Perspektywy rozwoju gospodarczego oraz aktywność zawodowa mieszkańców gminy Horyniec-Zdrój. Raport z badań

Perspektywy rozwoju gospodarczego oraz aktywność zawodowa mieszkańców gminy Horyniec-Zdrój. Raport z badań Dr Paweł Rydzewski Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie Katedra Socjologii p.rydzewski@wspa.pl Lublin 2012 Projekt współfinansowany ze środków Województwa Podkarpackiego 1

Spis treści Wstęp... 3 Metodologia badania... 5 Część I: Badanie mieszkańców gminy... 9 1.Sytuacja materialna... 10 2.Sytuacja zawodowa i plany rozwoju zawodowego... 13 3.Ocena walorów turystycznych gminy... 16 4.Opinie o kierunku rozwoju gminy... 18 5.Plany migracyjne... 21 Część II: Badanie kuracjuszy... 23 1.Struktura społeczno demograficzna... 24 2.Motywy przyjazdu i źródła wiedzy... 30 3.Zakres wykorzystania usług i ocena sanatoriów... 34 4.Opinie o Horyńcu-Zdroju... 38 Zestawienie najważniejszych wyników badań... 46... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 2

Wstęp W lipcu 2012 roku, studenci i pracownicy Katedry Socjologii Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie przeprowadzili terenowe badania socjologiczne z mieszkańcami gminy Horyniec-Zdrój oraz kuracjuszami horynieckich sanatoriów. Badania te zostały zrealizowane w ramach wakacyjnych praktyk studenckich, w których wzięło udział 19 studentek i studentów socjologii WSPA oraz dwoje opiekunów, pracowników naukowych Uczelni. 1 Inicjatorami praktyk byli: Pan Paweł Bietkowski, Dyrektor Fundacji im. Zygmunta i Jana Karłowskich oraz Pan Wiesław Kapel, Wójt gminy Lubaczów oraz Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych gminy Lubaczów. Wysiłek organizacyjny wzięło na siebie Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno- Gospodarczych Gminy Lubaczów wraz z Urzędem Gminy Lubaczów. Praktyki były dofinansowane ze środków Województwa Podkarpackiego. Dofinansowanie objęło zakwaterowanie i wyżywienie studentów oraz opiekunów praktyk, jak również druk kwestionariuszy. Natomiast cały proces badawczy został zrealizowany nieodpłatnie przez studentów i pracowników Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie (obejmował: budowę narzędzi badawczych, druk kwestionariuszy, realizację badań terenowych wraz z transportem ankieterów do miejscowości objętych badaniem, kodowanie kwestionariuszy, utworzenie zbioru, analizę statystyczną oraz przygotowanie raportu z badań). Problematyka badań przeprowadzonych wśród mieszkańców gminy Horyniec-Zdrój koncentrowała się głównie gotowości do podjęcia działalności gospodarczej (w tym zakładania gospodarstw agroturystycznych), związanych z tym potrzeb i oczekiwań (finansowych, infrastrukturalnych), postulowanego kierunku rozwoju gmin oraz obecnej sytuacji finansowej ludności i planów migracyjnych. Za cel postawiliśmy sobie próbę udzielenia odpowiedzi na następujące pytania badawcze: (1) jaka jest obecna sytuacja zawodowa mieszkańców gminy? (2) jaka jest ich sytuacja materialna (ze szczególnym uwzględnieniem problemu ubóstwa)? (3) jakie są opinie mieszkańców o walorach turystycznych gminy i zakresie ich wykorzystania? (4) jakie są plany rozwoju zawodowego, 1 Badania w gminie Horyniec-Zdrój były częścią szerszego projektu, do którego należało też podobne badanie (mieszkańców) gminy Lubaczów. Wyniki tamtych badań przedstawione są w osobnym raporcie. Opiekunami praktyk studenckich byli: dr Renata Maciejewska i dr Paweł Rydzewski (Katedra Socjologii WSPA w Lublinie). 3

jaki jest poziom gotowości do podjęcia (nowej) aktywności zawodowej (5) jakie są opinie mieszkańców o właściwym kierunku rozwoju gminy? (6) jakie są plany emigracyjne mieszkańców gminy, związane z poszukiwaniem (zmianą) pracy? Problematyka badań przeprowadzonych z kuracjuszami dwóch największych horynieckich sanatoriów (Uzdrowisko Horyniec Spółka z o.o. i CRR KRUS) związana była z próbą odpowiedzi na następujące pytania: (1) jaka jest struktura społeczno demograficzna kuracjuszy? (2) jakie są najważniejsze motywy ich przyjazdu do Horyńca-Zdroju? (3) jaki jest zakres wykorzystania usług oferowanych przez sanatoria oraz jaka jest ogólna ocena tych usług? (4) jakie są opinie kuracjuszy o Horyńcu-Zdroju? Na terenie gminy Horyniec-Zdrój przeprowadzono łącznie 219 wywiadów kwestionariuszowych z mieszkańcami, pozyskano też (częściowo jako wywiady, częściowo jako ankiety) 245 wypełnionych kwestionariuszy z dwóch największych sanatoriów (CRR KRUS i Uzdrowiska Horyniec). Nie uzyskaliśmy zgody na przeprowadzenie badań w najmniejszym sanatorium - Bajka. Łącznie, w obydwu badaniach zebraliśmy 464 wypełnione kwestionariusze. Trzeba podkreślić, że są to pierwsze badania społeczne w gminie Horyniec-Zdrój, przeprowadzone na taką skalę oraz z zastosowaniem w pełni profesjonalnej metodologii. Wyniki badań posłużą przede wszystkim do opracowania strategii rozwoju gminy Horyniec- Zdrój. Niniejszy raport został napisany pod dużą presją upływających terminów, wiele analiz mogłoby zostać pogłębionych i uzupełnionych komentarzem socjologicznym zabrakło jednak na to czasu. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby w przyszłości wrócić do i bardziej szczegółowo opracować wybrane zagadnienia zwłaszcza te, które okażą się szczególnie istotne dla odbiorców wyników niniejszych badań. Pragnę wyrazić wdzięczność ludziom, którzy w różny sposób przyczynili się do pomyślnego zakończenia terenowej fazy badań lub też po prostu je wymyślili. Składam podziękowania (według kolejności nawiązywania kontaktu): Panu Krzyszofowi Woźny, Prezesowi Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Horynieckiej, Panu Pawłowi Bietkowskiemu, Dyrektorowi Fundacji im. Zygmunta i Jana Karłowskich, Panu Wiesławowi Kapelowi, Wójtowi gminy Lubaczów, Księdzu Waldemarowi Waldowi, Proboszczowi Parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Horyńcu-Zdroju, Panu Jerzemu Zarębskiemu, Prezesowi Uzdrowisko Horyniec Spółka z o.o., Panu Piotrowi Łuczyszynowi, kierownikowi NZZOZ Uzdrowisko Horyniec Spółka z o.o.,, Pani Joannie Bukowczyk, Prezes CRR KRUS w Horyńcu-Zdroju oraz wszystkim mieszkańcom gminy i kuracjuszom, którzy zgodzili się 4

wziąć udział w badaniach. Metodologia badania Pierwszą część badań (z mieszkańcami gminy) przeprowadzono z 219 osobami, w tym 126 kobietami i 93 mężczyznami, w różnym wieku i o różnym poziomie wykształcenia (szczegółowe informacje zawarto w poniższych tabelach). Wywiady kwestionariuszowe zrealizowano w 4 miejscowościach wchodzących w skład gminy (Horyńcu-Zdroju, Werchracie, Nowym Bruśnie i Nowinach Horynieckich). Objęcie badaniami wszystkich miejscowości było niemożliwe ze względu na ograniczenia czasowe i finansowe projektu. Zastosowano celowy dobór próby, kierując się zarówno rozmieszczeniem terytorialnym miejscowości, jak też ich zróżnicowanymi funkcjami w gminie. Tab. 1: Struktura próby według miejscowości zamieszkania 2 Częstość Horyniec-Zdrój 158 72,1 72,1 72,1 Werchrata 19 8,7 8,7 80,8 Nowe Brusno 29 13,2 13,2 94,1 Nowiny Horynieckie 13 5,9 5,9 100,0 Ogółem 219 100,0 100,0 Tab. 2: Struktura próby według płci Częstość Kobieta 126 57,5 57,5 57,5 Mężczyzna 93 42,5 42,5 100,0 Ogółem 219 100,0 100,0 Tab. 3: Struktura próby według poziomu wykształcenia Częstość Podstawowe 27 12,3 12,3 12,3 Zasadnicze zawodowe 53 24,2 24,2 36,5 Średnie 115 52,5 52,5 89,0 Wyższe 24 11,0 11,0 100,0 2 W tabelach: procent jest obliczany w stosunku do wielkości całej próby (łącznie z brakami ). jest obliczany w stosunku do odpowiedzi, które padły (z pominięciem braków ). Inna jest więc tzw. podstawa procentowania. W przypadku, gdy nie występują braki te dwa typy procentów są takie same. 5

Ogółem 219 100,0 100,0 Tab. 4: Struktura próby według obecnej sytuacji zawodowej Częstość Pracuje w rolnictwie 28 12,8 13,0 13,0 Pracuje poza rolnictwem 73 33,3 33,8 46,8 Pracuje częściowo w rolnictwie, 21 9,6 9,7 56,5 częściowo poza rolnictwem Nie pracuje zawodowo 94 42,9 43,5 100,0 Ogółem 216 98,6 100,0 Braki Systemowe braki 3 1,4 Ogółem 219 100,0 Tab. 5: Struktura próby mieszkańców gminy według średniej wieku Płeć Średnia N Odchylenie standardowe Kobieta 45,1825 126 14,75149 Mężczyzna 44,9247 93 12,91295 Ogółem 45,0731 219 13,96996 W drugiej części badań (przeprowadzonych z kuracjuszami horynieckich sanatoriów) wzięło udział 254 osób, w tym 170 kobiet i 77 mężczyzn. 3 Średnia wieku ba wyniosła ok. 63 lata. Pozostałe cechy społeczno demograficzne ba kuracjuszy podano w części II raportu, w rozdziale Struktura społeczno demograficzna. Badania kuracjuszy przeprowadzono w trzech turach: (1) połowa lipca (KRUS ankiety), (2) koniec lipca (Uzdrowisko Horyniec wywiady), (3) początek września (KRUS ankiety). Tab. 6: Struktura próby kuracjuszy według średniej wieku Płeć Średnia N Odchylenie standardowe Kobieta 62,3313 160 9,72368 Mężczyzna 65,3857 70 11,81413 Ogółem 63,2609 230 10,47316 W badaniach socjologicznych jedną z kwestii metodologicznych jest 3 W 7 przypadkach respondenci nie odpowiedzieli na pytanie o płeć w samodzielnie wypełnianych 6

określenie poziomu reprezentatywności próby. Nielosowy charakter próby, jak też fakt nie pokrycia badaniami wszystkich miejscowości gminy skłania do ostrożności i zachowania należytego dystansu wobec rezultatów badania. Podobnie, w części badań, którymi objęto kuracjuszy horynieckich sanatoriów. Tu podstawową kwestią jest termin badania: zapewne istnieje powiązanie cech respondentów z czasem ich pobytu w Horyńcu-Zdroju. Jednak obliczenie błędu oszacowania wymagałoby znajomości wielu cech tej populacji w przekroju rocznym (i to nie tylko z jednego roku), a taką wiedzą nie dysponujemy. Cechy próby zadecydowały też o języku analiz: obok określeń typu mieszkańcy gminy, kuracjusze, w tekście pojawiają się często terminy respondenci, osoby badane, itp. jako sformułowania ostrożniejsze z perspektywy uogólniania wyników badania. W badaniach zastosowano indywidualne, bezpośrednie wywiady kwestionariuszowe, przebiegające z wykorzystaniem standaryzowanego kwestionariusza wywiadu jako narzędzia badawczego (badanie mieszkańców i części kuracjuszy - tylko w Uzdrowisku Horyniec) oraz kwestionariusza ankiety (badanie kuracjuszy w KRUS). 4 Wzory kwestionariuszy znajdują się w aneksach. W statycznej analizie wykorzystano pakiet IBM SPSS 20. Ze względu na nielosowy dobór próby w analizie zastosowano jedynie narzędzia typowe dla opisu statystycznego (bardziej zaawansowane analizy, związane z wnioskowaniem statystycznym wymagają losowego doboru próby), tzn. rozkłady częstości, porównywanie średnich i tabele dwuzmiennowe oraz rozkłady częstości i tabele dla odpowiedzi wielokrotnych. Elementem organizacji badań tego typu jest odpowiednia polityka informacyjna. Władze gminy Horyniec-Zdrój zostały poinformowane o planowanych badaniach przez Pana Pawła Bietkowskiego, dyrektora Fundacji im. Zygmunta i Jana Karłowskich dwukrotnie (w kwietniu oraz ponownie w czerwcu 2012 roku) podczas posiedzeń Rady Gminy. Pan Paweł Bietkowski zwrócił się też do Proboszcza Parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Horyńcu-Zdroju, ks. Waldemara Czerwonki, z prośbą o odczytanie w kościele parafialnym informacji o planowanych badaniach. Przekazanie tej informacji parafianom w bardzo dużym stopniu przyczyniło się do sprawnej realizacji badań w Horyńcu-Zdroju. Podobne prośby skierowałem (telefonicznie) do księży proboszczów w Nowym Bruśnie i Werchracie. Praktyka włączania struktur Kościoła w badania społeczne prowadzone w środowiskach wiejskich lub małomiasteczkowych ma długą tradycję (nie tylko w Polsce). Małe kwestionariuszach ankiet. 4 Narzędzie do badania kuracjuszy zostało zaplanowane jako ankieta (do samodzielnego wypełnienia), jednak w części badań było wykorzystane w funkcji kwestionariusza wywiadu. 7

społeczności lokalne z dużo większym zaufaniem przyjmują badaczy, gdy mogą oni liczyć na poparcie społecznych liderów, do których zaliczają się duchowni. Studenci praktykanci mogli się przekonać o dużej skuteczności takich działań, gdy byli czasami wręcz zapraszani przez mieszkańców Horyńca-Zdroju, chętnych do wzięcia udziału w badaniach, o których słyszeli w kościele. O badaniach informowały też lokalne serwisy internetowe (Dziennik Horyniec.NET), strona internetowa gminy Lubaczów oraz plakaty. Badaniami zainteresowały się także lokalne media (TV Lubaczów i Polskie Radio Rzeszów). 8

Część I: Badanie mieszkańców gminy 9

1.Sytuacja materialna Ponad połowa (54,2%) respondentów uważa, ze ich dochody są takie same jak innych mieszkańców gminy. Własne dochody jako niższe ocenia ok. 23,6%, zaś jako wyższe ok. 17,6% ba. Tab. 7: Przeciętne dochody w porównaniu z dochodami większości mieszkańców gminy Częstość Dużo wyższe 4 1,8 1,9 1,9 Wyższe 30 13,7 13,9 15,7 Mniej więcej takie same 117 53,4 54,2 69,9 Niższe 33 15,1 15,3 85,2 Dużo niższe 18 8,2 8,3 93,5 TRUDNO POWIEDZIEĆ 14 6,4 6,5 100,0 Ogółem 216 98,6 100,0 Braki Systemowe braki 3 1,4 Ogółem 219 100,0 Porównując obecną sytuację finansową z tą sprzed około trzech lat, najliczniejsza grupa respondentów dochodzi do wniosku, że w tym zakresie w zasadzie nic się nie zmieniło (39%). Polepszenie sytuacji finansowej zauważyło po ok. 23% ba, zaś zubożenie miało miejsce w przypadku ok. 37% ba (w tym zubożenie znaczne ok. 13%). Tab. 8: Porównanie obecnej sytuacji finansowej z sytuacją sprzed trzech lat Częstość Obecnie jest znacznie lepsza 10 4,6 4,6 4,6 Trochę lepsza 39 17,8 17,9 22,5 Mniej więcej taka sama 85 38,8 39,0 61,5 Trochę gorsza 53 24,2 24,3 85,8 Znacznie gorsza 28 12,8 12,8 98,6 TRUDNO POWIEDZIEĆ 3 1,4 1,4 100,0 Ogółem 218 99,5 100,0 Braki Systemowe braki 1,5 Ogółem 219 100,0 Proces pauperyzacji obserwowany w okresie ostatnich trzech lat narasta wraz z wiekiem. Poprawa sytuacji materialnej dotyczy osób o średniej wieku 36-42 lata, zaś 10

pogorszenie dotyczy osób o średniej wieku 46-50 lat. Tab. 9: Porównanie obecnej sytuacji finansowej z sytuacją sprzed trzech lat Średnia N Odchylenie standardowe Obecnie jest znacznie lepsza 36,1000 10 16,10003 Trochę lepsza 41,9487 39 14,61605 Mniej więcej taka sama 45,3647 85 13,58470 Trochę gorsza 46,1321 53 12,35849 Znacznie gorsza 49,8929 28 13,64725 TRUDNO POWIEDZIEĆ 52,3333 3 20,98412 Ogółem 45,1927 218 13,88928 Respondentów zapytano również, czy w ciągu ostatniego roku zdarzało się, że nie starczało pieniędzy na zakup żywności lub ubrania, pokrycie kosztów związanych z leczeniem, opłatę rachunków lub kosztów kształcenia. 5 W zakresie trzech pierwszych wskaźników, dotyczących potrzeb bardziej podstawowych, sytuacje takie miały miejsce w ok. 21-22% przypadków. Tab. 10: W ciągu ostatnich 12 miesięcy nie starczało na zakup żywności lub ubrania Częstość Tak 46 21,0 21,0 21,0 Nie 171 78,1 78,1 99,1 NIE WIEM 2,9,9 100,0 Ogółem 219 100,0 100,0 Tab. 11: W ciągu ostatnich 12 miesięcy nie starczało na pokrycie wydatków związanych z leczeniem/opieką lekarską Częstość Tak 46 21,0 21,0 21,0 Nie 172 78,5 78,5 99,5 NIE WIEM 1,5,5 100,0 Ogółem 219 100,0 100,0 Tab. 12: W ciągu ostatnich 12 miesięcy nie starczało na opłacenie rachunków Częstość Tak 49 22,4 22,4 22,4 5 Pytania te wzorowano na pytaniach kwestionariusza PGSS (http://pgss.iss.uw.edu.pl/) 11

Nie 169 77,2 77,2 99,5 NIE WIEM 1,5,5 100,0 Ogółem 219 100,0 100,0 Tab. 13: W ciągu ostatnich 12 miesięcy nie starczało na pokrycie kosztów nauki/kształcenia się Częstość Tak 28 12,8 12,9 12,9 Nie 176 80,4 81,1 94,0 NIE WIEM 13 5,9 6,0 100,0 Ogółem 217 99,1 100,0 Braki Systemowe braki 2,9 Ogółem 219 100,0 12

2.Sytuacja zawodowa i plany rozwoju zawodowego Wśród pracujących zawodowo większość stanowią osoby raczej niezadowolone z wysokości dochodów (ok. 46%), Znaczący odsetek to także osoby raczej zadowolone z finansowego wymiaru pracy (ok. 35%). Tylko 5% ba jest bardzo niezadowolonych z wysokości dochodów z pracy. Respondentów poproszono też o ocenę wysiłku włożonego w wykonywanie pracy zawodowej. Z tego aspektu pracy badani mieszkańcy są częściej zadowoleni (ok. 2/3 ba) niż niezadowoleni. Zdecydowana większość (ponad 3/4 pracujących mieszkańców gminy) jest zadowolona z warunków zdrowotnych w pracy zawodowej. Zbadano również subiektywne odczucie tego wymiaru satysfakcji z pracy jakim jest doświadczanie szacunku i uznania. Ponad 80% respondentów jest zadowolona z tego aspektu swojej pracy (w tym ponad 1/3 to osoby bardzo zadowolone). Tab. 14: Zadowolenie z pracy zawodowej: wysokość dochodów Częstość Bardzo zadowolony(a) 6 2,7 5,0 5,0 Raczej zadowolony(a) 42 19,2 35,0 40,0 Raczej niezadowolony(a) 55 25,1 45,8 85,8 Bardzo niezadowolony(a) 16 7,3 13,3 99,2 TRUDNO POWIEDZIEĆ 1,5,8 100,0 Ogółem 120 54,8 100,0 Braki Systemowe braki 99 45,2 Ogółem 219 100,0 Tab. 15: Zadowolenie z pracy zawodowej: wysiłek Braki Częstość Bardzo zadowolony(a) 17 7,8 14,2 14,2 Raczej zadowolony(a) 58 26,5 48,3 62,5 Raczej niezadowolony(a) 31 14,2 25,8 88,3 Bardzo niezadowolony(a) 10 4,6 8,3 96,7 TRUDNO POWIEDZIEĆ 4 1,8 3,3 100,0 Ogółem 120 54,8 100,0 Systemowe braki 99 45,2 13

Ogółem 219 100,0 Tab. 16: Zadowolenie z pracy zawodowej: warunki zdrowotne Częstość Bardzo zadowolony(a) 32 14,6 26,7 26,7 Raczej zadowolony(a) 62 28,3 51,7 78,3 Raczej niezadowolony(a) 16 7,3 13,3 91,7 Bardzo niezadowolony(a) 8 3,7 6,7 98,3 TRUDNO POWIEDZIEĆ 2,9 1,7 100,0 Ogółem 120 54,8 100,0 Braki Systemowe braki 99 45,2 Ogółem 219 100,0 Tab. 17: Zadowolenie z pracy zawodowej: szacunek, uznanie Częstość Bardzo zadowolony(a) 42 19,2 35,0 35,0 Raczej zadowolony(a) 56 25,6 46,7 81,7 Raczej niezadowolony(a) 11 5,0 9,2 90,8 Bardzo niezadowolony(a) 6 2,7 5,0 95,8 TRUDNO POWIEDZIEĆ 5 2,3 4,2 100,0 Ogółem 120 54,8 100,0 Braki Systemowe braki 99 45,2 Ogółem 219 100,0 O rozpoczęciu własnej działalności gospodarczej myśli 12% zba mieszkańców gminy Horyniec-Zdrój. Blisko 86% nie rozważa takiej możliwości. Tab. 18: Czy myśli o rozpoczęciu działalności gospodarczej Częstość Tak 17 7,8 7,8 7,8 Raczej tak 9 4,1 4,1 12,0 Raczej nie 32 14,6 14,7 26,7 Nie 154 70,3 71,0 97,7 NIE WIEM 5 2,3 2,3 100,0 14

Ogółem 217 99,1 100,0 Braki Systemowe 2,9 braki Ogółem 219 100,0 Bardzo niewielu ba jest zainteresowanych prowadzeniem własnej działalności gospodarczej, stąd też niewielka liczba osób, które potrafiły sprecyzować charakter planowanych działań. Na podstawie tej niewielkiej liczby preferencji trudno wyciągać daleko idące wnioski. Można jedynie zauważyć, iż zainteresowanie założeniem gospodarstwa agroturystycznego jest bardzo małe (ok. 5% w przekroju całościowym). Inne formy działalności gospodarczej spotkały się z jeszcze mniejszą aprobatą (1-4%). Tab. 19: Planowany charakter działalności gospodarczej Częstość Prowadzenie gospodarstwa 11 5,0 39,3 39,3 agroturystycznego Produkcja/usługi związanymi z 5 2,3 17,9 57,1 turystyką - na rynek gminny lub powiatowy Produkcja /usługi związanymi z 3 1,4 10,7 67,9 turystyką- na rynek ponadlokalny Produkcja /usługi nie 8 3,7 28,6 96,4 związanymi z turystyką TRUDNO POWIEDZIEĆ 1,5 3,6 100,0 Ogółem 28 12,8 100,0 Braki Systemowe braki 191 87,2 Ogółem 219 100,0 15

3.Ocena walorów turystycznych gminy Mieszkańcy gminy, którzy wzięli udział w badaniu najczęściej (ok. 46%) uważają, że w gminie znajduje się wiele atrakcji ale nie są one w pełni wykorzystywane by przyciągnąć turystów. Znaczna część (ok. 29%) sądzi, że jest niewiele atrakcji lecz mimo to byłaby możliwość przyciągnięcia turystów poprzez promocję tego co jest. Tylko ok. 12% respondentów uważa, że w gminie jest wiele atrakcji turystycznych i przyciągają one turystów. Ok. 9% ba sądzi, że w gminie jest niewiele atrakcji i nie ma w związku z tym możliwości przyciągnięcia turystów. Tab. 20: Ocena walorów gminy pod względem atrakcji turystycznych i przyciągnięcia turystów Częstość Jest wiele atrakcji turystycznych 27 12,3 12,4 12,4 i przyciągają one turystów Jest wiele atrakcji ale nie są one 100 45,7 45,9 58,3 w pełni wykorzystywane by przyciągnąć turystów Jest niewiele atrakcji lecz mimo 63 28,8 28,9 87,2 to byłaby możliwość przyciągnięcia turystów poprzez promocję tego co jest Jest niewiele atrakcji i nie widzę 19 8,7 8,7 95,9 możliwości przyciągnięcia turystów INNA ODPOWIEDZ 2,9,9 96,8 NIE MAM ZDANIA 7 3,2 3,2 100,0 Ogółem 218 99,5 100,0 Braki Systemowe braki 1,5 Ogółem 219 100,0 Na pytanie o najważniejszą atrakcję turystyczną gminy, odpowiedzi były bardzo zróżnicowane, rozproszone (niemal połowę trzeba było zaliczyć do kategorii inne ). Do wymienianych najczęściej należą: cerkiew w Radrużu (ok. 21% wskazań) i zalew w Horyńcu-Zdroju (ok. 11%). Pozostałe skategoryzowane odpowiedzi otrzymały po mniej niż 8% wskazań. 16

Tab. 21: Najważniejsza atrakcja turystyczna na terenie gminy, która mogłaby przyciągnąć turystów Częstość Cerkiew w Radrużu 40 18,3 20,7 20,7 Świątynia Słońca 2,9 1,0 21,8 Rezerwat Sołokije 1,5,5 22,3 Bunkry 2,9 1,0 23,3 Zalew 21 9,6 10,9 34,2 Basen 7 3,2 3,6 37,8 Cerkwie 15 6,8 7,8 45,6 Kaplica/kapliczka 4 1,8 2,1 47,7 Kapliczka w Nowinach 14 6,4 7,3 54,9 Horynieckich INNE 87 39,7 45,1 100,0 Ogółem 193 88,1 100,0 Braki Systemowe braki 26 11,9 Ogółem 219 100,0 17

4.Opinie o kierunku rozwoju gminy Na pytanie o kierunek rozwoju gminy Horyniec-Zdrój, respondenci najczęściej odpowiadali, iż powinno się rozwijać, promować duże przedsiębiorstwa uzdrowiskowe (sanatoria) ok. 39% wyborów (nieco więcej w Horyńcu-Zdroju niż poza Horyńcem). Na drugim miejscu wskazywano rozwój, promocję rolnictwa połączonego z agroturystyką ok. 23% wyborów (znacznie więcej poza Horyńcem niż w Horyńcu-Zdroju), na miejscu trzecim wspieranie rozwoju pensjonatów, mniejszych ośrodków wypoczynkowych ok. 16% wyborów (więcej w Horyńcu-Zdroju niż poza Horyńcem). Inne kierunki rozwoju gminy zyskały już mniejsze poparcie mieszkańców. Tab. 22: Kierunek rozwoju gminy * Miejscowość Miejscowość Ogółem Horyniec- Pozostałe Zdrój Duże przedsiębiorstwa N 62 17 79 uzdrowiskowe(sanatoria) % 39,2% 36,2% 38,5% Pensjonaty, mniejsze ośrodki N 27 6 33 wypoczynkowe % 17,1% 12,8% 16,1% Niewielką prywatną bazę noclegową N 2 3 5 % 1,3% 6,4% 2,4% Prywatną bazę gastronomiczną N 8 0 8 % 5,1% 0,0% 3,9% Rolnictwo połączone z agroturystyką N 31 16 47 % 19,6% 34,0% 22,9% Usługi i/lub produkcję nie związaną z N 23 1 24 działalnością uzdrowiskową lub % 14,6% 2,1% 11,7% turystyczną INNA ODPOWIEDZ N 2 1 3 % 1,3% 2,1% 1,5% TRUDNO POWIEDZIEĆ N 3 3 6 % 1,9% 6,4% 2,9% Ogółem N 158 47 205 % 100,0% 100,0% 100,0% Respondentów zapytano również o to, które rozwiązania komunikacyjne w największym stopniu wpłynęłyby na zwiększenie ruchu turystycznego w gminie Horyniec- 18

Zdrój. Trzy kwestie okazały się dla ba osób najważniejsze (po ok. 46-53% wskazań): (1) uruchomienie połączeń Horyńca-Zdroju z Tomaszowem Lubelskim i /lub Zamościem (częściej wybierane przez mieszkańców Horyńca-Zdroju niż mieszkańców innych miejscowości), (2) przywrócenie komunikacji kolejowej ponadlokalnej, np. Wrocław- Zamość (częściej wybierane przez mieszkańców Horyńca-Zdroju), (3) przywrócenie komunikacji kolejowej lokalnej, np. Horyniec-Zdrój- Zamość (nieco częściej wybierane przez mieszkańców Horyńca-Zdroju; liczba wyborów bardzo zbliżona). Znaczna część wskazań dotyczyła również: wybudowania drogi Prusie Hrebenne (ok. 34%) (częściej wybierane przez mieszkańców innych miejscowości, niż przez mieszkańców Horyńca- Zdroju), wyremontowania odcinka drogi Podemszczyzna- Brusno- Płazów (ok. 29%) (częściej wybierane przez mieszkańców innych miejscowości, niż przez mieszkańców Horyńca-Zdroju) oraz dokończenia połączenia drogowego Horyniec-Zdrój- Wólka Horyniecka- Huta Kryształowa (ok. 23%) (częściej wybierane przez mieszkańców Horyńca- Zdroju). Tab. 23: Rozwiązania komunikacyjne, które w największym stopniu wpłynęłyby na zwiększenie ruchu turystycznego w gminie 6 Odpowiedzi N obserwacji Wybudowanie drogi Prusie -Hrebenne 70 14,5% 34,1% Wyremontowanie odcinka drogi 60 12,4% 29,3% Podemszczyzna- Brusno- Płazów Uruchomienie połączeń Horyńca-Zdroju 108 22,4% 52,7% z Tomaszowem Lub. i /lub Zamościem Przywrócenie komunikacji kolejowej 95 19,7% 46,3% lokalnej (np. Horyniec-Zdrój- Zamość) Przywrócenie komunikacji kolejowej 103 21,3% 50,2% ponadlokalnej (np. Wrocław-Zamość) Dokończenie połączenia drogowego 47 9,7% 22,9% Horyniec-Zdrój -Wólka Horyniecka - Huta Kryształowa Ogółem 483 100,0% 235,6% a. Zliczane wartości 1. 6 Tabela z odpowiedziami wielokrotnymi na podstawie pytania kwestionariuszowego, w którym respondenci mogli wskazać dowolną liczbę odpowiedzi (a nie tylko jedną). Tabele takie zwierają zestawienia obserwacji (nie sumujące się do 100%) i odzwierciedlające liczbę wyborów oraz zestawienia odpowiedzi, w których pierwotny rozkład procentowy został wystandaryzowany do wartości 100%. Ta druga wersja jest najczęściej wykorzystywana w tabelach dwuzmiennowych, w celu łatwiejszego uchwycenia związków między zmiennymi (patrz np. kolejna tabela). Natomiast w rozkładach częstości (np. tabela powyżej) opis w tekście opiera się na analizie obserwacji (a nie odpowiedzi, ale są one dostępne, uwidocznione w jednej z kolumn). 19

Tab. 24: Rozwiązania komunikacyjne, które w największym stopniu wpłynęłyby na zwiększenie ruchu turystycznego w gminie według miejscowości zamieszkania Miejscowość Ogółem Horyniec- Pozostałe Zdrój Wybudowanie drogi Prusie -Hrebenne N 49 21 70 % 31,0% 44,7% Wyremontowanie odcinka drogi N 35 25 60 Podemszczyzna- Brusno- Płazów % 22,2% 53,2% Uruchomienie połączeń Horyńca- N 88 20 108 Zdroju z Tomaszowem Lub. i /lub % 55,7% 42,6% Zamościem Przywrócenie komunikacji kolejowej N 75 20 95 lokalnej (np. Horyniec-Zdrój - Zamość) % 47,5% 42,6% Przywrócenie komunikacji kolejowej N 91 12 103 ponadlokalnej (np. Wrocław- Zamość) % 57,6% 25,5% Dokończenie połączenia drogowego N 39 8 47 Horyniec-Zdrój -Wólka Horyniecka - % 24,7% 17,0% Huta Kryształowa Ogółem N 158 47 205 20

5.Plany migracyjne Respondentów zapytano także o ich plany migracyjne związane z podjęciem lub zmianą pracy. Zdecydowana większość (72%) ba nie rozważa wyjazdu z gminy, 9,3% - chce wyjechać czasowo za granicę, zaś 5,6% chce wyjechać do innej miejscowości w Polsce, czasowo lub na stałe (również 5,6%). Chęć wyjazdu z gminy na stałe deklaruje łącznie 7% ba. Dla porównania: wśród mieszkańców wsi sąsiedniego województwa lubelskiego, odsetek osób deklarujących pozostanie na terenie województwa wyniósł 77,1%. 7 Biorąc pod uwagę, iż teren gminy jest znacznie mniejszy niż teren województwa, odsetek 72% w gminie Horyniec-Zdrój jest porównywalny z sytuacją na Lubelszczyźnie. Tak więc wydaje się, iż plany migracyjne ba osób nie odbiegają znacznie od bardziej ogólnych tendencji. Tab. 25: Czy rozważa wyjazd poza granice gminy, w celu podjęcia lub zmiany pracy Częstość Tak - chcę wyjechać do 12 5,5 5,6 5,6 innej miejscowości w Polsce czasowo Tak - chcę wyjechać do 12 5,5 5,6 11,2 innej miejscowości w Polsce na stałe Tak- chcę wyjechać za 20 9,1 9,3 20,6 granicę czasowo Tak- chcę wyjechać za 3 1,4 1,4 22,0 granice na stałe Nie - nie rozważam wyjazdu 154 70,3 72,0 93,9 z mojej gminy INNA ODPOWIEDZ 4 1,8 1,9 95,8 TRUDNO POWIEDZIEĆ 9 4,1 4,2 100,0 Ogółem 214 97,7 100,0 Braki Systemowe braki 5 2,3 Ogółem 219 100,0 7 P.Rydzewski, Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013 w kontekście analiz statystycznych, II cykl badawczy, część druga Mieszkańcy Lubelszczyzny, Lublin 2011, Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, s. 137. 21

22

Część II: Badanie kuracjuszy 23

1.Struktura społeczno demograficzna Mniej więcej połowa kuracjuszy, którzy wzięli udział w badaniu przybyła do Horyńca-Zdroju po raz pierwszy. Spośród tych, którzy odwiedzili uzdrowisko już wcześniej, najliczniejszą grupę tworzą osoby będące w Horyńcu-Zdroju już wcześniej dwa lub trzy razy. Tab. 26: Pierwszy pobyt w Horyńcu-Zdroju Częstość Tak 120 47,2 49,0 49,0 Nie 125 49,2 51,0 100,0 Ogółem 245 96,5 100,0 Braki 9 3,5 Ogółem 254 100,0 Tab. 27: Liczba pobytów w Horyńcu-Zdroju Częstość 1,00 14 5,5 10,1 10,1 2,00 42 16,5 30,2 40,3 3,00 23 9,1 16,5 56,8 4,00 18 7,1 12,9 69,8 5,00 12 4,7 8,6 78,4 6,00 7 2,8 5,0 83,5 7,00 1,4,7 84,2 8,00 6 2,4 4,3 88,5 9,00 4 1,6 2,9 91,4 10,00 3 1,2 2,2 93,5 12,00 4 1,6 2,9 96,4 13,00 3 1,2 2,2 98,6 15,00 1,4,7 99,3 17,00 1,4,7 100,0 Ogółem 139 54,7 100,0 Braki 115 45,3 Ogółem 254 100,0 Większość kuracjuszy (ok. 2/3) w ciągu ostatnich pięciu lat przebywała także w innych uzdrowiskach, najczęściej był to jeden, dwa lub trzy pobyty. Są to więc najczęściej osoby, które mają możliwość porównania warunków horynieckich z innymi. Ok. 3/4 24

ba to osoby, które (przeciętnie) każdego roku przebywają na leczeniu uzdrowiskowym. Dla zaledwie 1/5 ba obecny pobyt był pierwszym przyjazdem do uzdrowiska w ciągu ostatnich pięciu lat. Tab. 28: Liczba innych odwiedzanych uzdrowisk w ciągu ostatnich 5 lat Częstość 1,00 43 16,9 27,0 27,0 2,00 34 13,4 21,4 48,4 3,00 44 17,3 27,7 76,1 4,00 10 3,9 6,3 82,4 5,00 18 7,1 11,3 93,7 7,00 2,8 1,3 95,0 8,00 3 1,2 1,9 96,9 10,00 4 1,6 2,5 99,4 22,00 1,4,6 100,0 Ogółem 159 62,6 100,0 Braki 95 37,4 Ogółem 254 100,0 Tab. 29: Łączna liczba pobytów w uzdrowiskach w ciągu ostatnich 5 lat Częstość 1,00 22 8,7 14,3 14,3 2,00 28 11,0 18,2 32,5 3,00 21 8,3 13,6 46,1 4,00 18 7,1 11,7 57,8 5,00 25 9,8 16,2 74,0 6,00 5 2,0 3,2 77,3 7,00 10 3,9 6,5 83,8 8,00 9 3,5 5,8 89,6 9,00 3 1,2 1,9 91,6 10,00 4 1,6 2,6 94,2 12,00 3 1,2 1,9 96,1 14,00 1,4,6 96,8 15,00 1,4,6 97,4 17,00 2,8 1,3 98,7 20,00 2,8 1,3 100,0 Ogółem 154 60,6 100,0 25

Braki 100 39,4 Ogółem 254 100,0 Tab. 30: Pierwszy pobyt w uzdrowisku w ciągu ostatnich 5 lat Częstość Tak 45 17,7 20,8 20,8 Nie 171 67,3 79,2 100,0 Ogółem 216 85,0 100,0 Braki 38 15,0 Ogółem 254 100,0 W badanej grupie kuracjuszy niemal połowa (45%) to osoby, które do Horyńca- Zdroju przyjechały bez skierowania na pobyt/turnus rehabilitacyjny pełnopłatny, znacznie mniejszą grupę (ok. 18%) stanowią osoby ze skierowaniem z NFZ na 21. dniowe uzdrowiskowe leczenie sanatoryjne dorosłych. Niezbyt liczne kategorie tworzą kuracjusze, którzy przyjechali do Horyńca-Zdroju ze skierowaniem z NFZ na 28. dniową uzdrowiskową rehabilitację dla dorosłych w sanatorium uzdrowiskowym oraz ze skierowaniem ambulatoryjnym (po ok. 11-12%). Tab. 31: Podstawa przyjazdu do sanatorium Częstość Ze skierowaniem z NFZ na uzdrowiskowe 45 17,7 18,1 leczenie sanatoryjne dorosłych -21 dni Ze skierowaniem z NFZ na uzdrowiskową 29 11,4 11,6 rehabilitację dla dorosłych w sanatorium uzdrowiskowym - 28 dni Ze skierowaniem z KRUS na rehabilitację 1,4,4 leczniczą Bez skierowania na pobyt/turnus 112 44,1 45,0 rehabilitacyjny pełnopłatny Na turnus rehabilitacyjny z dofinansowaniem 12 4,7 4,8 PFRON Ze skierowaniem z biura podróży 10 3,9 4,0 Bez skierowania na pobyt wypoczynkowy 9 3,5 3,6 Skierowanie ambulatoryjne 31 12,2 12,4 Ogółem 249 98,0 100,0 26

Braki 5 2,0 Ogółem 254 100,0 W badanej grupie kuracjuszy przeważają kobiety (ok. 2/3) oraz osoby z wykształceniem wyższym (również ok. 2/3). Kuracjusze nie posiadający co najmniej średniego wykształcenia stanowią zaledwie 6,5%. Badani kuracjusze najczęściej byli w wieku powyżej 66 lat (40%) oraz 55-65 lat (ok. 38%). Jednak mniej więcej co piąty kuracjusz był młodszy, należał do kategorii wiekowej do 55 lat. Gdy chodzi o sytuację zawodową, to większość (ponad 2/3) stanowią emeryci lub renciści. Ok. 16% kuracjuszy pracuje w sferze budżetowej, ok. 12% to pracownicy sektora prywatnego. Najmniej liczną kategorię stanowią rolnicy (niewiele ponad 2%). Tab. 32: Płeć respondentów Częstość Kobieta 170 66,9 68,8 68,8 Mężczyzna 77 30,3 31,2 100,0 Ogółem 247 97,2 100,0 Braki 7 2,8 Ogółem 254 100,0 Tab. 33: Kategorie wieku respondentów Częstość -55 50 19,7 21,7 21,7 56-65 88 34,6 38,3 60,0 66-92 36,2 40,0 100,0 Ogółem 230 90,6 100,0 Braki 24 9,4 Ogółem 254 100,0 Tab. 34: Wykształcenie respondentów Częstość Podstawowe 5 2,0 2,0 2,0 Zasadnicze zawodowe 11 4,3 4,5 6,5 Średnie 77 30,3 31,4 38,0 27

Wyższe 152 59,8 62,0 100,0 Ogółem 245 96,5 100,0 Braki 9 3,5 Ogółem 254 100,0 Tab. 35: Obecna sytuacja zawodowa Częstość Jestem prywatnym 6 2,4 2,4 2,4 przedsiębiorcą Pracuję u prywatnego 23 9,1 9,3 11,7 przedsiębiorcy Pracuję w sferze 40 15,7 16,2 27,9 budżetowej Jestem rolnikiem 6 2,4 2,4 30,4 Jestem emerytem lub 160 63,0 64,8 95,1 rencistą Inna odpowiedź 12 4,7 4,9 100,0 Ogółem 247 97,2 100,0 Braki 7 2,8 Ogółem 254 100,0 Kuracjuszy zapytano o ich ocenę własnych dochodów, w porównaniu z dochodami większości Polaków (zdając sobie sprawę, że pytanie wprost o wysokość dochodów byłoby w tym kontekście badawczym niewskazane). Rozkład odpowiedzi jest niemal rozkładem normalnym (krzywa Gaussa): najliczniejsza grupa (ok. 35%) uważa swoje dochody za mniej więcej takie same jak innych, dochody (ogółem) wyższe deklaruje ok. 24%, niższe (ogółem) ok. 30% (w tym tylko 9,5% stanowią dużo niższe). Co dziesiąty badany nie potrafił oszacować wysokości swoich dochodów na tle innych Polaków. Tab. 36: Przeciętne dochody w porównaniu z dochodami większości Polaków Częstość Dużo wyższe 5 2,0 2,1 2,1 Wyższe 53 20,9 22,0 24,1 Mniej więcej takie 85 33,5 35,3 59,3 same Niższe 51 20,1 21,2 80,5 28

Dużo niższe 23 9,1 9,5 90,0 Trudno powiedzieć 24 9,4 10,0 100,0 Ogółem 241 94,9 100,0 Braki 13 5,1 Ogółem 254 100,0 Zdecydowana większość(ok. 2/3) ba kuracjuszy przyjechała do Horyńca- Zdroju z miejscowości oddalonej o co najmniej 200 km. Jeżeli dodać do tego kuracjuszy z miejscowości oddalonych o ok. 101-200 km, to okaże się, że ok. 85% horynieckich kuracjuszy przyjeżdża z miejscowości położonych w odległości co najmniej 100 km. Jedynie 2,8% to mieszkańcy najbliższych okolic, mieszkający w promieniu 25 km od Horyńca- Zdroju. Tab. 37: Odległość zamieszkania od Horyńca-Zdroju- Zdroju Częstoś ć do 25 km 7 2,8 2,8 2,8 26-100 km 29 11,4 11,7 14,5 101-200 km 44 17,3 17,7 32,3 powyżej 200 km 168 66,1 67,7 100,0 Ogółem 248 97,6 100,0 Braki 6 2,4 Ogółem 254 100,0 Przedstawione dane przeczą przekonaniu, że Horyniec-Zdrój to uzdrowisko, do którego przyjeżdżają głównie osoby o niskich dochodach i niskim poziomie wykształcenia, a także przede wszystkim rolnicy. Przeciętny kuracjusz to osoba z co najmniej wykształceniem średnim (ale najczęściej wyższym), o przeciętnych dochodach, emeryt lub rencista (ale spora grupa ok. 1/4 - to osoby aktywne zawodowo: zatrudnione w sferze budżetowej lub przedsiębiorstwach prywatnych). Najczęściej są to mieszkańcy innych województw. 29

2.Motywy przyjazdu i źródła wiedzy Najczęściej wskazywanym motywem przyjazdu do Horyńca-Zdroju jest dostępność zabiegów z wykorzystaniem borowiny i wód leczniczych (motyw pojawił się w wypowiedziach 3/4 respondentów), na drugim miejscu pod względem liczby wskazań są walory przyrodnicze i kulturowe Horyńca-Zdroju i/lub okolic (w ponad połowie wypowiedzi), następnie - dobra opinia o sanatorium wśród znajomych (w prawie połowie wypowiedzi). Jako kolejne motywy pojawiają się: warunki pobytu i efekty leczenia w sanatorium (każdy z tych motywów w ok. 40% wypowiedzi). Najrzadszym motywem jest atrakcyjna oferta cenowa sanatorium (w ok. 20% wypowiedzi respondentów). Tab. 38: Motywy przyjazdu do Horyńca-Zdroju Odpowiedzi N obserwacji Dostępność zabiegów z wykorzystaniem 179 19,9% 73,1% borowiny i wód leczniczych Walory przyrodnicze i kulturowe Horyńca- 134 14,9% 54,7% Zdroju i/lub okolic Warunki pobytu w sanatorium 102 11,3% 41,6% Efekty leczenia w sanatorium 100 11,1% 40,8% Atrakcyjne położenie sanatorium w 89 9,9% 36,3% Horyńcu-Zdroju Bliska odległość od miejsca zamieszkania 60 6,7% 24,5% Dobra opinia o sanatorium wśród 116 12,9% 47,3% znajomych Atrakcyjna oferta cenowa sanatorium 48 5,3% 19,6% Dobre wrażenia z wcześniejszych pobytów 72 8,0% 29,4% w tym sanatorium Ogółem 900 100,0% 367,3% Odpowiedzi wielokrotne: zliczane wartości 1 Motywy przyjazdu do Horyńca-Zdroju nie zależą od tego, czy jest to pierwsza wizyta, czy kolejna (z wyjątkiem wskazań w oczywisty sposób związanych z posiadaniem lub nie posiadaniem wcześniejszych doświadczeń w tym zakresie). Tab. 39: Motywy przyjazdu do Horyńca-Zdroju według pierwszego/kolejnego pobytu w Horyńcu- Zdroju Pierwszy pobyt w Horyńcu- Ogółem 30

Zdroju Tak Nie Dostępność zabiegów z N 71 100 171 wykorzystaniem borowiny i wód % 21,4% 19,0% leczniczych Walory przyrodnicze i kulturowe N 49 78 127 Horyńca-Zdroju i/lub okolic % 14,8% 14,9% Warunki pobytu w sanatorium N 35 59 94 % 10,5% 11,2% Efekty leczenia w sanatorium N 24 69 93 % 7,2% 13,1% Atrakcyjne położenie sanatorium w N 35 50 85 Horyńcu-Zdroju % 10,5% 9,5% Bliska odległość od miejsca N 27 31 58 zamieszkania % 8,1% 5,9% Dobra opinia o sanatorium wśród N 63 50 113 znajomych % 19,0% 9,5% Atrakcyjna oferta cenowa N 19 28 47 sanatorium % 5,7% 5,3% Dobre wrażenia z wcześniejszych N 9 60 69 pobytów w tym sanatorium % 2,7% 11,4% Ogółem N 332 525 857 owanie i podsumowanie ogółem są oparte na odpowiedziach. A. Zliczane wartości 1. Generalnie, motywy przyjazdu do Horyńca-Zdroju nie są wyraźnie związane z poziomem wykształcenia. Jedyna wybijająca się różnica, to częstsze docenianie walorów przyrodniczych i kulturowych Horyńca-Zdroju i/lub okolic przez osoby z wyższym wykształceniem w stosunku do pozostałych (16,7% w porównaniu z 12,2%). Tab. 40: Motywy przyjazdu do Horyńca-Zdroju według poziomu wykształcenia Wykształcenie Ogółem Wyższe Pozostałe Dostępność zabiegów z N 105 74 179 wykorzystaniem borowiny i wód % 19,5% 20,5% leczniczych Walory przyrodnicze i kulturowe N 90 44 134 Horyńca-Zdroju i/lub okolic % 16,7% 12,2% Warunki pobytu w sanatorium N 59 43 102 31

% 10,9% 11,9% Efekty leczenia w sanatorium N 56 44 100 % 10,4% 12,2% Atrakcyjne położenie sanatorium w N 57 32 89 Horyńcu-Zdroju % 10,6% 8,9% Bliska odległość od miejsca N 22 38 60 zamieszkania % 4,1% 10,5% Dobra opinia o sanatorium wśród N 67 49 116 znajomych % 12,4% 13,6% Atrakcyjna oferta cenowa N 30 18 48 sanatorium % 5,6% 5,0% Dobre wrażenia z wcześniejszych N 53 19 72 pobytów w tym sanatorium % 9,8% 5,3% Ogółem N 539 361 900 owanie i podsumowanie ogółem są oparte na odpowiedziach. A. Zliczane wartości 1. Kuracjuszy zapytano również, skąd dowiedzieli się o sanatorium, z którego usług obecnie korzystają. Najczęściej wiedzę o sanatorium kuracjusze uzyskiwali od znajomych lub rodziny (blisko 80% wskazań), dużo rzadziej wskazywana była strona internetowa sanatorium (ok. 27% wskazań), zaś jedynie sporadycznie materiały reklamowe (11%) i inne źródła. Tab. 41: Źródło wiedzy o sanatorium Odpowiedzi N obserwacji Ze strony internetowej sanatorium 62 20,9% 27,3% Z innej strony internetowej 14 4,7% 6,2% Z materiałów reklamowych 25 8,4% 11,0% sanatorium Z prasy, radia lub telewizji 21 7,1% 9,3% Od znajomych lub rodziny 174 58,8% 76,7% Ogółem 296 100,0% 130,4% A. Zliczane wartości 1. Strona internetowa sanatorium była źródłem wiedzy częściej dla kuracjuszy o dochodach przeciętnych lub wyższych niż dla kuracjuszy o niższych dochodach (22-26% w stosunku do ok. 16%), którzy natomiast częściej korzystali z materiałów reklamowych (13,4% w stosunku do 6-8%). Tab. 42: Źródło wiedzy o sanatorium według poziomu dochodów Przeciętne dochody w porównaniu z Ogółem 32

dochodami większości Polaków Wyższe Takie same Niższe Ze strony internetowej sanatorium N 15 27 13 55 % 22,1% 25,5% 15,9% Z innej strony internetowej N 4 6 2 12 % 5,9% 5,7% 2,4% Z materiałów reklamowych N 4 8 11 23 sanatorium % 5,9% 7,5% 13,4% Z prasy, radia lub telewizji N 4 6 8 18 % 5,9% 5,7% 9,8% Od znajomych lub rodziny N 41 59 48 148 % 60,3% 55,7% 58,5% Ogółem N 68 106 82 256 owanie i podsumowanie ogółem są oparte na odpowiedziach. A. Zliczane wartości 1. 33

3.Zakres wykorzystania usług i ocena sanatoriów W trakcie pobytu w sanatorium kuracjusze najczęściej korzystali z pływalni Wodny Świat (3/4 wszystkich wskazań), często z wycieczek autokarowych (po kraju ok. 45%, do Lwowa ok. 42%), nieco rzadziej korzystali oferty gastronomicznej (ok. 37% wszystkich wskazań), bezprzewodowego dostępu do Internetu (34%) i biblioteki (ok. 33%). Dużo rzadziej z pozostałych elementów oferty. Jeżeli usługi, z których skorzystali kuracjusze podzielić na te, które oferowały sanatoria oraz te, które były dostępne poza sanatoriami, to okazuje się, że proporcje między nimi miały się jak 3 do 2. Jest więc zauważalna przewaga wykorzystania usług sanatoryjnych, lecz nie jest ona przytłaczająca. Popularność pływalni jest, jak się wydaje, czynnikiem rozstrzygającym. Tab. 43: Zakres wykorzystania usług Odpowiedzi N obserwacji Pływalni "Wodny Świat" 183 21,3% 75,0% Z jaskini solnej 57 6,6% 23,4% Siłowni 19 2,2% 7,8% Wypożyczalni rowerów 48 5,6% 19,7% Bezprzewodowego dostępu do Internetu 83 9,6% 34,0% Bilardu lub tenisa stołowego 19 2,2% 7,8% Wieczorków tanecznych w sanatorium 36 4,2% 14,8% Wieczorków tanecznych poza 33 3,8% 13,5% sanatorium Oferty gastronomicznej (kawiarnie, 89 10,3% 36,5% restauracje, itp.) Biblioteki 80 9,3% 32,8% Wycieczki autokarowej krajowej 111 12,9% 45,5% Wycieczki autokarowej do Lwowa 103 12,0% 42,2% Ogółem 861 100,0% 352,9% A. Zliczane wartości 1. Zależność zakresu wykorzystania oferty od poziomu wykształcenia nie jest bardzo silnie zaznaczona, niemniej pod paroma względami niewielkie różnice występują. Dotyczy to korzystania z: siłowni, bezprzewodowego Internetu i biblioteki (częściej korzystają z tych usług kuracjusze z wyższym wykształceniem), a także wieczorków tanecznych - tak w sanatorium, jak też poza sanatorium (z tych usług nieco częściej korzystają kuracjusze nie posiadający wyższego wykształcenia). 34

Tab. 44: Zakres wykorzystania usług według poziomu wykształcenia Wykształcenie Ogółem Wyższe Pozostałe Pływalni "Wodny Świat" N 111 72 183 % 20,4% 22,8% Z jaskini solnej N 38 19 57 % 7,0% 6,0% Siłowni N 16 3 19 % 2,9% 0,9% Wypożyczalni rowerów N 30 18 48 % 5,5% 5,7% Bezprzewodowego dostępu do N 60 23 83 Internetu % 11,0% 7,3% Bilardu lub tenisa stołowego N 11 8 19 % 2,0% 2,5% Wieczorków tanecznych w N 16 20 36 sanatorium % 2,9% 6,3% Wieczorków tanecznych poza N 18 15 33 sanatorium % 3,3% 4,7% Oferty gastronomicznej (kawiarnie, N 54 35 89 restauracje, itp.) % 9,9% 11,1% Biblioteki N 56 24 80 % 10,3% 7,6% Wycieczki autokarowej krajowej N 69 42 111 % 12,7% 13,3% Wycieczki autokarowej do Lwowa N 66 37 103 % 12,1% 11,7% Ogółem N 545 316 861 owanie i podsumowanie ogółem są oparte na odpowiedziach. A. Zliczane wartości 1. Podobnie z uwzględnieniem poziomu dochodów: różnice wykorzystania ofert są niewielkie. Dotyczy to jedynie korzystania z bezprzewodowego Internetu (osoby z wyższymi dochodami korzystają nieco częściej) oraz krajowych wycieczek autokarowych (nieco częściej korzystają osoby o niższych dochodach). Tab. 45: Zakres wykorzystania usług według poziomu dochodów Przeciętne dochody w porównaniu z dochodami większości Polaków Ogółe m Wyższe Takie same Niższe Pływalni "Wodny Świat" N 45 66 47 158 35

% 21,2% 21,6% 20,3% Z jaskini solnej N 14 23 12 49 % 6,6% 7,5% 5,2% Siłowni N 6 8 5 19 % 2,8% 2,6% 2,2% Wypożyczalni rowerów N 10 19 11 40 % 4,7% 6,2% 4,8% Bezprzewodowego dostępu N 26 29 16 71 do Internetu % 12,3% 9,5% 6,9% Bilardu lub tenisa stołowego N 7 4 5 16 % 3,3% 1,3% 2,2% Wieczorków tanecznych w N 7 12 13 32 sanatorium % 3,3% 3,9% 5,6% Wieczorków tanecznych poza N 10 12 9 31 sanatorium % 4,7% 3,9% 3,9% Oferty gastronomicznej N 24 29 23 76 (kawiarnie, restauracje, itp.) % 11,3% 9,5% 10,0% Biblioteki N 17 30 25 72 % 8,0% 9,8% 10,8% Wycieczki autokarowej N 22 33 41 96 krajowej % 10,4% 10,8% 17,7% Wycieczki autokarowej do N 24 40 24 88 Lwowa % 11,3% 13,1% 10,4% Ogółem N 212 305 231 748 owanie i podsumowanie ogółem są oparte na odpowiedziach. A. Zliczane wartości 1. Ok. 2/3 kuracjuszy ofertę leczniczą sanatorium, z którego usług obecnie korzystają uważa za w pełni zadowalającą, ponad 1/3 jako raczej zadowalającą. Jedynie 2% ba było odmiennego zdania lub też wcale nie wyraziło opinii na ten temat. Przyczyną niezadowolenia była niewłaściwa, zdaniem tych osób, organizacja zabiegów (trzeba jednak pamiętać, iż zastrzeżenia takie zgłosiło tylko 7 osób). Tab. 46: Ocena oferty leczniczej sanatorium Częstość W pełni zadowalająca 157 61,8 63,1 63,1 Raczej zadowalająca 85 33,5 34,1 97,2 Raczej niezadawalająca 2,8,8 98,0 36

Zupełnie niezadawalająca 2,8,8 98,8 Nie mam zdania 3 1,2 1,2 100,0 Ogółem 249 98,0 100,0 Braki 5 2,0 Ogółem 254 100,0 Tab. 47: Przyczyny niezadowolenia z sanatorium Częstość Organizacja 7 2,8 100,0 100,0 zabiegów Braki 247 97,2 Ogółem 254 100,0 37

4.Opinie o Horyńcu-Zdroju Kuracjuszy zapytano, z czym się im kojarzy Horyniec-Zdrój. Dla ok. 83% skojarzenia dotyczą leczenia i zdrowia, w przypadku ok. 67% - odpoczynku, spokoju, ok. 60% - przyrody. Rzadziej wskazywano: gościnność (ok. 29%) i tradycję, historię (18%). Sporadycznie: wydatki, nowoczesność, rozrywki oraz nudę (po ok. 3-8%). Tab. 48: Z czym kojarzy się Horyniec-Zdrój Odpowiedzi obserwacji N Tradycją i/ lub historią 46 6,6% 18,3% Nowoczesnością 13 1,9% 5,2% Przyrodą 150 21,5% 59,8% Rozrywką 12 1,7% 4,8% Leczeniem/ zdrowiem 209 30,0% 83,3% Gościnnością 72 10,3% 28,7% Odpoczynkiem/ spokojem 168 24,1% 66,9% Wydatkami 19 2,7% 7,6% Nudą 8 1,1% 3,2% Ogółem 697 100,0% 277,7% A. Zliczane wartości 1. Podczas pobytu w Horyńcu-Zdroju większość ba korzystała przede wszystkim z atrakcji lokalnych, takich jak Park Zdrojowy (pierwsze miejsce: ponad 80% wskazań), zalew w Horyńcu-Zdroju, cerkiew w Radrużu, kapliczkę w Nowinach (po ok. 70-75% wyborów) teatr dworski w Horyńcu-Zdroju, GOK (ok. 53%) oraz zabytkowy cmentarz w Bruśnie (ok. 31%). Kuracjusze często odwiedzali też inne miasta. W ramach tej kategorii głównie Lubaczów (pierwsze miejsce: ok. 51% wyborów) i Lwów (ok. 41%) oraz Zamość (36%), ale również Łańcut i Bełżec 8 (po ok. 26%) oraz Przemyśl (ok. 23%). Najrzadziej (ale jednak) wskazywane były okolice Lubaczowa (ok. 13%). Tab. 49: Atrakcje turystyczne poznane podczas pobytu w Horyńcu-Zdroju Odpowiedzi N obserwacji Park Zdrojowy w Horyńcu-Zdroju 208 13,8% 83,2% Teatr dworski w Horyńcu-Zdroju (Gminny 131 8,7% 52,4% 8 Bełżec ma status wsi 38

Ośrodek Kultury) Zalew w Horyńcu-Zdroju 176 11,7% 70,4% Cerkiew w Radrużu 186 12,4% 74,4% Kapliczkę w Nowinach Horynieckich 187 12,4% 74,8% Zabytkowy cmentarz w Bruśnie 78 5,2% 31,2% Lubaczów 127 8,4% 50,8% Okolice Lubaczowa 33 2,2% 13,2% Bełżec 65 4,3% 26,0% Zamość 90 6,0% 36,0% Łańcut 66 4,4% 26,4% Przemyśl 57 3,8% 22,8% Lwów 102 6,8% 40,8% Ogółem 1506 100,0% 602,4% A. Zliczane wartości 1. Zakres korzystania z miejscowych lub pobliskich atrakcji w niewielkim stopniu zależy od zamożności: kuracjusze mniej zamożni nieco rzadziej korzystają z atrakcji położonych poza Horyńcem-Zdrojem i najbliższymi okolicami. Tab. 50: Atrakcje turystyczne poznane podczas pobytu w Horyńcu-Zdroju według poziomu dochodów Przeciętne dochody w porównaniu z dochodami większości Polaków Ogółe m Wyższe Takie same Niższe Park Zdrojowy w Horyńcu- N 48 75 62 185 Zdroju % 13,2% 13,6% 15,7% Teatr dworski w Horyńcu- N 32 49 34 115 Zdroju (Gminny Ośrodek % 8,8% 8,9% 8,6% Kultury) Zalew w Horyńcu-Zdroju N 38 64 51 153 % 10,5% 11,6% 12,9% Cerkiew w Radrużu N 46 67 45 158 % 12,7% 12,2% 11,4% Kapliczkę w Nowinach N 42 67 52 161 Horynieckich % 11,6% 12,2% 13,2% Zabytkowy cmentarz w Bruśnie N 25 26 16 67 % 6,9% 4,7% 4,1% Lubaczów N 35 47 29 111 % 9,6% 8,5% 7,4% Okolice Lubaczowa N 7 16 8 31 % 1,9% 2,9% 2,0% 39

Bełżec N 18 22 20 60 % 5,0% 4,0% 5,1% Zamość N 23 30 25 78 % 6,3% 5,5% 6,3% Łańcut N 15 26 14 55 % 4,1% 4,7% 3,6% Przemyśl N 12 22 15 49 % 3,3% 4,0% 3,8% Lwów N 22 39 23 84 % 6,1% 7,1% 5,8% Ogółem N 363 550 394 1307 owanie i podsumowanie ogółem są oparte na odpowiedziach. A. Zliczane wartości 1. Na pytanie (otwarte) o największą atrakcję Horyńca-Zdroju, najczęściej padały odpowiedzi wskazujące ciszę i spokój (ok. 37%) oraz zabiegi uzdrowiskowe (ok. 23%). Wielu (ok. 24%) kuracjuszy podawało inne zalety Horyńca-Zdroju, jednak były to bardzo zróżnicowane odpowiedzi, nie układające się w możliwe do skategoryzowania struktury. Kuracjuszy zapytano też o największe ich zdaniem atrakcje okolic Lubaczowa. Ponieważ jednak tylko nieliczna grupa te okolice odwiedza, nie dziwi, że na pytanie odpowiedziało zalewie 20% wszystkich ba. Najczęściej wskazywali oni Muzeum Kresów (1/3 wszystkich odpowiedzi, ale to tylko 17 osób). Poza tym padały bardzo zróżnicowane odpowiedzi, zaliczone do kategorii inne. 9 Tab. 51: Największa atrakcja Horyńca-Zdroju- Zdrój Częstość Cisza i spokój 76 29,9 37,3 37,3 Źródła siarkowe 9 3,5 4,4 41,7 Zabiegi uzdrowiskowe 46 18,1 22,5 64,2 Zalew 13 5,1 6,4 70,6 Inne 60 23,6 29,4 100,0 Ogółem 204 80,3 100,0 Braki 50 19,7 Ogółem 254 100,0 9 Niewielka część osób Nowiny Horynieckie zaliczyła również do okolic Lubaczowa. 40

Tab. 52: Największa atrakcja okolic Lubaczowa Częstoś ć Nowiny Horynieckie 5 2,0 9,8 9,8 Muzeum Kresów 17 6,7 33,3 43,1 Wydarzenia kulturalne 3 1,2 5,9 49,0 Inne 26 10,2 51,0 100,0 Ogółem 51 20,1 100,0 Braki 203 79,9 Ogółem 254 100,0 Pobyt w sanatorium to bardzo często nie tylko leczenie. Respondentom przedstawiono skale ważności czterech wymiarów: (1) wypoczynku, relaksu, (2) obcowania z przyrodą, poznawania miejscowej kultury, (3) leczenia, poprawy stanu zdrowia, (4) życia towarzyskiego, poznawania nowych ludzi (patrz pyt. 12 kwestionariusza, aneks A). Ważność każdego z tych wymiarów była mierzona na skali od 1 (zupełnie nieważne) do 10 (bardzo ważne). Analiza średnich ukazuje, iż (zgodnie z odpowiedziami uzyskanymi na wcześniejsze pytania) najważniejszy dla kuracjuszy jest wymiar zdrowotny (leczenie, odpoczynek), na drugi miejscu związany z możliwością obcowania z przyrodą i poznawania miejscowej kultury, na trzecim wymiar społeczny. Analiza uwzględniająca poziom wykształcenia i poziom zamożności prowadzi do wniosku, że czynnikiem najbardziej różnicującym jest wymiar społeczny pobytu w sanatorium: życie towarzyskie, poznawanie nowych ludzi jest nieco bardziej ważne dla osób nie mających wykształcenia wyższego niż dla kuracjuszy posiadających wyższe wykształcenie oraz dla osób o niższych dochodach niż o dochodach wyższych lub porównywalnych z innymi mieszkańcami kraju. Tab. 53: Skale ważności (1) wypoczynku, relaksu, (2) obcowania z przyrodą, poznawania miejscowej kultury, (3) leczenia, poprawy stanu zdrowia, (4) życia towarzyskiego, poznawania nowych ludzi Wykształcenie / Dochody Wypoczynek, relaks Obcowanie z przyrodą, poznawanie kultury Leczenie, poprawa stanu zdrowia Życie towarzyskie, poznawanie nowych ludzi Wyższe Średnia 9,04 8,76 9,50 4,48 N 150 150 150 149 Pozostałe Średnia 9,01 8,68 9,41 5,20 N 97 95 95 92 Wyższe Średnia 8,94 8,61 9,45 4,61 41

N 57 57 57 55 Takie same Średnia 9,24 9,03 9,67 4,62 N 83 82 82 82 Niższe Średnia 8,97 8,52 9,31 4,85 N 72 72 72 71 Kuracjuszy zapytano, na co przeznaczyliby ewentualne dodatkowe środki finansowe, którymi mogliby opłacić nieplanowane obecnie sposoby spędzenia wolnego czasu w Horyńcu-Zdroju. Respondenci najczęściej wybierali wycieczki po okolicach Horyńca-Zdroju oraz dodatkowe zabiegi lecznicze lub rehabilitacyjne (po ok. 60% wskazań), następnie wycieczki na Ukrainę, degustacje tradycyjnych kulinariów kresowych oraz udział w cyklicznych wydarzeniach (np. w Festiwalu Kultur i Kresowego Jadła w Baszni Dolnej) oraz wycieczki po okolicach Lubaczowa (po ok. 45-54%). Kuracjusze wymieniali także korzystanie z kąpieliska, udział w warsztatach serowarskich, pszczelarskich, piekarskich, w warsztatach rzemiosła tradycyjnego (np. kowalstwa, garncarstwa) (po ok. 34-40%). Znacznie rzadziej wskazywano korzystanie z kawiarni lub restauracji oraz zakupy (po ok. 23-25%), najrzadziej - rozrywki taneczne (ok. 15%). Tab. 54: Sposób wydatkowania dodatkowych środków Odpowiedzi N obserwacji Rozrywki taneczne (dyskoteka, dancing) 33 2,9% 14,5% Wycieczki po okolicach Horyńca-Zdroju- Zdrój 137 12,2% 60,4% Wycieczki po okolicach Lubaczowa 103 9,2% 45,4% Wycieczki na Ukrainę 126 11,2% 55,5% Korzystanie z kawiarni lub restauracji 57 5,1% 25,1% Korzystanie z otwartego zbiornika wodnego - 82 7,3% 36,1% kąpieliska Udział w cyklicznych wydarzeniach (np. Festiwal 110 9,8% 48,5% Kultur i Kresowego Jadła w Baszni Dolnej) Udział w warsztatach rzemiosła tradycyjnego (np. 76 6,8% 33,5% kowalstwa, garncarstwa) Udział w warsztatach serowarskich, pszczelarskich, 89 7,9% 39,2% piekarskich Degustacje tradycyjnych kulinariów kresowych 122 10,9% 53,7% Dodatkowe zabiegi lecznicze lub rehabilitacyjne 135 12,0% 59,5% Zakupy 52 4,6% 22,9% Ogółem 1122 100,0% 494,3% A. Zliczane wartości 1. 42