Katyń zbrodnia (nadal) chroniona tajemnicą państwową

Daniel Boćkowski (IH PAN) Anna Dzienkiewicz (Ośrodek KARTA) Katyń zbrodnia (nadal) chroniona tajemnicą państwową W 1998 roku nakładem KiW ukazała się praca trojga rosyjskich znawców tematyki katyńskiej: Inessy Jażborowskiej, Anatolija Jabłokowa i Jurija Zorii zatytułowana Katyń. Zbrodnia chroniona tajemnicą państwową. Jakże prorocze były przywołane wówczas na okładce słowa: Cóż może być bardziej haniebnego niż zbrodnia chroniona tajemnicą państwową? Do dziś radzieckie i rosyjskie dzieje zbrodni katyńskiej nie zostały do końca wyjaśnione. Jednak wówczas, widząc demokratyzującą się z wielkimi kłopotami Rosję można było mieć nadzieję, że te najgłębsze rowy kłamstw historycznych dzielące skutecznie Polaków i Rosjan sukcesywnie, metr po metrze, będą jednak zasypywane. Od tej chwili minęło osiem lat. Wiosną 2006 roku Rodziny Katyńskie podjęły decyzję o skierowaniu do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu skarg przeciwko Federacji Rosyjskiej na postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej o umorzeniu śledztwa w sprawie mordu polskich oficerów w Katyniu oraz o zakwalifikowanie tej zbrodni jako ulegającej przedawnieniu. Przedstawiciele Rodzin Katyńskich zarzucają Głównej Prokuraturze Wojskowej brak skutecznego postępowania wyjaśniającego, co ma stanowić naruszenie art. 13 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, która zakazuje umyślnego i bezprawnego zadawania śmierci, jak również nakłada obowiązek przeprowadzenia efektywnego postępowania w każdym przypadku śmierci, zwłaszcza gdy w zbrodni uczestniczą funkcjonariusze państwowi. Po szesnastu latach od momentu publicznego przyznania się przez władze komunistyczne istniejącego jeszcze wówczas ZSRR do zgładzenia polskich jeńców wojennych wiosną 1940 roku sprawa katyńska powraca do punktu wyjścia, zaś aktualne stanowisko Rosji nie pozostawia raczej złudzeń, iż zbrodnia ta nadal chroniona będzie całym autorytetem państwa rosyjskiego, prawnego sukcesora ZSRR. Nadal, mimo upływu szesnastu lat, na ostateczne rozstrzygnięcie czekają następujące problemy: kwalifikacja prawna zbrodni, którą prokuratura rosyjska uznała za przestępstwo pospolite, nie ujawniając prawnego uzasadnienia, gdyż decyzja o umorzeniu śledztwa jest tajna; 1

ustalenie wszystkich nazwisk ofiar 1 ; ustalenie dokładnej liczby rozstrzelanych 2 ; ustalenie dat śmierci i wszystkich miejsc pochówku wszystkich osób straconych na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r.; pełna rehabilitacja ofiar; ustalenie i opublikowanie nazwisk wszystkich sprawców zarówno inicjatorów, jak i wykonawców zbrodni. Przez prawie pięćdziesiąt lat najwyższe czynniki polityczne ZSRR skrzętnie ukrywały prawdę o Katyniu, mimo iż wielu z radzieckich polityków doskonale wiedziało, kto był autorem zbrodni i gdzie znajdują się dokumenty jednoznacznie o tym świadczące 3. Dopiero 13 kwietnia 1990 r. Związek Radziecki w komunikacie agencji rządowej TASS oficjalnie przyznał, że polscy jeńcy wojenni zostali rozstrzelani wiosną 1940 roku przez NKWD. Winą za Katyń obarczono ówczesnego komisarza NKWD Ławrentija Berię i jego zastępcę Wsiewołoda Mierkułowa. Wyrażono głębokie ubolewanie w związku z tragedią katyńską, oświadczając jednocześnie, że jest ona jedną z ciężkich zbrodni stalinizmu. Tego samego dnia prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow przekazał prezydentowi RP Wojciechowi Jaruzelskiemu kopie dokumentów archiwalnych ze spisami więźniów skierowanych w kwietniu i maju 1940 roku z obozu jenieckiego w Kozielsku do Smoleńska i z obozu w Ostaszkowie do Kalinina (Twer) oraz wykaz akt ewidencyjnych jeńców wojennych, którzy opuścili obóz NKWD w Starobielsku. Jak wiadomo, jeńcy tych obozów zostali zamordowani na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. i pochowani w dołach śmierci w Katyniu, Miednoje i Charkowie. Gorbaczow polecił też, już oficjalnie, wyjaśnić sprawę katyńską 4. 1 Dotychczas nie została odnaleziona lista więźniów zamordowanych na Białorusi tzw. białoruska lista katyńska. 2 Próby ustalenia liczby wszystkich ofiar zbrodni katyńskiej w oparciu o dostępne dokumenty wytworzone przez NKWD podejmowano w licznych opracowaniach naukowych. Zob. m.in. Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa 2002, s. 7 12; Ukraiński ślad Katynia, Warszawa 1995; Indeks Represjonowanych, T. 1: Rozstrzelani w Katyniu, Warszawa 1995; T. 2: Rozstrzelani w Charkowie, Warszawa 1996; T. 3: Rozstrzelani w Twerze, Warszawa 1997; Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, Warszawa 2000; Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, Warszawa 2003; Miednoje. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, Warszawa 2006. 3 Zob. I. Jażborowska, A. Jabłokow, J. Zoria, Katyń. Zbrodnia chroniona tajemnicą państwową, Warszawa 1998. 4 Była to decyzja wyjątkowo cyniczna, gdyż znał on już wówczas zawartość teczki (pakietu specjalnego) z Uchwałą Biura Politycznego WKP(b) z 5 marca 1940 r. Znał ją także Borys Jelcyn, który ukrywał ten fakt m.in. w czasie wizyty Lecha Wałęsy w Moskwie w maju 1992 r. Dopiero powołanie Komisji Specjalnej do Spraw Archiwów Prezydenta FR sprawiło, że w celu pogrążenia KPZR postanowiono ujawnić zawartość teczki specjalnej wskazującej na jednoznacznie zbrodniczy charakter partii komunistycznej, a ujawnione dokumenty niezwłocznie przesłać stronie polskiej. 2

We wrześniu 1990 roku Główna Prokuratura Wojskowa ZSRR wszczęła sprawę karną o ustalenie faktu rozstrzelania polskich jeńców wojennych. W dość krótkim czasie prokuratorzy i historycy dotarli do ukrytych dokumentów Zarządu ds. Jeńców Wojennych NKWD ZSRR oraz Zarządu Wojsk Konwojowych NKWD ZSRR, jak również przesłuchali i zabezpieczyli zeznania uczestników i świadków tej zbrodni. Przeprowadzili też wstępną ekshumację w miejscach masowych pochówków polskich jeńców wojennych. Jednocześnie bezskutecznie próbowali zapoznać się z dokumentami skrywanymi w archiwum Prezydenta ZSRR, KC KPZR i KGB, gdzie jak wynikało z ich badań znajdują się dokumenty obciążające ówczesne Biuro Polityczne KC WKP(b) ze Stalinem na czele 5. Dokumenty te otrzymali dopiero w lutym 1992 roku, poczym poddali je ekspertyzie kryminalistycznej, która jednoznacznie wykluczyła możliwość fałszerstwa i bezspornie potwierdziła autentyczność nie tylko samego dokumentu, ale też złożonych na nim podpisów Stalina, Mołotowa, Woroszyłowa, Mikojana i Berii. Chociaż oficjalnie nic już nie stało na przeszkodzie, żeby powiadomić o tym odkryciu stronę polską, to jednak ani podczas przygotowywania międzypaństwowego traktatu o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy, ani w czasie oficjalnego spotkania Lecha Wałęsy z Borysem Jelcynem nie wspomniano ani słowem o dowodach jednoznacznie świadczących, iż decyzja o rozstrzelaniu polskich jeńców wojennych zapadła na najwyższych szczeblach władzy. Początkowo śledztwo w sprawie rozstrzelania polskich oficerów prowadziła Prokuratura Ukrainy. Strona polska od samego początku usilnie zabiegała o podjęcie konkretnych działań na rzecz przyśpieszenia śledztwa, udostępnienie pozyskiwanych w trakcie śledztwa dokumentów archiwalnych oraz dopuszczenie do planowanych ekshumacji. Ostatecznie, jesienią 1990 roku, po wizycie ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w Moskwie, sprawę ustalenia losu polskich oficerów, jeńców obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie powierzono Głównej Prokuraturze Wojskowej ZSRR. Natomiast 25 grudnia 1990 r. zapadła decyzja, że w rosyjskim śledztwie (Sprawa nr 159) polska Prokuratura Generalna będzie występowała jako prokuratura posiłkowa, wspierająca postępowanie śledcze i wykonująca czynności w drodze międzynarodowej pomocy prawnej (sygn. PR I Oz 183/91) 6. 5 Pracownicy Prokuratury Wojskowej po rozpoczęciu śledztwa przez wiele miesięcy bezskutecznie starali się przekonać urzędników wysokiego szczebla administracji kremlowskiej, że uchwała Biura Politycznego o polskich jeńcach na pewno istnieje; zob. Katyń. Zbrodnia chroniona tajemnicą państwową, s. 315. 6 Zob. Stefan Śnieżko, Zabiegi o wszczęcie śledztwa w sprawie katyńskiej oraz prac ekshumacyjnych w Charkowie i Miednoje [w:] Zeszyty Katyńskie nr 2/1992, s. 164 170. 3

Przeprowadzenie sondażowych ekshumacji było jednym z podstawowych zadań w prowadzonym śledztwie. Rozpoczęte latem 1991 roku prace poprzedziły spotkania i narady robocze prokuratorów w Moskwie i Warszawie. Zapoznano się na nich z dotychczasowymi aktami śledztwa, uzgodniono skład ekipy ekshumacyjnej oraz plan i zakres jej prac. Wykopaliska rozpoczęły się 25 lipca w Charkowie i trwały tam do 9 sierpnia. Od 15 do 29 sierpnia pracowano w Miednoje. Ekshumacjami kierował prokurator płk Aleksandr Trietiecki i należy zaznaczyć, że jego postawa miała ogromne znaczenie dla powodzenia całej operacji. M.in. dzięki niemu i determinacji większości osób biorących udział w ekshumacji prace w Miednoje nie zostały przerwane z powodu puczu moskiewskiego. Efektem prac ekshumacyjnych było oficjalne potwierdzenie, że w Charkowie spoczywają szczątki oficerów polskich z obozu w Starobielsku, zaś w Miednoje jeńców z Ostaszkowa zamordowanych w Kalininie (ob. Twer). Na podstawie wydobytych materiałów sporządzono ekspertyzy naukowe z niezwykle cennymi informacjami dotyczącymi pobytu jeńców w obozach i okoliczności popełnionej zbrodni. W listopadzie 1991 roku, pod kierunkiem płk. Aleksandra Trietieckiego, rosyjscy prokuratorzy wojskowi przeprowadzili dwudniowe prace sondażowe w Lesie Katyńskim 7. Dały one podstawę prawną do dalszych prac archeologicznych podjętych w następnych latach przez polskich specjalistów pod kierunkiem prof. Mariana Głoska. W czasie wykopalisk prowadzonych we wrześniu 1994 roku, a następnie od czerwca do września 1995 roku ustalono m.in. lokalizację większości mogił, co z kolei pozwoliło na sporządzenie dokumentacji technicznej niezbędnej przy budowie cmentarza wojennego w Katyniu. W latach 1994 1996 polscy specjaliści pod kierownictwem prof. Andrzeja Koli i prof. Bronisława Młodziejowskiego prowadzili prace archeologiczno-ekshumacyjne również w Charkowie i Miednoje. Wyniki badań z lat dziewięćdziesiątych zostały opublikowane w Zeszytach Katyńskich, a także w opracowaniach zbiorowych 8. 17 marca 1992 r. starszy prokurator Wydziału Zarządzania Głównej Prokuratury Wojskowej ppłk prawa Anatolij Jabłokow powołał Komisję Ekspertów w składzie: Boris Nikołajewicz Topornin dyrektor Instytutu Państwa i Prawa Rosyjskiej Akademii Nauk, Aleksandr Maksimowicz Jakowlew kierownik wydziału prawa karnego i kryminologii Instytutu Państwa i Prawa Rosyjskiej Akademii Nauk, Inessa Siergiejewna Jażborowska kierownik naukowy Instytutu Politologii Porównawczej Rosyjskiej Akademii Nauk, 7 Zob. Piotr Łojek, Wykopy sondażowe i badania terenowe w Lesie Katyńskim, listopad 1991 kwiecień 1992 r. [w:] Zeszyty Katyńskie nr 2/1992, s. 151 163. 8 Katyń Miednoje Charków. Ziemia oskarża, pod. red. A. Koli i A. Przewoźnika, Warszawa 1996, Charków Katyń Twer w sześćdziesiątą rocznicę zbrodni, pod. red. A. Koli i J. Szylinga, Toruń 2001. 4

Walentyna Siergiejewna Parsadanowa starszy pracownik naukowy Instytutu Słowianoznawstwa i Bałkanistyki Rosyjskiej Akademii Nauk, Jurij Nikołajewicz Zoria docent katedry dyscyplin specjalnych Wojskowej Akademii Armii Radzieckiej, Lew Waleriewicz Bielajew starszy ekspert wydziału ekspertyz medycyny sądowej Centralnego Laboratorium Medycyny Sądowej Ministerstwa Oborny Federacji Rosyjskiej, której zadaniem było zbadanie do jakich nowych wniosków prowadzą zebrane podczas dotychczasowego śledztwa dowody. 27 kwietnia 1992 r. podpisane zostało porozumienie o współpracy między Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych i Komitetem ds. Archiwów. Normowało ono zasady kontaktów wzajemnych, w tym zasady dostępu do bazy źródłowej. Dodatkowo postanowiono o podjęciu prac nad edycją źródeł dotyczących problematyki zbrodni katyńskiej. Ważną rolę w poszukiwaniach archiwalnych odegrała Wojskowa Komisja Archiwalna, która na potrzeby polsko-rosyjskiego komitetu redakcyjnego wykonała w archiwach na terenie Rosji, Białorusi i Ukrainy około 165 tysięcy stron kserokopii 9. 14 października 1992 r. w imieniu prezydenta Federacji Rosyjskiej Borysa Jelcyna naczelny archiwista państwowy profesor Rudolf Pichoja przywiózł do Polski i przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie kopie dokumentów, które znajdowały się w teczce specjalnej nr 1. Była wśród nich uchwała Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. 10 W trakcie ich wręczania podkreślił, że zgładzenie polskich jeńców wojennych wiosną 1940 roku było zbrodnią o charakterze politycznym. Dwa dni później Sejm Rzeczpospolitej Polskiej przyjął oświadczenie, w którym żądał, aby prawdę o zbrodni katyńskiej ujawnić do końca, zbrodniarzy ukarać, a straty dla rodzin ofiar represji zrekompensować 11. 29 czerwca 1993 r. nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Katyńskiego. Po półtora roku badań, 2 sierpnia 1993, zespół ekspertów działający przy Głównej Prokuraturze Wojskowej Federacji Rosyjskiej opublikował raport końcowy w sprawie kwalifikacji prawnej zbrodni katyńskiej. Jego najważniejszym elementem był punkt 6 mówiący, iż: Zamordowanie w kwietniu maju 1940 r. 14 522 jeńców z kozielskiego, starobielskiego i ostaszkowskiego obozu Zarządów NKWD obłasti smoleńskiej, kalinińskiej i charkowskiej oraz w tym samym czasie 7305 więźniów z aresztów śledczych NKWD 9 Efektem prac polsko-rosyjskiego komitetu redakcyjnego są trzy tomy źródeł pod wspólnym tytułem Katyń. Dokumenty zbrodni; T. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny. Sierpień 1939 marzec 1940, Warszawa 1995; T. 2: Zagłada. Marzec czerwiec 1940, Warszawa 1998; T. 3: Losy ocalałych, Warszawa 2001. Tom czwarty ma się ukazać w najbliższym czasie. 10 W tym samym roku dokumenty te zostały przetłumaczone przez prof. dr hab. Wojciecha Materskiego i opublikowane przez Instytut Studiów Politycznych PAN w tomie: Katyń. Dokumenty ludobójstwa. Dokumenty i materiały archiwalne przekazane Polsce 14 października 1992 r., Warszawa 1992. 11 Dokumenty Katynia. Decyzja, Warszawa 1992, s. 10. 5

Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy, po którym nastąpiła masowa deportacja ich rodzin w głąb ZSRR było najcięższą zbrodnią przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkości. Była to zbrodnia wojenna, za którą powinni ponieść odpowiedzialność: Stalin i inni członkowie stalinowskiego kierownictwa Mołotow, Beria oraz inni członkowie Biura Politycznego KC WKP(b), którzy podjęli uchwałę o masowym unicestwieniu niewinnych ludzi. Odpowiedzialność ponoszą również wykonawcy zbrodni z kierownictwa NKWD Mierkułow, Kobułow, Basztakow, Soprunienko jak i inni funkcjonariusze NKWD ZSRR, NKWD USRR i NKWD BSRR, którzy na różnym szczeblu brali udział w przygotowaniu i realizacji tej zbrodniczej decyzji: Błochin, Milsztejn, Siniegubow oraz kierownicy Zarządów NKWD obwodu smoleńskiego, charkowskiego i kalinińskiego, ich pierwsi zastępcy, komendanci i funkcjonariusze poszczególnych więzień, kierownicy i strażnicy, którzy wykonywali zbrodnicze zarządzenia oraz inne osoby, które brały udział w rozstrzeliwaniu polskich jeńców wojennych i Polaków z więzień i aresztów śledczych w Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainie. Zgodnie z Konwencją o Nieprzedawnieniu Zbrodni przeciwko Pokojowi, Zbrodni Wojennych i Zbrodni Ludobójstwa, wyżej wymienione osoby winne zamordowania 14 522 polskich jeńców wojennych z kozielskiego, starobielskiego i ostaszkowskiego obozu NKWD ZSRR i 7305 Polaków trzymanych w więzieniach i obozach Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy powinny ponieść odpowiedzialność sądową zgodnie z wewnętrznym ustawodawstwem za bezprawne nadużycie władzy art. 171 kk RFSRR z 1929 które doprowadziło do umyślnego zabójstwa art. 102 kk RFSRR na szczególnie wielką skalę, co powinno być traktowane jako ludobójstwo. Dalej we wnioskach komisji czytamy: Wszyscy polscy jeńcy wojenni rozstrzelani w Zarządach NKWD trzech obłasti, tak jak figurują oni na listach, jak również 7305 Polaków rozstrzelanych bez sądu i wydania wyroku w więzieniach Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy, nie popełnili przestępstwa przewidzianego w art. 58 p. 13 kk RFSRR ani innego przestępstwa i podlegają całkowitej rehabilitacji jako niewinne ofiary stalinowskich represji, ze sprawiedliwym odszkodowaniem za straty moralne i materialne 12. W tym samym czasie rozpoczęło się tzw. pierwsze polskie śledztwo katyńskie. Zostało ono zlecone Prokuraturze Warszawskiej przez prokuratora generalnego Jana Piątkowskiego, ministra sprawiedliwości w rządzie Hanny Suchockiej. Śledztwo to nie przyniosło żadnych wyników, zwłaszcza że ówczesny minister sprawiedliwości Włodzimierz 12 Zob. Kwalifikacja prawna zbrodni katyńskiej. Orzeczenie komisji ekspertów [w:] Zeszyty Katyńskie nr 20/2005, s. 167-181. 6

Cimoszewicz rozwiązał zespół prokuratorski. 16 lutego 1995 r. warszawska Prokuratura Apelacyjna uchyliła decyzję o prowadzeniu śledztwa, co oznaczało jego zamknięcie. Nieoficjalnym powodem takiej decyzji miały być ustalenia polsko-rosyjskie, aby pozostawić je stronie rosyjskiej, co miało zapobiec prawdopodobnie ewentualnemu pogorszeniu się wzajemnych stosunków. 13 czerwca 1994 r. prokurator wojskowy Anatolij Jabłokow zamknął śledztwo, umarzając sprawę z powodu śmierci winnych. W sporządzonej decyzji o umorzeniu stwierdził jednak, że zarówno Stalin, jak i jego bliscy współpracownicy, członkowie Biura Politycznego KC WKP(b): Mołotow, Woroszyłow, Kalinin, Kaganowicz, Mikojan i Beria, a także szefowie NKWD-NKGB i MGB ZSRR oraz wykonawcy egzekucji są winni popełnienia zbrodni z art. 6 a, b 13 określonych w statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze oraz winni ludobójstwa obywateli polskich. Za winnych uznano także dopuszczających się falsyfikacji członków Komisji Burdenki, twórców fałszywego aktu oskarżenia w sprawie katyńskiej podczas Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze oraz tych wszystkich, którzy ukrywali fakt zbrodni katyńskiej aż do upadku ZSRR. Ponieważ ówczesny rosyjski kodeks karny nie uznawał tego rodzaju zbrodni, Jabłokow domagał się uznania ich za takie przez najwyższe władze państwowe 14. Jest to, jak dotąd, jedyne oficjalne stanowisko strony rosyjskiej uznające fakt zbrodni katyńskiej jako nie ulegającej przedawnieniu zbrodni ludobójstwa. Niestety, wyrok ten zakwestionowało zarówno kierownictwo Głównej Prokuratury Wojskowej, jak i Prokuratura Generalna Federacji Rosyjskiej, odrzucając jednocześnie wniosek Jabłokowa o wpisanie zbrodni ludobójstwa do ówczesnego rosyjskiego kodeksu karnego. Jasnym stało się, że tak szerokie przyznanie się strony rosyjskiej do zbrodni ludobójstwa nie wchodzi w grę. Nadal też w rosyjskiej tradycji sądowniczej pokutowała obowiązująca w ZSRR zasada kwalifikowania (w trakcie rehabilitacji ofiar stalinizmu) tego rodzaju przestępstw jako zwykłego nadużycia władzy. Ponowne poprowadzenie śledztwa zlecono nowemu prokuratorowi, wskazując już bez ogródek, w którym kierunku ma ono podążyć uznanie winnymi wyłącznie członków Biura Politycznego KC WKP(b), jako tych, którzy dopuścili się nadużycia władzy (art. 110 kk RFSRR z 1926 r.), z jednoczesnym umorzeniem śledztwa z powodu śmierci winnych 15. 13 Zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości, zbrodnie wojenne. 14 Precedensem miało być potępienie przez Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR w grudniu 1989 roku tajnego protokołu z niemiecko-radzieckiego paktu o nieagresji z 23 sierpnia 1939 r. 15 Szerzej na ten temat zob. Katyń. Zbrodnia chroniona tajemnicą państwową, s. 329-354. 7

O tym, że śledztwo wznowiono zadecydowała postawa polskiego prokuratora Stefana Śnieżki, który zdobył zgodę prokuratury rosyjskiej na odrębne przeprowadzenie badań przez prokuratury Białorusi i Ukrainy. Zaowocowało to przekazaniem przez ukraińską Prokuraturę Generalną tzw. listy ukraińskiej zawierającej nazwiska 3435 osób z więzień ukraińskich zamordowanych na terenie Ukraińskiej SRR na mocy decyzji z 5 marca 1940 r. 16 Analogicznej listy 3870 osób z więzień białoruskich zgładzonych na terenie Białoruskiej SRR jak dotąd nie odnaleziono 17. 18 stycznia 1995 r. pełnomocnik prezydenta FR w Zgromadzeniu Federalnym A. Jakowlew oraz ekspert GPW I. Jażborowska jeszcze raz podjęli próbę przekonania najwyższych rosyjskich czynników decyzyjnych o tym, aby ostateczne postanowienie o umorzeniu śledztwa w sprawie rozstrzelania polskich jeńców wojennych zawierało w sobie stwierdzenia zawarte w postanowieniu o umorzeniu śledztwa z 13 lipca 1994 r. Zwrócili się oni do szefa administracji prezydenta Siergieja Fiłatowa z pismem, w którym stwierdzili, że zarówno orzeczenie ekspertów, jak i decyzja prokuratora były oparte na przepisach wewnętrznego i międzynarodowego prawa. Rosyjskie wewnętrzne prawo deklarując prymat prawa międzynarodowego w wielu wypadkach nie dysponuje mechanizmami, które przekładałyby te akty na konkretny język prawa, nie przewiduje kwalifikacji prawnej i sankcji za masowe represje, zabijanie jeńców, ludobójstwo i tak dalej. [ ] Podczas procesu w Norymberdze oskarżyciele radzieccy kwalifikowali sprawę katyńską na podstawie prawa międzynarodowego zgodnie z art. 6 Statutu MTW (zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości, zbrodnie wojenne). Wina hitlerowskich przywódców w tej sprawie nie została udowodniona. Jednak kwalifikacja jest całkowicie zgodna z charakterem zbrodni 18. Ich starania nie przyniosły jednak żadnych rezultatów. Najwyższe czynniki decyzyjne podjęły nieodwracalną decyzję, aby śledztwo katyńskie zakończyć wyłącznie w oparciu o normy prawodawstwa wewnętrznego i przywoływaną już wyżej kwalifikację nadużycie władzy. 4 lipca 1995 r. odbyła się ceremonia założenia polskiego cmentarza wojskowego w Katyniu, w trakcie której, mimo zapowiedzi, nie doszło do kolejnego spotkania Lecha Wałęsy z Borysem Jelcynem. Odczytano jedynie list prezydenta FR, w którym informował, że dobiega już końca śledztwo katyńskie, zebrane zostały materiały związane z tą tragedią, ujawniono nazwiska morderców oraz mechanizm podejmowania tej zbrodniczej decyzji. Przedstawiciele prezydenta zapomnieli jedynie dodać, że z punktu widzenia Kremla jedynymi 16 Zob. Ukraiński ślad Katynia, opr. Zuzanna Gajowniczek, Warszawa 1995. 17 Należy tylko mieć nadzieję, że pogarszające się stosunki rosyjsko-białoruskie doprowadzą w przyszłości do jej przypadkowego odkrycia. 18 Ibidem, s. 332. 8

mordercami pozostać mają osoby, których podpisy znalazły się pod uchwałą KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. Pomimo złożonych obietnic strona rosyjska zarówno w 1995, jak i w 1996 roku nie zdołała zakończyć dochodzenia. Z napływających z Moskwy sygnałów coraz wyraźniej było widać, że Rosjanie nie tylko nie są skłonni uznać wyników pierwszego śledztwa, ale wręcz skłaniają się do ponownego przewartościowania swoich oficjalnych poglądów zarówno w kwestii katyńskiej, jak i oceny stosunków polsko-radzieckich w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch II wojny światowej. Swoistym testem stała się próba wydania przez Zarząd Archiwów Rosyjskich zbioru dokumentów dotyczących zbrodni katyńskiej 19. Po bezskutecznych próbach znalezienia sponsora Zarząd zwrócił się o pomoc do władz miejskich Moskwy oraz Rosyjskiego Komitetu Organizacyjnego do upamiętnienia wojennych dziejów Rosji i do spraw weteranów. Dość szybko wszystkie te organizacje przedstawiły opinie swoich ekspertów o niecelowości jakiejkolwiek tego typu publikacji. Akademia Nauk Wojskowych, która wprawdzie uznała odpowiedzialność Stalina za wymordowanie jeńców i wskazała na celowość wydania dokumentów, w swych wywodach zdecydowanie łagodziła wymowę materiałów uważając, że układ radziecko-niemiecki był wyborem z konieczności, zaś Katyń nie był ludobójstwem na narodzie polskim. Stanowisko licznych instytucji rosyjskich w sprawie katyńskiej wiązało się bezpośrednio z coraz popularniejszą w Rosji ideą, aby nie dopuszczać do zrównania odpowiedzialności za wybuch II wojny światowej ZSRR i III Rzeszy. Ostatecznie, po wielu miesiącach wymiany pism, udało się zebrać niezbędne środki, aby wydać dokumenty w monumentalnej serii historycznej Rosja. Wiek XX. Dokumenty 20. Dokumenty katyńskie obejmujące okres sierpień 1939 marzec 1940 były pierwszym tomem serii i ukazały się 12 maja 1997 r. 21 wraz z dwoma innymi publikacjami o zbrodniach sowieckich 22. Zanim to nastąpiło, grupy przeciwników zajmowania się sprawą katyńską w Rosji przystąpiły do akcji zmierzającej do powiązania odpowiedzialności rosyjskiej w sprawie Katynia z odpowiedzialnością Polski za rzekome wymordowanie dziesiątek tysięcy jeńców 19 Chodziło o pierwszy tom serii Katyń. Dokumenty zbrodni, który zawierał dokumentację radziecką z agresji 17 września 1939 r., a zwłaszcza pakt o nieagresji między Niemcami i ZSRR z 23 sierpnia 1939 r., tajny protokół dodatkowy do paktu o nieagresji oraz decyzję Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. 20 Polecono jednak redaktorom tomu przeredagowanie wstępu oraz usunięcia części materiałów, aby w ich miejsce wstawić fotokopie dokumentów ukazujących realizację uchwały z 5 marca, które w edycji polskiej znalazły się w tomie drugim. Zadecydowano też, że wydawanie dokumentów katyńskich zakończone zostanie na tym jednym tomie. 21 Katyn. Plenniki nieobjawlennoj wojny, red. N.S.Lebiediewa, Wojciech Materski, Miezdunarodny Fond Demokracja, Moskwa, 1997. 22 Były to Kronsztadskij miatież (Bunt Kronsztadzki) oraz Filipp Mironow. Tichij Don w 1917-1921 gg (Filip Mironow. Cichy Don w latach 1917-1921). Zob. Katyń. Zbrodnia chroniona tajemnicą państwową, s. 353. 9

rosyjskich w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku. Dość szybko do tzw. sprawy kontrkatynia włączyły się czynniki decyzyjne w rosyjskim MSZ. Postanowiono o powołaniu roboczej grupy polskich i rosyjskich historyków, która miała rozstrzygnąć ten spór i przygotować do druku specjalny tom dokumentów w całości poświęcony losom jeńców wojny 1919 1920. 19 października 1996 r. rząd FR podjął uchwałę O stworzeniu zespołów memoriałowych w miejscach pochówku obywateli radzieckich i polskich ofiar represji totalitarnych w Katyniu (obwód smoleński) i Miednoje (obwód twerski). Powstałe memoriały miały mieć status instytucji państwowych, zaś na ich terenie postanowiono zorganizować polskie cmentarze wojskowe. W 1997 roku w rosyjskiej prasie i telewizji zorganizowano dni pamięci ofiar Katynia, w trakcie których wyemitowano filmy dokumentalne poświęcone zbrodni katyńskiej, pokazano autentyczne dokumenty z teczki specjalnej, jak również zacytowano zeznania świadków. Jak już wcześniej wspomniano, wydano też długo oczekiwany tom dokumentów katyńskich. 29 czerwca 1998 r. na nieoficjalnym spotkaniu Borysa Jelcyna z Aleksandrem Kwaśniewskim ustalono, że w kwietniu 2000 roku w sześćdziesiątą rocznicę zbrodni w Katyniu i Miednoje nastąpi wspólne otwarcie cmentarzy wojskowych. Zanim jednak do tego doszło, na szczytach władzy w Rosji dokonała się istotna zmiana i miejsce Borysa Jelcyna zajął sprawujący od lipca 1998 do sierpnia 1999 roku funkcję szefa Federalnej Służby Bezpieczeństwa (sukcesorki KGB) Władimir Putin (od marca 1999 był jednocześnie sekretarzem Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej). Wraz z jego dojściem do władzy śledztwo katyńskie toczyło się nadal, ale bez jakichkolwiek pozytywnych efektów. W roku 2000 odsłonięto cmentarze-pomniki wojskowe w Charkowie (17 czerwca), Katyniu (28 lipca) i Miednoje (2 września). Po uroczystości w Miednoje ówczesny premier RP Jerzy Buzek za najważniejsze zadanie stojące przez Polską i Rosją uznał znalezienie wszystkich miejsc pochówku Polaków w b. ZSRR oraz jak najszybsze dokończenie rosyjskiego śledztwa. Pod koniec lipca 2004 roku Rodziny Katyńskie zaniepokojone przeciągającym się śledztwem zaczęły domagać się zdecydowanej postawy ze strony władz polskich, a zwłaszcza Instytutu Pamięci Narodowej. 4 sierpnia 2004 r. dyrektor IPN prof. Leon Kieres udał się do Moskwy na rozmowy z Główną Prokuraturą Wojskową w sprawie udostępnienia stronie polskiej akt śledztwa prowadzonego przez stronę rosyjską na wypadek podjęcia przez IPN niezależnego śledztwa w tej sprawie. Chciał też zapoznać się ze stanowiskiem Głównej Prokuratury Wojskowej w tej sprawie. Rosyjska prokuratura zanegowała przedstawioną przez 10

Dyrektora Głównej Komisji ocenę prawno-karną zbrodni katyńskiej argumentując, że po 17 września 1939 r. w sowieckiej niewoli znalazło się 240 tys. Polaków, z których, z polecenia Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. zgładzono zaledwie 22 tys. i liczba ta nie uzasadnia kwalifikacji prawno-karnej w kategoriach ludobójstwa. Prokuratura poinformowała jednocześnie, że pojęcie ludobójstwa zostało wprowadzone po raz pierwszy do międzynarodowego prawa karnego w 1948 r. w treści konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa i dlatego nie może odnosić się do czynów popełnionych wcześniej. Na pytanie, dlaczego w trakcie Procesu Norymberskiego 14 lutego 1946 r. prokurator J. Pokrowski w swym wystąpieniu przypisaną wówczas Niemcom zbrodnię przedstawił jako podlegającą osądzeniu na podstawie prawa karnego międzynarodowego, jakim był Statut Trybunału, zaś akt oskarżenia podpisany przez tegoż prokuratora używał terminu ludobójstwo na określenie masowych zbrodni popełnianych na Żydach, Polakach czy Cyganach strona rosyjska nie udzieliła żadnej odpowiedzi. Stwierdzono jedynie, że stawianie przed sądem jakichkolwiek żyjących jeszcze wykonawców zbrodni nie jest racjonalne. Mimo to strona rosyjska zadeklarowała wówczas udostępnienie na potrzeby polskiego śledztwa i przekazanie uwierzytelnionych kopii wszystkich stu kilkudziesięciu tomów akt. Była to bardzo ważna deklaracja, gdyż do tej pory strona polska otrzymała kiepskiej jakości 93 tomy nie uwierzytelnionych kserokopii dokumentów. W rzeczywistości strona polska, pomimo wielokrotnych próśb, nigdy żadnych uwierzytelnionych dokumentów ze śledztwa nie otrzymała. Zamiast tego 21 września 2004 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR umorzyła śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej bez ujawnienia postanowienia końcowego. O fakcie umorzenia śledztwa strona polska dowiedziała się 29 września podczas wizyty Aleksandra Kwaśniewskiego w Moskwie. Poinformował go o tym prezydent Rosji Władimir Putin, który jednocześnie obiecał prezydentowi odtajnienie i udostępnienie wszystkich akt śledztwa 23. O zamiarze umorzenia śledztwa prof. Leon Kieres dowiedział się dwa tygodnie wcześniej, 14 września. Poinformowano go jednocześnie, że strona rosyjska uważa w takiej sytuacji za niecelowy przyjazd przedstawicieli polskich do Moskwy mających zapoznawać się z aktami sprawy karnej nr 159. Kolejne pisma prof. Kieresa do szefa Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej gen. Aleksandra Sawienkowa z prośbą o przesłanie postanowienia końcowego zamykającego śledztwo nie doczekały się odpowiedzi. Ostatecznie strona rosyjska powiadomiła IPN, że trwa przygotowanie dokumentów do przekazania. Jednak nie 23 Jak się okazało były to jedynie czcze obietnice. 11

wszystkich, jak obiecał prezydent Putin, ale zaledwie 63 ze 183 tomów. Po kilku miesiącach okazało się, że i tych dokumentów strona polska nie otrzyma. Zezwolono jedynie zapoznać się w Moskwie z 67 tomami akt, bez możliwości sporządzenia uwierzytelnionych kopii dokumentów, co wyklucza jakiekolwiek ich użycie w prowadzonym przez stronę polską śledztwie 24. W dniu 1 grudnia 2004 r. na konferencji prasowej w siedzibie Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu prof. Leon Kieres, prezes IPN poinformował o tym, że 30 listopada 2004 r. Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie wszczęła śledztwo o sygnaturze S 38/04/Zk w sprawie dokonanych w celu wyniszczenia części polskiej grupy narodowej, w okresie od 5 marca do bliżej nieustalonego dnia 1940 roku w Moskwie, Charkowie, Smoleńsku, Katyniu, Kalininie i innych miejscach na terytorium Związku Radzieckiego przez jego funkcjonariuszy państwowych masowych zabójstw przez rozstrzelanie nie mniej niż 21 768 obywateli polskich będących następstwem realizacji zbrodniczej uchwały Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) podjętej w Moskwie w dniu 5 marca 1940 r. i skutkiem pogwałcenia obowiązujących praw i zwyczajów wojennych, a w szczególności uregulowań IV Konwencji Haskiej z dnia 18 października 1907 r. dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej oraz Konwencji Genewskiej z dnia 27 lipca 1929 r. dotyczącej traktowania jeńców wojennych. Oparte na szeroko zakrojonej analizie prawnej stanu faktycznego postanowienie jednoznacznie stwierdza, że Zbrodnia Katyńska jest zbrodnią wojenną oraz zbrodnią przeciwko ludzkości w jej najcięższej postaci ludobójstwa 25. W celu prowadzenia śledztwa powołano Międzyoddziałowy Zespół Śledczy składający się z sześciu prokuratorów członków międzyoddziałowego zespołu oraz czternastu prokuratorów w Oddziałowych Komisjach Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, którym kieruje prokurator Małgorzata Kuźniar-Plota. 11 marca 2005 r. na konferencji prasowej Główna Prokuratura Wojskowa oficjalnie ogłosiła zamknięcie rosyjskiego śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Śledztwo zostało umorzone, ponieważ nie znaleziono żadnych nowych podstaw prawnych do zmiany kwalifikacji prawnej zaistniałego czynu, czego domagała się strona polska. Tym samym Rosja definitywnie zamknęła sprawę karną nr 159 ze względu na nie stwierdzenie 24 Prokuratorzy IPN zapoznali się z tymi aktami w dniach 10-21 października 2005 r. 25 Szerzej zob. Postanowienie o wszczęciu śledztwa katyńskiego w Polsce [w:] Zeszyty Katyńskie nr 20/2005, s. 9-47. 12

przestępstwa. Jak jasno wyraził się prokurator, fakt ludobójstwa na narodzie polskim nie miał miejsca ani na poziomie państwowym, ani w sensie prawnym. Umorzono też sprawę karną wobec winnych zbrodni ze względu na ich zgon. Uzasadnienie zakończenia śledztwa zostało całkowicie utajnione i do dziś jest niedostępne dla strony polskiej. Rosyjski Memoriał zwrócił się do głównego prokuratora wojskowego A.N. Sawienkowa z wieloma pytaniami precyzującymi oświadczenie wygłoszone pięć dni wcześniej. Domagano się m.in. odpowiedzi: kiedy zostało wszczęte postępowanie karne, w ramach którego prowadzono śledztwo w sprawie zagłady więźniów, na jakiej podstawie wszczęto postępowanie i jakie sformułowano zarzuty, kiedy i na jakiej podstawie do śledztwa włączono zbadanie kwestii, czy okoliczności towarzyszące sprawie katyńskiej kwalifikują ją jako zbrodnię ludobójstwa, czy zbadanie tej kwestii zostało rzeczywiście wydzielone jako odrębna sprawa, na jakiej podstawie utajniono 116 ze 183 tomów materiałów śledztwa w sprawie zagłady więźniów obozów jenieckich NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, na jakiej podstawie prawnej utajniono postępowanie o umorzeniu postępowania karnego wobec winnych i odmówiono publicznego ujawnienia ich nazwisk, czy zostali zrehabilitowani wszyscy lub część rozstrzelanych w sprawie katyńskiej zgodnie z ustawą Federacji Rosyjskiej z 18 października 1991 r. o rehabilitacji ofiar przemocy i prześladowań politycznych? 26 Pod listem podpisali się Przewodniczący Zarządu Stowarzyszenia Memoriał A.B. Rogiński oraz koordynator Komisji Polskiej Stowarzyszenia Memoriał A.E. Gurjanow. Na postawione przez Memoriał pytania odpowiedział naczelnik zarządu przestrzegania przepisów o bezpieczeństwie federalnym, generał major prawa W.K. Kondratow. Jego list stanowi najpełniejsze i najbardziej aktualne stanowisko strony rosyjskiej w kwestii Zbrodni Katyńskiej. Pisze on w nim m.in., że 21 września 2004 roku Główna Prokuratura Wojskowa umorzyła postępowanie karne wszczęte 22 marca 1990 roku przez prokuraturę okręgową w Charkowie w Ukraińskiej SRR w związku z faktem odkrycia w strefie parkowo-leśnej miasta Charków miejsc pochówku szczątków polskich obywateli. Sprawę tę następnie przekazano Głównej Prokuraturze Wojskowej, która podjęła działania wyjaśniające 30 września 1990 roku. W toku postępowania ustalono, że wobec obywateli polskich przetrzymywanych w obozach NKWD ZSRR organy NKWD ZSRR w trybie przewidzianym w Kodeksie Postępowania Karnego RFSRR z 1923 roku prowadziły śledztwo z oskarżenia o dokonanie przestępstwa przeciwko państwu [radzieckiemu DB]. Na początku 26 Pełny tekst listu został opublikowany 16 marca 2005 na stronie www.memo.ru. Zob. też W majestacie (sowieckiego) prawa, Nowe Państwo nr 5/2005, s. 34. 13

marca 1940 roku zgodnie z wynikami śledztwa sprawy karne zostały przekazane do rozparzenia organowi pozasądowemu trójce, która rozpatrzyła sprawy karne dotyczące 14 542 obywateli polskich (10 710 osób na terytorium RFSRR, 3832 na terytorium USRR), uznała ich za winnych przestępstwa przeciwko państwu i podjęła decyzję o ich rozstrzelaniu. W toku śledztwa z całą pewnością ustalono, że w wyniku decyzji trójki zginęło 1803 obywateli polskich, z czego udało się zidentyfikować 22. Działania konkretnych wysoko postawionych osób na odpowiedzialnych stanowiskach w ZSRR zostały zakwalifikowane zgodnie z artykułem 193-17 Kodeksu Karnego RFSRR punkt b jako nadużycie władzy, mające bardzo poważne następstwa przy jednoczesnym występowaniu wyjątkowo obciążających okoliczności. 21 września 2004 roku postępowanie karne w stosunku do wspomnianych osób umorzono na podstawie artykułu 24 punkt 4 Kodeksu Postępowania Karnego Federacji Rosyjskiej z powodu śmierci winnych. W trakcie śledztwa w sprawie z inicjatywy polskiej wersja o ludobójstwie narodu polskiego w okresie rozpoznanych wydarzeń z wiosny 1940 roku została starannie przebadana i nie znalazła potwierdzenia. Z uwagi na powyższe sprawa karna dotycząca znamion ludobójstwa została umorzona z powodu niezaistnienia przestępstwa na podstawie artykułu 24 punkt 1 KPK FR. Działania odpowiedzialnych funkcjonariuszy wobec obywateli polskich były umotywowane względami natury karno-prawnej i nie miały na celu likwidacji jakiejkolwiek grupy demograficznej. Akta sprawy składają się ze 183 tomów. Zgodnie z ustawą Federacji Rosyjskiej o tajemnicy państwowej stwierdzono, że w 36 tomach sprawy katyńskiej znajdują się dokumenty, w tym postanowienie o umorzeniu postępowania karnego z 21 września 2004 roku zawierające informacje stanowiące tajemnicę państwową i opatrzone gryfem; tajne oraz ściśle tajne. Oprócz tego w dalszych 80 tomach wspomnianej sprawy zdaniem Komisji są dokumenty zawierające poufne i służbowe informacje nieprzeznaczone do rozpowszechnienia i znajduje się na nich gryf do użytku służbowego. Sześćdziesiąt siedem tomów nie zawiera dokumentów oznaczonych wymienionymi gryfami. Prokuratura Rosji powiadomiła Generalną Prokuraturę Rzeczypospolitej Polskiej o zakończeniu śledztwa we wspomnianym postępowaniu karnym i o gotowości udostępnienia możliwości zaznajomienia się z 67 tomami sprawy niezawierającymi dokumentów stanowiących tajemnicę państwową. Obecnie rozpatruje się kwestię możliwości zastosowania wobec rozstrzelanych obywateli polskich ustawy FR o rehabilitacji ofiar prześladowań politycznych 27. 27 Ibidem, s. 35. 14

W dniu 28 lutego 2006 r. Instytut Pamięci Narodowej otrzymał przekazane przez Polską Ambasadę w Moskwie stanowisko Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej z 18 stycznia 2006 r. w sprawie możliwości objęcia ofiar Zbrodni Katyńskiej przepisami Ustawy Federacji Rosyjskiej z 18.10.1991 (ze zm. 22.12.1992) O rehabilitacji ofiar represji politycznych. Wynika z niego, że ludzie ci nie mogą zostać zrehabilitowani, gdyż ustawa O rehabilitacji przewiduje jedynie rehabilitację osób, które były poddane represjom z przyczyn politycznych, tymczasem w toku śledztwa w sprawie karnej nie ustalono jednoznacznie na podstawie jakiego artykułu KK FR (w redakcji z 1926 r.) wymienione osoby zostały pociągnięte do odpowiedzialności karnej, ponieważ dokumentacja została zniszczona 28. Oznacza to, że prokuratura rosyjska odmówiła uznania Polaków zamordowanych przez NKWD na mocy uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. za ofiary stalinowskich represji. Na podstawie tej ustawy rozstrzelani mają prawo do rehabilitacji, co się równa uznaniu ich za ofiary represji politycznych ale tego prawa odmawia im Główna Prokuratura Wojskowa. W kwietniu 2006 roku w prasie ukazała się informacja, że przedstawiciele 70 rodzin ofiar zbrodni katyńskiej zamierzają złożyć skargi przeciwko Rosji w Strasburgu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Na konferencji zorganizowanej przez Komitet Katyński rzecznik praw obywatelskich Janusz Kochanowski, prezes IPN Janusz Kurtyka i prezes Naczelnej Rady Adwokackiej mecenas Stanisław Rymar zadeklarowali swoją pomoc przy realizacji tego zamierzenia. W sierpniu 2006 roku do Polski dotarły informacje o odkryciu podczas prac ekshumacyjnych prowadzonych przez polskich i ukraińskich specjalistów w Bykowni pod Kijowem nowych grobów ze śladami polskich ofiar. W mogiłach znaleziono różnego rodzaju przedmioty (szczątki polskich mundurów, guziki z orzełkiem w koronie, polskie monety itp.). Jak na razie przedmiotów tych nie można przypisać żadnym konkretnym osobom. Istnieje jednak duże prawdopodobieństwo, że mogą to być osoby z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej 29. Na podstawie ustalonych dotychczas danych, można wnioskować, że więźniowie z listy ukraińskiej zostali zamordowani w Kijowie i pogrzebani w Bykowni, natomiast więźniowie z listy białoruskiej spoczywają w Kuropatach pod Mińskiem. Zbrodnia Katyńska nadal pozostaje jedną z najpilniej strzeżonych tajemnic. Czy kiedykolwiek doczekamy się dnia, 28 Zob. na stronie www.ipn.gov.pl Komunikat w sprawie Zbrodni Katyńskiej oraz informacja o stanie śledztwa z 6 marca 2006 r. 29 Wykaz imienny 3435 obywateli polskich więzionych na Zachodniej Ukrainie i rozstrzelanych w 1940 roku na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. przekazała Prokuratura Ukrainy w maju 1994 roku. 15

kiedy nie tylko będziemy znać miejsce spoczynku wszystkich ofiar decyzji z 5 marca 1940 r., ale też dysponować pełnym imiennym spisem ofiar tej, chyba największej, a niewątpliwie najbardziej brzemiennej w skutkach zbrodni na elitach narodu polskiego? Być może tak się stanie, kiedy zmienią się ludzie na szczytach władzy w Moskwie i Mińsku. Dziś możemy tylko starać się, aby pamięć o tej zbrodni i jej ofiarach (oraz katach) nigdy nie została pogrzebana 30. 30 Od 1993 roku ukazują się opracowania bibliograficzne przedstawiające publikacje poświęcone problematyce katyńskiej. Do najważniejszych z nich zaliczyć można z pewnością: M. Harz, Bibliografia zbrodni katyńskiej. Materiały z lat 1943-1993, Warszawa 1993; U. Olech, E. Pawińska, Bibliografia zbrodni katyńskiej. Materiały z lat 1993-1999, Warszawa 2000; I. Kowalska, U. Olech, E. Pawińska, Bibliografia zbrodni katyńskiej. Materiały z lat 1999-2004 [w:] Zeszyty Katyńskie nr 19/2004; I. Kowalska, E. Pawińska, Bibliografia zbrodni katyńskiej. Materiały z lat 2004-2005 [w:] Zeszyty Katyńskie nr 21/2006. 16