Zanieczyszczenie środowiska azbestem

Zanieczyszczenie środowiska azbestem Skutki zdrowotne Raport z badań Opracowanie: Neonila Szeszenia-Dąbrowska Wojciech Sobala Ł ó d ź, 2 0 1 0

Zanieczyszczenie środowiska azbestem Publikacja II wydanie poprawione i uzupełnione sfinansowana w ramach Programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009-2032 przez Ministerstwo Gospodarki Nr IV/502/15095/2840/DIW/10 Autorzy dziękują firmie Wessling za udostępnienie 4 fotografii wykonanych w 2009 r. w byłych zakładach ZWAC w Małkinii, Ogrodzieńcu i Wierzbicy. Copyright Łódź 2010 by Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera Skład Zofia Nikodemska Okładka Ida Kuśmierczyk Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza MA ul. Kusocińskiego 92a/21 94-054 Łódź ma@21net.pl Wydanie II poprawione i uzupełnione ISBN 978-83-923517-5-7

3 Spis treści Przedmowa.................................................................................. 5 1. PODSTAWOWE INFORMACJE O AZBEŚCIE........................................................ 7 1.1. Charakterystyka azbestów............................................................... 7 1.2. Produkcja azbestu......................................................................8 1.3. Zastosowanie i zużycie azbestu............................................................ 9 2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM................................................... 14 3. ZACHOROWALNOŚĆ NA CHOROBY AZBESTOZALEŻNE W POLSCE I NA ŚWIECIE......................... 31 4. METODYKA BADANIA STĘŻENIA WŁÓKIEN AZBESTU W POWIETRZU ATMOSFERYCZNYM................. 39 5. WYNIKI POMIARÓW STĘŻENIA WŁÓKIEN AZBESTU W POWIETRZU ATMOSFERYCZNYM NA OBSZARZE POLSKI I POSZCZEGÓLNYCH WOJEWÓDZTW.................................................... 43 5.1. Wyniki pomiarów stężenia włókien azbestu ogółem dla Polski (2004-2010)......................... 45 5.2. Województwo dolnośląskie.............................................................. 48 5.3. Województwo kujawsko-pomorskie........................................................ 53 5.4. Województwo lubelskie................................................................. 58 5.5. Województwo lubuskie................................................................. 65 5.6. Województwo łódzkie.................................................................. 69 5.7. Województwo małopolskie.............................................................. 76 5.8. Województwo mazowieckie.............................................................. 83 5.9. Województwo opolskie................................................................. 94 5.10. Województwo podkarpackie............................................................ 98 5.11. Województwo podlaskie.............................................................. 103 5.12. Województwo pomorskie............................................................. 108 5.13. Województwo śląskie................................................................ 113 5.14. Województwo świętokrzyskie.......................................................... 119 5.15. Województwo warmińsko-mazurskie..................................................... 125 5.16. Województwo wielkopolskie........................................................... 129 5.17. Województwo zachodniopomorskie...................................................... 136 6. RYZYKO WYSTĘPOWANIA NOWOTWORÓW ZWIĄZANYCH ZE ŚRODOWISKOWYM NARAŻENIEM NA PYŁ AZBESTU.. 141 6.1. Przegląd badań występowania nowotworów azbestozależnych w populacjach narażonych środowiskowo na azbest na podstawie piśmiennictwa................................................... 141 6.2. Ocena ryzyka wystąpienia międzybłoniaka opłucnej spowodowanego środowiskową ekspozycją na pył azbestu... 143 7. PROGRAM USUWANIA AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST, STOSOWANYCH NA TERYTORIUM POLSKI 2003 2032. REALIZACJA PROGRAMU W LATACH 2003-2007.................... 150 7.1. Program oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009-2032 streszczenie.......................... 156

4 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Podziękowanie W siedmioletnim okresie prowadzenia projektów mających na celu ocenę zagrożenia azbestem mieszkańców naszego kraju w zespole współpracowało wiele osób, których wiedza, doświadczenie i zaangażowanie przyczyniły się do osiągnięcia założonego celu. Do wszystkich tych osób kierujemy serdeczne słowa podziękowania. Pragniemy serdecznie podziękować Panu prof. Jerzemu Dyczkowi, który od momentu podjęcia tematu, swoją wiedzą i doświadczeniem, życzliwe wspierał wykonawców w sformułowaniu strategii prowadzenia pomiarów jak i interpretacji wyników. Serdeczne podziękowanie za kompetentną współpracę składamy Pani Grażynie Stroszejn Mrowca, dr Stelli Bujak-Pietrek oraz Paniom Grażynie Frątczak i Alicji Roszkowicz za wykonywanie, często pod presją czasu, żmudnych badań laboratoryjnych. Dziękujemy Pani dr Urszuli Wilczyńskiej za twórczy wkład w opracowanie całości prezentowanego materiału oraz Pani dr Beacie Świątkowskiej, Pani dr Zuzannie Szubert, Pani Barbarze Michalskiej czuwającej nad przebiegiem pracy terenowej. Panu prof. Wiesławowi Szymczakowi dziękujemy za cenny wkład w modelowanie ryzyka zapadalności na nowotwory azbestozależne. Pani Zofii Nikodemskiej należy się szczególne podziękowanie za wysiłek i cierpliwość przy przygotowywaniu materiału, dzięki którym możliwe stało się przygotowanie publikacji w tak krótkim czasie od zakończenia badań. Słowa podziękowania należą się także koordynatorowi Programu... za zrozumienie i docenianie zagadnień zagrożeń i ochrony zdrowia w realizacji oczyszczania kraju z azbestu. Autorzy

Zanieczyszczenie środowiska azbestem 5 Przedmowa Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski ustanowiony przez Radę Ministrów w maju 2002 roku jest wyrazem uznania przez nasz kraj standardów europejskich w zakresie ochrony zdrowia mieszkańców i zanieczyszczenia środowiska. Głównym powodem opracowania i wdrożenia programu jest minimalizacja ryzyka zapadalności na nowotwory azbestozależne związane z ekspozycją środowiskową. Rakotwórczość azbestu została ostatecznie udokumentowana i powszechnie uznana dopiero w latach 80. ub. wieku. Szacuje się, że na świecie w ostatnich latach azbest był przyczyną ponad 100 tys. zgonów rocznie. Dlatego też współcześnie azbest uznany jest za jeden z najbardziej rozpowszechnionych czynników rakotwórczych w środowisku. W 2009 roku w 52 krajach wprowadzono ograniczony lub całkowity zakaz produkcji i importu wyrobów azbestowych. W krajach UE zakaz ten obowiązuje od 1 stycznia 2005 roku. W Polsce azbest jest substancją prawnie zaliczoną do pierwszej kategorii substancji rakotwórczych dla człowieka. Ustawa o zakazie stosowania wyrobów azbestowych wprowadzona w 1997 r. rozwiązała problemy związane z ekspozycją zawodową w przemyśle przetwórstwa surowca oraz zapobiegła dalszemu stosowaniu i gromadzeniu wyrobów zawierających azbest. Pozostały problemy obecności w środowisku komunalnym ogromnych ilości wyrobów azbestowych, które ulegając degradacji stanowią źródło ciągłej emisji włókien do powietrza. Włókna azbestu są praktycznie niezniszczalne, a ich gromadzenie się w płucach może spowodować pojawianie się nowotworów złośliwych. Azbest niezwykły minerał ze względu na swoje unikalne właściwości stosowany był w wielu technologiach, zarówno w przemyśle jak i do wyrobów użytku powszechnego. Szczególne zastosowanie znalazły wyroby azbestowo-cementowe w budownictwie. Lekkie, wytrzymałe, odporne na działanie czynników atmosferycznych płyty eternitowe zastąpiły w latach 60. strzechy i inne łatwopalne pokrycia dachowe powszechnie stosowane we wschodniej i centralnej Polsce. Stosowano je także jako płyty elewacyjne w budownictwie wielkopłytowym. Trwałość tych materiałów wynosi 30-60 lat, co znalazło odzwierciedlenie w długości trwania Programu. Program eliminacji azbestu z obszaru kraju przewidziany na 30-letni okres realizacji jest szczególnym wyzwaniem dla służb odpowiedzialnych za ochronę zdrowia mieszkańców, bowiem oczyszczanie kraju z azbestu musi się odbywać w sposób kontrolowany, tak aby nie powodować zwiększania emisji włókien do środowiska. Zabezpieczanie i usuwanie materiałów zawierających azbest musi być prowadzone zgodnie z obowiązującymi przepisami, w sposób nie zagrażający zdrowiu osób wykonujących te prace, mieszkańców i otoczeniu. Również postępowanie z odpadami zawierającymi azbest uznanymi za niebezpieczne musi przebiegać zgodnie z prawnie określonymi procedurami. Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski koordynowany przez Ministerstwo Gospodarki wymaga współpracy wielu instytucji i organów państwowych oraz samorządowych, a także placówek naukowych. Kluczowe znaczenie dla oceny stopnia zagrożenia zdrowia mieszkańców ma określenie stężeń włókien azbestu w powietrzu komunalnym w różnych obszarach. Poziom stężenia włókien stanowi podstawę do oszacowania ryzyka następstw zdrowotnych działania azbestu. W opracowaniu przedstawione zostały szczegółowo, wraz z komentarzem, wyniki pomiarów stężenia włókien azbestu wykonywane na terenie całego kraju w latach 2004-2010 w ramach Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski. Mamy nadzieję, że zamieszczone w monografii podstawowe informacje dotyczące azbestu, jego działania biologicznego i następstw zdrowotnych ekspozycji, a także przedstawienie głównych założeń programu oczyszczania kraju z azbestu i jego realizacji będą przydatne w edukacji i motywowaniu mieszkańców społeczności lokalnych do eliminowania źródeł jego emisji w otoczeniu. Neonila Szeszenia-Dąbrowska

Zanieczyszczenie środowiska azbestem

1. PODSTAWOWE INFORMACJE O AZBEŚCIE 1. PODSTAWOWE INFORMACJE O AZBEŚCIE 1.1. Charakterystyka azbestów Azbest jest nazwą handlową włóknistych minerałów, które pod względem chemicznym są uwodnionymi krzemianami metali, zawierającymi w swoim składzie magnez, sód, wapń lub żelazo. Rozróżnia się dwie grupy azbestów: grupę serpentynów i grupę azbestów amfibolowych. Poszczególne odmiany azbestu różnią się składem chemicznym, budową fizyczną, właściwościami decydującymi o ich zastosowaniu przemysłowym oraz działaniem biologicznym (tab. 1.1). Do grupy serpentynów należy tylko jedna odmiana azbest chryzotylowy, wydobywany i stosowany w największych ilościach stanowił 85-90% ogólnego zużycia azbestu. Azbest chryzotylowy jest włóknistą odmianą serpentynu, tj. uwodnionego krzemianu magnezu. Chryzotyl ma kolor żółtawy, po rozwłóknieniu prawie biały, jest miękki, jedwabisty, o długości włókien do 60 mm. Włókna azbestu chryzotylowego są najcieńsze ze wszystkich znanych włókien pochodzenia naturalnego. Włókna chryzotylowe mają kształt rurek, których przeciętna średnica wynosi 350Å, zaś grubość włókna 15-42 nm. Jest to najcieńsze, znane włókno naturalne. Dla przykładu włókno lnu ma średnicę ok. 12 000 do 80 000 nm, bawełny 10 000-25 000, wełny 2 000 50 000, włókno mineralne 3 000-9 000, włos ludzki ok. 38 000 nm. 1/ 1/ wg J.Dyczka w: Azbest. Zanieczyszczenie środowiska. Ryzyko dla zdrowia. red. N.Szeszenia-Dąbrowska. IMP, Łódź, 2007. W grupie amfibolowej wyróżnia się pięć odmian minerałów włóknistych o ogólnej formule chemicznej M 7 Si 8 O 22 (OH) 2, przy czym M oznacza metale: wapń, magnez, sód lub żelazo o różnym ich udziale. Do azbestów amfibolowych należą: amozyt, krokidolit, antofilit oraz nie posiadające znaczenia przemysłowego tremolit i aktynolit. Włókna azbestów amfibolowych mają kształt igieł, są grubsze i twardsze od chryzotylu. Przeciętna średnica włókien wynosi 100-300 nm. Amozyt azbest o zabarwieniu szaro-brązowym, jest krzemianem żelazowo-magnezowym o dobrej odporności na kwasy, alkalia i wodę morską. Ryc. 1.1. Azbest chryzotylowy skała macierzysta Tabela 1.1. Charakterystyka typów azbestów Rodzaj właściwości fizyczno- chemicznych Struktura włókna Chryzotyl Antofilit Amozyt Krokidolit bardzo liczne włókna, łatwo rozdzielne Struktura kryształów włóknista pryzmatyczna, pasemkowa przechodząca do włóknistej Barwa biała, szara, zielona, żółtawa blaszkowate blaszkowate, grube włókniste biała, szara lub zielona pryzmatyczna, pasemkowa, przechodząca do włóknistej popielata lub brązowa włóknista bladoniebieska metalicznoniebieska Połysk jedwabisty szklisty lub perlisty szklisty nieco perlisty jedwabisty lub metalowy Twardość Mohsa 2,5 4,0 5,5 6,0 5,5 6,0 4,0 Masa właściwa [g / cm 3 ] 2,4 2,6 2,8 3,1 3,1 3,2 3,2 3,3 Wytrzymałość na rozciąganie 5750 7250 max. 285 1130-6500 7250-21700 [kg / cm 2 ] Temperatura topnienia [ C] 1515 1460 1395 1170 Odporność na kwasy i alkalia słaba bardzo dobra dobra dobra

8 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Ryc. 1.2. Włókna azbestu chryzotylowego i krokidolitu widoczne w mikroskopie elektronowym pow. 2000x Ryc. 1.3. Włókna krokidolitu (azbest niebieski) widoczne w mikroskopie elektronowym pow. 2000x Krokidolit zwany azbestem niebieskim jest krzemianem sodowo-żelazowym. Kolor niebieski pochodzi od tlenku żelazowego. Krokidolit posiada dużą sprężystość, wytrzymałość na rozrywanie, odporność na działanie kwasów, alkalii i wody morskiej. Był on najczęściej spośród amfiboli stosowany w przemyśle. Krokidolit ze względu na kształt włókien, skład chemiczny oraz słabą rozpuszczalność w płynach ustrojowych jest azbestem najbardziej agresywnym biologicznie. Antofilit jest, pod względem chemicznym, krzemianem magnezowym zawierającym żelazo. Ma małą wytrzymałość mechaniczną, bardzo dużą odporność na temperaturę, a także na chemikalia. Działanie biologiczne (chorobotwórcze) wykazują niewidoczne gołym okiem elementarne włókna azbestowe o średnicy poniżej 3 μm i długości powyżej 5 μm, tzw. włókna respirabilne. 1.2. Produkcja azbestu Azbesty są minerałami naturalnie występującymi w przyrodzie. Ich występowanie jest dość powszechne, ale tylko w niewielu miejscach kuli ziemskiej były i jeszcze są eksploatowane na skalę przemysłową. Pierwszego dokładnego opisu azbestu jako minerału, dokonał William Logan w roku 1847 w Kanadzie. Prace związane z eksploatacją złóż azbestu metodą odkrywkową na większą skalę rozpoczęto w prowincji Quebec w 1877 roku. W Rosji rozpoczęto wydobycie w roku 1885 na Uralu w okolicach Jekaterinburga. Dalsze kopalnie pod koniec XIX w. i w pierwszej dekadzie XX w. powstawały kolejno w Afryce na obszarze dzisiejszej Republiki Południowej Afryki, Rodezji, a także w USA w Wermont. Po roku 1910 nastąpił szereg dalszych odkryć i eksploatacji złóż w różnych rejonach świata. Europa była znaczącym producentem azbestu z rocznym wydobyciem w 1986 roku 2 680 000 ton, co stanowiło 63% światowej produkcji, która stopniowo się zmniejszała wynosząc w 1996 r. ok. 35% światowego wydobycia. Największym producentem w Europie pozostała Rosja. Azbest wydobywany był także na Cyprze (do 1988 r.), we Włoszech (do 1990 r.), w Grecji, Jugosławii, a także w Finlandii. Około 20-25% urobku odkrywki stanowi ruda, reszta przypada na skałę płonną niezawierającą azbestu. Zawartość azbestu w rudzie wynosi 3-8%, niekiedy w wyjątkowo bogatych złożach sięga 30%. Po wydobyciu rudy azbestu dalsza przeróbka polega na kruszeniu, suszeniu, mieleniu, oczyszczaniu i odpylaniu. Procesy te prowadzą do oddzielenia włókna azbestowego od skały płonnej, oczyszczeniu go i częściowym rozwłóknieniu. Gatunki handlowe azbestu zależą od długości włókien oraz stopnia rozwłóknienia. Powyżej 94% ogółu wydobycia na świecie stanowił azbest chryzotylowy, 3% azbest krokidolitowy, ok. 2,5% amozytowy, 0,5% antofilitowy. Największe złoża azbestu chryzotylowego występują w Kanadzie w prowincji Quebec, w Rosji na Uralu w Jekaterinburgu oraz w Republice Południowej Afryki. Amozyt występuje i jest eksploatowany głównie w Republice Południowej Afryki, w północnowschodnim Transwalu oraz w znacznie mniejszych ilościach w Indiach (mysorit). Krokidolit, azbest niebieski, pochodził głównie z Republiki Południowej Afryki, gdzie występują najbogatsze jego złoża. Niewielkie ilości krokidolitu wydobywane były także w zachodniej Australii i Boliwii. Antofillit występuje w Finlandii w okręgu Paakkila, gdzie był eksploatowany na skalę przemysłową od 1918 roku do 1975 roku. Szczytowa produkcja surowca przypadła na lata siedemdziesiąte ubiegłego wieku, kiedy wydobywano na świecie ok. 5 milionów ton azbestu rocznie. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku najwięcej azbestu produkowano i zużywano w byłym Związku Radzie-

1. PODSTAWOWE INFORMACJE O AZBEŚCIE 9 ckim. Poczynając od lat 80. ubiegłego wieku produkcja azbestu zmniejszała się systematycznie. Krajem dominującym w światowym eksporcie azbestu w 2000 r. była Kanada z rocznym wydobyciem wynoszącym ok. 300 tys. ton i zaledwie 1,5% jego zużyciem 2/. Po znaczącym spadku w latach 2001-2005 obserwowany był wzrost globalnej produkcji azbestu. W 2008 r. światowa produkcja surowca kształtuje się na poziomie ok. 2,2 miliona ton rocznie. Największymi producentami w 2008 r. były: Rosja (925 tys.), Chiny (380 tys.), Kazachstan (300 tys.), Kanada (175 tys.), Brazylia (220 tys.) oraz Zimbabwe (100 tys.). 1.3. Zastosowanie i zużycie azbestu Azbest materiał nieorganiczny, ze względu na swoje unikalne właściwości, takie jak ogniotrwałość, odporność na działanie chemikaliów, termoizolacyjność, dźwiękochłonność, wytrzymałość i związaną z tym możliwość przędzenia wykorzystany był do produkcji różnorodnych wyrobów już w czasach starożytnych. Opisane jest ponad 1000 (z modyfikacjami liczba ta może sięgać 3000) różnorodnych technologii przemysłowych, w których zastosowano azbest. Największa ilość azbestu, ponad 80%, głównie chryzotylu, zużywane było do produkcji azbestowocementowych wyrobów budowlanych. Najbardziej rozpowszechnione są azbestowo-cementowe płyty płaskie, faliste oraz płyty karo stosowane jako pokrycia dachowe i elewacyjne. Płyty płaskie wykorzystywane były również jako ściany osłonowe, działowe, osłony ścian szybów windowych, wentylacyjnych i instalacyjnych w budownictwie wielokondygnacyjnym. Rury azbestowo-cementowe stosowano w instalacjach wodociągowych, a także jako przewody kominowe i zsypowe. Wyroby azbestowo-cementowe zawierają od 10 do 18% azbestu; są one ogniotrwałe, odporne na korozje i gnicie, wytrzymałe na działania mechaniczne, lekkie, trwałe. Do pozostałych grup produktów, do których zużyto znaczne ilości azbestu należą: Wyroby izolacyjne stosowane do izolacji kotłów parowych, wymienników ciepła, zbiorników, przewodów rurowych, a także do produkcji tkanin ognioodpornych i ubrań. Należą do nich: wata, włóknina, sznury, przędza, tkaniny termoizolacyjne, taśmy. Wyroby izolacyjne zawierają, w zależności od przeznaczenia, od 75 do 100% azbestu, głównie chryzotylu. Wyroby te, mimo, iż nie należą do naj- 2/ Virta R.US Geological Survey Worldwide Asbestos Supply and Consumption Trends from 1900 to 2000. www.minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/asbestos Ryc. 1.5. Kopalnie azbestu chryzotylowego w Kanadzie i Brazylii (fot. L. Kazan-Allen)

10 ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM Physical Map of the World, April 2000 Russia 750.000 USA 5.260 Canada 309.719 Bulgaria 350 Kazakhstan 233.200 China 315.000 Colombia 5.000 Brazil 209.332 Zimbabwe 152.000 India 21.000 South Africa 18.782 TOTAL 2.035.150 tones Ryc. 1.6. Produkcja azbestu na świecie w 2000 roku Physical Map of the World, April 2008 Russia 925.000 USA Canada 175.000 Bulgaria Kazakhstan 300.000 China 380.000 Colombia 60.000 Brazil 220.000 Zimbabwe 122.000 India 19.000 South Africa TOTAL 2.180.000 tones Ryc. 1.7. Produkcja azbestu na świecie w 2008 roku Dane wg US, Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2009, Asbestos

1. PODSTAWOWE INFORMACJE O AZBEŚCIE bardziej rozpowszechnionych materiałów zawierających azbest, są źródłem bardzo dużej emisji włókien, podczas prac zabezpieczających i demontażu. Wyroby uszczelniające: tektury, płyty azbestowokauczukowe, szczeliwa plecione. Najbardziej powszechnymi wyrobami uszczelniającymi są płyty azbestowo-kauczukowe, które charakteryzują się odpornością na podwyższona temperaturę, wytrzymałością na ściskanie, nieznacznym odkształceniem trwałym, dobrą elastycznością. Płyty mogą być zbrojone. Szczeliwa plecione są stosowane do uszczelniania części pracujących w wysokich temperaturach, a także w środowisku wody, pary wodnej, gazów obojętnych i aktywnych, kwasów organicznych i nieorganicznych, smarów, olejów. rozpuszczalników, gazów spalinowych, ługów, roztworów soli. Wyroby cierne, takie jak: okładziny cierne i taśmy hamulcowe stosowane do różnego typu urządzeń hamulcowych. Azbest chryzotylowy stosowany do ich produkcji chroni elementy robocze przed zbytnim przegrzewaniem. Wyroby hydroizolacyjne: lepiki asfaltowe, kity uszczelniające, asfalty drogowe uszlachetnione, zaprawy gruntujące, papa dachowa, płytki podłogowe, zawierają od 20 do 40% azbestu. Azbest krokidolitowy stosowany był także m.in. do produkcji filtrów w browarnictwie i masek p/gazowych. Wyroby azbestowe stanowią źródło znacznej emisji włókien azbestu do środowiska. Wielkość emisji zależna jest od technologii związania włókien w danym wyrobie, sposobu użytkowania wyrobów oraz procesów ich degradacji, które powodują uwalnianie się elementarnych włókien. W zależności od zawartości azbestu, stosowanego spoiwa oraz gęstości objętościowej wyróżniono dwie klasy: wyroby miękkie i twarde. Klasyfikacja ta ma istotne znaczenie dla określenia procedur zabezpieczenia, usuwania, składowania i unieszkodliwiania azbestu w tych wyrobach. Klasa I ( wyroby miękkie ) obejmuje wyroby o gęstości objętościowej mniejszej od 1000 kg/m 3, zawierające powyżej 20% azbestu. Najczęściej stosowane w tej grupie były wyroby izolacyjne i włókiennicze, używane przez pracowników w celach ochronnych, koce gaśnicze, szczeliwa plecione, tektury, płytki podłogowe PCW. Masy azbestowe natryskowe stosowane były jako izolacja ognioochronna do konstrukcji stalowych i przegród budowlanych. 11 Znaczne źródło emisji pyłu stanowią tzw. miękkie wyroby azbestowe zastosowane wewnątrz pomieszczeń w postaci izolacji cieplnej, dodatków do farb i lakierów. Problem ten wystąpił w krajach wysoko uprzemysłowionych, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie na dużą skalę stosowano azbest jako dodatek do materiałów wykończeniowych w budynkach użyteczności publicznej (szkoły, szpitale). Klasa II ( wyroby twarde ) obejmuje wyroby o gęstości objętościowej powyżej 1000 kg/m 3, zawierające poniżej 20%. W wyrobach tych włókna azbestowe są mocno związane. Niebezpieczeństwo dla zdrowia i środowiska stwarza głównie mechaniczna obróbka tych wyrobów, cięcie, wiercenie otworów, a także rozbijanie, kruszenie. Największe zużycie azbestu na świecie miało miejsce w latach siedemdziesiątych ub. wieku. Od lat 80. obserwuje się w krajach rozwiniętych stopniowe zmniejszanie konsumpcji azbestu. W 2000 roku zużycie azbestu było szacowane na 1,48 mln ton, co stanowiło tylko ok. 30% wartości z 1980 roku. Wg szacunku z połowy lat 80. na 1 mieszkańca w Polsce zużyto 1,7 kg surowca. Przykładowo: NRD 3,3 kg na 1 mieszkańca, Czechosłowacja 2,8 kg, Japonia 2,6 kg, Austria 2,0 kg, Belgia i Luxemburg 1,9 kg. 3/ W roku 1990 zużycie azbestu w Europie w przeliczeniu na 1 mieszkańca kształtowało się na poziomie od 0,07 kg w krajach skandynawskich do 7 kg w byłym ZSRR. W 1994 roku konsumpcja azbestu w krajach europejskich zmniejszyła się do wartości 0,004 kg w byłym ZSRR do 2,4 kg na osobę. 4/ Zużycie azbestu na świecie w latach 2003-2007 średnio wynosiło ok. 2 mln ton 5/. Największe zużycie w 2007 roku odnotowano w Chinach (30%), Indiach (15%), Rosji (13%), Kazachstanie i Brazylii (po 5%) oraz Tajlandii, Uzbekistanie i Ukrainie (po 4%). Zużycie azbestu w tych ośmiu krajach stanowiło 80% światowej konsumpcji surowca. Pomimo odnotowywanego w latach 2003-2007 w większości krajów spadku zużycia azbestu, znaczący wzrost konsumpcji wystąpił w Chinach, Indiach i Uzbekistanie. 3/ Working Environment in Sweden, 1992 4/ Albin A, Magnani C, Krstew S, Rapiti E, Shefer I. Asbestos and Cancer: An Overview of Current Trends in Europe 5/ Virta RL. 2008, Asbestos: US. Geological Survey Minerals Yearbook, 2007 (Accessed April, 2009)

12 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Ryc. 1.8. Korozja płyt a-c płyty KARO; widoczne pod mikroskopem włókna azbestu (wg J.Dyczek 6/ ) Ryc. 1.9. Korozja płyt a-c widoczna wiązka całkowicie odsłoniętych włókien (wg J.Dyczek 6/ ) Dane statystycznie wskazują, że zużycie azbestu stopniowo zamiera w związku z obowiązującym w wielu krajach zakazem jego stosowania. Według danych International Ban Asbestos Secretariat z 2009 roku zakaz produkcji wyrobów azbestowych (z niektórymi wyjątkami) został wprowadzony w 52 krajach świata. Od 1 stycznia 2005 roku zakaz stosowania azbestu obowiązuje we wszystkich krajach Unii Europejskiej Polska nie posiada złóż nadających się do eksploatacji przemysłowej. Na teren Polski wwieziono po roku 1945 łącznie ok. 2 mln ton azbestu. Był to głównie azbest chryzotylowy importowany z byłego Związku Radzieckiego. Szacuje się, że co najmniej 80% do 85% tego azbestu zużyte zostało w produkcji wyrobów azbestowo-cementowych, zwłaszcza w produkcji płyt płaskich i falistych. Produkcja płyt azbestowo-cementowych na ziemiach polskich rozpoczęła się w 1907 roku i trwała do 1998 r. Pierwszy zakład wytwarzający eternit powstał w Krakowie. Zakład ten został zamknięty w latach 70. ub. wieku. Około 1910 roku uruchomiony został zakład w Lublinie, a około 1920 roku w Ogrodzieńcu koło Zawiercia. Stosowanie azbestu w budownictwie na znaczną skalę rozpoczęło się w Polsce w latach 60., kiedy to uruchomione zostały 4 duże zakłady wyrobów azbestowo-cementowych w Lublinie, Ogrodzieńcu, Szczucinie i Wierzbicy. Azbestowo-cementowe płyty płaskie i faliste produkowano w Polsce w kilku zakładach w oparciu o podobne receptury: 88% do 91% cementu i 9% do 12% azbestu w przeliczeniu na suchą masę. Okresowo do azbestu chryzotylowego dodawano różne, na ogół niewielkie ilości, 1,5 do 3%, azbestu krokidolitowego lub amozytowego. Stosowania azbestów amfibolowych uznanych za szczególnie niebezpieczne dla zdrowia zaniechano w końcu lat osiemdziesiątych. Trwałość, rozumiana jako długowieczność płyt azbestowo-cementowych jest przedmiotem dyskusji ze względu na różnice związane z ich nasiąkliwością, jak i intensywnością działania różnych czynników. Płyty Karo, które poddawane były dodatkowemu zagęszczaniu w procesie prasowania charakteryzują się mniejszą porowatością niż płyty faliste, co sprawia, że ich nasiąkliwość wynosi ok. 16% i jest znacznie niższa niż płyt porowatych, których nasiąkliwość wynosi 27%. Związana jest z tym również mniejsza odporność płyt porowatych na korozję. Okres bezpiecznej eksploatacji płyt azbestowocementowych wynosi od 30 do 60 lat, jednakże nawet po 60 latach, w przeciętnych warunkach płyty AC nie ulegają całkowitej degradacji, choć ich powierzchnia bywa znacznie uszkodzona oddziaływaniem warunków atmosferycznych. 6/ Głównym surowcem stosowanym do produkcji był azbest chryzotylowy, ale do połowy lat osiemdziesiątych do produkcji rur ciśnieniowych używany był także krokidolit oraz niewielkie ilości amozytu. Łączne zużycie azbestu do produkcji wyrobów azbestowo-cementowych w okresie od uruchomienia zakładów po II Wojnie Światowej do 1993 roku szacowane jest na ok. 1,4 mln ton, w tym ok. 8,5 tys. ton amozytu oraz ok. 86 tys. ton krokidolitu. Ok. 72% 6/ wg J.Dyczek w: Azbest. Zanieczyszczenie środowiska. Ryzyko dla zdrowia pod red. N.Szeszeni-Dąbrowskiej, IMP, Łódź, 2007

1. PODSTAWOWE INFORMACJE O AZBEŚCIE ogólnej ilości azbestu krokidolitowego stosowanego w Polsce w latach 1959-1984 do produkcji wyrobów azbestowo-cementowych, tj. ok. 60 tys. ton zużywane było przez tylko jeden zakład produkujący rury ciśnieniowe o dużej średnicy. 7/ W rządowym Programie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski w 2002 roku oszacowano, że w naszym kraju znajdowało się ok. 15,5 mln ton wyrobów zawierających ten surowiec w pokryciach dachowych i elewacjach, będących w różnym stanie technicznym. Najwięcej wyrobów zawierających azbest zabudowanych w obiektach budowlanych znajdowało się na terenie województw: mazowieckiego (2,9 mln ton), lubelskiego (2,2 mln ton), wielkopolskiego, łódzkiego i podkarpackiego (po ok. 1,1 mln ton). W przeliczeniu na 1 mieszkańca największe ilości materiałów budowlanych zawierających azbest, tj. ok. 1 kg na osobę dotyczą województw: podlaskiego, lubelskiego, mazowieckiego oraz świętokrzyskiego (ryc. 1.11). 8/ Roczne zużycie w tys. ton 120 100 80 60 40 20 zachodniopomorskie y = 9,8 10 3 x 3 58,4x 2 + 116 10 3 x 77 10 6 R 2 = 0,94 pomorskie kujawsko-pomorskie warmińsko-mazurskie podlaskie 13 0 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 lata Ryc. 1.10. Roczne zużycie azbestu w zakładach przetwórstwa surowca w Polsce lubuskie wielkopolskie mazowieckie łódzkie 7/ Dane o zużyciu azbestu ustalono na podstawie materiałów uzyskanych z zakładów azbestowo-cementowych w ramach realizacji projektu badawczego KBN Nr 4 0785 91 01 Epidemiologiczna ocena skutków zdrowotnych działania pyłu azbestu na podstawie oceny ryzyka choroby nowotworowej w populacji eksponowanych zawodowo (1992-1994) 8/ Szacunki wg autorów na podstawie Programu usuwania azbestu... z 2002 r. dolnośląskie kg płyt / osobę 0,15-0,29 0,30-0,44 0,45-1,00 opolskie śląskie lubelskie świętokrzyskie podkarpackie małopolskie Ryc. 1.11. Ilość produktów azbestowo-cementowych zastosowanych jako materiały budowlane wg województw (kg/osobę)

14 Zanieczyszczenie środowiska azbestem 2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM Powszechne stosowanie wyrobów azbestowych, z których włókna azbestu w mniejszym lub większym stopniu mogą się uwalniać do środowiska komunalnego, spowodowało wzrost zainteresowania społecznego zdrowotnymi skutkami środowiskowej ekspozycji na azbest. Ze względu na swoje właściwości i praktycznie niezniszczalność azbest wprowadzony do środowiska otaczającego człowieka utrzymuje się w nim przez czas nieokreślony. Włókna azbestu przedostają się do powietrza atmosferycznego w wyniku degradacji materiałów zawierających surowiec, wietrzenia formacji geologicznych, jak i działalności człowieka. Źródłami naturalnymi włókien azbestu są zanieczyszczenia skorupy ziemskiej, wód przepływających przez złoża zawierające azbest, a także zanieczyszczenia eksploatowanych złóż węgla kamiennego, rud miedzi, kamieni budowlanych, talku i innych. Potencjalnie, rakotwórcze włókna są wszechobecne z powodu wietrzenia i korozji formacji geologicznych, częściowo z powodu działalności człowieka. Z raportów międzynarodowych wynika, że prawdopodobnie większość włókien jest emitowana ze źródeł naturalnych. Jednakże brak jest obecnie danych dotyczących pomiarów ilości włókien uwalnianych do atmosfery przez naturalne procesy wietrzenia skał. Źródła naturalne w praktyce mają mniejsze znaczenie ze względu na znaczne ich rozproszenie oraz występowanie na terenach stosunkowo rzadko zaludnionych, podczas, gdy źródła związane z działalnością człowieka dotyczą zwykle terenów o dużej gęstości zaludnienia. Źródła emisji pyłu azbestu do środowiska związane z działalnością człowieka dotyczą: terenów wydobywania i produkcji azbestu oraz zakładów przetwórstwa azbestu. Szacuje się, że na 1 tonę przerabianego surowca, przy zastosowaniu filtrów wydalane jest na zewnątrz zakładu ok. 100 g pyłu azbestu, odpadów przemysłowych związanych z przetwórstwem surowca. Ze względu na praktyczną niezniszczalność włókien azbestu bardzo istotny problem w ochronie środowiska stanowią niewłaściwie składowane przemysłowe odpady azbestowe. Cechami szczególnymi zanieczyszczenia środowiska azbestem jest praktyczna niezniszczalność włókien wynikająca z odporności na wysokie temperatury oraz na działanie różnego typu chemikaliów (kwasów, zasad, wody morskiej), znaczne rozproszenie źródeł emisji pyłu do powietrza, a także występowanie międzybłoniaków jako skutek narażenia środowiskowego. Aktualnie największym problemem jest zanieczyszczenie powietrza spowodowane stosowaniem wyrobów azbestowych i emisji włókien na skutek korozji płyt azbestowo-cementowych, wydatnie przyspieszanej przez kwaśne deszcze i inne chemiczne zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Należy sobie uświadomić, że wszystkie wyprodukowane wyroby azbestowe znalazły się w otoczeniu człowieka. Istotnym źródłem emisji pyłu wewnątrz pomieszczeń mogą być urządzenia ogrzewcze, wentylacyjne, klimatyzacyjne i izolacje zawierające azbest. Globalnie zanieczyszczenie środowiska azbestem oceniane jest na podstawie pośrednich parametrów, takich jak: ilość importowanego surowca i materiałów zawierających azbest, zużycie surowca w zakładach przetwórstwa azbestu, zużycie surowca na 1 mieszkańca rocznie, ilość i stan materiałów zawierających azbest zastosowanych na terenie kraju. Bezpośrednią miarą zanieczyszczenia środowiska azbestem jest stężenie włókien w powietrzu mierzone liczbą włókien w środowisku pracy na cm 3 (l.wł/cm 3 ), w powietrzu komunalnym na m 3 (l.wł/m 3 ). Normatyw higieniczny najwyższe dopuszczalne stężenie włókien NDS dla środowiska pracy mierzone w strefie oddychania pracownika wynosi 0,1 wł/cm 3. Dla powietrza komunalnego normatyw nie został określony; na podstawie literatury i prowadzonych badań przyjmuje się, że 1000 wł/m 3, tj. 0,001 wł/cm 3 jest górną granicą bezpieczeństwa, przy którym ryzyko występowania patologii azbestozależnych jest na poziomie akceptowalnym. Rejonami szczególnie środowiskowo zagrożonymi azbestem są: (1) obszary oddziaływania byłych zakładów przetwórstwa azbestu, (2) tereny, na których zabudowana została duża ilość materiałów azbestowo-cementowych; istotnym problemem w ocenie zanieczyszczenia powietrza jest ilość i stan techniczny eksploatowanych obiektów, budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej, w których zastosowano wyroby azbestowe, (3) dzikie wysypiska odpadów azbestowo-cementowych, (4) obszary, na których wykorzystywano odpady wyrobów azbestowo-cementowych do celów gospodarczych.

2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM 15 Gdańsk Łapino Sokółka Żelechy Małkinia Górna Włocławek Marki Trzemeszno Sochaczew Pruszków Jarocin Łódź Konstancin-Jeziorna Końskowola Parczew Gryfów Śląski Pilchowice Lubawka Wrocław Ogrodzieniec Wierzbica Sandomierz Lublin Katowice zakłady azbestowo-cementowe inne zakłady Trzebinia Szczucin Ryc. 2.1. Zakłady produkcji wyrobów azbestowych na terenie Polski Na mapce zaznaczone zostały wszystkie byłe zakłady przetwórstwa azbestu. Szczególnie duże zagrożenie dla zdrowia mieszkańców stanowiły i nadal stanowią zakłady produkcji wyrobów azbestowo-cementowych zanieczyszczające niebezpiecznymi odpadami wielkie obszary. Stan dewastacji tych zakładów i ich otoczenia w latach 2007-2009, a także sytuację na obszarach zaliczonych do szczególnie zagrożonych prezentują załączone fotografie. Problemy środowiskowego zanieczyszczenia azbestem na terenie Polski spowodowane zagospodarowaniem odpadów azbestowo-cementowych przez mieszkańców szczegółowo zostały rozeznane w gminie Szczucin, będącej obszarem oddziaływania jednego z dużych zakładów przetwórstwa azbestu. Gminę zamieszkuje ok. 14 tys. osób, a jej obszar wynosi 12 tys. ha. W latach 80. wśród mieszkańców gminy nienarażonych zawodowo na pył azbestu odnotowano pierwsze przypadki nowotworu swoistego dla ekspozycji na pył azbestu międzybłoniaka opłucnej. Inwentaryzacja źródeł emisji pyłu azbestu w środowisku komunalnym przeprowadzona w latach 1996-1998 (grant zamawiany KBN) wykazała rozpowszechnienie odpadów azbestowo-cementowych na terenie gminy Szczucin na niespotykaną skalę. W 1959 r., został uruchomiony w Szczucinie zakład wyrobów azbestowo-cementowych (ZWAC). Ogółem w latach 1959-1993 w zakładzie w Szczucinie zużyto 350 tys. ton azbestu, w tym 65 tys. ton krokidolitu, zakładając, że emisja wynosiła 50 g azbestu na 1 tonę zużytego surowca, daje to 17,5 tony ogółem, a 3,2 tony azbestu niebieskiego emitowanego do środowiska. Ilość ta, ze względu na praktyczną niezniszczalność wprowadzanego do środowiska azbestu, stanowi nadal zagrożenie dla zdrowia. Podkreślić należy, że z ogólnej

16 Zanieczyszczenie środowiska azbestem ilości azbestu niebieskiego importowanego do Polski ok. 70% zużyto w zakładzie w Szczucinie. Zakład ten był jedynym w kraju producentem rur ciśnieniowych o dużej średnicy, do produkcji których stosowano krokidolit. Fakty te tłumaczą ogromne nagromadzenie na terenie gminy odpadów produkcyjnych, zawierających szczególnie niebezpieczny dla zdrowia azbest niebieski. Wkrótce po uruchomieniu zakładu odpady produkcyjne zostały udostępnione ludności, co było zgodne z obowiązującymi wówczas przepisami prawnymi dotyczącymi odpadów azbestowo-cementowych. Odpady te wykorzystywane były przez mieszkańców gminy do utwardzania lokalnych dróg, podwórek, boisk szkolnych, sportowych, jak również jako dodatek do materiałów budowlanych w gospodarstwach indywidualnych. Głównymi źródłami emisji pyłu azbestowego do powietrza atmosferycznego na terenie gminy są: (1) nawierzchnie dróg, podwórzy, placów użyteczności publicznej zbudowane lub utwardzone z zastosowaniem odpadów azbestowych, (2) mieszkania i pomieszczenia gospodarcze, w których zastosowano odpady i wyroby azbestowe jako materiały budowlane i wykończeniowe, (3) odzież, wykładziny, makaty, koce, plandeki wykonane z tkaniny poużytkowej zanieczyszczone azbestem, (4) zwały odpadów azbestowych w osiedlach, (5) grunty orne, na których zastosowano drobnoziarniste (pyliste) odpady azbestowe. Ilościowe oszacowanie zanieczyszczenia terenu gminy odpadami zawierającymi azbest przeprowadzone zostało przez Zakład Ochrony Gleby Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie pod kierunkiem prof. Jana Siuty. Wykazano, że na drogach w gminie znajduje się około 330 tys. m 3 odpadów azbestowych i pozostałych tworzyw zanieczyszczonych tymi odpadami. Ponadto zarejestrowano 65,5 km długości dróg, na których wykorzystano te odpady. Z danych ankietowych wynika, że odpady azbestowe zastosowano na około 8,6 ha podwórzy i 28,3 ha dróg dojazdowych. Objętość odpadów azbestowych i ziemi zanieczyszczonej tymi odpadami w posesjach i na drogach dojazdowych wynosiła około 250 tys. m 3. Na przyzakładowym składowisku zdeponowane zostało około 110 tys. m 3 odpadów. Bliżej nieokreślone masy odpadów azbestowych zastosowano do zapełniania wyrobisk i naturalnych niecek terenu oraz ulepszania gleby (wapnowania). Znaczne ilości odpadów zalegają w pryzmach. Łączna szacowana objętość odpadów azbestowych oraz mas ziemnych zanieczyszczonych azbestem na terenie gminy Szczucin wynosiła 0,8-1,0 mln m 3. Powszechność i różnorodność zastosowania odpadów azbestowych sprawiła dużą trudność w zinwentaryzowaniu wszystkich źródeł emisji pyłu azbestowego. Będzie też przyczyną dużej kosztowności prac sanitujących środowisko. W odpadach azbestowo-cementowych, wykorzystywanych do celów gospodarczych, znajdują się znaczące ilości widocznego gołym okiem azbestu niebieskiego (krokidolitu). W powietrzu atmosferycznym, jak i wewnątrz pomieszczeń na terenie gminy na podstawie przeprowadzonych analiz identyfikacyjnych stwierdzono obecność włókien krokidolitu najbardziej biologicznie agresywnego azbestu. Zastosowane do utwardzania podwórek, dróg, boisk szkolnych i sportowych odpady zawierające krokidolit stanowią szczególne niebezpieczeństwo dla dzieci i młodzieży, która w czasie gier, zabaw i przebywania na otwartej przestrzeni narażona jest na wdychanie znacznej ilości pyłu azbestu. W powietrzu komunalnym na terenie gminy w pomiarach przeprowadzonych w latach 1994-1997, stężenia liczbowe respirabilnych włókien azbestu znacznie (od 5 do ponad 50x) przekraczają ilość włózachodniopomorskie lubuskie dolnośląskie wielkopolskie pomorskie opolskie kujawsko-pomorskie śląskie łódzkie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie małopolskie mazowieckie Szczucin podlaskie podkarpackie Położenie geograficzne gminy Szczucin lubelskie

2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM kien akceptowaną w powietrzu atmosferycznym (do 1000 wł/m 3 ). Szczególnie wysokie stężenia stwierdzono na obszarach wzmożonego ruchu mieszkańców (boiska szkolne, rynek) oraz w sąsiedztwie zakładu wyrobów azbestowo-cementowych. Średnie stężenie określono dla 222 punktów, w tym 64 wewnątrz pomieszczeń. Zakres stężeń wahał się od 0,0 do 51000 włókien na 1 m 3 powietrza. Dominowały stężenia do 5000 wł/m 3, częściej odnotowywane w pomiarach na zewnątrz budynków niż wewnątrz pomieszczeń, stanowiąc odpowiednio 53% i 37,5%. Stężenia wysokie i bardzo wysokie powyżej 11000 wł/m 3 częściej występowały wewnątrz pomieszczeń, stanowiąc 42% pomiarów w nich wykonanych, podczas gdy w powietrzu atmosferycznym stanowiły one 26% ogólnej liczby przeprowadzonych pomiarów. Mimo częściowego zabezpieczenia źródeł emisji w posesjach i na niektórych drogach oraz związanie podłoża przez roślinność, występujące stężenia pyłu azbestu były jeszcze w latach 90. bardzo wysokie. W indywidualnych gospodarstwach, w których podwórka utwardzono odpadami azbestowo-cementowymi wysokie stężenia pyłu odnotowywane były przy pracach gospodarskich i porządkowych powodujących wzniecanie pyłu. Zanieczyszczenie środowiska azbestem występuje również w sąsiednich gminach, jak i na terenach graniczących z gminą ówczesnych województw: rzeszowskiego, tarnobrzeskiego i kieleckiego. 17 Należy podkreślić, że niewątpliwie inaczej kształtowała się sytuacja w przeszłości w trakcie przewożenia odpadów i ich obróbki na drogach, na terenie posesji i wewnątrz domów mieszkalnych. Narażenie mieszkańców wykonujących te roboty należy szacować na równi z bardzo wysokim narażeniem zawodowym, sięgającym 100 wł/cm 3. Dawka kumulowana włókien azbestu w populacji mieszkańców gminy jest więc znacznie wyższa niż szacowana dla aktualnych wartości stężenia włókien we wdychanym powietrzu. Efekt zdrowotny tej dawki już się ujawnia i ujawniać się będzie wśród mieszkańców gminy jeszcze przez kilkadziesiąt lat. W latach 2002-2010 w gminie intensywnie przeprowadzane było zabezpieczanie dróg przez władze lokalne oraz podwórek przez prywatnych właścicieli. Można się spodziewać sukcesywnie znacznego zmniejszenia emisji pyłu azbestu do powietrza atmosferycznego. W roku 2004 i 2007 wykonane pomiary stężeń, na zlecenie gminy w nowo wybudowanych osiedlach domków jednorodzinnych oraz na zabezpieczonych drogach, wykazały niskie i bardzo niskie stężenie włókien azbestu w powietrzu atmosferycznym. Pomiary wykonywane w latach 2004-2009 w ramach Programu usuwania azbestu i materiałów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski wykazały na terenie gminy stężenia włókien azbestu w powietrzu atmosferycznym na poziomie nie przekraczającym średnich wartości dla Polski (510 wł/m 3 ).

18 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Zdewastowane zakłady wyrobów azbestowo-cementowych Ogrodzieniec

2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM 19 Szczucin

20 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Małkinia

2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM 21 Wierzbica

22 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Budynki i bloki mieszkalne, w których zastosowano płyty eternitowe

2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM 23

24 Zanieczyszczenie środowiska azbestem

2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM 25

26 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Dzikie wysypiska odpadów azbestowych

2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM 27 Zanieczyszczenie środowiska azbestem w gm. Szczucin w latach 1996-1997

28 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Odpady azbestowe z widocznymi pęczkami azbestu niebieskiego

2. ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA AZBESTEM 29 Zanieczyszczenie środowiska azbestem w gm. Szczucin w latach 1996-1997

30 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Drogi pokryte asfaltem 2007 r.

3. ZACHOROWALNOŚĆ NA CHOROBY AZBESTOZALEŻNE W POLSCE I NA ŚWIECIE 31 3. ZACHOROWALNOŚĆ NA CHOROBY AZBESTOZALEŻNE W POLSCE I NA ŚWIECIE W Polsce jedynym pełnym źródłem informacji o występowaniu chorób wywołanych azbestem są dane dotyczące chorób zawodowych. Każdy stwierdzony przypadek choroby zawodowej wywołanej azbestem jest w naszym kraju rejestrowany i analizowany. Analiza przypadków chorób zawodowych będących następstwem ekspozycji na pył azbestu jest szczególnie istotna w sytuacji, w której zawodowe narażenie w zakładach przetwórstwa surowca i montażu wyrobów zawierających azbest jest zastępowane zawodowym narażeniem związanym z demontażem tych wyrobów podczas oczyszczania kraju z azbestu. Analiza zapadalności na choroby zawodowe dotyczące osób o znacznej ekspozycji sprzed wielu lat umożliwia w oparciu o model dawka-odpowiedź oszacowanie ryzyka wystąpienia nowotworów azbestozależnych w populacjach narażonych środowiskowo, pozwala także na określenie m.in. okresu latencji nowotworów spowodowanych azbestem. Pył azbestu, ze względu na właściwości pylicotwórcze i rakotwórcze, uważany jest za jeden z pyłów stwarzających największe zagrożenie dla zdrowia pracowników. Pomimo niestosowania w naszym kraju już od ponad 10 lat azbestu do produkcji różnych wyrobów, liczba zawodowych chorób azbestozależnych utrzymuje się na dość wysokim poziomie, co jest związane ze specyfiką biologicznego działania azbestu, którego następstwa zdrowotne mogą się ujawniać w trakcie zatrudnienia, jak również wiele lat po zaprzestaniu pracy w narażeniu. W aktualnie obowiązującym (z 2009 roku) wykazie chorób zawodowych za choroby i zmiany patologiczne będące skutkiem zawodowego narażenia na pył azbestu uznane są: pylica azbestowa, choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu, 1) rozległe zgrubienia opłucnej, 2) rozległe blaszki opłucnej lub osierdzia, 3) wysięk opłucnowy, nowotwory złośliwe, 1) rak płuca, rak oskrzela, 2) międzybłoniak opłucnej lub otrzewnej, przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli, które spowodowało trwałe upośledzenie sprawności wentylacyjnej płuc (...). W tabeli 3.1 przedstawiono przypadki uznane w latach 2000-2009 za choroby zawodowe spowodowane pyłem azbestu, stanowią one łącznie 4,9% wszystkich chorób zawodowych. Analiza wg miejsca zatrudnienia 2088 przypadków chorób zawodowych wywołanych pyłem azbestu zgłoszonych w latach 2000-2009 wykazała, że 75,6% tych patologii stwierdzono wśród byłych pracowników zlikwidowanych już zakładów przetwórstwa azbestu Tabela 3.1. Choroby zawodowe spowodowane narażeniem na pył azbestu w latach 2000-2009 Liczba przypadków nowotwory złośliwe Rok pylica nienowotworowe inne azbestowa międzybłoniak rak płuca inne choroby opłucnej 2/ choroby 3/ opłucnej razem ogółem 2000 66 12 13 3 28 1 95 2001 173 36 18 1 55 9 237 2002 111 28 10 5 43 154 2003 151 27 12 2 41 53 245 2004 163 30 17 47 130 340 2005 119 32 19 2 53 74 1 247 2006 108 32 30 1 63 32 203 2007 105 28 25 2 55 32 1 193 2008 112 29 14 2 45 40 197 2009 92 35 17 2 54 30 1 177 Razem 1200 289 175 20 484 391 13 2088 1/ do tej kategorii zaliczono nowotwory kontrowersyjne, jako umiejscowienie wynikające z ekspozycji na pył azbestu, m.in. raka krtani 2/ choroby opłucnej (rozległe zgrubienia, rozległe blaszki, wysięk opłucnowy) wymienione w wykazach chorób zawodowych od 2002 r. 3/ przewlekłe zapalenie oskrzeli, choroby górnych dróg oddechowych, choroby skóry

32 Zanieczyszczenie środowiska azbestem objętych badaniem lekarskim w programie Amiantus (tab. 3.2). Wśród przypadków pylicy azbestowej pracownicy zakładów przetwórstwa azbestu stanowili 85%. W grupie pozostałych zakładów znajdowały się zakłady przemysłowe, gdzie w niewielkich ilościach stosowany był w przeszłości azbest lub prefabrykaty z azbestem, tam także najczęstszą chorobą spowodowaną ekspozycją na azbest była pylica. Z zakładów pracy, które można klasyfikować jako wykonujące usługi polegające na montażu płyt eternitowych pochodziło 3,7% przypadków azbestozależnych patologii zawodowych, w większości azbestoz. Okresy latencji dla tych przypadków wynosiły od 14 do 55 lat, były więc wynikiem odległych narażeń z lat 60-80. ubiegłego wieku występujących przy montażu płyt a-c, głównie w budownictwie wielkopłytowym. Wśród ogółu chorób zawodowych spowodowanych azbestem w okresie ostatnich 10 lat dominującą część stanowi pylica azbestowa, a następnie choroby opłucnej lub osierdzia oraz raki płuca (ryc. 3.1). Struktura chorób azbestozależnych wg jednostek chorobowych ulega okresowym zmianom, ilustruje to rycina 3.2. Na zmiany na przestrzeni 20-lecia pylica azbestowa 57,5% pozostałe choroby 0,6% choroby opłucnej 18,7% rak płuca 13,8% międzybłoniak opłucnej 8,4% inne nowotwory 1,0% Ryc. 3.1. Struktura chorób zawodowych spowodowanych pyłem azbestu w latach 2000-2009 wg jednostek chorobowych 1990 2009 znaczący wpływ miało wprowadzenie w 2002 r. do wykazu chorób zawodowych nowej grupy choroby opłucnej lub osierdzia spowodowane pyłem azbestu. Widoczna była malejąca tendencja odsetka azbestozy, a rósł odsetek międzybłoniaka opłucnej (ryc. 3.2). Azbestoza, czyli śródmiąższowe zwłóknienie tkanki płucnej jest główną patologią zawodową robotników narażonych na pył azbestu. Patologia ta nie występuje jako skutek narażeń środowiskowych, w których ekspozycja na pył jest znacznie niższa. Nie należy też spodziewać się występowania azbestozy jako następstwa sporadycznie wykonywanych prac rozbiórkowych wyrobów azbestowo-cementowych prowadzonych na wolnym powietrzu. Pylica azbestowa istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia raka płuca. Pierwsze cztery przypadki pylicy azbestowej uznanej za chorobę zawodową w Polsce stwierdzono w 1970 r. W latach 1970-2009 ogółem odnotowano 2740 przypadków azbestozy (ryc. 3.3). 100 90 80 70 60 50 % 40 30 20 10 6,5 4,3 7,7 8,5 17,1 20,5 5,3 6,0 0,9 0,3 10,7 6,6 1,0 0,9 10,3 21,7 12,4 69,8 59,5 62,0 Choroby opłucnej lub osierdzia*** Inne choroby** Inne nowotwory* Międzybłoniak opłucnej Rak płuca Azbestoza 0 1990-1994 1995-1999 2000-2004 2005-2009 * do tej kategorii zaliczono nowotwory kontrowersyjne, jako umiejscowienie wynikające z ekspozycji na pył azbestu, m.in. raka krtani ** przewlekłe zapalenie oskrzeli, choroby górnych dróg oddechowych, choroby skóry *** choroby opłucnej (rozległe zgrubienia, rozległe blaszki, wysięk opłucnowy) wymienione w wykazie chorób zawodowych z 2002 r. Ryc. 3.2. Zmiany udziału poszczególnych patologii w ogólnej liczbie przypadków chorób zawodowych spowodowanych azbestem w latach 1990-2009 15,3 52,7 Tabela. 3.2. Przypadki zawodowych chorób azbestozależnych stwierdzone w latach 2000-2009 w zależności od miejsca zatrudnienia Zakłady pracy Azbestoza % Rak płuca % Międzybłoniak % Pozostałe choroby % Ogółem % Zakłady przetwórstwa azbestu 1020 85,0 134 46,4 83 47,4 342 80,7 1579 75,6 objęte ustawą * (Program Amiantus) Pozostałe przemysłowe 141 11,8 130 45,0 56 32,0 65 15,3 392 18,8 Budownictwo montaż płyt a-c 27 2,2 18 6,2 20 11,4 13 3,1 78 3,7 Inne 12 1,0 7 2,4 16 9,2 4 0,9 39 1,9 Ogółem 1200 100,0 289 100,0 175 100,0 424 100,0 2088 100,0 *Ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest z dnia 19 czerwca 1997 r. Źródło: Centralny Rejestr Chorób Zawodowych, IMP, Łódź