Szlakiem powstania kościuszkowskiego w Warszawie

LXXII Liceum Ogólnokształcące im. gen. Jakuba Jasińskiego w Warszawie Szlakiem powstania kościuszkowskiego w Warszawie - projekt,, O samowładność narodu Projekt edukacyjny dofinansowany przez Biuro Edukacji Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy w ramach programu Warszawskich Inicjatyw Edukacyjnych Warszawa 2014

Spis treści Przebieg powstania kościuszkowskiego w Warszawie.s. 3 Wojsko... s.10 Fortyfikacje.... s.11 Bohaterowie powstania w Warszawie... s.14 Bibliografia.... s.17 1

Insurekcja kościuszkowska była pierwszym w naszej historii zrywem narodowym,,dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności. 1 Racławice, Maciejowice, rzeź Pragi to wydarzenia, które trwale wpisały się w świadomość historyczną Polaków utrwalaną nie tylko na lekcjach historii, ale także w literaturze i sztuce. Szczególnie tragicznym wydarzeniem była rzeź mieszkańców Pragi dokonana przez wojska rosyjskie pod dowództwem gen. Aleksandra Suworowa. W związku z przypadającą w tym roku 220 rocznicą wybuchu insurekcji chcemy przypomnieć tamte wydarzenia zapraszając do udziału w grze miejskiej,, Szlakiem powstania kościuszkowskiego w Warszawie. Mamy nadzieję, że udział w tym przedsięwzięciu pozwoli na poznanie historii stolicy i przybliżenie społeczności lokalnej jej obrońców, ponieważ,,warszawa w powstaniu kościuszkowskim odegrała zasadniczą rolę. W ogniu walki tu właśnie dojrzewały najciekawsze, najbardziej postępowe programy polityczne, tu rozegrały się główne walki decydujące o dziejach powstania i kraju. Zasoby miasta stanowiły najważniejszą szansę walczącej Polski. Właśnie w okresie powstania kościuszkowskiego Warszawa dojrzewała do roli ideowej stolicy Rzeczypospolitej. 2 Uczniowie LXXII LO im. gen. J. Jasińskiego wraz z opiekunami 1 Tadeusz Kościuszko, Przysięga na Rynku w Krakowie, 24 marca 1794 2 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 342 2

Przebieg powstania kościuszkowskiego w Warszawie Insurekcja warszawska kwiecień 1794 Warszawa stała się teatrem walk już 17 kwietnia. Wybuch insurekcji przyspieszyła wiadomość o planach pacyfikacji stolicy przez Rosjan w Wielką Sobotę. Sygnałem do rozpoczęcia walk był wystrzał armatni z okolic Arsenału i bicie dzwonów w wielu kościołach o piątej rano. Ok. 3:30 na dziedzińcu koszar Gwardii Pieszej Koronnej na Żoliborzu oficerowie sprzysiężeni zaczęli szykować swój regiment do wymarszu. Gwardia wymaszerowała do koszar artylerii i poderwała do walki mieszkańców stolicy. 3 O 4:00 pułk Gwardii Konnej zaatakował wojska nieprzyjacielskie przy Żelaznej Bramie oraz posterunek rosyjski na ul. Chłodnej 4. Ok. 5:30-6:00 toczyły się walki na Nalewkach, Bonifraterskiej, Lesznie. Wojskami rosyjskimi dowodził gen. Iwan Nowickij. 5 Ok. 6:30 7:00 walki na ul. Miodowej. Tutaj głównym celem ataku stała się siedziba ambasadora rosyjskiego Osipa Igelströma. Budynek ostrzeliwano z Pałacu Krasińskich (w 1794 r. siedzibę miała tu Komisja Skarbu) zwanego też Pałacem Rzeczypospolitej oraz z okolic Kolumny Zygmunta. ul. Miodowa 10 Pałac Morsztynów, w 1794 r. siedziba ambasadora rosyjskiego Osipa Igelströma, Atak ludu wsparła Gwardia Piesza Koronna zmuszając przeciwnika do wycofania się w kierunku Kościoła Kapucynów. Ambasada została zdobyta następnego dnia. Igelström wycofał się w kierunku Powązek. Z ambasady uwolniono polskich więźniów i zdobyto ukryte w piwnicach archiwum ambasady wraz z listami płatnych zdrajców. Jan Piotr Norblin, Walki powstańcze na Krakowskim Przedmieściu 3 Tamże, s. 86 4 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 86 5 Tamże, s. 86 3

Ok. 8:00 toczyły się walki na Krakowskim Przedmieściu w okolicach kościoła Św. Krzyża: X Regiment Piechoty Działyńskiego z 3 kompaniami Rosjan pod dowództwem gen. Wasyla Miłaszewicza. 18 kwietnia - dowództwo nad powstaniem objął gen. mjr Stanisław Mokronowski. Sprowadzono więcej armat i rozpoczęto ostrzał pozycji rosyjskich w kilku budynkach na ulicy Miodowej. Pozorując obronę Igelström w rzeczywistości rozpoczął odwrót w kierunku pozycji pruskich na Powązkach. Manewr ten przypłacił wykrwawieniem swojego oddziału, który dostał się w polski ogień krzyżowy w rejonie Nowego Miasta. Po połączeniu z Prusakami wycofał się do Zakroczymia. 19 kwietnia - zlikwidowano A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, jeszcze sporadyczne punkty Warszawa 1985, s. 91 oporu wojsk rosyjskich. Według relacji posła austriackiego w Warszawie Benedykta de Caché, w insurekcji wzięło udział 40 000 uzbrojonego ludu, w tym wielu Żydów. 6 W tym dniu lud zmasakrował kolumnę 83 jeńców rosyjskich, którzy próbowali się uwolnić. Utworzenie Rady Zastępczej Tymczasowej. Szwedzki ambasador Johan Christopher Toll pisał do księcia Södermanlandu:,, Wybuchła tutaj rewolucja, której porównania nie znajdzie się w książkach zajmujących się historią. Garnizon polski, liczący około 2 tysiące żołnierzy i pospólstwo miejskie wczesnym rankiem rozpoczęły walkę z garnizonem rosyjskim w sile 5 tysięcy żołnierzy, Arsenał, składały broni i amunicji zostały otwarte. Widziano nawet uzbrojonych Żydów broniących udział w walce. 7 21 kwietnia uruchomienie ludwisarni warszawskiej 24 kwietnia powstanie klubu jakobinów polskich 6 A. Storozynski, Kościuszko. Książę chłopów, Warszawa 2011, s. 262 7 Tamże, s. 263 4

Wieszanie zdrajców 9 maja sąd kryminalny wydał wyroki śmierci na czterech targowiczan: hetmanów Piotra Ożarowskiego i Józefa Zabiełłę, przewodniczącego Rady Nieustającej Józefa Ankwicza i biskupa Józefa Kossakowskiego 28 czerwca lud Warszawy wdarł się do więzień i bez sądu powiesił kilku targowiczan Antoniego Czetwertyńskiego, biskupa Ignacego Massalskiego, szambelana Grabowskiego. Po ulicach i rynkach śpiewano znamienną piosenkę:,, My krakowiacy nosim guz u pasa, powiesim sobie króla i prymasa Jan Piotr Norblin, Wieszanie portretów targowiczan na szubienicach Jan Piotr Norblin, Wieszanie zdrajców w 1794 roku na rynku starego miasta Przygotowanie do obrony stolicy 14 czerwca generał Józef Orłowski komendantem Warszawy i Księstwa Mazowieckiego 26 czerwca początek ofensywy rosyjsko-pruskiej na Warszawę Cała Warszawa była w ogromnym ruchu. Tysiące mieszczan, służących, wyrobników, żołnierzy, księży, zakonników, kobiet prostych i dam eleganckich szło gromadami wielkiemi ze śpiewami i chorągwiami na okopy za miasto do sypania wałów. 8 - Michał Starzeński, ochotnik w armii Kościuszki 8 Tamże, s. 275 5

7-10 lipca bitwa na przedpolu Warszawy 13 lipca zaczęło się oblężenie stolicy przez Prusaków i Rosjan. Od zachodu nadciągnął król Prus Fryderyk Wilhelm II z 25 tys. armią od wschodu rosyjski gen. Iwan Fersen z armią 41 tys. 9 Polacy mieli 16 tys. regularnego wojska, ok. 18 tys. chłopów z kosami i pikami, a ponadto 15 tys. uzbrojonych mieszczan gotowych bronić swojego miasta 19 lipca Zarządzenie Wydziału Żywności dotyczące zasad powstańczej polityki aprowizacyjnej 24 lipca ogłoszenie pierwszego wyroku na oskarżonych za wydarzenia 28 czerwca 27 lipca Prusacy zajęli bronioną przez Zajączka Wolę i Szwedzkie Góry Obrona stolicy lipiec wrzesień 1794 S.Herbst, Z dziejów wojskowych powstania (Bemowo) kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s.247 2 sierpnia kontratak Jana Henryka Dąbrowskiego w kierunku Wilanowa. Król Fryderyk Wilhelm II domagał się od króla Stanisława Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki poddania się Warszawy. Naczelnik odpisał:,,miasto Warszawa nie jest w przypadku potrzeby poddania się 10 6 sierpnia opanowanie Szwedzkich Gór przez księcia Józefa Poniatowskiego 19-23 sierpnia utworzenie przez Kościuszkę Sądu Kryminalnego Wojskowego i powierzenie go jakobinom 26 sierpnia wojska pruskie zajęły bronione przez księcia Józefa Poniatowskiego Góry Szwedzkie i Wawrzyszew 28 sierpnia wojsko pruskie przeprowadziło szturm w kierunku Powązek, jednak fortyfikacje bronione przez wojska Jana Henryka Dąbrowskiego oraz Tadeusza Kościuszkę nie zostały zdobyte 29 sierpnia zgoda Rady Najwyższej Narodowej na otwarcie teatru. Otwarcie szkół pijarskich. 9 Tamże, s. 274 10 Tamże, s. 277 6

31 sierpnia generalny atak gen. Rymkiewicza na Wawrzyszew 1 września atak polski na pozycje pruskie na Woli. Odezwa Berka Joselewicza o tworzeniu pułku żydowskiego 6 września wobec wybuchu powstania w Wielkopolsce wojsko pruskie odstąpiło od oblężenia podobnie uczyniło wojsko rosyjskie, które wycofało się za Pilicę Jan Piotr Norblin, Obóz Kościuszki na Mokotowie 13 września odezwa Wydziału Instrukcji nawołująca do otwierania szkół 4 października przekroczenie Wisły przez rosyjskiego generała Fersena 28 października skierowanie delegatów Rady Najwyższej Narodowej do cyrkułów Warszawy w celu kontroli i reorganizacji milicji Rzeź Pragi 4 listopada 1794 Aleksander Orłowski, Rzeź Pragi, Muzeum Narodowe w Krakowie. 3 listopada rozpoczął się ostrzał artyleryjski ze strony Rosjan. Miał on na celu odwrócenie uwagi Polaków, którzy byli przekonani, że Suworow przystąpi do długiego i regularnego oblężenia Warszawy 4 listopada o godzinie 3:00 wojska rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Suworowa sprawnie i w największej ciszy zajęło wyznaczone miejsca. 11 5:00 sygnalna rakieta rozbłysła na niebie i na ten znak cztery pierwsze kolumny wojsk rosyjskich ruszyły do szturmu. Dowództwo polskie wprowadzone w błąd poprzedniego dnia, oczekiwało jakichś dłuższych prac oblężniczych ze strony rosyjskiej, a nie gwałtownego ataku. Nie doceniano Suworowa i szybkości jego posunięć. 12 Naczelnym dowódcą obrony Pragi został gen. Józef Zajączek, który dowodził centralnym odcinkiem obrony. Na jego lewym 11 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 327 12 Tamże, s. 327 7

skrzydle obroną dowodził gen. Jakub Jasiński, a prawym, czyli południowym, płk Władysław Jabłonowski. 13 I kolumna rosyjska uderzyła na północny odcinek szańca w miejscu około 1500 metrów oddalonym od Wisły, obok niej szła II kolumna, III atakowała fortyfikacje koło Pieskowej Skały, a IV runęła na samą Pieskową Skałę. Zmagania na odcinku atakowanym przez I kolumnę trwały godzinę. Polacy bronili się dzielnie, ale już o godzinie 6:30 Rosjanie przekroczyli stary wał i uchwycili przyczółek mostowy. 14 I i II kolumna rosyjska opanowały szaniec północny, III i IV walczyły na szczycie umocnień praskich. Tego odcinka fortyfikacji bronił gen. Jakub Jasiński. Ciężkie straty poniosła szczególnie IV kolumna rosyjska. 15 Najdłużej stawiał opór gen. Jasiński, który poległ na polu bitwy. Szturm Pragi w godzinach 5.00 7.00 Walka o szaniec wschodni, gdzie dowodził gen. Zajączek była najkrótsza. Kolumny rosyjskie V i VI opanowały szaniec w godzinę, bez trudu przekroczyły stary wał i dostały się na ulice Pragi. 16 Załamała się też obrona Saskiej Kępy, Jabłonowski poddał się widząc beznadziejność sytuacji. 17 Walka o Pragę trwała cztery godziny. Szturm Pragi w godzinach 7.00-9.00 19,, Straszny był przelew krwi, place zasłane były trupami, ostatnia i najstraszniejsza rzeź dokonała się na brzegu Wisły w oczach ludu warszawskiego. Na ten straszny widok zadrżeli Polacy ( ) Na Pradze ulice i place zasłane były ciałami zabitych, krew lała się strumieniami, zaczerwienione wody Wisły niosły ciała tych, którzy szukając ratunku utonęli w jej nurtach. Widząc swą straszną hańbę zadrżała wiarołomna stolica. 18 13 L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 123 14 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa1985, s. 329 15 Tamże, s. 329 16 Tamże, s. 330 17 Tamże, s.330 18 Z raportu gen. Suworowa, dowódcy wojsk rosyjskich, złożonego carycy Katarzynie 19 Szturm i rzeź Pragi 1794 r. Analogia tekstów historycznych i literackich. Opracowanie M. M. Drozdowski, Towarzystwo Miłośników Historii w Warszawie, Warszawa 1994, s. 18-19 8

Ok. 20:00 delegacja magistratu warszawskiego w składzie: Franciszek Makarowicz, Dominik Borakowski i Stanisław Strzałkowski udała się na Pragę w celu omówienia warunków kapitulacji Do obozu rosyjskiego dotarła około godziny 22:00, a po drodze została obrabowana przez kozaków z zegarków, pierścieni i dewizek. Suworow nie przyjął delegatów natychmiast, ale kazał zaopiekować się nimi generałowi dyżurnemu, Isleniewowi. Ten zapewnił Polaków, że posłuchanie odbędzie się w dniu następnym, od siebie zaś dodał, że Suworow jako dowódca znany z humanitaryzmu na pewno łaskawie przyjmie kapitulację. 20 5 listopada kapitulacja wojsk broniących Warszawy 8 listopada miasto opuścił naczelnik Tomasz Wawrzecki 9 listopada Warszawę zajęli Rosjanie Aleksander Orłowski, Wzięcie Pragi, 1797, Muzeum Narodowe w Krakowie. Zbiory Czartoryskich,, W przeciągu jednej nocy wymordowano dziewięć tysięcy bezbronnych mieszkańców, których jedynym schronieniem, a zarazem grobem były obracane w perzynę domostwa!. Z zamku królewskiego, położonego nad Wisłą, której szerokość jedynie dzieliła nas od przedmieścia Pragi, słyszeliśmy wyraźnie jęki ofiar i wrzaski katów. Można było nawet rozróżnić krzyk i płacz kobiet i dzieci wycie i złorzeczenie ojców i mężów, ginących w obronie tego, co najdroższe sercu człowieka Grozę potęgowały jeszcze głębokie ciemności. 21 - wspomnienia hrabiny Anny Potockiej 20 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa1985, s. 333 21 A. Storozynski, Kościuszko. Książę chłopów, Warszawa 2011, s. 291 9

Wojsko W obronie stolicy najbardziej zasłużyły się następujące jednostki: Pułk Gwardii Konnej Koronnej w Koszarach Mirowskich liczył 364 kawalerzystów, 104 konie. Szeregowcy byli silnie związani z miastem. Pułkiem dowodził płk Dionizy Poniatowski. 22 Budynek dawnych koszar Gwardii Konnej Koronnej naprzeciwko Hal Mirowskich. Obecnie siedziba Jednostki Ratowniczo- Gaśniczej nr 4 Państwowej Straży Pożarnej w Warszawie (fot. P. Murawski) Regiment Gwardii Pieszej Koronnej stacjonował w koszarach na Żoliborzu przy ul. Bitnej. Szefostwo tego regimentu sprawował hetman Piotr Ożarowski, dowodził nim zaś pułkownik August Hiż. Regiment liczył około 950 bagnetów. 23 Po przegranym powstaniu listopadowym na tym terenie zbudowana została Cytadela. Pierwsze koszary wybudowane zostały w latach 1719-1721 przez podskarbiego litewskiego, Stanisława Poniatowskiego. X Regiment Piechoty Działyńskiego stacjonował w koszarach ujazdowskich. Jego żołnierze pochodzili przeważnie z Warszawy i okolic. Regiment liczył około 600 bagnetów. Dowodził nimi pułkownik Hauman. 24 W 1784 roku król przekazał pałac na koszary Gwardii Pieszej Litewskiej. Zygmunt Vogel, Widok Koszar Ujazdowskich od wschodu, 1789, zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie 22 Tamże, s. 78 23 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 77 24 Tamże, s. 77 10

Artylerzyści mieli swe koszary przy ul. Dzikiej. Było ich 261, a dowodził pułkownik Godfryd Deybel. 25 Zygmunt Vogel, Ulica Dzika. Koszary Artylerii Koronnej widok od północy, 1784-1788, Muzeum Narodowe Fortyfikacje,, Siła twierdzy zależy nie od siły dział i fortów, lecz od ducha załogi i wartości komendanta twierdzy 26. Te słowa rosyjskiego fortyfikatora Konstantego Wieliczki sprawdziły się latem 1794 r., kiedy Warszawa musiała odpierać atak wojsk rosyjskich i pruskich. Zdobycie stolicy było wówczas głównym celem wojsk nieprzyjacielskich. Dlatego też najpilniejszą sprawą z punktu widzenia wojskowego stanowiło należyte ufortyfikowanie Warszawy. Stolica była miastem otwartym, a jedyne zabezpieczenie dawały okopy Lubomirskiego wzniesione w 1770 r. Królikarnia siedziba sztabu Tadeusza Kościuszki (fot. P. Murawski) Przystąpiono więc do jego naprawy, w celu zaś zorganizowania obrony bocznej usypano co 300 metrów bastiony. 27 Obrona Warszawy latem 1794 r. należy do najpiękniejszych kart polskiej wojskowości. Oparta została na rozbudowanym i wówczas bardzo nowoczesnym systemie fortyfikacji. 28 21 kwietnia 1794 roku komendant Korpusu Inżynierów płk Karol Sierakowski otrzymał 25 Tamże, s. 78 26 L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 227 27 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 118 28 L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 115 11

od Kościuszki rozkaz ufortyfikowania Warszawy. Plan przedstawiony przez Sierakowskiego przewidywał wzmocnienie sześcioma ziemnymi bastionami odcinka wału od Wisły do skarpy oraz od skarpy do placu Zawiszy, a także licznymi innymi działami odcinka zachodniego i północnego. W wyniku działań Sierakowskiego, Orłowskiego, Kościuszki i innych oficerów, wokół Warszawy zbudowano system fortyfikacji, który jak się później okazało- skutecznie wytrzymywał prusko-rosyjskie oblężenie. 11 lipca Kościuszko dokonał przeglądu umocnień Warszawy. Zdaniem Stanisława Herbsta przyczyniły się one w dużej mierze do sukcesu polskiej obrony. Mogły tu zaważyć doświadczenia amerykańskie Kościuszki i samodzielne studia Sierakowskiego nad fortyfikacją staropolską, które były nie tylko samodzielnym, twórczym rozwiązaniem konkretnego zadania, i zgodnym z rozwojem sztuki fortyfikacji owych czasów, ale i wyprzedzającym obce rozwiązania. Po raz pierwszy wtedy pod Warszawą stworzono tak rozległy zespół umocnień wyzwolony od schematu narysów tradycyjnych, a doskonale zespolony z morfologią terenu. Było to możliwe jedynie wokół wielkiego, rewolucyjnego miasta, skupiska mas ludowych broniących wolności nie tylko karabinem czy piką, ale i łopatą. 29 Duży wkład przy budowie fortyfikacji miała ludność stolicy ochotnicy. Najczęściej były to jednak kontyngenty robotników wymuszane na władzach miejskich przez dowódców wojskowych. W znacznym stopniu do prac tych wykorzystywano jeńców wojennych. Latem 1794 roku było ich w stolicy około 2000, w tym 200 oficerów, którzy wyłączeni zostali z obowiązku pracy. Do prac fortyfikacyjnych zatrudniono około 1100-1200 jeńców. 30 Prochownia przy ul. Boleść. Fot. P. Murawski Arsenał. Obecnie mieście się tu Państwowe Muzeum Archeologiczne (fot. P. Murawski) Nie można pominąć dwóch podstawowych zbrojowni stolicy: arsenału i prochowni. Arsenał warszawski był najważniejszą zbrojownią Rzeczypospolitej i znajdował się przy ul. Długiej nr 563. Odegrał on w powstaniu ogromną rolę, gdyż zgromadzone w nim zasoby stały się główną bazą uzbrojenia całej armii powstańczej. 31 Prócz arsenału Warszawa miała prochownię, gdzie magazynowano proch. Do tego celu służyła stara baszta mostowa nad Wisłą. Dopiero w 1767 r. przeniesiono prochownię poza wał okalający miasto w pobliżu Woli do specjalnie w tym celu zbudowanych dwóch magazynów. 32 29 S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s. 340 30 L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 121 31 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 26 32 Tamże, s. 27 12

Fortyfikacje Pragi Przedmiotem szczególnej troski Kościuszki była Praga. 18 lipca nakazał skierować do robót fortyfikacyjnych na Pradze część jeńców. 33 Bardziej energicznie umocnienia praskie zaczęto budować po 12 października. Tego dnia prezydent Warszawy otrzymał rozkaz dostarczenia następnego dnia na Pragę 1300 ludzi z łopatami, 500 z siekierami oraz 200 z motykami, co jednak wykonane było w niewielkim stopniu. W tej sytuacji postanowiono płacić robotnikom, co niewiele poprawiło sytuację, ponieważ płacono pieniędzmi papierowymi, który tracił na wartości. 34 Komendantem wojskowym Pragi został wyznaczony gen. Franciszek Łaziński, a kierownikiem prac fortyfikacyjnych płk Jan Bakałowicz. Fortyfikacje praskie tworzyły trójkąt, którego podstawą była Wisła. Wierzchołkiem trójkąta była Pieskowa Góra, jedna z wydm, których kulminacja znajdowała się w rejonie cmentarza żydowskiego na Bródnie. Sąsiednia wydma porośnięta laskiem nosiła nazwę Zwierzyńca. Obecnie wydmy te uległy niwelacji i jedynym po nich śladem jest wzniesienie obok cmentarza na Bródnie, objęte ulicami Rogowską, Odrowąża i Św. Wincentego. 35 Od Pieskowej Góry do Wisły w rejonie Golędzinowa ciągnął się pas fortyfikacji o długości około 2 km Drugi bok trójkąta fortyfikacji o długości około 3 km ciągnął się od Pieskowej Góry na południe, do błotnistego dopływu Wisły w miejscu, gdzie obecnie ulica Międzynarodowa przecina aleję Waszyngtona. Między błotami owego dopływu wiślanego a Wisłą usypano wał z ziemi, który miał bronić dostępu do Saskiej Kępy. Na rzeczce tej znajdowały się most i grobla, łączące Saską Kępę z Pragą. Dalej na południe, czyli od dzisiejszego skrzyżowania alei Waszyngtona z ulicą Międzynarodową do brzegu Wisły, nie było fortyfikacji. 36 Fortyfikacje te nie zostały ukończone przed atakiem Rosjan. Ponadto były wykonane w bardzo niesprzyjającym terenie. Michał Stachowicz, Plan oblężenia Warszawy w 1794 r. 33 S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s. 308 34 L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 122 35 Tamże, s. 122 36 Tamże, s. 122 13

Bohaterowie powstania Gen. Jakub Jasiński (1761-1794) zorganizował i dowodził insurekcją wileńską. Podczas obrony Pragi 4 listopada 1794 r. był dowódcą frontu północnego od Wisły do Targówka. Nie chcąc wycofać się z pola walki zginął w obronie bastionu Zwierzyńca, ostatniego punktu oporu na Pradze. Jan Kiliński ( 1760-1819) w dniach wybuchu insurekcji warszawskiej (17-18 kwietnia 1794 r. ) dowodził ludnością Warszawy. Był członkiem Rady Najwyższej Narodowej. 2 lipca 1794 został mianowany przez Kościuszkę pułkownikiem milicji mazowieckiej. Bronił Warszawy przed oddziałami pruskimi. W październiku 1794 r. wysłany do Poznania, został aresztowany przez Prusaków i wydany Rosjanom. Berek Joselewicz ( 1764 1809 ) zorganizował w Warszawie Pułk Lekkokonny Starozakonny (żydowski). Oddział ten brał udział w obronie warszawskiej Pragi, podczas której został rozbity. Joselewicz dostał się wtedy do niewoli rosyjskiej. 14

Gen. Jan Henryk Dąbrowski (1755-1818) brał udział w obronie Warszawy (szczególne zasługi 28 VIII pod Powązkami). Stał na czele wyprawy do Wielkopolski. 18 listopada 1794 pod Radoszycami dostał się do niewoli rosyjskiej. Gen. Karol Józef Sierakowski (1752-1820) dowodził w zwycięskich bitwach pod Słonimem i Krupczycami i przegranej pod Terespolem. W bitwie pod Maciejowicami został ranny i dostał się do niewoli. Ignacy Wyssogota Zakrzewski (1745-1802) był członkiem sprzysiężenia, przygotowującego wybuch powstania kościuszkowskiego, w kwietniu 1794 po wypędzeniu Rosjan ze stolicy został prezydentem miasta. Stał na czele Rady Zastępczej Tymczasowej i był członkiem Rady Najwyższej Narodowej. Po upadku powstania został uwięziony w Petersburgu. 15

Gen. Stanisław Mokronowski (1761-1821) w insurekcji 1794 był komendantem miasta Warszawy i Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego. Odegrał znaczną rolę w obronie Warszawy przed wojskami pruskimi. Książę Józef Poniatowski (1763-1813) generał, walczył w obronie Warszawy przed Prusakami i prowadził skuteczne akcje ofensywne w okolicach Gór Szwedzkich (obecne Bemowo). Ranny podczas obrony Powązek. Walcząc na linii Bzury osłaniał odwrót wojsk gen. J. H. Dąbrowskiego. Gen. Józef Zajączek (1752-1826) walczył w bitwach pod Racławicami, pod Chełmem i pod Gołkowem. Był członkiem Rady Najwyższej Narodowej, Sądu Kryminalnego Wojskowego i komendantem obrony Warszawy. Jego działalność na tym ostatnim stanowisku jest krytycznie oceniana. Gen. Tadeusz Korsak (1741-1794) - jeden z przywódców insurekcji na Litwie. Dowodził pospolitym ruszeniem ziemi wileńskiej. Zginął podczas rzezi Pragi. 16

Bibliografia 1. Drozdowski M. M., Historia Warszawy, Warszawa 1972 2. Herbst S., Z dziejów powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983 3. Królikowski L., Warszawa- Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011 4. Storozynski A., Kościuszko. Książę chłopów, Warszawa 2011 5. Szturm i rzeź Pragi 1794 r. Analogia tekstów historycznych i literackich. Opracowanie M. M. Drozdowski, Towarzystwo Miłośników Historii w Warszawie, Warszawa 1994 6. Zahorski A., Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985 17