Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie transformacji systemowej Polski i byłej NRD

Transkrypt

1 Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie transformacji systemowej Polski i byłej NRD Anna Grabska Michał Moszyński Piotr Pysz Instytut Badań Gospodarczych Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Toruniu Toruń 2014

2 Recenzja prof. dr hab. Maciej Miszewski Projekt okładki Nikodem Pręgowski, według pomysłu Michała Moszyńskiego Korekta Danuta Moszyńska-Sendek Autorstwo poszczególnych rozdziałów Anna Grabska: ; rozdział II Michał Moszyński: ; ; rozdział III Piotr Pysz: ; rozdział IV Redaktor prowadzący Adam P. Balcerzak Copyright by Instytut Badań Gospodarczych ISBN Instytut Badań Gospodarczych Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Toruniu pte@umk.pl ul. Kopernika Toruń Drukarnia Cyfrowa EIKON PLUS ul. Wybickiego Kraków

3 Spis treści WSTĘP...11 Rozdział I Teoretyczne podstawy badań ładu gospodarczego stanowionego i spontanicznego w transformacji systemowej byłej NRD i Polski Teoria neoklasyczna i doktryna neoliberalna Teorie ładu gospodarczego Zakres przedmiotu badań Metody badawcze Ekonomia a polityka gospodarcza Zasady konkurencyjnego ładu gospodarczego Zasada generalna Zasady konstytuujące Postsocjalistyczne kraje rynkowej transformacji systemowej uwarunkowania procesu transformacji, hipotezy Uwagi metodologiczne Problemy z identyfikacją empiryczną elementów ładu stanowionego i spontanicznego Polska transformacja systemowa w świetle dostępnych informacji statystycznych Dostępność i jakość danych dotyczących obszaru wschodniej części Niemiec w okresie

4 4 Spis treści Rozdział II Wyznaczniki ładu gospodarczego w polskiej gospodarce okresu transformacji Uwarunkowania transformacji polskiej gospodarki Zasada generalna ładu konkurencyjnego: ceny jako wyznacznik rzadkości dóbr i usług Udział cen kształtowanych przez państwo Zaangażowanie państwa w proces ustalania cen na rynku pracy Zaangażowanie państwa w proces ustalania cen na rynku rolnym Częstotliwość zmian cen w przedsiębiorstwach Poziom rozdrobnienia producentów i konsumentów Podsumowanie Zasada ładu konkurencyjnego: stabilna wartość pieniądza Polityka dodatnich stóp procentowych Niezależność NBP Polityka kursowa Charakter polityki fiskalnej Zakres dotacji z budżetu państwa Oczekiwania inflacyjne Preferencje społeczeństwa w zakresie struktury posiadanych aktywów Podsumowanie Zasada ładu konkurencyjnego: otwarte rynki Polityka ograniczania ceł i pozostałych barier taryfowych Stopa wejść i wyjść z rynku towarów i usług oraz rynku pracy Zakres reglamentacji działalności gospodarczej

5 Spis treści Zakres praktyk monopolistycznych stosowanych przez producentów Restrykcyjność systemu podatkowego Podsumowanie Zasada ładu konkurencyjnego: prywatna własność środków produkcji Prywatyzacja odgórna Prywatyzacja oddolna Postawy wobec własności prywatnej Prawna ochrona własności prywatnej Podsumowanie Zasada ładu konkurencyjnego: swoboda zawierania umów Regulacje kodeksu cywilnego i kodeksu pracy Płaca minimalna Siła związków zawodowych Biuro informacji kredytowej i gospodarczej Procedury niezbędne do egzekwowania kontraktów Wydolność i wizerunek sądownictwa Porozumienia ograniczające konkurencję Podsumowanie Zasada ładu konkurencyjnego: odpowiedzialność materialna za wyniki działalności gospodarczej Zakres odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych Zakres odpowiedzialności w kodeksie handlowym Zakres odpowiedzialności materialnej w kodeksie pracy Wydolność procedur egzekucyjnych Lojalność partnerów biznesowych Aktywność podmiotów udostępniających informacje o skali zadłużenia

6 6 Spis treści Aktywność przedsiębiorstw w zakresie wdrażania zasady społecznej odpowiedzialności biznesu Podsumowanie Zasada ładu konkurencyjnego: stałość polityki gospodarczej Preferencje wyborcze społeczeństwa Zaufanie do ustroju i państwa Rotacja na stanowisku Prezesa Rady Ministrów Liczba wydanych aktów prawnych Podsumowanie Wnioski Rozdział III Wyznaczniki ładu gospodarczego w procesie transformacji systemowej byłej NRD Zasada ładu konkurencyjnego: ceny prawidłowo spełniają funkcję miernika rzadkości dóbr i zasobów Sytuacja wyjściowa pieniądz w gospodarce NRD i unia walutowa z 1990 r Ekskurs: reformy walutowe z 1948 r. i wnioski płynące dla Niemiec w 1990 r Zmiany w relacjach cenowych po uwolnieniu cen i działanie prawa jednej ceny Ustawodawstwo i instytucje antymonopolowe Struktura podaży stopień rozdrobnienia przedsiębiorstw Przejawy monopolizacji i manipulowania cenami przez koncerny Udział cen administrowanych na rynku dóbr i usług Zaangażowanie państwa w proces ustalania cen na rynku pracy Zaangażowanie państwa w proces ustalania cen na rynku rolnym

7 Spis treści Polityka fiskalna a mechanizm cenowy Wnioski Zasada ładu konkurencyjnego: stabilizacja wartości pieniądza Niezależność banku centralnego Kontrola podaży pieniądza Polityka dodatnich stóp procentowych Realizacja zasady stabilności cen Oczekiwania inflacyjne ludności Polityka kursu walutowego Porozumienia płacowe Charakter polityki fiskalnej Wnioski Zasada ładu konkurencyjnego: otwarte rynki Zasada otwartości rynków w ładzie stanowionym Republiki Federalnej Niemiec Formalne regulacje dotyczące podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej Monopole ustawowe Bariery wejścia na rynek w rzemiośle Postawy rynkowe przedsiębiorczość i praca Wejścia i wyjścia przedsiębiorstw z rynku Spontaniczne migracje wewnętrzne Otwartość rynku wschodnich Niemiec na poziomie międzynarodowym Rozmiar szarej strefy Wnioski Zasada ładu konkurencyjnego: prywatna własność środków produkcji Własność prywatna w myśli Euckena i w przepisach niemieckiego prawa

8 8 Spis treści Prywatyzacja odgórna Prywatyzacja oddolna Wykupy menedżerskie jako przejaw ładu spontanicznego Przekształcenia własnościowe w rolnictwie ład stanowiony a spontaniczny Reprywatyzacja Własność czynników produkcji a wybrane aspekty życia gospodarczego Postawy społeczeństwa wobec prywatnej własności środków produkcji Wnioski Zasada ładu konkurencyjnego: swoboda zawierania umów Regulacje kodeksu cywilnego i kodeksu pracy Siła związków zawodowych i płaca minimalna Wywiadownie gospodarcze (biura informacji kredytowej i gospodarczej) Wydolność sądownictwa Wizerunek sądownictwa Egzekwowanie kontraktów Porozumienia ograniczające konkurencję Wnioski Zasada ładu konkurencyjnego: odpowiedzialność Zakres odpowiedzialności w niemieckim prawie cywilnym i handlowym Upadłość przedsiębiorstw i osób fizycznych Pomoc publiczna Aktywność przedsiębiorstw w zakresie wdrażania zasad społecznej odpowiedzialności biznesu Wnioski

9 Spis treści Zasada ładu konkurencyjnego: stałość w polityce gospodarczej Liczba wydanych aktów prawnych Rotacja na najważniejszych stanowiskach politycznych Zwroty w niemieckiej polityce gospodarczej Nakłady inwestycyjne Zaufanie do polityki i ustroju jako wynik stałości w polityce gospodarczej Wnioski Rozdział IV Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie transformacji Polski i byłej NRD analiza porównawcza Zakres występowania elementów stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego? Wpływ polityki kształtowania ładu stanowionego na uruchomienie i ograniczenie występowania jego form spontanicznych Wpływ spontanicznych elementów ładu gospodarczego na decyzje polityczne dotyczące ładu stanowionego Jakie podobieństwa i różnice występują pomiędzy gospodarką Polski i byłej NRD? Co wynika z powyższego dla dalszych badań nad ładem gospodarczym i nad polityką jego kształtowania? Spis tabel Spis wykresów Spis schematów Literatura

10

11 WSTĘP Najważniejszy teoretyk ordoliberalizmu, Walter Eucken, rozróżniał wyraźnie pomiędzy stanowionym oraz spontanicznym ładem gospodarczym (gesetzte und gewachsene Ordnung) 1. Podkreślał też, że w historii ludzkości większość ładów gospodarczych powstała sama z siebie, spontanicznie. Jego zdaniem, dominująca w XIX wieku doktryna leseferyzmu, wychodziła z założenia, że funkcjonowanie rynku zapewnia w sposób spontaniczny powstanie sprawnego ekonomicznie i akceptowalnego ze względu na wartości społeczne ładu gospodarczego. Dopiero w wieku XX zaczęło się rozpowszechniać stanowienie ładów gospodarczych przez organa władzy politycznej. Szczególnie dotyczy to różnych form kapitalistycznych i socjalistycznych ładów gospodarki centralnie zarządzanej (planowanej) 2. Wiek XX odznaczał się wieloma radykalnymi i odgórnymi przekształceniami ładów gospodarczych w różnych krajach europejskich, szczególnie w Europie Środkowej i Wschodniej. Ciekawy przykład stanowią Niemcy, które przeszły w 1914 r. od leseferystycznej gospodarki rynkowej okresu Cesarstwa do ładu centralnie zarządzanej kapitalistycznej gospodarki wojennej. Po zakończeniu I wojny światowej, w latach dwudziestych, nastąpił powrót do funkcjonowania rynku odpowiadającego doktrynie wolnorynkowej. W ramach przygotowań do kolejnej wojny światowej gospodarka niemiecka przestawiana była po 1933 r. z powrotem na gospodarkę wojenną. W 1948 r., jako rezultat reformy walutowo-gospodarczej pod kierownictwem Ludwiga Erharda, gospodarka trzech zachodnich stref okupacyjnych Niemiec Zachodnich powróciła do ładu gospodarki rynkowej. W tym samym czasie wschodnie terytoria Niemiec podlegały odmiennym losom. Pod okupacją radziecką doszło do narzucenia NRD ładu socjalistycznej gospodarki centralnie zarządzanej (planowanej). Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. przyszedł z kolei czas na rynkową transformację ładu byłej NRD. Podobnie radykalnie przekształcano ład gospodarczy w Polsce. Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. powstał ład rynkowy. W 1939 r., po utracie niepodległości, tere- 1 W. Eucken, Grundsätze der Wirtschaftspolitik, 7. Auflage, Mohr Siebeck, Tübingen, s Ibidem.

12 12 Wstęp ny Polski zostały włączone do centralistycznie zarządzanych ładów gospodarczych kapitalistycznych Niemiec i komunistycznego Związku Radzieckiego. Z kolei druga połowa lat czterdziestych XX wieku inauguruje w Polsce przebudowę ładu okupacyjnej gospodarki wojennej w socjalistyczną gospodarkę centralnie zarządzaną. Na przełomie lat 1989/1990 rozpoczął się wraz z Planem Balcerowicza proces transformacji gospodarki w kierunku ładu rynkowego. Wysoka dynamika stanowionych odgórnie ładów gospodarczych cechowała gospodarki wielu innych krajów środkowoeuropejskich Węgier, Czech i Słowacji, Rumunii i Bułgarii oraz liczne państwa byłej Jugosławii. Jest co najmniej zadziwiające, że częste i radykalne przemiany ładów gospodarczych krajów europejskich w XX wieku nie wzbudziły większego, albo nawet prawie żadnego zainteresowania ze strony neoklasycznej teorii ekonomii i opartej na niej doktryny neoliberalnej. W ślad za Edith Eucken stwierdzić można, iż przedstawicielom głównych kierunków dwudziestowiecznej myśli ekonomicznej zabrakło prawdopodobnie tego, co określała ona jako siłę do rzeczywistościˮ (Kraft zur Wirklichkeit) 3. W istotnym stopniu odpowiada za to aktualny, głęboki kryzys nauki ekonomii. Abstrahując od występujących w poszczególnych krajach i okresach historycznych różnych form ładu gospodarczego, ekonomia skupiła się jednostronnie na samym przebiegu procesu gospodarowania, analizując go w oderwanych od rzeczywistości życia gospodarczego abstrakcyjnych sformalizowanych modelach. Zaniepokojony tym kierunkiem rozwoju nauki papieżˮ neoliberalizmu, Milton Friedman, stwierdził...ekonomia staje się coraz bardziej tajemniczą dziedziną matematyki, co dzieje się kosztem zajmowania się realnymi problemami gospodarczymi.ˮ4 Na przełomie dekady lat 80. i 90. XX w., w szczytowej fazie dominacji doktryny neoliberalnej, towarzyszącej załamywaniu się socjalistycznej gospodarki centralnie zarządzanej w krajach europejskich, Francis Fukuyama sformułował równie słynną, co naiwną tezę o końcu historii. Według amerykańskiego myśliciela politycznego oznaczała ona, że na całym świecie rynki będą w przyszłości funkcjonować zgodnie z fundamentalistycznymi wyobrażeniami neoliberalnych ekonomistów ze szkoły chicagowskiej, a sfera polityki będzie zorganizowana na wzór i podobieństwo liberalnej demokracji parlamentarnej 5. W fachowych dyskusjach ekonomistów i innych przedstawicieli nauk społecznych nie dostrzega się faktu, że główny nurt neoklasycznej teorii ekonomii okazuje się w wysokim stopniu 3 E. Eucken, Vorwort, [w:] ibidem, s. V. 4 Cyt. za W. Kwaśnicki, Czy kryzys finansowy przyczynia się do kryzysu w naukach ekonomicznych, Studia Ekonomiczneˮ 2009, nr 3/4, s F. Fukuyama, The End of History and the Last Man, Penguin, Harmondsworth 1992.

13 Wstęp 13 kompatybilny z nierealistyczną, statyczną wizją świata bez historii Francisa Fukuyamy. W opartych na restrykcyjnych założeniach abstrakcyjnych modelach teorii neoklasycznej funkcjonowanie rynku nie podlegało żadnym istotnym zmianom. Siły podaży i popytu potrafiły przy zmiennych cenach i występowaniu konkurencji rynkowej zawsze i wszędzie zapewnić równowagę rynkową. Swoistym absurdalnym już ukoronowaniem tego modelowego, nierealistycznego sposobu myślenia o gospodarce rynkowej jest hipoteza efektywności rynków finansowych chicagowskiego ekonomisty Eugene Fama, noblisty z 2013 r. Jeden z najbardziej znanych i przekonanych krytyków tego sposobu uprawiania nauk ekonomicznych, John Kenneth Galbraith, określał go niezwykle trafnie mianem technicznej ucieczki od realnego świata 6. Tak uprawianą naukę ekonomii spotkała jednak w zderzeniu z realnym światem i jego ciągle nader żywą historią prawdziwa klęska. Ekonomia przyczyniła się bowiem pośrednio do kryzysu międzynarodowych rynków finansowych lat W latach następnych z załamania się międzynarodowych rynków finansowych rozwinął się kryzys sfery realnej gospodarki światowej oraz permanentny stan niebezpiecznego, nadmiernego zadłużenia krajów wysoko rozwiniętych 7. Głęboki strukturalny, a nie koniunkturalny, kryzys kapitalistycznej gospodarki światowej współwystępuje z zasadniczymi słabościami myślenia ekonomicznego. Klucza do przezwyciężenia tego kryzysowego syndromu należy poszukiwać właśnie w myśleniu ekonomicznym. Krytyka neoklasycznego głównego nurtu teorii ekonomii oznacza wprawdzie sama w sobie dla osiągnięcia tego celu spełnienie warunku koniecznego, ale samo w sobie niewystarczającego. Ekonomia potrzebuje odejścia od dominacji neoklasycznego monizmu oraz opartej na szkole neoklasycznej doktryny neoliberalnej i przejścia do pluralizmu oraz konkurencji idei wielu różnych szkół myślenia o gospodarce i społeczeństwie. Rywalizacja ekonomicznych idei i koncepcji uruchomiłaby proces konkurencji jako procedury odkryć, zgodnie z słynnym sformułowaniem Friedricha Augusta von Hayeka. Wychodząc z przekonania o konieczności pluralizmu i konkurencji idei w naukach ekonomicznych, podjęto w przedłożonej książce problematykę ładu gospodarczego i jego przemian na przykładzie rynkowej transformacji gospodarki Polski i byłej NRD w latach W odróżnieniu od innych kierunków myśli ekonomicznej, dla teoretyków ładu gospodarcze- 6 J. K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie krytyka historyczna, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s P. Krugman, How Did Economists Get It So Wrong?, The New York Times, ; G. Steingart, Unser Wohlstand und seine Feinde, Albrecht Knaus Verlag, München 2013.

14 14 Wstęp go, Euckena i von Hayeka, rozstrzygające znaczenie dla procesu gospodarowania ma prymat ładu gospodarczego. Przyjmują oni tezę o dominującym wpływie ładu gospodarczego, interpretowanego jako spójny i możliwie kompleksowy zestaw formalnych i nieformalnych reguł gry gospodarczej, na przebieg procesu gospodarowania. Eucken skupia wysiłek badawczy na ogólnie obowiązujących regułach konkurencyjnego ładu gospodarczego (Wettbewerbsordnung), stanowionego przez organa władzy politycznej. W odróżnieniu od niemieckiego ordoliberała czołowy przedstawiciel austriackiej szkoły ekonomii, von Hayek, eksponuje spontaniczne kształtowanie się reguł ładu gospodarczego w ciągu życia wielu kolejnych generacji. W literaturze przyjęło się rozróżnienie pomiędzy ładem stanowionym odgórnie (Eucken) oraz ładem spontanicznym, kształtującym się oddolnie (Hayek). Ordoliberalna szkoła myślenia Euckena, jak i austriacka szkoła ekonomii von Hayeka zorientowane są w przeciwieństwie do keynesizmu i neoklasycznego sposobu myślenia o gospodarce na długi horyzont czasowy gospodarowania. Dla naukowego badania ładu gospodarczego i jego przekształceń (dryfu) istotne jest, obok długiego horyzontu czasowego teorii ładu, występowanie sprzężenia zwrotnego pomiędzy stanowionymi i spontanicznymi jego elementami. Ich rozpatrywanie we wzajemnej współzależności nadaje teorii ładu gospodarczego dynamiczny charakter. Dzięki temu teoria ta wyraźnie odróżnia się od statycznego świata bez historii Fukuyamy, czy równie statycznych, abstrakcyjnych modeli teorii neoklasycznej i neoliberalizmu. Reguły gry gospodarczej ustanawiane odgórnie przez władze polityczne oddziaływują za pośrednictwem ich wpływu na zachowania podmiotów gospodarczych oraz ich rynkowe interakcje na oddolne samokształtowanie się reguł ładu spontanicznego. Z kolei reguły gry gospodarczej ukształtowane w ramach ładu spontanicznego, poprzez ich wpływ na zachowania podmiotów i ich rynkowe interakcje, nie pozostają bez zwrotnego oddziaływania na sposób kształtowania przez władze polityczne reguł ładu stanowionego 8. Przyjęcie hipotezy o istnieniu sprzężenia zwrotnego pomiędzy ładem stanowionym i spontanicznym implikuje dynamiczne ujęcie problematyki kształtowania (się) stanowionych i spontanicznych reguł gry gospodarczej w ciągu wielu lat, a nawet wielu dziesięcioleci. Dzięki zastosowaniu tego rodzaju podejścia badawczego, historia powraca po zmierzchu młodszej niemieckiej szkoły historycznej Gustava von Schmollera i Wernera Sombarta w pierwszej połowie XX w. do teorii 8 P. Pysz, Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie rynkowej transformacji systemowej teoretyczny schemat analizy porównawczej, [w:] P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyński (red.), Ład gospodarczy a współczesna ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2014, s

15 Wstęp 15 ekonomii. Otwiera to drogę do badania rynkowego ładu gospodarczego i jego długookresowych przekształceń w gospodarkach obu badanych krajów. Niniejsza monografia powstała w ramach finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie projektu badawczego własnego NN Koncepcje stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego w procesie transformacji systemowej gospodarki Polski i byłej NRD. Poprzez przyjęcie relatywnie długiego horyzontu czasowego analizy spełniamy wymóg powrotu historii do badań ładu gospodarczego. Nie jest to bowiem statyczna analiza różnych aktualnie istniejących typów gospodarki rynkowej (variety of capitalism), tylko badania o charakterze par exellence dynamicznym. Poprzez empiryczne badanie sprzężenia zwrotnego pomiędzy stanowionymi i spontanicznymi elementami ładu na przykładzie wymienionych gospodarek oraz współwystępujących z tym przemianami rynkowego ładu gospodarczego w badanym dwudziestoletnim zamierzamy wnieść wkład do konkretyzacji wysoce abstrakcyjnych teorii ładu stanowionego (Euckena) oraz ładu spontanicznego (von Hayeka). Wyrażamy przekonanie, iż stanowi to istotny i potrzebny krok w kierunku podwyższenia ich walorów aplikacyjnych dla polityki gospodarczej. W części pierwszej niniejszej książki, autorstwa Piotra Pysza 9, przedstawione zostały teoretyczne podstawy empirycznych badań kształtowania się stanowionych i spontanicznych elementów rynkowego ładu gospodarczego oraz ich współzależności w procesie transformacji. Wyniki badań empirycznych przeprowadzonych przez Annę Grabską na przykładzie ładu gospodarczego w Polsce i jego dynamiki zamieszczone zostały w części drugiej książki. W kolejnej, trzeciej, części książki Michał Moszyński prezentuje wyniki badań empirycznych dotyczących elementów ładu stanowionego i spontanicznego i ich dynamiki w procesie transformacji ładu byłej NRD. W zakończeniu książki (część czwarta) Piotr Pysz podejmuje próbę porównania uzyskanych w obu gospodarkach wyników badań i ich podsumowania. Wynika z tego postulat dotyczący rozszerzenia zakresu przedmiotowego badań nad ładem gospodarczym o ogromnie istotny antropologiczno-socjologiczny fundament rynku. 9 Autorem punktów i jest Michał Moszyński, zaś punktu Anna Grabska.