WYMYWANIE ZWIĄZKÓW AZOTU I FOSFORU ZE ZLEWNI ROLNICZEJ W ZRÓśNICOWANYCH OKRESACH HYDROMETEOROLOGICZNYCH

Transkrypt

1 ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 526: WYMYWANIE ZWIĄZKÓW AZOTU I FOSFORU ZE ZLEWNI ROLNICZEJ W ZRÓśNICOWANYCH OKRESACH HYDROMETEOROLOGICZNYCH Mariusz Sojka, SadŜide Murat-BłaŜejewska, Jolanta Kanclerz Katedra Melioracji, Kształtowania Środowiska i Geodezji, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wstęp W ostatnich latach, obserwuje się znaczne zmniejszenie ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych do wód z oczyszczalni ścieków i zakładów przemysłowych, przy jednoczesnym wzroście udziału zanieczyszczeń pochodzących z działalności rolniczej. Na tereniu UE w ponad 40% stacji monitoringu wód podziemnych stęŝenia azotanów przekraczały wartość 25 mg dm -3. Wysokie stęŝenia związków azotu i fosforu mają bardzo niekorzystny wpływ na środowisko wodne, poniewaŝ eutrofizacja rzek i jezior przyśpiesza wzrost glonów. MoŜe to prowadzić do wtórnego zanieczyszczenia wód produktami metabolizmu i obumierającą biomasą glonów, co ogranicza wykorzystanie wód dla zaopatrzenia ludności, przemysłu i rekreacji. Dlatego szczególną uwagę naleŝy zwrócić na zanieczyszczenia związkami azotu i fosforu pochodzącymi z działalności rolniczej. Ładunki tych związków moŝna oszacować przy wykorzystaniu modeli migracji zanieczyszczeń obszarowych, metodą współczynników wymycia związków biogennych [KYLLMAR i in., 2006] lub szacunkową metodą bilansowania [DOJLIDO, WOYCIECHOWSKA 2006]. Celem pracy była ocena wpływu warunków hydrometeorologicznych na czasową zmienność ładunków związków azotu i fosforu wymywanych ze zlewni, w której udział gruntów ornych jest bardo wysoki. Materiał i metody badań Badania i obserwacje terenowe, prowadzone były w zlewni rzeki Małej Wełny w latach hydrologicznych - i obejmowały m.in.: codzienne pomiary opadów atmosferycznych na posterunku opadowym w Kiszkowie i stanów wody w przekroju zamykającym zlewnię. W przekroju tym, pobierane były próbki wody do analiz laboratoryjnych; łącznie pobrano 52 próbki. W dniach poboru próbek wody wykonywane były pomiary hydrometryczne obejmujące: pomiar przekroju poprzecznego (szerokości i sondowanie głębokości) i zupełne pomiary prędkości przepływu młynkiem hydrometrycznym firmy Valeport BFM002. Badania laboratoryjne próbek wody obejmowały oznaczenia 20 wskaźników i

2 444 M. Sojka, S. Murat-BłaŜejewska, J. Kanclerz składników charakteryzujących właściwości fizyczne (ph, temperatura), chemiczne (zawartość Ca, Mg, Na, K, Fe, Cl, SO 4 ), warunki tlenowe (tlen rozpuszczony, BZT 5, ChZT) i obecność biogenów (N-NH 4, N-NO 3, N-NO 2, PO 4 ). Analizy próbek wody wykonano zgodnie z metodykami referencyjnymi badań wskaźników jakości wód powierzchniowych [ROZPORZĄDZENIE MŚ ]. W niniejszej pracy wykorzystane zostały wyniki oznaczeń azotu amonowego (N-NH 4 ), azotu azotanowego (N-NO 3 ), azotu azotynowego (N-NO 2 ) i fosforanów (PO 4 ). Ładunki azotu amonowego, azotanowego i azotynowego oraz fosforanów wymywane ze zlewni obliczono metodą statystyczną [LITTLEWOOD, MARSH ], której przydatność szczegółowo przeanalizowano i poddano weryfikacji statystycznej przy rzadkich pomiarach stęŝeń zanieczyszczeń i codziennych natęŝeniach przepływów [SOJKA i in. 2006]. Charakterystykę warunków meteorologicznych w zlewni wykonano na podstawie średnich dobowych temperatur powietrza ze stacji Leśnego Zakładu Doświadczalnego Arboretum Zielonka Akademii Rolniczej w Poznaniu i codziennych sum opadów atmosferycznych pomierzonych na własnym posterunku opadowym w Kiszkowie na tle danych z wielolecia ze stacji IMGW w Gnieźnie. Stacja połoŝona jest w odległości 25 km od Kiszkowa. Warunki hydrologiczne opracowano na podstawie codziennych pomiarów stanów wody i comiesięcznych pomiarów hydrometrycznych. Inwentaryzację źródeł zanieczyszczeń przeprowadzono na podstawie wizji lokalnych w terenie, dokumentacji z urzędów gmin i opublikowanych materiałów Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu. Typy i rodzaje gleb ustalono na podstawie map glebowo-rolniczych w skali 1 : , a uŝytkowanie terenu określono na podstawie map topograficznych w skali 1: oraz danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Poznaniu. Wyniki i dyskusja Zlewnia rzeki Małej Wełny według podziału fizyczno-geograficznego połoŝona jest w środkowej części Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, w makroregionie - Pojezierze Wielkopolskie w mezoregionie - Pojezierze Gnieźnieńskie [KONDRACKI 1994]. Zgodnie z systemem kodowania jednostek hydrograficznych stosowanym w Unii Europejskiej zlewnia otrzymała kod 1866 [CZARNECKA ]. Mała Wełna jest lewobrzeŝnym dopływem rzeki Wełny. Całkowita powierzchnia zlewni Małej Wełny wynosi 688 km 2, do przekroju Kiszkowo 342 km 2, a długość rzeki wynosi 45,3 km. Spadek podłuŝny rzeki Małej Wełny wynosi 0,58, a gęstość sieci rzecznej 1,16 km km -2. Mała Wełna od źródeł do przekroju Kiszkowo przepływa przez osiem jezior o sumarycznej powierzchni 392,8 ha. W zlewni znajduje się 19 jezior i kompleks stawów rybnych o całkowitej powierzchni 780,5 ha, co w odniesieniu do powierzchni zlewni daje to wskaźnik jeziorności 2,3%. Analizowana zlewnia ma charakter rolniczy. Udział uŝytków rolnych w zlewni jest wysoki bo wynosi 82,7%, z czego 75,2% przypada na grunty orne, 7,2% na uŝytki zielone, a 0,3% na sady. Zlewnia jest słabo zalesiona, lasy pokrywają około 6% powierzchni i występują wzdłuŝ prawego dopływu Małej Wełny cieku Dębina i Jeziora Kłeckiego. Zlewnia pokryta jest utworami mineralnymi, wytworzonymi głównie z piasków gliniastych i glin zwałowych - dominują gleby płowe. Na terenie zlewni Małej Wełny do przekroju Kiszkowo połoŝone są cztery

3 WYMYWANIE ZWIĄZKÓW AZOTU I FOSFORU ZE ZLEWNI gminy: Łubowo, Kłecko, Mieleszyn i Kiszkowo. Gminy te są prawie całkowicie zwodociągowane, natomiast gospodarka ściekowa oparta jest głównie na zbiornikach bezodpływowych. Przez osiem oczyszczalni ścieków o sumarycznej przepustowości około m 3 d -1, w roku obsługiwanych było: 35% ludności w gminie Mieleszyn, 38% - w gminie Kiszkowo, 57% w gminie Kłecko i 61% ludności w gminie Łubowo. Analizę warunków meteorologicznych w zlewni, wykonano na podstawie rozkładów prawdopodobieństwa wystąpienia sum rocznych opadów atmosferycznych i średnich rocznych temperatur powietrza ze stacji IMGW w Gnieźnie. W latach średni roczny wskaźnik opadu nie skorygowanego wynosił 510 mm, a temperatura średnia 8,5 C. Przeprowadzona ocena wykazała, Ŝe rok był mokry (p = 11%), roczna suma opadu atmosferycznego była wyŝsza od średniej z wielolecia o 130 mm. W dwóch kolejnych latach notowano zbliŝone opady, odpowiednio 581 i 596 mm, prawdopodobieństwo ich wystąpienia wynosi 33% i 28% (lata średnio mokre). W latach i notowano temperatury wyŝsze od średniej z wielolecia, odpowiednio 9,2 C (p = 28%) i 9,3 C (p = 17%), natomiast w roku temperatura średnia była zbliŝona do wartości przeciętnej (p = 61%). W kolejnych latach opady były niŝsze od wartości średniej, w roku (suchym) roczna suma opadów atmosferycznych wynosiła 345 mm (p = 94%) przy temperaturze 7,7 C (p = 83%). W dwóch ostatnich latach badań średnio suchych, opady były zbliŝone; w roku mm (p = 72%) i mm (p = 67%), przy temperaturach wyŝszych od przeciętnej odpowiednio o 0,3 i 0,9 C. Warunki hydrologiczne w zlewni były zróŝnicowane, a reŝim rzeki Małej Wełny był bardzo trudny do rozpoznania, bowiem na wielkość i rozkład odpływu istotny wpływ miały: 5 jazów i 9 zastawek usytuowanych wzdłuŝ biegu rzeki i na dopływach, oraz jeziora przepływowe i stawy rybne połoŝone powyŝej przekroju zamykającego analizowaną zlewnię. W latach - przepływy rzeki Małej Wełny w przekroju Kiszkowo wahały się od NNQ = 0,022 m 3 s -1 do WWQ = 3,183 m 3 s -1. Średni przepływ w okresie badań wynosił SSQ XI-X = 0,455 m 3 s -1, w tym w półroczach zimowych SSQ XI-IV = 0,553 m 3 s -1 i letnich SSQ V-X = 0,358 m 3 s -1, a średni niski przepływ utoŝsamiany z przepływem nienaruszalnym wyniósł SNQ = 0,105 m 3 s -1. Zaobserwowano, Ŝe w pierwszych czterech latach badań; średnie przepływy w zimowych półroczach hydrologicznych były wyŝsze niŝ w półroczach letnich. Odmienną sytuację zaobserwowano w latach i - średnio suchych, w których średnie przepływy w półroczach zimowych były od około 1,5 do 2,4 razy niŝsze niŝ w półroczach letnich. Spowodowane to było głównie retencjonowaniem wody w jeziorach po roku suchym. Współczynnik nieregularności przepływów średnich rocznych ekstremalnych w okresie badań, wyraŝony jako stosunek SWQ/SNQ wyniósł 14,4; a współczynnik rozpiętości przepływów (SWQ-SNQ)/SSQ wyniósł 3,1, wartości te były przewaŝnie niŝsze niŝ w zlewniach rzek bez jezior, które mają inną dynamikę zmienności przepływów [BAJKIEWICZ-GRABOWSKA ]. Ocena jakości wód rzeki Małej Wełny wykazała, Ŝe wody te charakteryzowały się niskimi stęŝeniami związków azotu - odpowiadały normom I, II i III klasy jakości oraz podwyŝszonymi stęŝeniami fosforanów - odpowiadały normom V klasy jakości. Roczne ładunki związków azotu i fosforu wynoszone ze zlewni rzeki Małej Wełny charakteryzowały się duŝą zmiennością. Ładunki azotu azotanowego wynosiły od 0,08 N-NO 3 kg. ha -1. rok -1 w roku (średnio suchym pod względem opadów atmosferycznych i przeciętnym pod względem temperatury powietrza) do 3,53

4 446 M. Sojka, S. Murat-BłaŜejewska, J. Kanclerz kg. ha -1. rok -1 w roku (średnio mokrym i ciepłym), (rys. 1). W okresie badań najmniej z powierzchni zlewni odpływało azotu azotynowego - średnio 0,02 N-NO 2 kg. ha -1. rok ,2 0,4 0,6 0,8 N-NH4 [kg. ha -1. rok -1 ] 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 N-NO3 [kg. ha -1. rok -1 ] 0 0,02 0,04 0,06 N-NO2 [kg. ha -1. rok -1 ] 0 0,1 0,2 0,3 PO4 [kg. ha -1. rok -1 ] Rys. 1. Fig. 1. Ładunki biogenów wymywanych ze zlewni rzeki Małej Wełny do przekroju Kiszkowo w latach hydrologicznych - Nutrient loads leaching from the catchment of the Mała Wełna river down to Kiszkowo cross-section in hydrological years - Średnie roczne ładunki azotu amonowego i fosforu reaktywnego w okresie badań były zbliŝone, odpowiednio 0,22 kg N-NH 4 ha -1 rok -1 i 0,20 kg PO 4 ha -1 rok -1. NajwyŜszy ładunek azotu amonowego zanotowano w roku (średnio suchym i ciepłym) - 0,59 kg ha -1 rok -1, a najniŝszy w roku (średnio suchym i przeciętnym) - 0,07 kg ha -1 rok -1. W przypadku ładunku fosforanów obserwowano nieco odmienną sytuację, najniŝsze wartości notowano w roku suchym i chłodnym () PO 4 0,10 kg ha -1 rok -1, a najwyŝsze w dwóch pierwszych latach badań. Ładunki azotu azotanowego w zimowych półroczach hydrologicznych (przy przepływach wynoszących średnio 0,455 m 3 s -1 ) stanowiły aŝ 84% ładunku biogenów wynoszonych z wodami Małej Wełny ze zlewni, z kolei w półroczach letnich przy niŝszych przepływach (wynoszących średnio 0,358 m 3 s -1 i wyŝszych temperaturach) notowano obniŝenie udziału ładunku azotu azotanowego, do 52% (rys. 2), spowodowane to było tym, Ŝe azot azotanowy był intensywnie pobierany przez rośliny wodne i fitoplankton. Zaobserwowano wzrost udziału ładunków azotu amonowego z 9% w półroczach zimowych do 23% w półroczach letnich a fosforanów z 6 do 22% w ogólnym ładunku biogenów wymywanym ze zlewni.

5 WYMYWANIE ZWIĄZKÓW AZOTU I FOSFORU ZE ZLEWNI % N-NH4 N-NO3 N-NO2 PO4 N-NH4 N-NO3 N-NO2 PO4 90% 80% 70% 60% [%] 50% 40% 30% 20% 10% 0% XI-IV V-X 0% 20% 40% 60% 80% 100% [%] A B Rys. 2. Fig. 2. Skład ładunku związków biogennych wymywanych ze zlewni rzeki Małej Wełny: A - przeciętnie w półroczach hydrologicznych, B - w latach hydrologicznych - Composition of nutrien loads leaching from the catchment of the Mała Wełna river down to Kiszkowo cross-section; A- in hydrological half years, B - in hydrological years - W pierwszych czterech latach badań, ładunki azotu azotanowego stanowiły od 56 do 89% ogólnego ładunku związków biogennych. W kolejnych latach, w których średnie przepływy w półroczach zimowych były od około 1,5 do 2,4 razy niŝsze niŝ w półroczach letnich, notowano wzrost udziału ładunków fosforu reaktywnego i azotu amonowego; fosforanów do 49% w roku i azotu amonowego w roku do 44%. W celu określenia wpływu warunków hydrometeorologicznych na ładunki związków azotu i fosforu wymywanych ze zlewni, przeprowadzono analizę regresji, która polegała na ustaleniu wpływu jednego, dwóch lub trzech czynników na półroczne ładunki związków azotu i fosforu wymywane ze zlewni. Weryfikacja istotności modelu regresji polegała na testowaniu hipotezy zerowej (H o ), która mówi, Ŝe Ŝadna i-ta zmienna niezaleŝna nie ma istotnego wpływu na zmienną zaleŝną przeciwko hipotezie alternatywnej (H 1 ), co najmniej jedna zmienna istotnie związana ze zmienną zaleŝną. Przy weryfikacji równań regresji wielokrotnej wykonano równieŝ analizę reszt (analiza odległości Mahalanobisa oraz Cooka) w celu wykrycia punktów odstających. Istotne statystycznie zaleŝności (na poziomie P α = 0,05 i P α = 0,10) uzyskano pomiędzy: półrocznymi ładunkami azotu azotanowego a wskaźnikami odpływu, ładunkami azotu azotanowego, ładunkami azotu amonowego a współczynnikami odpływu, ładunkami azotu amonowego a średnimi półrocznymi temperaturami powietrza oraz ładunkami fosforu reaktywnego a półrocznymi sumami opadów atmosferycznych (rys. 3).

6 448 M. Sojka, S. Murat-BłaŜejewska, J. Kanclerz 2,8 0,18 2,4 0,16 2,0 0,14 N-NO 3 [kg. ha -1. rok -1 ] 1,6 1,2 PO 4 [kg. ha -1. rok -1 ] 0,12 0,10 0,8 0,08 0,4 N-NO 3=-0,56+0,046. H r=0,99 Pα=0,05 0,06 PO 4=-0,04+0,005. P r=0,93 Pα=0,05 95% p.ufności, confidence interval 0, % p.ufności, confidence interval 0, H [mm] P [mm] Rys. 3. Fig. 3. ZaleŜność ładunków biogenów wymywanych ze zlewni rzeki Małej Wełny od warunków hydrometeorologicznych wraz z 95% przedziałem ufności Relationship between half years nitrogen loads leaching from the catchment of the Mała Wełna river and hydrometeorological conditions with 95% confidence interval Wnioski Ładunki związków biogennych wymywane ze zlewni rzeki Małej Wełny w latach - charakteryzowały się duŝą zmiennością i powiązane były z przebiegiem warunków hydrometeorologicznych. W latach, w których średnie przepływy w zimowych półroczach hydrologicznych były wyŝsze niŝ w półroczach letnich w ogólnym ładunku biogenów wymywanych ze zlewni dominowały ładunki azotu azotanowego natomiast, gdy średnie przepływy w półroczach zimowych były niŝsze niŝ w półroczach letnich, notowano wzrost udziału ładunków fosforu reaktywnego i azotu amonowego. Ładunki azotu azotanowego w zimowych półroczach hydrologicznych stanowiły aŝ 84% ładunku biogenów wynoszonego ze zlewni, z kolei w półroczach letnich notowano obniŝenie udziału ładunku azotu azotanowego do 52%; spowodowane to było takŝe intensywnym pobieraniem biogenów przez rośliny wodne i fitoplankton. W letnich półroczach notowano wzrost udziału ładunków azotu amonowego i fosforanów w ogólnym ładunku związków biogennych wymywanym ze zlewni. Literatura BAJKIEWICZ-GRABOWSKA E.. Obieg materii w systemach rzeczno-jeziornych. Warszawa: 274 ss. CZARNECKA H. (Red.). Atlas Podziału Hydrograficznego Polski. Cz. 1 i 2. IMGW Warszawa: 682 ss. DOJLIDO J., WOYCIECHOWSKA J Szacunkowa metoda bilansowania ładunków zanieczyszczeń w wodach małych zlewni rzecznych. Gosp. Wod. 7: KONDRACKI J Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN Warszawa: 339 ss.

7 WYMYWANIE ZWIĄZKÓW AZOTU I FOSFORU ZE ZLEWNI KYLLMAR K., CARLSSON C., GUSTAWSON A., ULEN B., JOHNSSON H Nutrien discharge from small agricultural catchments in Sweden. Charakterisation and trends. Agriculture, Ecosystems and Environment 115: KYLLMAR K., MARTENSSON K., JOHANSSON H.. Model-based coefficient method for calculation of N leaching from agricultural fields applied to small catchments and the effects of leaching reducing measures. J. of Hydrology 304: LITTLEWOOD I.G., MARSH T.J.. Annual freshwater river mass loads from Great Britain, : estimation algorithm, database and monitoring network issues. J. of Hydrology 304: SOJKA M., MURAT-BŁAśEJEWSKA S., KANCLERZ J Ocena metod obliczania ładunków zanieczyszczeń wymywanych ze zlewni. Acta Scientiarum Polonorum, Ser. Formatio Circumiectus (w druku). Słowa kluczowe: zlewnia rolnicza, związki azotu i fosforu, ładunki Streszczenie W pracy przedstawiono wyniki oceny wpływu warunków meteorologicznych i hydrologicznych na czasową zmienności ładunków związków azotu i fosforu wymywanych ze zlewni rolniczej. Badania i obserwacje terenowe prowadzone były w latach hydrologicznych - w zlewni rzeki Małej Wełny do przekroju Kiszkowo. Powierzchnia analizowanej zlewni wynosi 342 km 2 ; udział uŝytków rolnych w zlewni jest wysoki 82,7%, z czego 75,2% przypada na grunty orne, 7,2% uŝytki zielone, a 0,3% na sady. Ładunki związków biogennych wymywane ze zlewni rzeki Małej Wełny w okresie badań charakteryzowały się duŝą zmiennością. NajwyŜsze były ładunki azotu azotanowego średnio 1,01 kg N-NO 3 ha -1 rok -1, a najniŝsze azotu azotynowego 0,02 kg N-NO 2 ha -1 rok -1. Ładunki azotu azotanowego w zimowych półroczach hydrologicznych stanowiły aŝ 84% ładunku biogenów wynoszonego ze zlewni, z kolei w półroczach letnich przy niŝszych przepływach notowano obniŝenie udziału ładunku azotu azotanowego, do 52%, spowodowane to było tym, Ŝe azot azotanowy był intensywnie pobierany przez rośliny wodne i fitoplankton. W letnich półroczach notowano wzrost udziału ładunków azotu amonowego z 9 do 23% i fosforanów z 6 do 22% w ogólnym ładunku związków biogennych wymywanych ze zlewni. Analiza składu ładunków biogenów wymywanych ze zlewni wykazała, Ŝe w pierwszych czterech latach badań dominowały ładunki azotu azotanowego i stanowiły od 56 do 89%, z kolei w latach i notowano wzrost udziału ładunków fosforu reaktywnego i azotu amonowego. Przeprowadzone analizy statystyczne wykazały, Ŝe istotne statystycznie zaleŝności występowały pomiędzy półrocznymi ładunkami azotu azotanowego oraz wskaźnikami i współczynnikami odpływu, ładunkami azotu amonowego i współczynnikami odpływu oraz ładunkami fosforu reaktywnego i półrocznymi sumami opadów atmosferycznych. Odwrotnie proporcjonalny związek zanotowano pomiędzy półrocznymi ładunkami azotu amonowego a średnimi półrocznymi temperaturami powietrza. EVALUATION OF TEMPORAL VARIABILITY OF NITROGEN AND PHOSPHORUS COMPOUND LOAD LEACHING FROM AGRICULTURAL CATCHMENT

8 450 M. Sojka, S. Murat-BłaŜejewska, J. Kanclerz Mariusz Sojka, SadŜide Murat-BłaŜejewska, Jolanta Kanclerz Department of Land Reclamation, Environmental Development and Geodesy, University of Life Sciences, Poznań Key words: agricultural catchment, nitrogen and phosphate compounds, loads Summary The paper presents results of evaluation of the influence of hydrological and meteorological conditions on temporal nitrogen and phosphorus compound loads variability leaching from agricultural catchment. The investigations were carried out in the hydrologic years - in the Mała Wełna catchmet down to Kiszkowo crosssection. The analysed catchment has an area of 342 km 2, agricultural land occupying 82.7% of the total catchment area, arable land 75.2%, meadows 7.2% and orchards 0.3% respectively. Loads of nitrogen and phosphorus compounds leaching from the catchment of the Mała Wełna River in the study period highly varied. The nitrate nitrogen loads leaching from the catchment were the highest - average 1.01 kg N-NO 3 ha -1 year -1 and nitrite nitrogen loads were the lowest - average 0.02 kg N-NO 2 ha -1 year -1. Nitrate nitrogen loads in winter half years amount ed to 84% of nutrient loads leaching from the catchment, while in summer half years with lower water discharge the nitrate nitrogen loads decreased to 52% which was caused by nitrate nitrogen uptake by water plants and phytoplankton. In summer half years an increased share of ammonium nitrogen loads was observed from 9 to 23% and phosphate from 6 to 22% in total nutrient load leaching from the catchment. Analysed nutrient loads composition leaching from the catchment showed that in the years - nitrate nitrogen loads amounted to from 56 to 89%, whereas in the and an increase in phosphate and ammonium nitrogen loads leaching from the catchment was observed. The statistics analysis showed, that statistically significant relationship were found between: half years nitrate nitrogen loads and runoff index and runoff coefficient, ammonium nitrogen loads and runoff coefficient and phosphate phosphorus and half years sums of precipitation. Inversely proportional relationship was observed between half yearly ammonium nitrogen loads and averages half yearly air temperature. Dr inŝ. Mariusz Sojka Katedra Melioracji Kształtowania Środowiska i Geodezji Uniwersytet Przyrodniczy ul. Piątkowska POZNAŃ masojka@au.poznan.pl