WYNIKI TESTÓW NASKÓRKOWYCH U FRYZJERÓW BADANYCH W INSTYTUCIE MEDYCYNY PRACY W ŁODZI

Medycyna Pracy 2009;60(6):459 467 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Marta Kieć-Świerczyńska Beata Kręcisz Dorota Chomiczewska PRACA ORYGINALNA WYNIKI TESTÓW NASKÓRKOWYCH U FRYZJERÓW BADANYCH W INSTYTUCIE MEDYCYNY PRACY W ŁODZI RESULTS OF PATCH TEST IN HAIRDRESSERS EXAMINED IN THE INSTITUTE OF OCCUPATIONAL MEDICINE IN ŁÓDŹ Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź Ośrodek Alergii Zawodowej i Zdrowia Środowiskowego, Pracownia Dermatologii Streszczenie Wstęp: Zawodowe zapalenie skóry stanowi istotny problem zdrowotny u fryzjerów. Liczba chorób zawodowych w tej grupie rośnie. Do najważniejszych czynników uszkadzających skórę należą woda, szampony, detergenty, odżywki, farby, rozjaśniacze, płyny do trwałej ondulacji i składniki rękawiczek. Materiał i metody: Spośród 4523 pacjentów (2996 kobiet i 1527 mężczyzn) Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi wyłoniono grupę 121 fryzjerów (106 kobiet i 6 mężczyzn) badanych w latach 1995 2008 z powodu podejrzenia choroby zawodowej skóry. U wszystkich osób wykonano badanie dermatologiczne i alergologiczne (testy płatkowe z zestawem fryzjerskim i podstawowym zestawem europejskim firmy Chemotechnique Diagnostic, Szwecja, oraz testy punktowe firmy Allergopharma, Niemcy). Wyniki i wnioski: W grupie badanej przeważały kobiety (94,6%), a aż blisko 30% stanowili uczniowie szkół fryzjerskich. Przynajmniej 1 dodatni wynik testu płatkowego stwierdzono u 69,7% badanych, u pozostałych (30,3%) wyniki testów wypadły ujemnie. Najczęściej uczulenie powodowały: nikiel (40% fryzjerek), parafenylenodiamina (1/4 badanych), nadsiarczan amonu (23,2%), kobalt (21,4%), siarczan 2,5-diaminotoluenu (9,8%), formaldehyd (9,8%), tioglikolan amonu (7,1%) i monotioglikolan glicerolu (7,1%). Ponadto 14,3% fryzjerów reagowało na timerosal, 11,6% na pallad, 5,3% na chrom i 4,5% na środki zapachowe. Ogółem etiologię zawodową stwierdzono u 107 (95,5%) badanych, w tym u 46,4% fryzjerów z alergicznym zapaleniem skóry, u 48,2% z zapaleniem skóry z podrażnienia i 0,9% z pokrzywką przewlekłą. Aż u 71% uczniów stwierdziliśmy uczuleniowe zapalenie skóry, wywołane przede wszystkim nadsiarczanem amonu, parafenylenodiaminą, niklem i timerosalem. Istnieje zatem konieczność wprowadzenia medycznego programu edukacyjnego do nauki zawodu fryzjerskiego oraz wdrożenie odpowiednich metod prewencyjnych w tym zawodzie. Med. Pr. 2009;60(6):459 467 Słowa kluczowe: zawodowe kontaktowe zapalenie skóry, nikiel, 4-fenylenodiamina, nadsiarczan amonu, kobalt, tioglikolan amonu, monotioglikolan glicerolu, fryzjerzy, uczniowie fryzjerscy Abstract Background: Occupational contact dermatitis is a significant health problem in hairdressers. The number of occupational skin diseases in this group constantly increases. The most frequent factors contributing to the skin damage include water, shampoos, detergents, conditioners, hair dyes, bleaches, permanent wave solutions, and components of gloves. Material and Methods: A group of 121 hairdressers (106 women and 6 men) was selected from 4523 patients (2996 women and 1527 men) referred to the Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, in 1995 2008, with suspected occupational skin disease. All hairdressers underwent dermatological examination and allergy tests (patch tests with allergens of the European Standard Series and Hairdressing Series, Chemotechnique Diagnostics, Sweden; skin prick tests, Allergopharma, Germany). Results and Conclusions: Females were more prevalent than males and constituted 94.6% of the study group. Of all the study participants, 30% were trainee hairdressers. At least one positive patch test reaction was found in 69.7% of patients whereas in 30.3% patch tests were negative. The most frequent contact allergens were: nickel sulfate (40% of females), p-phenylenediamine (one fourth of the study group), ammonium persulfate (23.2%), cobalt chloride (21.4%), 2,5-diaminotoluene sulfate (9.8%), formaldehyde (9.8%), ammonium thioglycolate (7.1%), and glyceryl monothioglycolate (7.1%). Moreover, we found positive patch test reactions to thimerosal (14.3%), palladium chloride (11.6%), potassium dichromate (5.3%) and fragrance mix (4.5%). Altogether, occupational origin of skin disease was confirmed in 46.4% of hairdressers with allergic contact dermatitis, in 48.2% of those diagnosed with irritant contact dermatitis and in 0.9% of hairdressers suffering from urticaria. 71% of trainee hairdressers were finally diagnosed with allergic contact dermatitis, caused first of all by ammonium persulfate, p-phenylenediamine, nickel and thimerosal. In conclusion, it seems to be indispensable to implement health education program during vocational training of hairdressers and to promote specific preventive measures in this occupational group. Med Pr 2009;60(6):459 467 Key words: occupational contact dermatitis, nickel, ammonium persulfate, cobalt, ammonium thioglycolate, glyceryl monothioglycolate, hairdressers, trainee hairdressers Adres autorek: Pracownia Dermatologii, Ośrodek Alergii Zawodowej i Zdrowia Środowiskowego, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail:marswier@imp.lodz.pl Nadesłano: 27 lipca 2009 Zatwierdzono: 28 sierpnia 2009

460 M. Kieć-Świerczyńska i wsp. Nr 6 WPROWADZENIE Zawodowe zapalenie skóry stanowi istotny problem zdrowotny u fryzjerów. Według danych europejskich zawodowe dermatozy u fryzjerek otwierają listę 5 stanowisk pracy, w których zapalenie skóry o etiologii zawodowej występuje najczęściej (1). Istnieją również doniesienia o wzroście u nich liczby zawodowych chorób skóry (2). Do najważniejszych czynników uszkadzających skórę należą woda, szampony, detergenty, odżywki, farby, rozjaśniacze, płyny do trwałej ondulacji i składniki rękawiczek. Woda i praca w środowisku mokrym (wet work) są podstawowymi czynnikami drażniącymi skórę, powodującymi zapalenie skóry z podrażnienia. Alergizująco działa przede wszystkim parafenylenodiamina (4-fenylenodiamina, PPD) i jej pochodne, ponadto monotioglikolan glicerolu (GMTG), tioglikolan amonu, nadsiarczan amonu, a także środki zapachowe, konserwanty, środki odkażające i metale. Związki te powodują uczuleniowe zapalenie skóry (3). CEL PRACY Celem pracy była analiza przyczyn zawodowych chorób skóry u fryzjerów badanych w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi w latach 1995 2008, a zwłaszcza ocena rodzaju i częstości uczulenia kontaktowego w tej grupie zawodowej. MATERIAŁ I METODY Spośród 4523 pacjentów (2996 kobiet i 1527 mężczyzn) Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi (IMP) wyłoniono grupę 112 fryzjerów (106 kobiet i 6 mężczyzn) badanych w IMP w latach 1995 2008 z powodu podejrzenia choroby zawodowej skóry. U wszystkich fryzjerów wykonano badanie dermatologiczne i alergologiczne. Od 1995 r. Pracownia Dermatologii IMP dysponuje specjalnym zestawem alergenów przeznaczonych do badania alergii kontaktowej u fryzjerów. Badanie alergologiczne obejmowało więc testy naskórkowe (zestaw standardowy poszerzony o timerosal, pallad, miedź, terpentynę, glutaraldehyd, glioksal, zestaw fryzjerski oraz zestawy dodatkowe np. środków zapachowych, kosmetyczny) firmy Chemotechnique Diagnostics (Szwecja) oraz testy punktowe z pospolitymi alergenami środowiskowymi (pyłki roślin, roztocza, alergeny zwierzęce) i lateks (Allergopharma, Niemcy). Testy skórne wykonywano i odczytywano zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami. WYNIKI W latach 1995 2008 zbadano w IMP 112 fryzjerów. W grupie tej zdecydowanie przeważały kobiety (106; 94,6%), mężczyzn było wyraźnie mniej (6; 5,4%). Wiek badanej grupy wahał się od 15 do 61 lat. Średnia wieku kobiet była nieco wyższa niż średnia wieku mężczyzn (kobiety: 31,2 lat, mężczyźni: 27,7 lat). W analizowanym 14-letnim okresie pacjenci pracujący w zawodzie fryzjerów stanowili 2,5% badanych w Instytucie. Porównując częstość kierowania fryzjerów z podejrzeniem choroby zawodowej skóry w latach 1995 2001 i 2002 2008, stwierdziliśmy nieznacznie zwiększoną zgłaszalność w ostatnim 7-leciu (tab. 1). Tabela 1. Liczba fryzjerów badanych w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi w latach 1995 2001 i 2002 2008 Table 1. Number of hairdressers examined in the Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, in 1995 2001 and 2002 2008 Okres Period Badani (ogółem) All patients (total) Fryzjerzy Hairdressers n 1995 2001 2 261 48 2,1 2002 2008 2 262 64 2,8 1995 2008 4 523 112 2,5 Liczbę i wiek uczniów przedstawiono w tabeli 2. Wśród badanych fryzjerów było aż 31 uczniów szkół fryzjerskich, co stanowiło 27,7%. Była to młodzież w wieku od 15. do 17. roku życia (średnio: 16,7 lat), która już odbywała praktyki zawodowe. Uczniowie pracowali w narażeniu na czynniki szkodliwe charakterystyczne dla fryzjerstwa jedynie od kilku miesięcy do 1 roku. Przynajmniej 1 dodatni wynik testu płatkowego stwierdzono u 78 badanych (69,7%), a u pozosta-łych 34 (30,3%) wyniki testów wypadły ujemnie. Dodatnie wyniki testów naskórkowych z zestawem fryzjerskim zawiera tabela 3. Najczęściej uczulenie powodował nikiel ponad 40% badanych reagowało na ten metal. Alergia dotyczyła tylko kobiet. Rozpatrując rodzaj alergii na nikiel (częstość uczulenia jednoważnego i wieloważnego łącznie z kobaltem i palladem), stwierdzono, że 18 z 106 kobiet (17%) reagowało tylko na nikiel, a 27 (25,5%) dodatkowo na kobalt, pallad lub oba metale łącznie. Uczulenie tylko na kobalt dotyczyło 2 fryzjerek, nie stwierdziliśmy jednoważnej alergii na pallad.

Nr 6 Wyniki testów naskórkowych u fryzjerów 461 Tabela 2. Liczba i średnia wieku uczniów szkół fryzjerskich badanych w latach 1995 2008 Table 2. Number and mean age of trainee hairdressers tested in 1995 2008 Okres Period Fryzjerki Female hairdressers n Uczennice Female trainees średnia wieku [w latach] mean age [years] Fryzjerzy Male hairdressers n Uczniowie Male trainees średnia wieku [w latach] mean age [years] Fryzjerzy (ogółem) Hairdressers (total) n Uczniowie (ogółem) Trainees (total) średnia wieku [w latach] mean age [years] 1995 2008 106 28 26,4 17,0 6 3 50,0 16,7 112 31 27,7 16,9 Tabela 3. Dodatnie wyniki testów naskórkowych z alergenami zestawu fryzjerskiego Table 3. Positive results of patch tests with allergens of Hairdressing Series Alergen Allergen Uczuleni Positive reactions Siarczan niklu / Nickel sulfate 45 40,2 4-Fenylenodiamina / 4-Phenylenediamine base 29 25,9 Nadsiarczan amonu / Ammonium persulfate 26 23,2 Chlorek kobaltu / Cobalt chloride 24 21,4 Siarczan 2,5-diaminotoluenu / 2,5-Diaminotoluene 11 9,8 Formaldehyd / Formaldehyde 11 9,8 Tioglikolan amonu / Ammonium thioglycolate 8 7,1 Monotioglikolan glicerolu (GMTG) / Glyceryl monothioglycolate 8 7,1 2-Nitro-4-fenylenodiamina / 2-Nitro-4-phenylenediamine 7 6,3 Balsam peruwiański / Balsam of Peru 7 6,3 Betaina kokamidopropylu / Cocamidopropylbetaine 7 6,3 4-Aminofenol / 4-aminophenol 4 3,6 Kaptan / Captan 3 2,7 Cl+Me-izotiazolinon (Katon CG) / Cl+Me-isothiazolinone 2 1,8 2-Bromo-2-nitropropan-1,3-diol (Bronopol) / 2-Bromo-2-nitropropane-1,3-diol 2 1,8 Rezorcinol 1 0,9 3-Aminofenol / 3-Aminophenol 1 0,9 Nadtlenek wodoru / Hydrogen peroxide 1 0,9 Hydrochinon / Hydroquinone 1 0,9 Quaternium 15 (Dowicil 200) 1 0,9 2,5-Diazolidynyl mocznika (Germal II) / 2,5-Diazolidinylurea 1 0,9 Parafenylenodiamina spowodowała nadwrażliwość u ¼ badanych, w grupie tej było 26 kobiet (24,5%) i 3 z 6 mężczyzn. Spośród 29 fryzjerów uczulonych na PPD 11 reagowało krzyżowo z innymi związkami paragrupy (siarczan 2,5 diaminotoluenu, 2-nitro-4- -fenylenodiamina, 4-aminofenol, 3-aminofenol) wchodzącymi w skład farb do włosów. Kolejnym alergenem pod względem częstości dodatnich wyników testów płatkowych był nadsiarczan amonu, na który uczulone były 22 kobiety (20,7%) i 4 z 6 mężczyzn. Na tioglikolan amonu i monotioglikolan glicerolu składowe trwałej do ondulacji reagowało po 8 badanych (7%), przy czym tylko 3 z nich było nadwrażliwych na oba te związki. Formaldehyd spowodował alergię u 9,8%.

462 M. Kieć-Świerczyńska i wsp. Nr 6 Również konserwanty uwalniające formaldehyd były przyczyną alergii u kilku fryzjerów po 1 osobie reagowało na DMDM hydantoinę, Quaternium 15 i na diazolidynyl mocznika (Germal II). Spośród innych biocydów kaptan uczulił 3 osoby, a Bronopol i Katon CG po 2. Alergia na betainę kokamidopropylu (związek powierzchniowo czynny) dotyczyła 7 badanych (6,3%). Fryzjerzy reagowali też na szereg alergenów wchodzących w skład europejskiego zestawu podstawowego i zestawów dodatkowych. Najliczniejszą grupę uczulonych stanowiły osoby nadwrażliwe na timerosal (14,3%), chlorek palladu (11,6%) i I mieszaninę środków zapachowych (5,3%) (tab. 4). Odnotowywaliśmy pojedyncze dodatnie wyniki testów na aldehyd cynamonowy, priminę, tiuramy, 4-rzędową żywicę butylofenoloformaldehydową, kalafonię, laktony póltoraterpenowe, DMDM hydantoinę, środki zapachowe mix II, budezonid, piwalan tiksokortylu, absolut mchu dębowego, wanilinę, olejek kanangowy, olejek ilangowy i glutaraldehyd. Badanie dermatologiczne i alergologiczne pozwoliło na ustalenie ostatecznego rozpoznania (tab. 5). U fryzjerów najczęściej rozpoznawano alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (49,1%) i kontaktowe zapalenie skóry rąk z podrażnienia (23,2%). Alergiczne kontaktowe zapalenie tylko skóry rąk i przedramion dotyczyło 42 osób (37,5%), u 7 (6,2%) dodatkowo zmiany miały charakter rozsiany, natomiast tylko rozsiane alergiczne zmiany skórne, bez umiejscowienia na rękach obserwowano u 6 fryzjerów (5,3%). U 3 z nich nie znaleźliśmy podstaw do uznania zawodowej etologii zmian skórnych, były to fryzjerki uczulone tylko na nikiel, kobalt i pallad. U pozostałych, u których nadwrażliwość dotyczyła nadsiarczanu amonu, tioglikolanu amonu, betainy kokamidopropylu, bronopolu i metali rozpoznaliśmy zawodowe zapalenie skóry. Objawy atopowego zapalenia skóry stwierdzono u 8% badanych. U tych ostatnich oprócz zmian chorobowych charakterystycznych dla atopowego zapalenia skóry obserwowaliśmy również podrażnienie skóry rąk. Przewlekłą pokrzywkę stwierdzono u 2,7%. U 19 osób (17%) w chwili badania w IMP zmian chorobowych nie obserwowano. Z wywiadu wynikało, że u nich zmiany zapalne skóry występowały w przeszłości po kontakcie z preparatami fryzjerskimi i wodą oraz dotyczyły tylko skóry rąk. Ogółem etiologię zawodową stwierdzono u 107 badanych (95,5%). Do grupy tej zaliczono 49 pacjentów z alergicznym zapaleniem skóry rąk, 3 z alergicznym rozsianym zapaleniem skóry, 26 z zapaleniem skóry rąk z podrażnienia, 9 chorych z atopowym zapaleniem skóry i zmianami z podrażnienia rąk, 1 pacjentkę z pokrzywką po kontakcie z nadsiarczanem amonu (dodatni wynik prick testu) i z uczuleniem kontaktowym na nikiel oraz 19 osób z zapaleniem skóry rąk z podrażnienia w wywiadzie. W tabeli 6. podano dane o uczuleniu na alergeny zestawu fryzjerskiego i europejskiego zestawu podstawowego u uczniów fryzjerskich. Ogółem uczulenie na przynajmniej jeden związek chemiczny występowało u 19 dziewcząt oraz 3 chłopców (71% badanych). U 9 dziewcząt testy płatkowe wypadły ujemnie. U uczniów obserwowaliśmy przede wszystkim alergię wieloważną. Tylko 6 uczennic reagowało na 1 alergen (4 na nikiel, 1 na timerosal i 1 na parafenylenodiaminę), Tabela 4. Dodatnie wyniki testów naskórkowych z alergenami zestawu podstawowego i zestawów dodatkowych Table 4. Positive results of patch tests with allergens of European Standard Series and additional series e results of patch tests with allergens of Hairdressing Series Alergen Allergen Uczuleni Positive reactions Timerosal / Thimerosal 16 14,3 Chlorek palladu / Palladium chloride 13 11,6 Dichromian potasu / Potassium dichromate 6 5,3 Środki zapachowe I (mix) / Fragrance mix I 5 4,5 Alkohole wełny owczej / Wool alcohols 2 1,8 Siarczan neomycyny / Neomycyn sulfate 2 1,8 N-izopropylo-N-fenylo-4-fenylenodiamina / N-isopropyl-N-phenyl-4-phenylenediamine 2 1,8 Siarczan miedzi / Copper sulfate 2 1,8 Alkohol cynamonowy / Cinnamic alcohol 2 1,8

Nr 6 Wyniki testów naskórkowych u fryzjerów 463 u pozostałych uczniów reakcje dotyczyły dużej liczby związków chemicznych. U 18 uczniów występowało alergiczne kontaktowe zapalenie rąk, w tym u 1 z nich dodatkowo zmiany na twarzy. Kontaktowe zapalenie skóry rąk z podrażnienia rozpoznano u 9 badanych, atopowe zapalenie skóry u 2, aktualnie w czasie badania dermatologicznego w Instytucie zmian skórnych nie było u 2 osób. Tabela 5. Rodzaj zmian chorobowych skóry u fryzjerów Table 5. Ultimate diagnosis of skin lesions in hairdressers Rozpoznanie kliniczne Ultimate diagnosis Fryzjerzy Hairdressers Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry / Allergic contact dermatitis 55 49,1 Kontaktowe zapalenie skóry rąk z podrażnienia / Irritant contact dermatitis 26 23,2 Atopowe zapalenie skóry / Atopic dermatitis 9 8,0 Pokrzywka przewlekła / Urticaria chronica 3 2,7 Bez istotnych odchyleń od stanu prawidłowego / No skin abnormalities found 19 17,0 Razem / Total 112 100,0 Tabela 6. Dodatnie wyniki testów naskórkowych u 31 uczniów szkół fryzjerskich Table 6. Positive results of patch tests in 31 trainee hairdressers Alergen Allergen Uczennice Females n = 28 Uczniowie Males n = 3 Ogółem Total n = 31 Nadsiarczan amonu / Ammonium persulfate 10 2 12 4-Fenylenodiamina / 4-Phenylenediamine base 9 2 11 Siarczan niklu / Nickel sulfate 10 10 Timerosal / Thimerosal 5 2 7 Siarczan 2,5-diaminotoluenu / 2,5-Diaminotoluene 3 2 5 Chlorek kobaltu / Cobalt chloride 4 4 2-Nitro-4-fenylenodiamina / 2-Nitro-4-phenylenediamine 2 2 Monotioglikolan glicerolu / Glyceryl monothioglycolate 1 1 2 Tioglikolan amonu / Ammonium thioglycolate 2 2 Betaina kokamidopropylu / Cocamidopropylbetaine 1 1 2 Chlorek palladu / Palladium chloride 2 2 Formaldehyd / Formaldehyde 2 2 4-Aminofenol / 4-Aminophenol 1 1 Balsam peruwiański / Balsam of Peru 1 1 DMDM hydantoina / DMDM hydantoin 1 1 Alkohole wełny owczej / Wool alcohols 1 1 4-rzędowa żywica butylo- fenoloformaldehydowa / 4-tert-Butylphenol formaldehyde resin 1 1 Dichromian potasu / Potassium dichromate 1 1 Laktony półtoraterpenowe / Sesquiterpene lactone 1 1 Siarczan miedzi / Copper sulfate 1 1 N-izopropylo-N-fenylo-4-fenylenodiamina / N-isopropyl-N-phenyl-4-phenylenediamine 1 1 Siarczan neomycyny / Neomycin sulfate 1 1

464 M. Kieć-Świerczyńska i wsp. Nr 6 OMÓWIENIE Zapalenie skóry rąk jest najczęściej opisywaną chorobą zawodową skóry u fryzjerów, niekiedy występuje nawet endemicznie. Uważa się, że stanowi charakterystyczny aspekt pracy fryzjerów. Zmiany skórne mogą być wywołane drażniącym działaniem wody i preparatów fryzjerskich lub mogą być spowodowane alergenami obecnymi w środowisku. Autorzy duńscy, porównując częstość chorób zawodowych u fryzjerów w latach 1980 1993 i 1994 2003, stwierdzili wzrost częstości tych chorób w ostatnich latach (2). W naszym materiale częstość dermatoz zawodowych w latach 1995 2001 i 2002 2008 była tylko nieco wyższa w ostatnim okresie (2,1 i 2,8%). Zwraca natomiast uwagę wysoki odsetek uczniów wśród fryzjerów badanych w IMP w Łodzi. Aż blisko 30% badanych to uczniowie mający praktyki zawodowe w salonach fryzjerskich. Na niespotykaną w innych zawodach szybką alergizację uczniów fryzjerskich zwracali uwagę inni autorzy. Nasze dane potwierdzają te obserwacje. Zgodne są poglądy, że długoterminowy lub częsty kontakt z wodą, w szczególności z wodą i środkami czystości, a także stosowanie nieprzepuszczalnych rękawic ochronnych prowadzi do uszkodzenia płaszcza lipidowego i warstwy rogowej naskórka (wet work). Zniszczenie bariery ochronnej skóry ułatwia rozwój infekcji, ponadto nasila działanie drażniące wielu innych substancji, a także sprzyja penetracji związków chemicznych, co prowadzi do alergizacji. W konsekwencji dochodzi do rozwoju przewlekłego kontaktowego zapalenia skóry z podrażnienia bądź z uczulenia. Według standardów niemieckich za wet work uważa się każdy rodzaj aktywności zawodowej, w której pracownik musi spędzić co najmniej 25% czasu pracy z wilgotną bądź mokrą skórą rąk lub przez podobny okres czasowy musi nosić nieprzepuszczalne rękawice ochronne, albo musi często myć ręce. Do grup zwiększonego ryzyka należy zatem zaliczyć: fryzjerów, a także pracowników ochrony zdrowia, pracowników firm sprzątających, kucharzy, przetwórców żywności i pracowników przemysłu metalowego (4 6). Woda, szampony do włosów, mydła, płyny do trwałej ondulacji i farby do włosów to podstawowe czynniki drażniące fryzjerów, z tym, że farbowanie włosów i trwałą ondulację wykonują oni zwykle w rękawiczkach ochronnych, natomiast mycie włosów z reguły odbywa się bez zabezpieczenia rąk. W naszym materiale zawodowe zapalenie skóry z podrażnienia występowało bardzo często (pacjenci z zapaleniem skóry, osoby z zapaleniem skóry w wywiadzie i atopowym zapaleniem skóry), prawie z podobną częstością jak alergiczny wyprysk kontaktowy (40,2%). Na występowanie zmian z podrażnienia na rękach, zwłaszcza w przestrzeniach międzypalcowych, spowodowanych pracą w mokrym środowisku, zwracali uwagę inni autorzy. Szczególnie dotyczyło to uczniów i praktykantów fryzjerskich (7 9). Znana jest podatność skóry osób z atopią na działanie czynników drażniących skórę. Wszyscy nasi chorzy z tym schorzeniem źle tolerowali preparaty do pielęgnacji włosów stosowane we fryzjerstwie. Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry to częsta choroba zawodowa fryzjerów Zmiany zapalne na rękach i przedramionach, a niekiedy i w innych okolicach skóry, występują szybko, czasami już po kilku miesiącach pracy (10,11). Do najczęściej uczulających związków chemicznych należy parafenylenodiamina. We Włoszech (12) spowodowała ona alergię u 16,6% fryzjerów, w Hiszpanii (13) u 45,9%, w Grecji (14) u 30,2%, a w Finlandii (15) u 14,8%. Częstość dodatnich wyników testów z PPD z 9 europejskich ośrodków dermatologicznych (Niemcy, Irlandia, Hiszpania, Belgia, Francja, Finlandia, Dania i Wielka Brytania), pochodzące z lat 90. ub. w. wahała się od 7,1% w Irlandii do 40,8%w Belgii średnio wynosiła 15% badanych fryzjerów (16). W nowszych doniesieniach z Włoch odsetek ten był jednak wyższy i wynosił już 36,8 (17). W naszych badaniach częstość ta była zbliżona do częstości stwierdzanych w innych krajach i wynosiła 25,9%. Parafenylenodiamina uczula tylko podczas procesu farbowania włosów, już ufarbowane włosy nie mają własności alergizujących. Oceniając częstość nadwrażliwości na ten alergen u fryzjerów i klientów salonów fryzjerskich, stwierdzono, że częściej uczulenie na PPD dotyczy klientów zakładów fryzjerskich niż samych fryzjerów (10,16). Fryzjerzy farbowanie włosów wykonują w rękawiczkach ochronnych, co częściowo zapobiega uczuleniu, natomiast sami bardzo często poddają się zabiegowi farbowania włosów. Należy zatem sądzić, że tak częsta nadwrażliwość na PPD u fryzjerów wynika z narażenia zawodowego i pozazawodowego. Pozostałe składowe farb do włosów siarczan 2,5-diaminotoluenu i 2-nitro-4-fenylenodiamina rzadziej uczulały naszych fryzjerów (odpowiednio: 9,8 i 6,3%). Wartości te na ogół są niższe niż w badaniach innych autorów:

Nr 6 Wyniki testów naskórkowych u fryzjerów 465 siarczan 2,5-diaminotoluenu w Barcelonie (Hiszpania) uczulił 22,2% fryzjerów, w Gentofte (Dania) 2,1%, w Leuven (Francja) 16,3%, natomiast 2-nitro-4-fenylenodiamina w Barcelonie 13,9%, w Belfaście (Irlandia) 3,6%, a w Leuven 6,1% (16). Nasze dane są bardziej zbliżone do danych Fińskiego Instytutu Medycyny Pracy (Finnish Institute of Occupational Health), gdzie uczulenie na siarczan 2,5-diaminotoluenu dotyczyło 5,7% fryzjerów, a na 2-nitro-4-fenylenodiaminę 4,4% (15). Alergenami bardzo istotnymi i charakterystycznymi przede wszystkim dla zawodu fryzjerów są nadsiarczan amonu i tioglikolan amonu oraz monotioglikolan glicerolu. Nadsiarczan amonu wchodzi w skład preparatów do rozjaśniania włosów i częstość uczulenia na ten związek waha się od 4,3% w Danii (16) do 21,7% w Niemczech (10). W naszym materiale nadwrażliwość ta wynosiła 23,2%. Tioglikolan amonu to składnik zasadowych trwałych do włosów, natomiast monotioglikolan glicerolu kwaśnych. Podkreśla się, że częstość alergii na składowe zasadowych trwałych do włosów maleje wraz z coraz rzadszym ich stosowaniem i częstszym używaniem kwaśnych trwałych do włosów. Według danych z 9 europejskich ośrodków badania alergii kontaktowej nadwrażliwość na monotioglikolan glicerolu dotyczyła 19% badanych w przeciwieństwie do uczulenia na tioglikolan amonu, które dotyczyło tylko 4% fryzjerów (16). Nasi badani na oba te związki reagowali podobnie często po 7,1%. Alergia na środki konserwujące u naszych fryzjerów rzadko występowała. Częściej obserwowaliśmy dodatnie wyniki testów płatkowych z samym formaldehydem (blisko 10%) niż z konserwantami uwalniającymi formaldehyd, jedynie pojedyncze osoby reagowały na donory formaldehydu. W badaniach Fińskiego Instytutu Medycyny Pracy odsetek uczulonych na formaldehyd i preparaty uwalniające go wynosił 5,9%. Z kolei na betainę kokamidopropylu związek powierzchniowo czynny, wchodzący w skład szamponów, farb do włosów i mydeł w płynie u nas uczulenie było rzadsze (6,3%) niż w materiale pochodzącym z Finlandii (9,1%) (15), natomiast częstsze niż w wieloośrodkowych badaniach brytyjskich (1,8%) (18) i niemieckich (3,4%) (10). Zwraca uwagę wysoki odsetek uczniów szkół fryzjerskich wśród pacjentów IMP. Stanowili oni blisko 30% badanych fryzjerów. O ryzyku powstawania chorób skóry i układu oddechowego u uczniów fryzjerskich donoszono już wcześniej (19 21). Na ogół stwierdzane u nich zmiany skórne miały charakter odczynów z podrażnienia, natomiast odczyny uczuleniowe, z wyjątkiem alergii na nikiel, obserwowano rzadko. Nasze uczennice również były nadwrażliwe na nikiel (10 spośród 28 praktykantek), a ponadto na alergeny już bardzo typowe dla zawodu fryzjera nadsiarczan amonu, monotioglikolan glicerolu i tioglikolan amonu. Częste uczulenie na parafenylenodiaminę i jej pochodne prawdopodobnie wynikało z narażenia zawodowego, chociaż nie można wykluczyć alergii spowodowanej farbowaniem swoich włosów, zwłaszcza przez uczennice. Aż u 18 uczniów stwierdziliśmy uczuleniowe zapalenie skóry rąk. Tylko u dwojga skóra była wolna od zmian chorobowych. Badacze holenderscy, obserwując grupę młodych fryzjerów bez zmian skórnych, po 8 latach stwierdzili u 51% występowanie wyprysku rąk. Jako czynnik sprzyjający powstawaniu takich zmian uznali nadmierną suchość skóry (22). Inni autorzy również uznają nadmierną suchość skóry, wraz ze wzmożoną przeznaskórkową utratą wody i innymi nieinwazyjnymi metodami badania bariery skórnej oraz atopię za czynniki ryzyka zapalenia skóry u fryzjerów (23,24). Powszechnie podkreśla się niewystarczającą wiedzę uczniów fryzjerskich na temat niekorzystnego wpływu na skórę środowiska ich pracy, a zwłaszcza brak znajomości czynników drażniących i uczulających skórę obecnych w chemikaliach stosowanych w salonach fryzjerskich. Ponadto uczniowie szkół fryzjerskich nie znają skutecznych metod zapobiegania chorobom skóry w tym zawodzie (25 27). Niezbędne jest zatem wprowadzanie programów edukacyjnych do szkolenia zawodowego kandydatów do zawodu fryzjerskiego. Wskazane również byłoby przeprowadzenie szczegółowych badań dermatologicznych i alergologicznych większych grup młodzieży uczęszczających do szkół, którzy przygotowują się do zawodu fryzjerskiego, by móc określić wielkość problemu chorób skóry i alergii u uczniów jeszcze przed zakończeniem edukacji zawodowej i aby wdrożyć odpowiednie zasady prewencji. WNIOSKI 1. U fryzjerów badanych w Instytucie Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi często stwierdza się zawodowe zapalenie skóry, zwłaszcza o etiologii alergicznej, a w mniejszym stopniu spowodowane czynnikami drażniącym.

466 M. Kieć-Świerczyńska i wsp. Nr 6 2. Podstawowe czynniki uczulające charakterystyczne dla tej grupy zawodowej to nikiel, parafenylenodiamina, nadsiarczan amonu, kobalt, siarczan 2,5-diaminotoluenu, formaldehyd, tioglikolan amonu i monotioglikolan glicerolu. 3. Zawodowe zapalenie skóry powstaje po wyjątkowo krótkim okresie narażenia. Blisko 30% badanych fryzjerów to uczniowie odbywający praktyki fryzjerskie. 4. Istnieje konieczność badania dermatologicznego i alergologicznego uczniów szkół fryzjerskich oraz wprowadzenie medycznego programu edukacyjnego do nauki zawodu, w którym informowano by o zagrożeniach zdrowotnych w środowisku salonów fryzjerskich, a także wdrożenie odpowiednich metod prewencyjnych w tym zawodzie. PIŚMIENNICTWO 1. Sertolo A., Francalanci S., Acciai M.C.: Epidemiological survey of contact dermatitis in Italy 1984 93 by GIRDCA (Gruppo Italiano ricera dermatitis da contatto e ambientali). Am. J. Contact Dermat. 1999;10:18 30 2. Valks R., Conde-Salazar L., Malfeito J., Ledo S.: Contact dermatitis in hairdressers, 10 year late: patch-test results in 300 hairdressers (1994 2003) and comparison with previous study. Dermatitis 2005;16:28 31 3. Khumalo N.P., Jessop S., Ehrlich R.: Prevalence of cutaneous adverse effects of hairdressing. Arch. Dermatol. 2006;142:377 383 4. Jungbauer F.H., Lensen G.J., Groothoff J.W., Coenraads P.J.: Exposure of hands to wet work in nurses. Contact Dermatitis 2004;50:225 229 5. Jungbauer F.H.W., van der Harst J.J., Schuttelaar M.L., Groothoff J.W., Coenraads P.J.: Characteristics of wet work in the cleaning industry. Contact Dermatitis 2004;51:131 134 6. Held E., Mygind K., Wolff C., Gyntelberg F., Agnes T.: Prevention of work related skin problems: an intervention study in wet work employees. Occup. Environ. Med. 2002;59:556 561 7. Perkins J.B., Farrow A.: Prevalence of occupational hand dermatitis in U.K. hairdressers. Int. J. Occup. Environ. Health 2005;11:289 293 8. Rivett J., Merrick C.: Prevalence of occupational contact dermatitis in hairdressers. Contact Dermatitis 1990;22:304 305 9. Schwanitz H.J., Uter W.: Interdigital dermatitis: sentinel skin damage in hairdressers. Br. J. Dermatol. 2000;142:1011 1012 10. Uter W., Lessman H., Geier J., Schnuch A.: Contact allergy to hairdressing allergens in female hairdressers and clients current data from IVDK, 2003 2006. J. Dtsch. Dermatol. Ges. 2007;5:993 1001 11. Lee A., Nixon R.: Occupational skin disease in hairdressers. Aust. J. Dermatol. 2001;42:1 8 12. Guerra L., Tosti A., Bardazzi F., Pigatto P., Lisi P., Santucci B. i wsp.: Contact Dermatitis in hairdresseres: the Italian experience. Contact Dermatitis 1992;26:101 107 13. Conde-Salazar L., Baz M., Guimaraens D., Cannavo A.: Contact dermatitis in hairdressers: Patch test results in 379 hairdressers (1980 1993). Am. J. Contact Dermat. 1995;6:19 23 14. Katsarou A., Koulou B., Takou K., Kalogeromitros D., Papanaylotou G., Vareltzidis A.: Patch test results in hairdressers with contact dermatitis in Greece (1985 1994). Contact Dermatitis 1995;33:347 348 15. Leino T., Estlander T., Kanerva L.: Occupational allergic dermatoses in hairdressers. Contact Dermatitis 1998;38(3):166 167 16. Frosch P.J., Burrows D., Camarasa J.G., Dooms-Goossens A., Ducombs G., Lahti A. i wsp.: Allergic reactions to hairdressers series: results from 9 European centers. Contact Dermatitis 1993;28(3):180 183 17. Iorizzo M., Parente G., Vincenzi C., Pazzaglia M., Tosti A.: Allergic contact dermatitis in hairdressers: frequency and source of sensitization. Eur. J. Dermatol. 2002;12(2):179 182 18. Katugampola R.P., Statham B.N., English J.S.C., Wilkinson M.M., Foulds I.S., Green C.M. i wsp.: A multicentre review of the hairdressing allergens tested in UK. Contact Dermatitis 2005;53:130 132 19. Smit H.A., van Rijssen A., Vendenbroucke J.P., Coenraads P.J.: Susceptibility to and incidence of hand dermatitis in a cohort of apprentice hairdressers and nurses. Scand. J. Work Environ. Health 1994;20: 113 121 20. Holm J.O., Veierod M.B.: An epidemiological study of hand eczema. V. Prevalence among hairdresser trainees, compared with a general population of hairdressers. Acta Derm. Venereol. Suppl. (Stockh.) 1994;187:23 25 21. Perkins J.B., Farrow A.: Prevalence of occupational hand dermatitis in U.K. hairdressers. Int. J. Occup. Environ. Health 2005;11:289 293 22. Majoie I.M.L., von Blomberg B.M.E., Bruynzeel D.P.: Development of hand eczema in junior hairdressers: an 8-year follow-up study. Contact Dermatitis 1996;34:243 247

Nr 6 Wyniki testów naskórkowych u fryzjerów 467 23. Roberts H., Frowen K., Sim M., Nixon R.: Prevalence of atopy in a population of hairdressing students and practicing hairdressers in Melbourne, Australia. Aust. J. Dermatol. 2006;47:172 177 24. John S.M., Uter W., Schwanitz H.J.: Relevance of multiparametric skin bioengineering in a prosperity-followed cohort of junior hairdressers. Contact Dermatitis 2006;43:161 168 25. Ling T.C., Coulson I.H.: What do trainee hairdressers know about hand dermatitis? Contact Dermatitis 2002;47:227 231 26. Nixon R., Roberts H., Frowen K., Sim M.: Knowledge of skin hazards and the use of gloves by Australian hairdressing students and practicing hairdressers. Contact Dermatitis 2006;54:112 116 27. Crippa M., Torri D., Fogliata L., Belleri L., Alessio L.: Implementation of a health education programme in a sample of hairdressing trainees. Med. Lav. 2007;98:48 54 Badania wspołfinansowane przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego