Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa?

Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? Świadkowie Jehowy (dalej: ŚJ) uważają, że brak rodzajnika greckiego (ho) w J 1,1 przeczy możliwości nazwania Jezusa Bogiem w takim sensie, w jakim nazywa się Bogiem Boga Ojca. ŚJ uważają, że Pismo stosuje tu jakieś rzekome rozróżnienie, jakąś niby zasadę, podług której jedynego prawdziwego Boga określa się w Piśmie zawsze mianem Bóg z rodzajnikiem poprzedzającym to słowo w greckim oryginale, natomiast bogów nieprawdziwych (czy takich nie do końca prawdziwych bogów, jakim jest dla ŚJ np. Jezus) określa się już w Piśmie mianem bóg bez rodzajnika poprzedzającego to słowo w greckim oryginale, aby ponoć zaznaczyć, że nie chodzi tu już o takiego Boga jak Bóg prawdziwy (Jahwe, czy Jehowa). Potwierdzeniem tej tezy ma być właśnie J 1,1, gdzie Bóg Ojciec jest określony mianem Bóg z rodzajnikiem poprzedzającym to słowo w greckim oryginale, zaś Jezus jest tam określony właśnie za pomocą słowa Bóg bez rodzajnika w greckim oryginale (dlatego ŚJ piszą słowo bóg przez małe b w swej Biblii, gdy odnosi się ono w J 1,1 do Jezusa). Z pozoru argumentacja ta wydaje się zgrabna, sensowna, potwierdzająca antytrynitarne przekonania ŚJ co do Jezusa, ale jak zobaczymy jest ona o tyle błędna, co złudnie trafna i słuszna w swej prostocie. Niniejszy traktat stawia sobie za cel obalenie tego fałszywego mitu lansowanego przez Towarzystwo Strażnica w oparciu o analizę tekstów z greckiego Starego Testamentu (Septuaginta LXX). Tekst ten powstał niedługo przed Nowym Testamentem a następnie był kopiowany w czasach Jezusa i po nim, co sprawia, że jest on dla nas miarodajnym świadectwem tego jak stosowano zasady gramatyczne w grece biblijnej w czasach, gdy powstawała Ewangelia Jana i interesujący nas fragment J 1,1 1. Jak udowodnię, istnieją fragmenty w tekście greckim Biblii Starego Testamentu, które nie tylko nie stawiają rodzajnika przed słowem Bóg odnoszącym się do Boga Jahwe, ale istnieją nawet wersety, które wymieniając w jednym rzędzie Boga Jahwe i bogów fałszywych stawiają rodzajnik przed słowem bóg odnoszącym się do bogów fałszywych, nie stawiają natomiast rodzajnika przed słowem Bóg odnoszącym się do Boga prawdziwego. Takie wersy ostatecznie obalają powyższą tezę ŚJ, podług której brak lub obecność rodzajnika w J 1,1 przed słowem Bóg odnoszonym w tym wersie do Boga Ojca i Syna ma dowodzić jakiegoś rozróżnienia w hierarchii boskości u tych Osób, czy wręcz degradacji Boga Syna w stosunku do Boga Ojca pod względem boskości. Warto nadmienić, że we wszystkich tych miejscach polska Biblia ŚJ z 1997 roku także wstawia słowo Bóg z dużej litery. Jak widać, dla ŚJ to nie jakieś rzekome obiektywne względy gramatyczne decydują, czy pisać to słowo z dużej lub małej litery, lecz zwykłe uprzedzenie doktrynalne i wcześniej przyjęty pogląd na temat boskości Jezusa odgrywają tu tak naprawdę decydującą rolę. Nadmieniam, że w poniższych przykładach będę w większości odwoływał się do przykładów użycia słowa theos bez rodzajnika w nominativie (mianowniku). Jest to odpowiedź na najnowszy wymysł antytryniatrzy, którzy przygniecieni faktem istnienia w Biblii tekstów, gdzie słowo theos bez rodzajnika odnosi się do Boga Jehowy, twierdzą, że kiedy słowo theos odnosi się do Jezusa w J 1,1 to zwyczajowo powinno ono posiadać rodzajnik określony, ponieważ jest w nominativie, nie ma natomiast wymogu, aby słowo theos będące w innym przypadku gramatycznym (np. w genetivie) posiadało rodzajnik określony. Dlatego, ich zdaniem, odpowiednio odmienione słowo theos bez rodzajnika może odnosić się w Biblii do Boga Ojca, gdy jest w innym przypadku gramatycznym niż mianownik, nie degradując jednocześnie Jego boskości. Rzecznikiem takiego niedorzecznego pomysłu jest niejaki Jason BeDuhn, ulubiony grecysta ŚJ i innych antytrynitarzy. W niniejszym traktacie nie będę się już skupiał na wspomnianych fragmentach z Nowego Testamentu (Łk 20,38; Mk 12,27; J 1,6.18; 8,54; 1 Kor 8,4.6; 2 Kor 1,21; 5,19; Gal 2,6; 6,7; Ef 4,6; Flp 2,13; 1 Tm 2,5; 4,4; 1 Tes 2,5; 2 Tes 2,16; Tt 1,1; Hbr 3,4; 1 P 5,5; Ap 21,7), w których rodzajnik grecki nie występuje przed (odpowiednio odmienionym) słowem theos odniesionym do Boga Ojca, ponieważ takie przypadki były już sygnalizowane i są raczej znane. Niniejsza rozprawka stawia sobie za cel wniesienie nowych danych do wciąż nie do końca wyczerpanego zagadnienia, dlatego skupię się na argumentacji opartej o tekst grecki Starego Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 1

Testamentu, co o ile wiem - będzie pewnym novum w naszej publicystyce. Wierzę, że będzie to przydatny przyczynek. Zanim jednak przejdziemy do konkretnych przykładów z tekstu greckiego Biblii, przyjrzyjmy się tytułem wprowadzenia temu jak ŚJ ujmują argumentację odnoszącą się do tej tematyki. Jedna ze Strażnic, cytując pewnego autora, podaje: Gdyby Jan napisał: ho theos en ho logos, stosując rodzajnik przed obu rzeczownikami, wtedy wyraźnie postawiłby znak równości między logos /Słowem/ a Bogiem. Ponieważ jednak przed tym theos rodzajnik nie występuje, wyraz ów nabiera charakteru opisowego, staje się bardziej przymiotnikiem niż rzeczownikiem. [ ] Jan nie utożsamia tutaj słowa z Bogiem. Krótko mówiąc: nie twierdzi, jakoby Jezus był Bogiem 2. Inne publikacje ŚJ stwierdzają: Natomiast słowo theos, użyte (w funkcji orzecznika rzeczownikowego) po raz drugi w końcowej części wersetu z Jana 1:1, oddano w wyżej przytoczonych przekładach jako >>boski<< lub >>bóg<<, a nie >>Bóg<<. Dlaczego? Właśnie dlatego, że w tym wypadku wyraz theos, występując w liczbie pojedynczej przed czasownikiem pełni rolę orzecznika rzeczownikowego, i do tego w języku greckim nie poprzedza go rodzajnik ho. Taka budowa zdania w omawianym wersecie wskazuje na charakterystykę, czyli cechę podmiotu. Uwypukla ona naturę Słowa (Logosa), to znaczy fakt, iż był >>bogiem<<, >>boski<<, ale nie wszechmocnym Bogiem 3. Nie ma natomiast rodzajnika przed następnym the-os w Jana 1:1. Dlatego w dosłownym tłumaczeniu powinno to brzmieć: >>i bogiem był Słowo<<. [ ] Tak więc w Jana 1:1 uwypuklono cechę Słowa, że było >>boskie<<, >>boskiego rodzaju<<, nawet >>bogiem<<, ale nie Bogiem Wszechmocnym 4. W przytoczonych przekładach angielskich, francuskich i niemieckich użyto określeń >>bóg<<, >>boski<< lub >>boskiego rodzaju<<, ponieważ grecki wyraz theos (teos) występuje tutaj przed czasownikiem jako orzecznik rzeczownikowy w liczbie pojedynczej i nie poprzedza go rodzajnik. [ ] Natomiast do Boga, u którego na początku był Słowo (Logos), odnosi się tu wyrażenie ho theos (teos poprzedzone rodzajnikiem ho) 5. Takie rozumowanie jest nie tylko tworzeniem sztucznej i nieprawdziwej zasady, ale stoi ono w jawnej sprzeczności z wieloma przykładami występującymi w tekście greckim Biblii. Pismo wielokrotnie bowiem stosuje słowo theos bez rodzajnika w stosunku do samego Boga Jahwe, w dodatku ów theos często stoi właśnie przed czasownikiem. Oto przykłady (pomijam sytuacje, w których rodzajniki nie występują, gdyż reguła gramatyczna G. Sharp a nie wymaga powtórzenia rodzajników w przypadku odnoszenia się do tej samej osoby), które tego dowodzą: w Rdz 17,7 Bóg mówi o przymierzu, jakie chce zawrzeć z Abrahamem, jako przymierze wieczne, abym był Bogiem twoim (diatheken aionion einai sou theos) [ ]. W tekście greckim nie ma tu rodzajnika przed słowem Bóg jak widzimy, mimo, iż słowo Bóg odnosi się w tym wersie do Jahwe. Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 2

W Rdz 17,8 Jahwe mówi: [ ] i będę ich Bogiem (kai esomai autois theos). Znów nie ma tu rodzajnika, mimo, iż słowo Bóg odnosi się w tym wersie do Jahwe. Taka sama sytuacja zachodzi także w następujących miejscach Septuaginty: Tam też wzywał imienia Pana, Boga wiekuistego (ekei to onoma kyriou theos aionios) (Rdz 21,33). Ja objawiłem się Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi jako Bóg, który jest (theos hon auton) [ ] (Wj 6,3). I wezmę was sobie za mój lud i będę Bogiem waszym (esomai theos hymon) [ ] (Wj 6,7). Bóg zbawicielem moim, będę chwalić tegoż Boga (soterian houtos mou theos kai doksaso auton theos) [ ] (Wj 15,2). I będę ich Bogiem (kai esomai auton theos) (Wj 29,45). Bo ja jestem Pan, który was wyprowadził z ziemi egipskiej, abym był waszym Bogiem (hoti ego eimi kyrios ho anagagon hymas ek ges aigyptou einai hymon theos) (Kpł 11,45; tak samo w Kpł 22,33). [ ] i będę waszym Bogiem (kai esomai hymon theos) [ ] (Kpł 26,12). [ ] abym był ich Bogiem (tou einai auton theos) (Kpł 26,45). [ ] abym był waszym Bogiem (einai hymon theos) (Lb 15,41). [ ] i wołali: Boże, Boże (kai eipan theos theos) [ ] (Lb 16,22). On waszą chwałą, On waszym Bogiem (houtos kauhema sou kai houtos theos sou) [ ] (Pwt 10,21). Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 3

On będzie waszym Bogiem (autos estai sou theos) [ ] (Pwt 29,12). Bóg, dzieło jego prawdziwe (theos alethina ta erga) [ ] (Pwt 32,4). [ ] drogi Jego sprawiedliwe, Bóg wierny (hodoi autou kriseis theos pistos) [ ] (Pwt 32,4). I tak poznacie, że Bóg jest pośród was (en touto gnoseothe hoti theos dzon en hymin) [ ] (Joz 3,10). Chcemy służyć Panu, ponieważ On Bogiem naszym (gar theos hymon estin) (Joz 24,18). [ ] bo Bóg jest Bogiem świętym i zazdrosnym (hoti theos hagios estin kai dzeolas) [ ] (Joz 24,19). [ ] bo Bóg jest wszechwiedzącym Panem i Bóg jest gotów działać podług swych celów (hoti theos gnoseon kyrios kai theos hetoimadzon epitedeumata autou) (1 Sm 2,3). [ ] bo Bóg będzie z tobą (hoti theos meta sou) (1 Sm 10,7). [ ] i pozna cała ziemia, że Bóg jest w Izraelu (gnosetai pasa he ge hoti estin theos en Israel) (1 Sm 17,46). [ ] Panie, wszechmocny Boże Izraela (kyrie pantokrator theos Israel) [ ] (2 Sm 7,27). Panie, Panie, wszechmocny Boże Izraela (kyrie kyrie pantokrator theos Israel) (1 Krn 17,24). Czy jednak naprawdę zamieszka Bóg z człowiekiem na ziemi? (hoti ei alethos katoikesei theos meta anthropon epi tes ges) (2 Krn 6,18). Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 4

[ ] a ty jesteś Bogiem litościwym (kai sy theos elehemon) [ ] (Neh 9,17). Bo Bóg żywy z nim (hoti theos dzon met autou) (Est 6,13). Jesteś raczej Bogiem pokornych, wspomożycielem uciśnionych (alla tapeinon ei theos elattonon ei Boethos antilemptor) [ ] (Jdt 9,11). [ ] ponieważ sam Pan nasz i Bóg jest Ojcem naszym (kathoti autos kyrios hymon kai theos autos pater hymon) [ ] (Tb 13,4). Gdyż Bóg nie miłuje nieprawości (hoti ouhi theos thelon anomian) [ ] (Ps 5,5). Mówi głupi w sercu swoim: nie ma Boga (eipen afron en kardia autou ouk estin theos) (Ps 13,1; 52,2). Poznałem, że ty jesteś Bogiem moim (egnon hoti theos mou ei sy) (Ps 55,10). Ponieważ On Bogiem moim i zbawicielem moim (kai gar autos theos mou kai soter mou) [ ] (Ps 61,3.7). Ty Bogiem moim i zbawicielem (sy theos mou kai aptilemptor tes soterias mou) (Ps 88,27). Jesteś Bogiem mym, chcę ci dziękować Boże mój (theos mou ei sy kai eksomologesomai soi theos mou ei sy) [ ] (Ps 117,28). [ ] ponieważ Bogiem jestem (dioti theos ego eimi) [ ] (Oz 11,9). Czyż nie jeden Bóg nas stworzył? (ouhi theos eis ektisen hymas) (Mal 2,10). Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 5

Ja Bóg jestem pierwszy (ego theos protos) [ ] (Iz 41,4). Czy jestem Bogiem tylko z bliska, mówi Pan, czy też z daleka? (theos engidzon ego eimi legei kyrios kai ouhi theos porrothen) (Jer 23,23). Pan jest Bogiem odpłaty (hoti theos antapodidosin autois) (Jer 28,56; por. Jer 51,56). [ ] będę ich Bogiem (kai esomai autois theos) [ ] (Ez 37,27). Tak mówi Pan Bóg [ ], albowiem tak mówi Pan Bóg (tade legei kyrios theos [ ] legei kyrios theos) (Ez 45,9). [ ] tak mówi Pan Bóg (legei kyrios theos) [ ] (Ez 45,15.18; 46,1.16; 47,13.23; 48,29). Jest jednak Bóg w niebie (all esti theos en ourano) [ ] (Dn 2,28). Ponieważ jest zaś Bóg w niebie (esti gar theos en ouranois) (Dn 3,17). Wyjątkowo ciekawe zjawisko zachodzi w tekście greckim Ps 94,3. We fragmencie tym Bóg prawdziwy jest określony mianem Bóg bez rodzajnika, zaś bogowie obcy są określani słowem bóg z rodzajnikiem: ponieważ Bóg jest wielkim Bogiem i Królem nad wszystkimi bogami (hoti theos megas kyrios kai Basileus megas epi pantas tous theous). Inne ciekawe zjawisko zachodzi w Pwt 10,17, gdzie używa się odpowiednio odmienionego słowa theos z rodzajnikiem zarówno wobec Boga jedynego jak i wobec bożków pogańskich: [ ] albowiem Pan Bóg wasz jest Bogiem bogów (gar kyrios ho theos hymon houtos theos ton theon) [ ]. Warto też dodać, że sposób używania rodzajnika w tekście greckim Starego Testamentu przed rzeczownikami nie będącymi w nominativie również często przeczy istnieniu rzekomej wskazówki, zgodnie z którą gdy jakiś tekst nazywa Bogiem kogoś innego niż Bóg jedyny, to wprowadza on w ten sposób rozróżnienie przy pomocy rodzajników. Tezie tej przeczą właśnie te teksty z LXX, które choć określają mianem Bóg kogoś innego obok Boga jedynego, to jednak konsekwentnie stosują rodzajniki w obu przypadkach. Oto niektóre z tych tekstów: Pwt 7,16,25; 12,31; 20,18; 29,17; Sdz 2,12; 6,10; 11,24; 1 Sm 6,5; 2 Krn 2,4; 32,14-15; Dn 2,47; 3,90; 11,36; Jdt 5,8; Ps 135,2. Mało tego, podobnie jak w przypadku wyżej wspomnianego Ps 94,3 istnieją w LXX również inne miejsca, gdzie bogów obcych określa się za pomocą (odpowiednio Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 6

odmienionego) rzeczownika theos z rodzajnikiem, Boga Izraela określa się natomiast za pomocą tego samego rzeczownika bez rodzajnika. Tak jest w Joz 24,23. Zdarzają się też często sytuacje w tekście greckim, gdy rodzajnika nie używa się przed (odpowiednio odmienionym) rzeczownikiem theos ani wtedy, gdy odnosi się on do bogów obcych, ani wtedy, gdy odnosi się on do Boga Izraela. Tak jest w Pwt 29,17, gdzie czytamy, że służono nie Bogu, lecz bogom, których nie znano (kai ou theo theois ois ouk edeisan). Również w Ps 49,1 zarówno Bóg jedyny jak i bogowie obcy są określeni za pomocą odpowiednio odmienionego theos bez rodzajnika: Bóg bogów, Pan, przemówił (theos theon kyrios elalesen) [ ]. Tak jest też w Mdr 12,27, Ba 1,22 i Jr 22,9 (por. też 2 Krl 17,7; 2 Krn 32,19 i w NT: Gal 4,8). Jak widać, w żadnym wypadku obecność lub nieobecność rodzajnika przed rzeczownikiem theos nie może być nawet wskazówką za tym, czy chodzi o bóstwo prawdziwe, czy nie. Innym argumentem za tym, że rodzajnik lub jego brak nie był dla autorów Biblii wyrocznią, jest fakt pomijania go przez bardzo wielu kopistów Biblii. Dla przykładu prześledźmy dzieła kopistów Ewangelii Mateusza. Kodeks Delta omija rodzajnik ton przed andra w Mt 1,16, choć takie kodeksy jak P 1, Alef, B, C, L i W zawierają go w tym miejscu. Pierwopis kodeksu B, jego kopia, kodeks Alef, kodeks Delta, D, W, Theta, minuskuła 28, 157, 597, 1292, tzw. Rodzina Ferrara 13, nie zawierają rodzajnika tou przed ouranou w Mt 11,23, zaś takie kodeksy jak C, N, Sigma, minuskuła 1, 13, 33, 180, 205, 565, 579, 700, 892, 1071, 1243, 1424, 1505 zawierają go w tym samym miejscu. Kodeks Delta omija rodzajnik ten przed entolen w Mt 15,6, natomiast takie kodeksy jak L, W, E, F, G, N, Sigma, minuskuły 33, 157, 180, 205, 565, 597, 1006, 1071, 1241, 1243, 1292, 1342, 1424, 1505, majuskuły 0106, 0233 i tzw. Rodzina 1 Lake a, stawiają go przed wspomnianym wyrazem. Takie kodeksy jak H i minuskuły 28 oraz 1505 nie zawierają rodzajnika ho przed Petros w Mt 17,26, natomiast takie kodeksy jak W, Delta, E, F, G, Sigma, tzw. Rodzina Ferrara 13 i minuskuły 157, 180, 205, 565, 579, 597, 1006, 1010, 1071, 1241, 1243, 1292, 1342, 1424 zawierają go przed Petros w tym miejscu. W Mt 19,17 rodzajnik tou i ho przed słowem agathou i agathos jest pominięty w takich kodeksach jak D, czy minuskuły 1, 700, zamieszczają go natomiast w tym miejscu takie kodeksy jak Alef, odpis kodeksu B, kodeksy L i Theta. Kodeks Delta omija rodzajnik ho przed słowem protos w Mt 21,31, zawierają go natomiast takie kodeksy jak pierwopis kodeksu C, kodeks W, E, F, G, H, L, Z, O, Sigma, odpisy kodeksu Alef i C, majuskuła 0102, minuskuły 28, 33, 157, 180, 205, 565, 579, 597, 892, 1006, 1071, 1241, 1292, 1505, korekta minuskuły 1424 i tzw. Rodzina Lake a 1. Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 7

W Mt 27,17 kodeksy Theta, Alef, A, D, L, W, Delta, E, F, G, H, Sigma, Rodzina Ferrara 13, minuskuły 33, 157, 180, 205, 565, 579, 597, 892, 1006, 1071, 1241, 1243, 1292, 1342, 1424, 1505, pewna kopia minuskuły 700 i jej pierwopis omijają rodzajnik ton przed słowem Barabban, natomiast takie kodeksy jak B, minuskuła 1010 i Rodzina Lake a 1 zawierają go w tym miejscu. Wyczerpujące opisanie w taki sposób jak powyższy wszystkich miejsc w Nowym Testamencie, gdzie rękopisy różnią się względem siebie w kwestii zamieszczania rodzajnika przed konkretnymi rzeczownikami nie ma sensu, ponieważ byłoby to zbyt nużące dla czytelnika (nie mówiąc o autorze) i zupełnie niepotrzebne. Dalej podaję zatem prawie wyczerpującą listę samych wersetów, w przypadku których poszczególne rękopisy różnią się względem siebie właśnie w kwestii zamieszczania rodzajników przed konkretnymi rzeczownikami w tekście greckim Nowego Testamentu: Mk 1,4; 3,7; 5,21; 6,22; 8,26; 9,45; Łk 1,74; 7,28; 17,35; 18,24; 19,38; J 6,23; 14,22; 16,27; 19,29; Dz 8,5; 10,33; 16,7.32; 17,3; 18,25; 20,4; 21,13; 1 Kor 2,15; 15,55; 2 Kor 4,14; 5,17; Gal 3,17.21; Ef 3,1; Flp 3,12; Kol 2,2; Hbr 9,19; Jk 1,12; 2,19; 1 P 2,19; 5,11; 2 P 1,21; 1 J 4,3; 5,20; Jud 5; Ap 5,6; 13,6; 19,12; 20,6.9. Reasumując, istnieją fragmenty w tekście greckim Biblii Starego Testamentu, które nie tylko nie stawiają rodzajnika przed słowem Bóg odnoszącym się do Boga Jahwe, ale istnieją nawet wersety, które wymieniając w jednym rzędzie Boga Jahwe i bogów fałszywych stawiają rodzajnik przed słowem bóg odnoszącym się do bogów fałszywych, nie stawiają natomiast rodzajnika przed słowem Bóg odnoszącym się do Boga prawdziwego. Takie wersy ostatecznie obalają powyższą tezę ŚJ, podług której brak lub obecność rodzajnika w J 1,1 przed słowem Bóg odnoszonym w tym wersie do Boga Ojca i Syna ma dowodzić jakiegoś rozróżnienia w hierarchii boskości u tych Osób. Jan Lewandowski 1 Por. Całe Pismo jest natchnione przez Boga i pożyteczne, Brooklyn 1998, s. 307n. 2 Pytania czytelników, Strażnica, rok CII, nr 1, s. 30. 3 Dokładna wiedza o Bogu i Jego Synu prowadzi do życia, Strażnica, rok 109 nr 17, s. 17. 4 Czy wierzyć w Trójcę?, Brooklyn 1989, s. 27. 5 Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata, Brooklyn 1994, s. 414, w rzeczonym cytacie zastosowano transkrypcję grecko polską odnośnie do wyrazu ho theos i theos; angielską wersję tego tekstu można znaleźć w: The Kingdom Interlinear Translation of the Greek Scriptures, Brooklyn 1985, s. 1139 i New World Translation of the Holy Scriptures with references, Brooklyn 1984, s. 1579; podobne i często wyrażane poglądy można też odnaleźć w innych publikacjach ŚJ, por. np. Pytania czytelników, Strażnica, rok XCVIII nr 18, s. 22n; Słowo było u Boga i kim było Słowo?, Strażnica, rok CVII nr 10, s. 23; Pytania czytelników, Strażnica, rok CIX nr 10, s. 31 przypis; Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Brooklyn 1991, s. 381; Is Jesus Christ God?, Awake!, 22 marca 1972, s. 6; Insight on the Scriptures, tom II, Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 8

Brooklyn 1988, s. 54. Author: Jan Lewandowski http://lewandowski.apologetyka.info/trojca-swieta/j-11-jeden-werset-tyle-kontrower/czy-brak-rodzajnika-w-j-11-przecz Czy brak rodzajnika w J 1,1 przeczy boskości Jezusa? 9