Refleksja nad procesem uczenia się języków obcych. Dyskusja na temat sposobów zwiększenia efektywności nauczania języków obcych.

Transkrypt

1 Małgorzata Pamuła-Behrens Jak wspierać naukę języków obcych? Materiały informacyjne Cel warsztatu: Refleksja nad procesem uczenia się języków obcych. Dyskusja na temat sposobów zwiększenia efektywności nauczania języków obcych. Metody pracy: Mini wykład (wprowadzenie) Burza mózgów Metoda KJ (diagram pokrewieństwa (ang. affinity diagram) Oczekiwane rezultaty Zebranie informacji, pomysłów, opinii, koncepcji wśród uczestników, a następnie porządkowanie ich w grupy, aby powstała baza pomysłów wspierających naukę języka obcego. 1

2 Materiały Aby uczący się porozumiewali się w języku obcym konieczne jest stworzenie im wspierającego tę naukę środowiska. Badania pokazują, że uczniowie, którzy otrzymują większe wsparcie w procesie uczenia się języków obcych ze strony rodziców i środowiska, w jakim żyją osiągają lepsze wyniki. W trakcie warsztatu zastanowimy się, jakie elementy środowiska w procesie uczenia się możemy wzmocnić, aby nauczanie języków obcych w klasach I III i IV VI szkół podstawowych oraz w gimnazjach było bardziej efektywne. Przedstawione w trakcie warsztatu propozycje wspierania uczenia się języków mogą być pomocne nauczycielom, dyrektorom szkół, rodzicom w prowadzonych na ten temat dyskusjach i realizowanych działaniach. Analiza kontekstu We wrześniu 2013 roku Instytut Badań Edukacyjnych opublikował pełen raportu z Europejskiego Badania Kompetencji Językowych (ESCL). Badanie zostało przeprowadzone w 2011 roku wśród polskich gimnazjalistów. Badano ich znajomość języka angielskiego i niemieckiego. Tabela 1. Wyniki język angielski Tabela 2. Wyniki język niemiecki 2

3 Niestety wyniki nie napawają optymizmem: polscy gimnazjaliści słabo sobie radzą z językiem. Poziom ich umiejętności jest jednym z najniższych w Europie. Badania pokazały, że ponad połowa uczniów nie osiągnęła poziomu A2 czyli, że nie potrafią oni poradzić sobie w prostej komunikacji językowej dotyczącej życia codziennego (poziomy językowe zostały omówione dalszej części tekstu). 34% uczniów osiągnęło poziom A1 czyli potrafią posługiwać się bardzo prostym językiem w bardzo prostych sytuacjach komunikacyjnych a 24% uczniów nie osiągnęło nawet tego poziomu. Nie jest dużym pocieszeniem, że mamy także uczniów, którzy posługują się językiem na poziomie B2, czyli potrafią porozumiewać się biegle w języku obcym w sytuacjach złożonych językowo. Ci uczniowie, którzy odnieśli sukces, którzy mówią dobrze w językach obcych osiągnęli to bardzo często ucząc się albo w klasach dwujęzycznych, albo uczestnicząc w programach nauczania proponujących rozrzerzony zakres języka albo ucząc się dodatkowo poza szkołą. To przede wszystkim uczniowie, którzy otrzymali od rodziców wsparcie w nauce. Badanie pokazało, że w dużych miastach dzieci mają lepsze wyniki niż w małych miejscowościach, że uczniowie, których rodzice znają jakiś język obcy lepiej sobie radzą, że tam gdzie mają więcej kontaktu z językiem, poprzez media czy wymianę osiągnięcia są wyższe. Analizując wyniki raporty można zadać sobie pytanie czy uczący się w mniejszych miejscowościach, nie mający rodziców, którzy mogą opłacić dodatkowe zajęcia językowe są skazani na porażkę? Jak można ten niekorzystną sytuację odwrócić, odczarować i pomóc uczniom w osiągnięciu lepszych wyników? Jeżeli chcemy zmiany, to w tych działaniach konieczna jest współpraca wszystkich osób, zaangażowanych w proces uczenia się: zaczynając od ucznia poprzez nauczyciela, dyrektora szkoły a kończąc na przedstawicielach organu prowadzącego, którzy mają wpływ na organizację nauki języka w szkołach. Konieczne jest podjęcie tych działań jak najszybciej, bo istnieje ryzyko, że badani uczniowie, po skończeniu nauki w gimnazjum będą mieli także problemy w czasie z dalszej nauki języków. Warto zastanowić się jak im pomóc. Język polski jest językiem o słaby zasięgu, niewielu cudzoziemców nim się posługuje, nie jest językiem kraju silnego ekonomicznie, więc znajomość przynajmniej jednego języka obcego jest koniecznością. Patrząc szerzej, analizując informacje na temat zatrudnienia na rynku pracy obserwuje się, że osoby, które słabo znają język obcy mają znacznie mniejsze szanse na zatrudnienie. Znajomość języka ma także wpływ na przedsiębiorstwa, na ich obroty. Badania Komisji Europejskiej z 2011 roku pokazały, że te przedsiębiorstwa, które postanowiły zwiększać kompetencje językowe swoich pracowników zanotowały wzrost obrotów na poziomie proc! Znajomość języka angielskiego stała się wymogiem podstawowym a kolejne języki stanowią ważną wartość dodaną. Język angielski międzynarodowy stał się językiem powszechnie znanym i aby sprawnie prowadzić interesy w zglobalizowanej gospodarce konieczne jest opanowanie go na poziomie pozwalającym swobodna komunikację. Nauka języków nie powinna być luksusem dostępnym wybranej grupie ludzi, bo w naszej sytuacji społeczno- 3

4 ekonomicznej powinna być kompetencją podstawową jak umiejętność porozumiewania się w mowie i piśmie w języku polskim czy podstawowe umiejętności matematyczne. Zresztą w myśl aktualnych dokumentów umiejętność komunikowania się w języku obcym jest zaliczana do umiejętności kluczowych. Podsumowując można powiedzieć, że uczenie się języków przynosi realne korzyści. Jakie korzyści mamy z nauki języków obcych? 1. Osoby, które znają więcej niż jeden język obcy lepiej zarabiają. 2. Osoby, które znają język obcy łatwiej znajdują pracę. 3. Osobom znającym jeden język obcy łatwiej uczyć się kolejnych języków. 4. Osoby znające język obcy mają lepsze umiejętności komunikacyjne nawet we własnym języku. 5. Nauka języka rozwija umiejętności poznawcze 6. Nauka języka rozwija kompetencje społeczne, które są bardzo cenne we współczesnym świecie. 7. Osoby uczące się języków są bardziej tolerancyjne i mają mniej uprzedzeń. 8. Osoby znające języki są bardziej mobilne i mogą poszukiwać pracy w różnych miejscach. 4

5 Organizacja nauki języków obcych w szkole W jaki sposób polska edukacja przygotowuje uczniów do komunikacji w języku obcym? Poniższa tabela pokazuje ile godzin języka mamy do dyspozycji. Etap edukacyjny I etap klasy I-III szkoły podstawowej II etap edukacyjny - klasy IV-VI szkoły podstawowej III etap edukacyjny - gimnazjum IV etap edukacyjny: liceum IV etap edukacyjny: technikum IV etap edukacyjny: zasadnicza szkoła zawodowa Liczba nauczanych obowiązkowo języków obcych Wymiar godzin obowiązkowych zajęć w cyklu kształcenia Podział na grupy nie obowiązuje Uwagi Obowiązuje w oddziałach liczących więcej niż 24 uczniów; zajęcia mogą być prowadzone w grupie oddziałowej, międzyoddziałowej lub międzyklasowej, liczącej nie więcej niż 24 uczniów; przy podziale na grupy należy uwzględnić stopień znajomości języka Godziny mogą być dowolnie rozdzielone pomiędzy języki Tabela 3 Organizacja języków obcych w szkole obowiązujący od roku szkolnego 2009/2010 Uzupełnieniem tej tabeli jest poniższy schemat obrazujący realizowaną ciągłość nauki języków w kolejnych etapach kształcenia Schamat 1 Nauka języków obcych w szkole. Źródło: Anna Jaroszewska Budowanie przyjaznego środowiska, jako czynnik wsparcia edukacji obcojęzycznej w systemie kształcenia obowiązkowego 5

6 Od 2009 roku naukę języków obcych w polskiej edukacji rozpoczyna się w klasie pierwszej. Nauka języków w szkole, w obowiązkowej edukacji, najczęściej realizowana jest w standardowym wymiarze dwóch-trzech godzin w tygodniu w przypadku pierwszego języka obcego i w wymiarze jednej lub dwóch godzin w przypadku nauki drugiego języka obcego. Taka ilość kontaktu z językiem jest zdecydowanie za mała, aby uczący się mógł go opanować. Między lekcjami, jeśli uczeń nie ma już kontaktu z językiem odbywa się intensywny proces zapominania i jeśli nauka języka nie będzie wspierana dodatkowymi działaniami mającymi na celu podtrzymanie tego, czego uczeń nauczył się na lekcji to progresja będzie niewielka. Konieczne jest wsparcie i to wsparcie mogą uczniom dać rodzice, nauczyciele języków, inni nauczyciele i inne osoby dorosłe pracujące w szkole a także inne osoby zaangażowane w działania edukacyjne. W 2001 roku opublikowano dokument zatytułowany Europejski System Opisu Kształcenia Językowego, który jest podstawą wielu działań podejmowanych zarówno w polityce językowej jak i dydaktyce języków obcych. Poniżej postaram się go opisać, aby przybliżyć go Państwu. Znajomość tego dokumentu jest obecnie niezbędna, jeśli zajmujemy się nauczaniem języków. Europejski System Opisu Kształcenia Językowego zrozumiały dla wszystkich Poziom A1, poziom docelowy B2, komunikacja oraz zadania i kompetencje językowe a niekiedy Europejski System Opisu Kształcenia Językowego to terminy, którymi posługują się specjaliści zajmujący się uczeniem języków obcych. Jeżeli chcielibyście Państwo ich lepiej ich rozumieć i poznać, co się za tym kryje zapraszam do lektury niniejszego fragmentu tekstu. Większość z nas, już od jakiegoś czasu, przy opisywaniu poziomu znajomości języka, odwołuje się do skali od A1 do C2. Takie informacje o poziomie językowym mają wszystkie podręczniki do nauki języków obcych a także teksty językowe na poziomie zarówno narodowym jak i międzynarodowym. System ten jest został opracowany przez ekspertów Rady Europy i opublikowany w 2001 roku. Europejski System Opisu Kształcenia Językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie (ESOKJ) (Rada Europy, 2003), bo taki ma tytuł ta publikacja, bardzo szybko stał się dokumentem referencyjnym dla wszystkich uczących oraz uczących się nie tylko w Europie, ale także na świecie. Usprawnił on bardzo komunikację osób zajmujących się nauką języków obcych i ułatwił standaryzację ich oceniania. Europejski System Opisu Kształcenia Językowego (ESOKJ) opisuje: Kompetencje konieczne do sprawnej i efektywnej komunikacji, Wiedzę i umiejętności, jakie są do tego potrzebne, Sytuacje, w jakich ta komunikacja zachodzi. 6

7 Co to znaczy podejście zadaniowe? Warto zwrócić uwagę na metodę nauczania języków obcych jaka jest promowana przez Europejski System Opisu Kształcenia Językowego. Jest to podejście zadaniowe, które zwane jest także podejściem zorientowanym na działanie (Miodunka, 2013). Nauczyciele, którzy uczą zgodnie z tą koncepcją stawiają przed uczącymi konkretne zadania do wykonania i aby je zrealizować uczący się muszą korzystając ze swoich kompetencji językowych. Autorzy ESOKJ wyraźnie objaśnili czytelnikom dokumentu czym jest dla nich zadanie: Zadanie definiuje się, jako każde celowe działanie, uważane za konieczne, by rozwiązać jakiś problem, wypełnić zobowiązanie lub zrealizować dążenie; ta definicja obejmuje całą gamę działań, takich jak np.: przesuwanie szafy, pisanie książki, uzyskiwanie określonych warunków drogą negocjacji, grę w karty, zamawianie posiłku w restauracji, tłumaczenie tekstu z języka obcego lub przygotowywanie gazetki szkolnej przez grupę uczniów. (Rada Europy 2003:21). Podejście zadaniowe wymaga od nauczyciela budowania aktywnych form uczenia się języka, stawiania przed uczącymi się konkretnych zadań, w których będą zmuszeni do uruchamiania swojego potencjału językowego. Podejście to odwołuje się także do koncepcji kompetencji językowych, które w dokumencie zostały szczegółowo omówione. Czy można opisać kompetencje użytkownika/uczącego się? Kompetencja, jako termin robi zawrotną karierę w wielu dziedzinach naszego życia: od sfery edukacji po sferę prywatną. Brak jednej definicji, czym ona jest i dlatego w niniejszym tekście skupimy się tylko na pewnym wycinku rzeczywistości, jaki opisuje ESOKJ edukacji językowej oraz użytkownikowi języka i z tej perspektywy spojrzymy na kompetencje uczących się języków. ESOKJ opisuje, w jaki sposób posługujemy się językiem oraz opisuje samego użytkownika języka. Kompetencje językowe i kulturowe decydują o naszych umiejętnościach komunikowania w języku obcym się z innymi. Kompetencje, które będą decydowały o tym czy skutecznie korzysta się z języka oraz go poznaje to: wiedza (wiedza o świecie, o społeczeństwie i kulturze obszaru języka, który się poznaje się uczymy a także świadomość różnorodności kulturowej i inności), umiejętności praktyczne (zdolność podejmowania efektywnych działań w różnych obszarach życia, budowania relacji z innymi ludźmi, którzy nie zawsze są do nas podobni) uwarunkowania osobowościowe i umiejętność uczenia się. 7

8 Obok kompetencji ogólnych ważne są także: Kompetencje lingwistyczne : znajomość gramatyki, słownictwa, wymowy oraz ortografii i głośnego czytania tekstu. Kompetencje socjolingwistyczne: wiedza i umiejętności związane z relacjami międzyludzkimi na przykład umiejętność rozpoznania i zastosowania odpowiedniego powitania i pożegnania, biorąc pod uwagę stopień zażyłości czy wiek osoby, z którą rozmawiamy, stosowanie form grzecznościowych czy znajomość innych aspektów kultury. Kompetencje pragmatyczne, czyli umiejętność budowania spójnych wypowiedzi pisemnych i ustnych. Aby ułatwić opis biegłości językowej uczących się sprawności językowe podzielono na 5 grup: Rozumienie ze słuchu Czytanie Mówienie Rozmawianie Pisanie Każda z nich została szczegółowo opisana w omawianym dokumencie. Określono w nim także poziomy opanowania tych poszczególnych sprawności. Jak dobrze znam język obcy? W ESOKJ znajdują się także opisy poziomów językowych oraz sposoby oceniania umiejętności językowych i komunikacyjnych. Poniższa tabela opisuje kompetencje, jakie ma uczący się na każdym z opisanych poziomów językowych. 8

9 Poziom biegłości Poziom samodzielności Poziom podstawowy C2 C1 B2 B1 A2 A1 Porozumiewanie się płynne, odpowiednie i stosowne w każdej sytuacji językowej. Płynne spontaniczne komunikowanie się w większości sytuacji w celach społecznych, naukowych i zawodowych. Skuteczna komunikacja nawet z rodzimymi użytkownikami języka, nawet w bardziej złożonych sytuacjach. Komunikacja w standardowych odmianach języka w sytuacjach dotyczących życia codziennego. Prosta komunikacja dotycząca życia codziennego. Podstawowe umiejętności językowe w prostych, codziennych sytuacjach. Tabela 1 Poziomy biegłości językowej Poprawny Osoba posługująca się językiem na tym poziomie może z łatwością zrozumieć praktycznie wszystko, co usłyszy lub przeczyta. Potrafi streszczać informacje pochodzące z różnych źródeł, pisanych lub mówionych, w spójny sposób odtwarzając zawarte w nich tezy i wyjaśnienia. Potrafi wyrażać swoje myśli płynnie, spontanicznie i precyzyjnie, subtelnie różnicując odcienie znaczeniowe nawet w bardziej złożonych wypowiedziach. Osoba posługująca się językiem na tym poziomie rozumie szeroki zakres trudnych, dłuższych tekstów, dostrzegając także znaczenia ukryte, wyrażone pośrednio. Potrafi się wypowiadać płynnie, spontanicznie, bez większego trudu odnajdując właściwe sformułowania. Skutecznie i swobodnie potrafi posługiwać się językiem w kontaktach towarzyskich i społecznych, edukacyjnych bądź zawodowych. Potrafi formułować jasne, dobrze zbudowane, szczegółowe, dotyczące złożonych problemów wypowiedzi ustne lub pisemne, sprawnie i właściwie posługując się regułami organizacji wypowiedzi, łącznikami, wskaźnikami zespolenia tekstu. Osoba posługująca się językiem na tym poziomie rozumie znaczenie głównych wątków przekazu zawartego w złożonych tekstach na tematy konkretne i abstrakcyjne, łącznie z rozumieniem dyskusji na tematy techniczne z zakresu jej specjalności. Potrafi porozumiewać się na tyle płynnie i spontanicznie, by prowadzić normalną rozmowę z rodzimym użytkownikiem języka, nie powodując przy tym napięcia u którejkolwiek ze stron. Potrafi, w szerokim zakresie tematów, formułować przejrzyste i szczegółowe wypowiedzi ustne lub pisemne, a także wyjaśniać swoje stanowisko w sprawach będących przedmiotem dyskusji, rozważając wady i zalety różnych rozwiązań. Osoba posługująca się językiem na tym poziomie rozumie znaczenie głównych wątków przekazu zawartego w jasnych, standardowych wypowiedziach, które dotyczą znanych jej spraw i zdarzeń typowych dla pracy, szkoły, czasu wolnego itd. Potrafi radzić sobie w większości sytuacji komunikacyjnych, które mogą się zdarzyć w czasie podróży w regionie, gdzie mówi się danym językiem. Potrafi tworzyć proste, spójne wypowiedzi ustne lub pisemne na tematy, które są jej znane bądź ją interesują. Potrafi opisywać doświadczenia, zdarzenia, nadzieje, marzenia i zamierzenia, krótko uzasadniając bądź wyjaśniając swoje opinie i plany. Osoba posługująca się językiem na tym poziomie rozumie wypowiedzi i często używane wyrażenia w zakresie tematów związanych z życiem codziennym (są to np. bardzo podstawowe informacje dotyczące osoby rozmówcy i jego rodziny, zakupów, otoczenia, pracy). Potrafi porozumiewać się w rutynowych, prostych sytuacjach komunikacyjnych, wymagających jedynie bezpośredniej wymiany zdań na tematy znane i typowe. Potrafi w prosty sposób opisywać swoje pochodzenie i otoczenie, w którym żyje, a także poruszać sprawy związane z najważniejszymi potrzebami życia codziennego. Osoba posługująca się językiem na tym poziomie rozumie i potrafi stosować potoczne wyrażenia i bardzo proste wypowiedzi dotyczące konkretnych potrzeb życia codziennego. Potrafi formułować pytania z zakresu życia prywatnego dotyczące np. miejsca, w którym mieszka, ludzi, których zna i rzeczy, które posiada oraz odpowiadać na tego typu pytania. Potrafi przedstawiać siebie i innych. Potrafi prowadzić prostą rozmowę pod warunkiem, że rozmówca mówi wolno, zrozumiale i jest gotowy do pomocy. 9

10 W polskiej edukacji obowiązkowej uczymy języka obcego do poziomu B2. W szkole podstawowej, egzamin z języka obcego ma zadania na poziomie A1 a w gimnazjum są dwa poziomy językowe egzaminu dla uczniów. Dla rozpoczynających naukę języka w trzecim cyklu edukacyjnym (podstawa programowa III.0) zadania egzaminacyjne są na poziomie A1/A2, a dla kontynuujących naukę języka (podstawa programowa III.1) przewidziano zadania egzaminacyjne na poziomie A2+/B1. Matura na poziomie rozszerzonym zawiera materiały na poziomie B2, a matura podstawowa proponuje uczącym się zadania na poziomie B1. Szkoła podstawowa poziom egzaminu A1/A2 Gimnazjum III.0 poziom egzaminu A2 Gimnazjum III.1 poziom egzaminu A2+/B1 Szkoła średnia IV.0 Poziom podstawowy B1 Szkoła średnia IV.1 Poziom rozszerzony B2 Schemat 1 Poziomy biegłości językowej a egzaminy językowe w polskim systemie edukacji a egzaminy 10

11 Źródło Co przyniosło wprowadzenie ESOKJ i jak wpłynęło na nauczanie i uczenie się języka? Jedną z najistotniejszych zmian możemy zaobserwować w zakresie ujednolicenia oceniania umiejętności językowych. Zdecydowana większość (jeśli nie wszystkie) językowe egzaminy międzynarodowe korzystają ze skali ESOKJ i zaświadczenia o znajomości języków odwołują się do sześciostopniowej skali biegłości językowej. Uszczegółowienie poziomów oraz rozpisanie poziomu opanowania poszczególnych sprawności pozwoliło na indywidualizację nauczania i budowanie tylko wybranych kompetencji. ESOKJ umożliwił zbudowanie narzędzi do samooceny umiejętności językowych takich jak na przykład Europejskie Portfolio Językowe. Co robić, aby nasi uczniowie mogli skuteczniej uczyć się języków obcych? 1. Pokazanie uczniom wartości, jaką ma język obcy. 2. Pokazywanie atrakcyjności języka poprzez kontakt z kulturą, sportem, współczesną techniką itp. 3. Pokazanie użyteczności języka, którego uczymy. 4. Pokazywanie korzyści społecznych, ekonomicznych, kulturowych. 11

12 5. Motywowanie do nauki: język musi mieć wartość zarówno tu i teraz (np. wpływ na rozwój poznawczy: łatwiej się uczyć czegoś innego) jak i w przyszłości (praca, znajomość języków obcych opóźnia procesy starzenia ) 6. Pokazywanie, że uczenie się języków, to nie tylko opanowywanie nowego kodu językowego, lecz także odkrywanie nowych krajów, poznawanie innych ludzi. 7. Zwiększanie kontaktu ucznia z językiem, którego się uczy (filmy w oryginale, książki, prasa) 8. Zachęcanie rodziców, aby włączyli się w naukę poprzez: a. Organizowanie uczniom dodatkowego kontaktu z językiem obcym, b. Uczestniczenie we wspólnych zajęciach w języku obcym (gry komputerowe i zabawy), c. Wspólne oglądanie telewizji obcojęzycznej, materiałów obcojęzycznych w internecie. d. Zachęcanie do nauki - uczniowie muszą wiedzieć, że rodzicom zależy na tym, aby się uczyły języka. 9. Kształtowanie pozytywnego obrazu uczącego się poprzez pozytywne informacje zwrotne oraz korzystanie z materiałów wpierających ocenianie kształtujące (np. Europejskie Portfolio Językowe) 10. Wykorzystywanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych (komputery, telefony i inne. 11. Korzystanie z metod nauczania opartych na koncepcji uczeń w centrum procesu uczenia się jak na przykład projektach edukacyjnych, które wspierają motywację, postawy autonomiczne, kreatywność. To tylko kilka propozycji. Mam nadzieję, ze warsztat pozwoli nam na poszerzenie tej listy. Bibliografia Rada Europy, Europejski System Opisu Kształcenia Językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie. Warszawa: CODN Komorowska, H.(2001) Metodyka Nauczania Języków Obcych. Warszawa: Fraszka Edukacyjna. Komorowska, H. (2007) (red.) Nauczanie języków obcych. Polska a Europa. Warszawa: Academica. Miodunka w., Podejście zorientowane na działanie w nauczaniu języków obcych: od (małych) zadań do (dużych) projektów, Języki Obce w Szkole nr 02/

13 Pamuła M. (2003) Metodyka nauczania języków obcych w kształceniu zintegrowanym. Warszawa: Fraszka Edukacyjna. Pamuła M., D.Sikora-Banasik, (2011). Raport z projektu promocji i wdrażania Europejskiego Portfolio Językowego, Warszawa, ORE. Szpotowicz, M. & Szulc-Kurpaska, M. (2009) Teaching English to Young Learners. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Żylińska, M. (2007) Postkomunikatywna dydaktyka języków obcych w dobie technologii informacyjnych. Teoria i praktyka. Warszawa: Fraszka Edukacyjna. Żylińska, M. Neurodydaktyka, czyli nauczanie przyjazne mózgowi, 13