Maciej Krzewski, Sławomir Michalak Proceder prania brudnych pieniędzy, międzynarodowe inicjatywy w zakresie jego zwalczania oraz polskie regulacje prawne część druga Etymologia zwrotu money laundering, czyli pranie brudnych pieniędzy związana jest z okresem prohibicji w USA. Zorganizowana przestępczość zajmowała się wówczas przede wszystkim produkcją i przemytem alkoholu. W celu uwiarygodnienia legalnego pochodzenia pieniędzy uzyskiwanych z tego procederu dodawano je do dziennych utargów pralni lub sklepów, pozostających w strefach wpływu świata przestępczego. Od początku lat 80-tych, głównie z inicjatywy krajów zachodnich, rozpoczął się i trwa do chwili obecnej zakrojony na szeroką skalę proces budowy jednolitego systemu mającego za zadanie prowadzenie metodycznej i maksymalnie skutecznej walki ze wszelkimi przejawami zorganizowanej przestępczości. Miarą powodzenia tych działań jest m.in. ograniczanie zjawiska określanego mianem prania brudnych pieniędzy. Należy podkreślić, że wszelkim, bez względu na ich formę działaniom mającym na celu pranie brudnych pieniędzy towarzyszą trzy współistniejące zjawiska: konieczność utajnienia faktycznego posiadacza i źródeł pochodzenia wartości majątkowych, konieczność kontroli nad funduszami majątkowymi, potrzeba zmiany form wartości majątkowych. Istnieje możliwość wyróżnienia trzech etapów, które pojedynczo lub razem stanowią część procederu prania brudnych pieniędzy. Należą do nich: ODDZIELANIE - wpływy pochodzące z nielegalnej działalności oddzielane są od źródła o charakterze przestępczym poprzez szereg kolejnych transakcji finansowych, które mają doprowadzić do oczyszczenia pieniędzy z wszelkich śladów wskazujących na ich przestępczy charakter lub pochodzenie. Podstawowym celem tej fazy jest przeszkodzenie w ich identyfikacji, uniemożliwienie konfiskaty oraz zafałszowanie wyników ewentualnych kontroli i zapewnienie anonimowości osób, wykonujących takie działanie. Osiągane jest to dzięki takim operacjom jak wymiana brudnych pieniędzy na inną walutę bądź ich zamiana na inne wartości majątkowe, którymi można łatwo dysponować np. papiery wartościowe na okaziciela lub kamienie szlachetne. LOKOWANIE - wpływy gotówkowe uzyskane w wyniku działalności przestępczej dzielone są na możliwie najmniejsze sumy, a następnie lokowane na rynku finansowym np. w postaci depozytów na różnych kontach bankowych, POŁĄCZENIE - w chwili, gdy rzeczywiste źródło pochodzenia wpływów uzyskanych nielegalną drogą staje się niezwykle trudne do ustalenia, są one ponownie wprowadzane do systemu finansowego jako środki uzyskane w legalny sposób. Niewątpliwie etap ten jest najbardziej niebezpieczny i najtrudniejszy do zorganizowania dla świata przestępczego. Przebieg poszczególnych faz prania zazwyczaj odbywa się albo za pomocą fizycznego przemieszczania pieniędzy (przemyt), albo za pomocą elektronicznych przekazów. W rezultacie obu tych działań, brudny pieniądz przekracza granice państwowe, dlatego też możemy mówić, że problemy związane ze zwalczaniem procederu prania brudnych pieniędzy mają charakter ogólnoświatowy, międzynarodowy. Ciągłość procesu oznacza stały
dopływ wypranych pieniędzy, które następnie inwestowane są w legalny obrót gospodarczy, co może doprowadzić do uzależnienia się określonych dziedzin życia społeczno - gospodarczego od właścicieli wypranych pieniędzy. Włączenie systemów bankowych w proceder prania brudnych pieniędzy związany jest z nadrzędną pozycją banków w obrocie pieniężnym. Tylko system bankowy może transformować i przelewać ogromne ilości pieniędzy. W skali międzynarodowej w ostatnim okresie podejmowane są liczne inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy oraz innym formom nadużywania systemu finansowego. Pranie brudnych pieniędzy uregulowane zostało w wielu międzynarodowych aktach prawnych, poczynając od tzw. deklaracji bazylejskich z 12 grudnia 1988r., Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi z 1988 r., Konwencji Rady Europy z 8 listopada 1990r. w sprawie prania dochodów pochodzących z przestępstwa, ich ujawniania, zajmowania i konfiskaty, zaleceń Finansowej Grupy Roboczej - FATF z 8 września 1990r., aż po najważniejszą Dyrektywę Rady Europy z 10 czerwca 1991r. nr 91/308/EEC o przeciwdziałaniu wykorzystywaniu systemu finansowego w celach prania pieniędzy. Analiza działań podejmowanych na arenie międzynarodowej pozwala na wyróżnienie dwóch metod zwalczania prania pieniędzy. Pierwsza z nich polega na traktowaniu prania pieniędzy jako przestępstwa, które zwalczane powinno być głównie przy pomocy środków karnych. W związku z tym konieczne jest zacieśnienie międzynarodowej współpracy między władzą sądowniczą a wykonawczą (z obszaru wymiaru sprawiedliwości). Efektem przyjęcia tej metody było m.in. przyjęcie Konwencji ONZ o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi. Druga metoda postępowania polega na uniemożliwieniu wykorzystywania rynków finansowych do operacji związanych z procederem prania pieniędzy a efektem jej wykorzystania były wyżej wymienione Deklaracja Bazylejska oraz Konwencja Rady Europy w sprawie prania dochodów pochodzących z przestępstwa, ich ujawniania, zajmowania i konfiskaty, tzw. Konwencja strasburska. Deklaracja Zasad Bazylejskich Komitetu d/s regulacji Bankowych i Procedur Nadzorczych ustala przepisy i instrukcje, których należy przestrzegać, aby zaufanie do poszczególnych banków, a w konsekwencji do całego systemu bankowego w danym kraju nie zostało podważone przez stwierdzenie ich powiązań lub nawet tylko podejrzenia powiązania z działalnością przestępczą. Ustalenia te przewidywały: obowiązek identyfikowania klientów, konieczność odmowy udziału w transakcji, co do której może istnieć podejrzenie, że jest związana z praniem brudnych pieniędzy, obowiązek współpracy z władzami odpowiedzialnymi za przestrzeganie prawa w zakresie dozwolonymi przepisami o tajemnicy bankowej. Pomimo, że Bazylejska Deklaracja Zasad nie jest dokumentem prawnie wiążącym, to jednak większość krajów członkowskich FATF wprowadziła szczegółowe zasady postępowania dla banków, które de facto wprowadziły w życie jej rozwiązania. Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi z 1988 r., tzw. Konwencja wiedeńska (UN Convention against Illicit Traffic in Narcotic Drugs and Psychotropic Substances), dotyczy w zasadzie współpracy międzynarodowej w zakresie skutecznego zapobiegania nielegalnemu obrotowi narkotykami i potrzeby uznania za przestępstwa wyrobu, wytwarzania, posiadania, nabywania i sprzedaży oraz uprawy w celu produkcji środków odurzających lub substancji psychotropowych. Jednakże w art. 3 Konwencji wskazuje się także na konieczność penalizowania i zwalczania wszelkich 2
działań związanych z ukrywaniem nielegalnego pochodzenia mienia pochodzącego z w/w przestępstwa, tj: - zamiany lub przekazania mienia, wiedząc, że pochodzi ono z przestępstwa lub współudziału w takim przestępstwie, w celu ukrycia lub zamaskowania nielegalnego pochodzenia tego mienia lub też w celu udzielenia pomocy jakiejkolwiek osobie, która współdziałała w popełnieniu przestępstwa, po to aby osoba ta uniknęła skutków prawnych swego postępowania, - ukrywania lub maskowania rzeczywistej istoty, źródła, umiejscowienia, sposobu rozporządzania, przemieszczania, praw lub tytułu własności do mienia, wiedząc, że pochodzi ono z w/w przestępstw lub z udziału w tych przestępstwach. FATF (Financial Action Task Force) to grupa robocza d/s działania finansowego powołana w czerwcu 1989 roku podczas szczytu 7 najbardziej uprzemysłowionych państw w Paryżu, której zadaniem jest koordynacja działań związanych z zapobieganiem zjawisku prania brudnych pieniędzy. W jej skład wchodzą eksperci z krajów zrzeszonych i niezrzeszonych we Wspólnocie Europejskiej oraz eksperci Komisji Europejskiej. Podczas pierwszej rundy spotkań FATF w lutym 1990 roku przyjęto 40 zaleceń wskazujących działania, które powinny zostać podjęte w celu zapobiegania praniu brudnych pieniędzy. Ogólne ramy, w obrębie których powinno wprowadzać się poszczególne zalecenia FATF wyznaczone zostały poprzez: - pełne wprowadzenie i ratyfikację Konwencji wiedeńskiej, - odpowiednią konstrukcję przepisów o tajemnicy obowiązujących instytucje finansowe, - krajowy program zwalczania prania pieniędzy, uwzględniający współpracę międzynarodową i wzajemne wsparcie (pomoc prawną). Zalecenia zostały podzielone na 5 grup. Pierwsza z nich obejmuje działania niezbędne dla ulepszenia krajowych systemów prawnych w zakresie zwalczania przestępstwa prania pieniędzy. Zgodnie z tymi zaleceniami, każde państwo powinno w pierwszej kolejności wprowadzić w systemie karnym penalizację prania dochodów pochodzących z obrotu narkotykami określonego w Konwencji wiedeńskiej i z innych przestępstw związanych z tym obrotem, a następnie rozważyć możliwość objęcia penalizacją pranie dochodów z wszystkich poważnych przestępstw, w szczególności tych, które przynoszą znaczne zyski. Krajowe rozwiązania prawne mają zgodnie z zaleceniami umożliwiać dokonywanie konfiskaty mienia poddanego praniu, dochodu i narzędzi używanych lub przeznaczonych do użycia przy popełnianiu przestępstwa lub ich równowartości. Druga grupa zaleceń odnosi się do banków i innych, niebankowych instytucji finansowych. Zgodnie z tymi zaleceniami instytucje finansowe nie powinny prowadzić rachunków anonimowych, a w celu uniknięcia otwierania rachunków na fałszywe nazwiska, ustalać na podstawie odpowiednich, oficjalnych i wiarygodnych dokumentów tożsamość klienta. Rejestrowanie danych identyfikacyjnych powinno obejmować, zarówno stałych jak i przypadkowych klientów szczególnie w przypadku otwierania rachunków lub zakładania książeczek oszczędnościowych, zakładania lokat, wynajmowania skrytek depozytowych i dokonywania transakcji gotówkowych znacznej wartości. Trzecia grupa zaleceń dotyczy współpracy podmiotów działających w sferze obrotu finansowego z władzami właściwymi do zwalczania prania brudnych pieniędzy. Instytucje finansowe powinny zwracać szczególna uwagę na transakcje znacznej wartości, nie mające uzasadnienia gospodarczego lub prawnego. Postępowanie w przypadku wykrycia podejrzanych transakcji, powinno być - zgodnie z zaleceniami FATF - oparte na trzech podstawowych zasadach: - po pierwsze, nie powinno się ostrzegać klientów, że zlecona przez nich transakcja została zgłoszona jako podejrzana, 3
- po drugie, instytucja zgłaszająca transakcję jako podejrzaną, powinna stosować się do zaleceń organów, które odebrały zgłoszenie, - po trzecie, nawet jeżeli mimo zaistnienia podejrzanej transakcji nie dokonano jej zgłoszenia (gdyż brak jest takiego obowiązku ) to transakcja taka nie powinna zostać zrealizowana. Czwarta grupa zaleceń zawiera środki jakie powinny podjąć poszczególne państwa dla monitorowania transakcji finansowych przy jednoczesnym zapewnieniu swobody przepływu kapitału. Postuluje się stworzenie systemu, w którym określone podmioty działające w sferze obrotu finansowego zgłaszały by krajowe i zagraniczne transakcje pieniężne o wartości przekraczającej określoną kwotę centralnej, państwowej instytucji posiadającej skomputeryzowaną bazę danych, która zabezpieczy właściwe wykorzystanie informacji. Ostatnia, piąta grupa zaleceń odnosi się do współpracy międzynarodowej w zwalczaniu prania pieniędzy. Poszczególne władze administracyjne powinny rejestrować i analizować międzynarodowe przepływy gotówki. Właściwe organizacje międzynarodowe (np. Interpol, Rada Współpracy Celnej) przy współpracy z właściwymi władzami narodowymi powinny gromadzić i rozpowszechniać informacje o nowych schematach i technikach prania pieniędzy. Wspomagana dwustronnymi i międzynarodowymi umowami współpraca międzynarodowa w zakresie pomocy prawnej w sprawach dotyczących przestępstwa prania pieniędzy, powinna obejmować standaryzację kwalifikacji czynu uznawanego za pranie pieniędzy, konfiskatę dochodów z przestępstw, wspólne prowadzenie śledztw i dokonywanie zajęcia mienia. Konwencja Rady Europy z 8 listopada 1990r. w sprawie prania dochodów pochodzących z przestępstwa, ich ujawniania, zajmowania i konfiskaty, tzw. Konwencja strasburska (Convention on Laundering Search and Confiscation of the Proceeds from Crime) jako pierwszoplanową uznaje kwestię penalizacji legalizowania brudnych pieniędzy. W związku z tym, w jej treści szczegółowo wskazano jakiego rodzaju czyny (popełnione umyślnie) należy uznać za pranie pieniędzy. Definicja ta obejmuje: - konwersję lub transfer mienia w celu zatajenia lub ukrycia nielegalnego źródła jego pochodzenia lub udzielenie pomocy w celu uniknięcia konsekwencji prawnych przez jakąkolwiek osobę zaangażowaną w popełnienie przestępstwa, z którego pochodzi mienie (tzw. przestępstwa głównego), - zatajenie lub ukrycie pochodzenia, miejsca położenia, własności i innych praw dotyczących mienia stanowiącego dochód z nielegalnego źródła, - świadome nabycie, posiadanie lub korzystanie z takiego mienia, - wszelkie formy współudziału w wymienionych wyżej czynach. Konwencja wskazuje, że w celu wykrywania przestępstwa prania pieniędzy odpowiednie organy powinny posiadać prawo dostępu do tajemnicy bankowej, zajmowania dokumentów bankowych, finansowych i handlowych. Konieczne jest także stosowanie specjalnych technik śledczych w celu identyfikacji i wykrywania dochodów oraz zbierania dowodów na ich istnienie, które mogą polegać na monitorowaniu obrotów na kontach bankowych, ingerencji w połączenia telekomunikacyjne lub uzyskaniu dostępu do systemów komputerowych. Istotne postanowienia Konwencji Strasburskiej dotyczą obowiązku pomocy prawnej w zakresie stosowania środków tymczasowych, polegających na zamrożeniu lub zajęciu mienia, w celu zabezpieczenia możliwości dokonania jego konfiskaty. Jednocześnie odpowiednie przepisy wskazują na możliwość odmowy podjęcia współpracy w ściganiu prania pieniędzy w przypadkach, gdy jest to sprzeczne z podstawowymi zasadami prawnymi danego państwa, gdy wykonanie wniosku o współpracę naruszyć może suwerenność, bezpieczeństwo i porządek publiczny lub gdy państwo przyjmujące wniosek oceniło go jako bezzasadny lub dotyczący przestępstwa politycznego lub podatkowego. Podstawowym aktem prawnym regulującym zagadnienie zapobiegania praniu pieniędzy jest Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich z dnia 10 czerwca 1991 4
roku o ochronie wykorzystywania systemu finansowego dla celów prania brudnych pieniędzy (91/308/EWG). Rada uważa, że wykorzystywanie instytucji finansowych i kredytowych do prania przychodów pochodzących z działalności o charakterze kryminalnym może zagrażać solidności i stabilności tych instytucji oraz poważnie zagrozić bezpieczeństwu całości systemu finansowego i spowodować utratę zaufania do instytucji działających w obrocie finansowym i w związku z tym zobowiązuje państwa członkowskie Unii Europejskiej do wprowadzenia do dnia 1 stycznia 1993 r. odpowiednich aktów prawnych, rozporządzeń i decyzji administracyjnych, koniecznych do przestrzegania postanowień dyrektywy. Ochrona systemu finansowego przed wykorzystywaniem go do prania dochodów z przestępstw wymaga współpracy odpowiednich władz i instytucji kredytowych i finansowych. Skuteczność tej współpracy wymaga rezygnacji ze stosowania ograniczeń w przekazywaniu informacji wynikających z tajemnicy bankowej i innych rodzajów tajemnicy zawodowej. W Polsce pranie brudnych pieniędzy jest zjawiskiem nowym, które przy scentralizowanym systemie zarządzania państwem nie miało miejsca.. Określenie skali zjawiska prania brudnych pieniędzy w Polsce na dzień dzisiejszy jest niemożliwe. Brak jest również oficjalnych danych szacunkowych, natomiast nie ma wątpliwości, że skala zjawiska będzie narastać i to z różnych powodów np.: przebudowy struktur państwowych i gospodarczych, rozwoju procesu prywatyzacji, postępującej integracji i otwierania się gospodarki polskiej, a zwłaszcza jej sektora finansowego, na szeroką współpracę z zagranicą, gwałtownego rozwoju sektora bankowego, a zwłaszcza znacznego zwiększania się ilości świadczonych na nim usług oraz dokonywanych transakcji. Na początku lat 90-tych w Polsce istotnym problemem, który skutecznie utrudniał podjęcie skoordynowanych i efektywnych działań przeciwko zjawisku prania pieniędzy był brak właściwej i jednoznacznej definicji tego pojęcia. Do czasu wejścia w życie ustawy z dnia 12 października 1994r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz.615) jedyną regulacją prawną, która poświęcona została stworzeniu podstaw systemu, mającego służyć wykrywaniu i przeciwdziałaniu wykorzystywaniu polskich banków w procederze prania brudnych pieniędzy, było Zarządzenie Nr 16/92 Prezesa NBP z dnia 1 października 1992r. w sprawie zasad postępowania banków w razie ujawnienia okoliczności wskazujących na lokowanie w banku środków pieniężnych lub innych wartości majątkowych pochodzących lub mających związek z przestępstwem oraz przy dokonywaniu wpłat gotówkowych przekraczających określoną kwotę. Zadaniem tego zarządzenia, nakładającego na banki obowiązki związane z identyfikacją klientów, przechowywania odpowiednich dowodów księgowych oraz informowania w określonych przypadkach prokuratury, było stworzenie warunków umożliwiających organom ścigania i wymiaru sprawiedliwości korzystanie z pomocy banków. Artykuł 5 ustawy penalizował zachowanie określone mianem prania brudnych pieniędzy, chociaż pojęcia tego nie używał.. Zgodnie z paragrafem 1 tego artykułu sprawca przestępstwa zagrożony był karą pozbawienia wolności do lat 5 za umyślne działania, które zmierzały do wprowadzenia do legalnego obrotu wartości majątkowych uzyskanych w drodze przestępstwa. Przedmiotem przestępstwa ustawodawca nie objął wszystkich wartości majątkowych (mienia), lecz wyłącznie środki płatnicze, papiery wartościowe lub wartości dewizowe pochodzące ze zorganizowanej przestępczości, powiązanej z obrotem środkami odurzającymi lub psychotropowymi, fałszowaniem pieniędzy lub papierów wartościowych, wymuszaniem okupu albo handlem bronią. Pojęcie zorganizowana przestępczość nie zostało przez ustawę zdefiniowane i należało je rozpatrywać w znaczeniu funkcjonalnym - jako sposób popełniania określonych 5
przestępstw (zazwyczaj we współdziałaniu z innymi osobami), lub w znaczeniu strukturalnym - jako organizacji przestępczej, w ramach której popełniane są przestępstwa. Wchodzący w życie 1 września 1998 roku nowy Kodeks karny, uchylając ustawę o ochronie obrotu gospodarczego, w art.299 na nowo określił znamiona przestępstwa prania pieniędzy. Rozszerzono katalog tzw. przestępstw źródłowych oraz rodzajów mienia mogącego stanowić przedmiot przestępstwa dodając prawa majątkowe oraz mienie ruchome i nieruchome. Usunięto wymóg, aby mienie to pochodziło z przestępczości zorganizowanej. Kolejnym istotnym przepisem w zakresie zapobiegania praniu brudnych pieniędzy jest obowiązujące od 1998 roku Prawo bankowe, które zwalnia banki z obowiązku zachowania tajemnicy bankowej w przypadku uzasadnionego podejrzenia, że realizowana transakcja ma związek z praniem pieniędzy oraz nakazuje bankom informowanie prokuratury o takich podejrzeniach. Na podstawie upoważnienia zawartego w prawie bankowym w dniu 30 czerwca 1998 r. Komisja Nadzoru Bankowego wydała uchwałę (Nr 4/98) w sprawie trybu postępowania banków w przypadkach prania pieniędzy oraz ustalenia kwoty i warunków prowadzenia rejestru wpłat gotówkowych powyżej określonej kwoty oraz danych o osobach dokonujących wpłaty i na rzecz których wpłata została dokonana. Na podstawie tego przepisu rejestrowane są wszystkie wpłaty gotówkowe powyżej kwoty równowartości 10.000 Euro oraz wszelkie transakcje co do których istnieje uzasadnione podejrzenie, iż mogą być związane praniem pieniędzy. Banki mają obowiązek opracowania i wdrożenia wewnątrzbankowych procedur przeciwdziałania temu przestępstwu. Ocena zgodności polskich przepisów w zakresie zapobiegania praniu brudnych pieniędzy z uregulowaniami międzynarodowymi, szczególnie w kontekście polskiej akcesji do Unii Europejskiej i związaną z tym koniecznością dopasowania polskiego prawa do przepisów unijnych, wymaga oddzielnej analizy.! 6