadzane w 2013 roku w okresie od marca do lipca. System emerytalny W zakresie systemu emerytalnego pytaliśmy o trzy rzeczy: bezpieczeństwo funduszy w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) oraz w Otwartych Funduszach Emerytalnych (OFE), o potrzebę podnoszenia wieku emerytalnego powyżej poziomu 67 lat oraz o to, kto ponosi koszt wcześniejszych emerytur. Pytanie o bezpieczeństwo funduszy emerytalnych dotyczyło tego, czy ludzie i ekonomiści uważają, że większe bezpieczeństwo płynie z prawa własności (OFE), czy z obietnic rządowych (ZUS). Opinie w obu grupach nie są szczególnie podzielone, choć istotne statystycznie. 51% ekonomistów oraz 31% przeciętnych ludzi zgadza się z tym twierdzeniem, w pozostałych punktach różnica wynosiła maksymalnie 7 pp. Przewaga ekonomistów wynika z większego zaufania do prawa własności niż do obietnic rządowych, choć różnice te nie były znaczne. Drugim pytaniem z zakresu systemu emerytalnego było pytanie o istotność podnoszenia wieku emerytalnego (wykres 1.). Ankieta była przeprowadzana w trakcie debaty o podniesieniu wieku emerytalnego do poziomu 67 lat, więc zapytaliśmy o konieczność podniesienia powyżej tego poziomu. Odsetki odpowiedzi znacznie się różnią, znaczna większość ludzi nie znających się na ekonomii uważa, że to niepotrzebne, podczas gdy ekonomiści w większość opowiadają się za takim rozwiązaniem. Z czego wynika tak duża różnica? Z naszych ustaleń wynika, że ludzie traktują emeryturę jako nagrodę za pracę, należny wypoczynek po całożyciowym trudzie, przywilej immanentnie i koniecznie związany z pracą w życiu. Ekonomiści upatrują w systemie emerytalnym narzędzie, które pozwala na utrzymanie specyficznych grup społecznych, w szczególności ludzi starszych i chorych, nie mogących samodzielnie zarabiać na swoje utrzymanie. W trzecim pytaniu - o koszt wcześniejszych emerytur - chodziło o to, by sprawdzić czy ludzie dostrzegają fakt, że nie tylko środki przeznaczane na emerytury pochodzą z budżetu państwa, ale i przywileje w postaci wcześniejszych emerytur płyną z budżetu (bezpośrednio; pośrednio od podatników). Wyniki wskazują, że ekonomiści w większej mierze dostrzegają źródło pieniędzy i konsekwencje płynące z istnienia przywilejów emerytalnych (98% wskazało trafnie źródło, wobec 67% ludzi). 71

72 Rynek pracy W zakresie rynku pracy zadaliśmy kilka pytań, m.in. o płacę minimalną, motywację do pracy a poziom ochrony zatrudnienia oraz o działalność związków zawodowych. W zakresie pytania o bezrobocie o poziom płacy minimalnej chcieliśmy sprawdzić, czy ludzie mają świadomość tego, że płaca minimalna w świetle teorii ekonomii może podnieść poziom bezrobocia. Pytanie w szczególności dotyczyło polskiego rynku pracy i było pytaniem wprowadzającym do pytania o podniesienie płacy minimalnej w Polsce. Wykres 3., który przedstawia rozkład odpowiedzi na pytanie o sensowność podniesienia płacy minimalnej wykazuje duże rozbieżności między badanymi grupami. Ekonomiści w przeważającej większości są przeciwko podniesieniu płacy minimalnej, ponieważ najprawdopodobniej wyznają wartości ekonomii, które mówią, że podnoszenie płacy minimalnej mogą podnieść poziom płacy powyżej płacy równowagi na rynku, powodując wzrost poziomu bezrobocia. Ludzie nie znający się na ekonomii (przynajmniej w części), według naszych ustaleń, wierzą, że płaca minimalna to magiczne narzędzie, które sprawi, że wszyscy będą zarabiać więcej, bez przełożenia na sytuację na rynku pracy. Innym pytaniem z zakresu rynku pracy było pytanie o związki zawodowe. Poza oczywistością, że działają one na korzyść zatrudnionych w firmach, gdzie związki zawodowe funkcjonują, interesowało nas, czy według badanych grup związki zawodowe działają na korzyść niezatrudnionych, ale szukających zatrudnienia, czyli bezrobotnych. Ekonomiści jednoznacznie postrzegają problem negując tak sformułowaną tezę. Ludzie nie znający się na ekonomii częściowo są za, a częściowo nie (wykres 2.). Podatki i budżet państwa W sekcji dotyczącej podatków i budżetu państwa zadawaliśmy pytania o to, czy podatki w Polsce są na wysokim poziomie, czy należy podnieść podatki dla najwięcej zarabiających, czy wydatki są na wysokim poziomie, czy należy je ciąć, a jeśli tak, to w jakich obszarach. Pytanie o wysokość podatków w Polsce podzieliła odpowiedzi w grupach. Z naszych ustaleń wynika, że Polacy nie znający się na ekonomii chętniej uważają podatki za wysokie, ponieważ nie mają porównania z innymi krajami, co najczęściej występowało wśród ekonomistów. Naukowcy z uwagi na swoją pracę najczęściej porównują poziomy podatków w innych krajach i w Polsce i choć trudno porównać wysokość wszystkich podatków przy dużej ich różnorodności w różnych krajach, to opinie na temat ogólnego poziomu różnią się finalnie pod względem wiedzy. Pytaniem z zakresu podatków dotyczą poglądów ludzi dotyczą najwyższych podatków w Polsce. Poglądy obu grup różnią się w tym zakresie znacznie. Co ciekawe, z pogłębionej analizy wynika, że ludzie zarabiający mniej są bardziej skłonni podnosić najwyższe podatki. Ekonomiści patrzą na to zagadnienie szerzej, widząc spektrum zarabiających w społeczeństwie. Ze strony ludzi padały głosy, że bogatszych stać na płacenie wyższych podatków, więc powinni je płacić. Ekonomiści wydają się wiedzieć, że jeśli podniesiemy podatki dla najbogatszych, część może wyprowadzić swoje dochody poza granice kraju. 72

73 Pytanie o wysokość wydatków publicznych w Polsce było pytaniem wprowadzającym do kolejnego pytania. Celem jego było ustalenie, jak wielu ludzi co sądzi o poziomie wydatków publicznych w Polsce. Dlatego też z jednej strony istotne jest spojrzenie na odpowiedzi pytania czy wydatki publiczne w Polsce są na wysokim poziomie? (68% ekonomistów i 51% przeciętnych Polaków jest za), ale też na pytanie następujące. Zapytaliśmy bowiem, jeśli wydatki są zbyt wysokie, to jakie wydatki należy ciąć? Ludzie nie znający się na ekonomii wskazywali głównie sektor administracji jako miejsce do szukania oszczędności. Pytając dlaczego akurat te obszary podlegały cięciom dowiedzieliśmy się, że były związane najmniej z negatywnymi emocjami zabierania potrzebującym. Ekonomiści byli bardziej odważni w swoich cięciach, ponieważ wiedzieli, że system ubezpieczeń społecznych jest nieszczelny i wielu ludzi pobiera renty mimo, że są zdolni do pracy. Unia Europejska W dziesiątą rocznicę akcesji Polski do Unii Europejskiej zapytaliśmy o szereg rzeczy: o trudność zaciągnięcia kredytu po wejściu do strefy euro oraz, co ciekawe, o największą zdaniem respondentów zaletę przystąpienia do Unii Europejskiej. Jeśli chodzi o największą korzyść z uczestnictwa w Unii Europejskiej, to różnice są duże, a ich znaczenie bardzo istotne. Ludzie spojrzeli na problem wąsko, mierzalnie i wymiernie, oceniając łatwe do obliczenia korzyści. Na drugim miejscu ex aequo według przeciętnych Polaków stoją korzyści związane ze wspólnym rynkiem towarów i przepływem ludzi. Ekonomiści postrzegają to zagadnienie w szerszym kontekście i widzą, jak wiele jak bardzo uczestnictwo w UE ułatwia pracę polskim firmom. Ekonomiści wiedzą, że fundusze z Unii Europejskiej są zaletą, ale jest to zaleta wyczerpywana w jednej z następnych perspektyw unijnych, podczas gdy współpraca gospodarcza będzie przynosiła coraz większe pozytywne efekty. Własność państwowa w gospodarce Dwoma pytaniami dotyczącymi własności państwowej w gospodarce były następujące pytania: o efektywność zarządzania firmami przez państwo i sektor prywatny, oraz czy państwo powinno posiadać własne firmy w wielu sektorach gospodarki. Pierwszym zadanym pytaniem było to, które dotyczyło efektywności firm państwowych a efektywności firm prywatnych. Obie grupy zgodziły się z konsensusem sektor prywatny lepiej zarządza swoją własnością niż państwo. Różnice w odsetkach odpowiedzi nie były istotne statystycznie, można zatem uznać, że badane grupy jednogłośnie twierdzą, że sektor prywatny w ocenie wszystkich lepiej zarządza aktywami niż robi to państwo. Jednak jeśli chodzi o opinię, czy państwo polskie powinno posiadać własne firmy (nawet nieefektywne) w wielu sektorach gospodarki różnice są widoczne. Dlaczego? Otóż ludzie utożsamiają posiadanie przez państwo różne firmy z bezpieczeństwem danego sektora. W ich pojęciu w im większej liczbie sektorów państwo posiada swoje firmy, tym bardziej bezpieczny jest kraj. Może nie mieć znaczenia, że firmy mogą być nierentowne i że podatnicy muszą do nich dopłacać. Ludzie 73

74 najprawdopodobniej gotowi są przeznaczyć część swoich pieniędzy na domniemane bezpieczeństwo gospodarki swojego kraju. Pytania o przedsiębiorczość w Polsce W zakresie pytań o przedsiębiorczość w Polsce zadaliśmy pytania o jakość prawa w Polsce, bariery dla przedsiębiorców, regulację zawodów etc. Jeśli chodzi o zgodność z twierdzeniem, czy prawo gospodarcze w Polsce sprzyja prowadzeniu działalności gospodarczej w Polsce badane grupy są zgodne. Potwierdza to również statystycznie zweryfikowany test różnicy rozkładów. Również jeśli chodzi o zmniejszenie barier dla przedsiębiorców w zakresie procedur w płaceniu podatków czy poprawy innych proceduralnych czynności badane grupy są zgodne reformy w tym zakresie przyniosłyby wiele dobrego dla polskiej przedsiębiorczości. Największe różnice Kilka pytań wzbudziło szczególnie duże różnice. Największą rozdzielnością charakteryzują się pytania o: Konieczność podnoszenia płacy minimalnej Podniesienie wieku emerytalnego Działalność związków zawodowych Największą korzyść z przystąpienia do Unii Europejskiej Posiadanie przez państwo własnych firm w gospodarce Pytania z największymi różnicami w rozkładach odpowiedzi mogą wskazywać na zjawiska lub trudne do przeprowadzenia reformy, jednak konieczne do przeprowadzenia w celu utrzymania odpowiedniego tempa wzrostu. Najmniejsze różnice Były też pytania, które charakteryzowały się nieistotnością statystyczną w różnicy rozkładów. Pytania, w których różnice odpowiedzi nie były istotne statystycznie to: Jeśli zmieniłby się system zamówień publicznych na taki, w którym cena nie będzie jedynym kryterium, poprawi się jakość realizacji zamówień publicznych* Rząd powinien bardziej skupić się na pomocy w zatrudnianiu ludzi niż na wyrównywaniu różnic w dochodach przez podatek dochodowy* Zmniejszenie barier dla przedsiębiorców, np. w kwestii płacenia podatków znacznie poprawiłoby efektywność działania firm w Polsce* Prawo obowiązujące obecnie w Polsce dotyczące działalności gospodarczej sprzyja prowadzeniu działalności gospodarczej w Polsce*\ 74

75 Firmy państwowe są lepiej zarządzane przez państwo niż firmy prywatne przez sektor prywatny?* *- różnice nieistotne statystycznie Zdiagnozowanie pytań, w których ekonomiści zgadzają się z ludźmi, którzy nie znają się na ekonomii pozwala na zidentyfikowanie zarówno potrzebnych reform i takich, które relatywnie łatwo przeprowadzić z uwagi na duże poparcie społeczne. Potencjalne wady i ograniczenia badania Zdajemy sobie sprawę z tego, że nasze badanie również nie uchowało się od wad. Wyszczególniliśmy trzy istotne zarzuty, które należałoby poprawić, jeśli badanie miałoby być powtórzone. Pierwszym zarzutem, który się pojawił był ten o niezrozumiałe pytania. Faktycznie, w wielu miejscach mogliśmy lepiej sprecyzować pytania i zapytać o dokładne rzeczy a nie używać ogólników. Istnieje zagrożenie, że w kilku pytaniach odpowiedzi mogą być przypadkowe z uwagi na niezrozumienie pytania. W kwestii porównania ankiet wymuszonych na ludziach nie znających się na ekonomii rozwiązaniem podobnym do rynków predykcyjnych w grupie ekonomistów a ankiety w ludziach mogły wpłynąć na różnice. Innymi słowy w kwestii ankiet na ludziach pytaliśmy wszystkich, natomiast w zakresie ekonomistów zgłosili się tylko ci, którzy byli chętni na przeprowadzenie takiego wywiadu Ostatni zarzutem, który pojawił się podczas prowadzenia badania był zarzut o zbyt ogólne pytania. W przypadku zadawania pytań bardziej szczegółowych, dotyczących węższego tematu istnieje większa szansa, że taka ankieta będzie charakteryzowała się większą wartością poznawczą. Jesteśmy wdzięczni za wszelkie uwagi, które otrzymaliśmy w procesie zbierania danych. Postaramy się by następna edycja badania była wolna od wszelkich uchybień. Wnioski dla polityki społecznej w Polsce Głównym wnioskiem z badania jest wyszczególnienie obszarów, w których wiedza ludzi na temat narzędzi polityki społecznej znacząco odbiega od wiedzy ekonomistów. Ekonomiści mają tendencję do patrzenia szerzej na zagadnienia ekonomiczne nierzadko widząc perspektywę całej gospodarki, podczas gdy ludzie nie znający sie na ekonomii mają wąskie, egoistyczne podejście do różnych problemów. Wiedza pozwala ekonomistom na porównanie się do wielu innych ludzi, podczas gdy ludzie nie znający się na ekonomii zwracają uwagę głównie na to, co dzieje się z nimi samymi, a nie z innymi ludźmi. To wiedza ekonomistów pozwalała im na zachowania, do których ludzie się nie posuwali np. cięcia rent i emerytur, które w wielu przypadkach polegają na usuwaniu błędów systemu, a nie zabieraniu pieniędzy potrzebującym. Innymi słowy ludzie nie popierają pewnych koniecznych reform, ponieważ ich stan wiedzy na to nie pozwala. Oceniamy ten fakt jako bardzo niepokojący. W systemach demokratycznych możemy mieć wyborców, którzy głosują na partie, które z góry mówią o podejmowaniu jakichś wyborów. Jeśli tak, to możemy założyć, że ludzie głosują pośrednio (ale świadomie) 75

76 na konkretne reformy. Wyborcy powinni zatem wiedzieć, jakie zmiany dane reformy przyniosą w przyszłości. Inaczej może być tak, że będziemy obniżać wiek emerytalny i podnosić płacę minimalną bez zastanowienia co to oznacza. Dlatego właśnie edukacja ludzi jest istotna, szczególnie w zakresie wskazanym przez największe różnice w poglądach w wynikach badania. Edukacja ludzi odnosi się do naszych wniosków dotyczących kapitału ludzkiego w raporcie Przy projektowaniu badania nie ustrzegliśmy się błędów. To jednak nie sprawia, że badanie to jest nieistotne lub niepotrzebne. Co więcej, uważamy, że wsłuchanie się w głosy ekspertów ekonomicznych i ludzi, którzy na ekonomii się nie znają i zrozumienie z czego te różnice wynikają powinno być istotną częścią tworzenia polityki społecznej w przyszłości. 76

77 Wykres 1. Należy podnosić wiek emerytalny powyżej 67. roku życia. 80% 70% 60% 40% 32% 32% 24% 18% 20% 11% 2% 5% 4% 4% 0% 0% 0% Wykres 2. Związki zawodowe działają na korzyść niezatrudnionych 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 56% 15% 22% 22% 25% 11% 10% 22% 11% 5% 2% 0% Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Wykres 3. Należy podnieść płacę minimalną w Polsce 80% 60% 40% 20% 0% 37% 43% 6% 10% 5% 7% 24% 5% 5% 58% 0% 1% Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Wykres 4. Rezynacja z egzaminów dopuszczających do wykonywania zawodów obecnie chronionych (np. prawnicy, komornicy) obniży jakość usług o tej samej cenie 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 27% 20% 22% 16% 27% 17% 11% 22% 8% 20% 5% 5% Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Wykres 5. W wielu sytuacjach rządowa interwencja nie jest w stanie poprawić działania rynku 80% 60% 40% 20% 0% 9% 0% 14% 18% 5% 0% 71% 33% 24% 22% 0% 5% Wykres 6. Podniesienie podatku od dochodów dla grupy Polaków zarabiającej najwięcej pozwoli na zwiększenie przychodów budżetowych państwa w ciągu kolejnych 10 lat 50% 40% 30% 20% 10% 0% 40% 27% 12% 13% 11% 14% 16% 32% 2% 27% 5% 3% Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Źródło: Badanie własne 77

78 Wykres 7. W których sektorach należy ciąć wydatki publiczne? 100% 80% 60% 40% 20% 0% 94% 75% Administracja Ekonomiści 28% 28% Sektor edukacji 39% 5% 5% 4% Służba zdrowia Renty i emerytury Ludzie nie znający się na ekonomii 4% 20% Nie trzeba ciąć wydatków Wykres 8. Jaka jest największa korzyść z przynależności do Unii Europejskiej? 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 17% 53% Ekonomiści 71% 20% 19% 12% 0% 2% 0% Ludzie nie znający się na ekonomii 6% Wykres 9. Firmy państwowe są lepiej zarządzane przez państwo niż firmy prywatne przez sektor prywatny* 80% 60% 40% 20% 0% 65% 35% 23% 14% 13% 16% 11% 12% 3% 3% 2% 3% Wykres 10. Byłoby lepiej, gdyby państwo posiadało własne firmy w wielu sektorach gospodarki 60% 40% 20% 0% 54% 27% 14% 12% 14% 18% 29% 25% 2% 3% 0% 3% Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Wykres 11. Prawo dotyczące działalności gospodarczej w Polsce sprzyja prowadzeniu działalności gospodarczej* 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 51% 34% 38% 27% 0% 16% 11% 12% 5% 5% 0% 0% Wykres 12. Zmniejszenie barier dla przedsiębiorców, np. w kwestii płacenia podatków znacznie poprawiłoby efektywność działania firm w Polsce* 50% 40% 30% 20% 10% 0% 5% 2% 4% 0% 21% 11% 38% 32% 43% 41% 0% 2% Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Ekonomiści Ludzie nie znający się na ekonomii Źródło: Badanie własne 78

79 79

80 Po 25 latach szybkiego doganiania przez Polskę krajów bogatych przyszedł dla nas czas odpowiedzi na ważne pytanie: czy wystarczy nam bycie liderem w drugiej lidze europejskich krajów post-socjalistycznych (czyli spocząć na laurach dokonanego skoku cywilizacyjnego ostatnich 25 lat)? Czy chcemy awansować do pierwszej ligi, gdzie rywalizuje się innowacjami oraz konkurencyjnością? My - młodzi Polacy - nie zgadzamy się na zostanie w drugiej lidze. Jesteśmy nie tylko gotowi na zmiany, ale wychodzimy naprzeciw wyzwaniom rozwojowym. W tym celu przygotowaliśmy propozycję nowej strategii gospodarczej, której celem jest zwiększenie innowacyjności kraju, przyspieszenie wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji kolejny awans cywilizacyjny. Jesteśmy przekonani, że nie tylko da się to zrobić, ale jest to nasz obowiązek. Projekt Młodzi Reformują Polskę jest wyrazem odpowiedzialności młodego pokolenia za państwo i naszą wspólną w nim przyszłość. -prof. Jerzy Buzek Największą wartością raportu jest zidentyfikowanie problemów granicznych. Praca łączy bardzo różne obszary, które w naszym systemie czasem się zupełnie rozłażą. -prof. Danuta Hübner Projekt Młodzi Reformują Polskę jest znakomitą inicjatywą! W końcu to od młodych ludzi zależy, jak będzie zmieniać się nasz kraj w nadchodzących dekadach. -prof. Witold Orłowski Projekt Młodzi Reformują Polskę jest bardzo dojrzałym i nieszablonowym studium polskiej gospodarki. Raport ten powinien być lekturą obowiązkową dla polskich polityków! -Ryszard Petru 80